macht van de media Hermes - Vvlg

De macht van de media
Annelies De Bondt en Lies Vervaet
Met het lesonderwerp “de macht van de media” willen we in de leerstof aantonen dat de
media steeds machtig geweest is, maar vooral in de 20e eeuw een evolutie heeft ondergaan tot
een vierde macht naast de andere drie traditionele machten. We namen dan ook verschillende
periodes onder de loep, beginnende met WO I, over de Koude Oorlog, tot de huidige
verkiezingen in de VSA; deze periodes komen dan ook overeen met de eerste helft van de 20e
eeuw (WO I), de tweede helft van de 20e eeuw (K.O.) en het einde van de 20e eeuw tot het
begin van de 21e eeuw (VSA-verkiezingen). Daarnaast lieten we ook verschillende soorten
media aan bod komen. Hiervoor keken we naar populaire media en propagandamiddelen van
een bepaalde periode: voor WO I waren dit prenten, foto’s en ander stilstaand beeldmateriaal
over de berichtgeving aan het front, voor de Koude Oorlog kozen we cartoons en kranten en
voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen tot slot schakelden we over op het gebruik van
TV en film als medium.
1. BEGINSITUATIE
De leerlingen zagen in vorige lessen de eerste fase van de Koude Oorlog (1945-1950), alsook
de oprichting van de NAVO, en de Koreaanse oorlog (1950-1953).
De leerlingen krijgen geen cursus, maar nemen zelf nota; de structuur van de lessen wordt op
bord aangeboden en de bronnen worden via de computer en een beamer geprojecteerd op een
scherm.
2. PROBLEEMSTELLING
Centrale probleemstelling: de media werd op het einde van de 20e eeuw een vierde macht!
De evolutie van de media, alsook het gebruik ervan doorheen de 20e eeuw, kan moeilijk
worden vervat in één les, zeker niet wanneer beide gedemonstreerd willen worden aan de
hand van een aantal illustraties. Vandaar dat we kozen om dit onderwerp, in het kader van
onze duostage, te behandelen in twee lestijden.
In de eerste les leren de leerlingen hoe ze bepaalde bronnen moeten hanteren, interpreteren en
kritisch afwegen, afhankelijk van de tijdsgeest waarin ze werden opgemaakt en verspreid. In
de tweede les moeten de leerlingen zelf een aantal bronnen analyseren, interpreteren,
bevragen, argumenteren, synthetiseren en hun bevindingen aan elkaar rapporteren. Ze hebben
doorheen het jaar een basis opgebouwd om de inhoud van de bronnen te begrijpen, moeten
deze kennis toepassen in deze lessenreeks, alsook zich kritisch opstellen tegenover de
verschillende bronnen en deze tenslotte evalueren.
3. CENTRALE LEERPLANDOELSTELLING
De leerlingen kunnen de diverse etappes van de historische methode toepassen, wat betekent
het zelfstandig selecteren, kritisch wegen en ordenen van historische en actuele informatie in
functie van een probleemstelling, met het oog op analyse, toetsing van een hypothese, het

leggen van zinvolle verbanden, het formuleren van een conclusie of een waardeoordeel. Voor
alle beslissingen van elke etappe moeten de leerlingen een verantwoording kunnen formuleren
met valabele argumenten. Leerlingen moeten zelfstandig relevante vragen kunnen
ontwikkelen die ze aan diverse soorten bronnen moeten stellen. Deze vragen situeren zich
zowel op het inhoudreconstruerende, het structurerende als op het kritische vlak. Leerlingen
moeten hun methode kunnen evalueren en eventueel bijsturen. Ze kunnen deelaspecten en het
geheel evalueren en synthetiseren en ze kunnen helder rapporteren (E 14, 15, 16, 17, 18, 19,
20, 21, 22) (LELE 4, 8).
4. LESDOELSTELLINGEN
-De leerlingen kennen de evolutie van de verschillende media doorheen de 20e eeuw en
kunnen dit illustreren met een voorbeeld.
-De leerlingen begrijpen het belang van een kritisch omgaan met de bronnen.
-De leerlingen kunnen verschillende soorten bronnen uit de 20e eeuw begrijpen, interpreteren,
analyseren, bevragen, hun oordeel beargumenteren en kritisch onderzoeken.
-De leerlingen kunnen de bevindingen van hun onderzoek op een heldere en beknopte manier
voor de klas presenteren en met medestudenten debatteren over de inhoud en interpretatie van
de bronnen.
-De leerlingen zullen voortaan met een ander en vooral meer kritisch oog de media (bvb. de
Amerikaanse presidentsverkiezingen) volgen en bekijken en omzichtiger omspringen met de
informatie die hen door de media wordt aangeboden.
5. DIDACTIESCHE WERKVORMEN
-Onderwijsleergesprek
-Interpretatie van verschillende soorten bronnen
-Groepswerk
6. LESSTRUCTUUR
LES 1
Instap
Lesfase 1: Stilstaand beeldmateriaal uit WO I
Lesfase 2: Spotprenten uit de Koude Oorlog
LES 2.
Oefeningen: Spotprenten uit de Koude Oorlog
Lesfase 3: Rol van kranten en televisie bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen
voor november 2008
Besluit
7. MEDIA
Voor deze les heeft de leerkracht een computer met internetaansluiting nodig om de
videofragmenten te laten zien, afkomstig van het internet.

Gezien deze les draait om de macht van de media, is het logisch dat veel media gebruikt
worden in de les. Het stilstaand beeldmateriaal werd opgenomen in een Powerpointpresentatie
voor zowel de eerste als tweede les.
Voor de eerste lesfase maakten we vijf fotoreeksen van WO I.
A. Indruk van het front: reeks 1 met idyllische foto’s van het front en het soldatenleven (Foto:
Dodengang (Diksmuide), Frans soldaat gebruikt zijn lunch; Reims, 1 april 1917, en
Verbindingsloopgraaf. Soldaat met muildier); reeks 2 met foto’s van de reële situatie aan het
front (Foto’s: Loopgraaf (Ieper), Loopgraaf (Passendale), Landschap (Ieper)); en reeks 3 met
gelijkaardige fototechnieken voor de oorlog in Irak (Foto’s: Veteranen van de Irakoorlog,
World Press Photo 2008 – Fotograaf Tim Hetherington).
B. De Teutoonse agressor: reeks 4 met prenten van gruwelheden begaan door Duitsers in WO
I (Cartoon: Teutoonse agressie, Schets: Teutoonse agressie).
C. Enlist: reeks 5 met een expliciete verbinding van de gruwelheden en de oproep tot in dienst
treden in het leger (Affiches: Destroy this mad brute. Enlist.; Enlist.; Britons. (Kitchener)
wants you. Join your country’s army! God save the King.). Om deze lesfase te beeïndigen
trokken we de lijn door naar WO II, met Duitse propaganda tegen de Joden (Affiche: Der
Jude).
Voor de tweede lesfase lieten we de leerlingen klassikaal twee cartoons m.b.t. de Koude
Oorlog bespreken aan de hand van het opgegeven bordschema (Cartoons: Vader Stalin grijpt
naar Frankrijk en Zweden, Wapenwedloop (dog race)). Op het einde van deze lesfase toonden
we nog een Russische cartoon om het verschil te duiden met cartoons uit de Westerse wereld
(Cartoon: Russisch beeld van de Amerikanen). Hierna lieten we de leerlingen zelf drie
cartoons bespreken, hetgeen ze mochten voorbereiden per twee à drie (Oefening 1: cartoon:
Amerikaanse vredesduif; Oefening 2: cartoon: Amerikaanse steun in Griekse burgeroorlog;
Oefening 3: Chroesjtsjov en Kennedy armworstelen).
Voor de derde lesfase gebruikten we voornamelijk filmfootage (zie beneden), maar ter
introductie lieten we vijf foto’s van Amerikaanse presidenten zien, om aan te tonen dat
Kennedy best gekend is omdat hij de TV als eerste in zijn politiek inschakelde (Foto’s:
Truman, Eisenhower, Kennedy, Johnson, Nixon).
Het filmmateriaal werd ten gepaste tijden getoond aan de leerlingen. Voor de inleiding diende
een film van de crash van het tweede vliegtuig in de WTC-torens (CBS-uitzending: 9/11, 2nd
hit, live) gevolgd door een filmpje van moslims, die de aanslag vieren (CNN-uitzending: 9/11,
Palestinians Muslim Arabs Celebrate 9-11-2001), om de casus te openen.
In de derde lesfase begonnen we met fragmenten van het eerste debat tussen Nixon en
Kennedy uit 1960, dat toen werd uitgezonden via TV en radio (Audio- en filmfragment: 1 e
debat tussen presidentskandidaten Kennedy vs. Nixon over binnenlandse zaken). Erna trokken
we de lijn door naar de actualiteit, met de huidige Amerikaanse presidentsverkiezingen,
waarbij we drie beeldfragmenten lieten zien van de bashing tussen Clinton en Obama, hetgeen
door de media wordt uitvergroot en verdraaid (Filmfragmenten: Ann Coulter over B.
Hoessein Obama. FOX News, december 2007 (0:53); Oprah steunt Obama. CNN, februari
2008 (1:05); Erik Rush over de afrocentrische doctrine van Obama’s Kerk. FOX News, maart
2007 (1:25)).

Overzicht van het gebruikte bronnenmateriaal
Videofragment: CBS-uitzending: 9/11, 2nd hit, live
http://nl.youtube.com/watch?v=bct9CVjkR5k&feature=related
Videofragment: CNN-uitzending: 9/11, Palestinians Muslim Arabs Celebrate 9-11-
2001
http://nl.youtube.com/watch?v=JJ0bWEnW_WU
Foto: Dodengang (Diksmuide)
Foto: Frans soldaat gebruikt zijn lunch; Reims, 1 april 1917
Foto: Verbindingsloopgraaf. Soldaat met muildier
Bron: STRACHAN, Hew, De Eerste Wereldoorlog. Antwerpen: Standaard
uitgeverij, 2004.
Foto: Loopgraaf (Ieper)
Foto: Loopgraaf (Passendale)
Foto: Landschap (Ieper)
Foto: Veteranen van de Irakoorlog
Foto: World Press Photo 2008 – Fotograaf Tim Hetherington
Cartoon: Teutoonse agressie
Schets: Teutoonse agressie
Affiche: Destroy this mad brute. Enlist
Affiche: Enlist.
Affiche: Britons. (Kitchener) wants you. Join your country’s army! God save the King
Affiche: Der ewige Jude
Cartoon: Vader Stalin grijpt naar Frankrijk en Zweden
Cartoon: Wapenwedloop (dog race)
Cartoon: Russisch beeld van de Amerikanen
Bron: Historia 6, unit bipolariteit
Oefening 1: cartoon: Amerikaanse vredesduif
Oefening 2: cartoon: Amerikaanse steun in Griekse burgeroorlog
Oefening 3: Chroesjtsjov en Kennedy armworstelen
Foto’s: Truman, Eisenhower, Kennedy, Johnson, Nixon
Audiofragment: 1e debat tussen presidentskandidaten Kennedy vs. Nixon over
binnenlandse zaken
Filmfragment: 1e debat tussen presidentskandidaten Kennedy vs. Nixon over
binnenlandse zaken
Filmfragment: Ann Coulter over B. Hoessein Obama. FOX News, december 2007
(0:53)
Filmfragment: Oprah steunt Obama. CNN, februari 2008 (1:05)
Filmfragment: Erik Rush over de afrocentrische doctrine van Obama’s Kerk. FOX
News, maart 2007 (1:25)

8. GEBRUIKTE INFORMATIE
Internet:
www.youtube.com
www.deredactie.be
Literatuur:
DESCAMPS, Elise, Nieuws van het Westelijk Front, De prentbriefkaart als propagandainstrument
tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit
Gent, Academiejaar 2004-2005.
DE SCHAEPDRIJVER Sophie, Belgium as a symbol of First World War propaganda, in: The
Low Countries Yearbook, 8, 2000.
DE WEVER, Bruno, Lesnotities Eigentijds Geschiedenis, maart 2005.
MORELLI, Anne, Elementaire principes van oorlogspropaganda, Bruikbaar bij koude, warme
of lauwe oorlogen, Berchem, EPO, 2003.
RABAEY, Maarten, Bij Fox News staat de bagger altijd klaar. In: De Morgen. 16 februari
2007.
STRACHAN, Hew, De Eerste Wereldoorlog. Antwerpen: Standaard uitgeverij, 2004, 342 blz.
VANDERPITTE, Paul, De VSA, het politieke systeem: verkiezingen november 2004. In:
Hermes, jaargang 8, nr. 3, augustus 2004, pp. 38-42.
VAN HOOF, Yves, VIELFONT, Pieter, 4 november 2008 Amerikaanse
Presidentsverkiezingen: ware democratie in actie? In: Hermes, jaargang 11, nr. 42, september
2007, pp. 21-25.
WITTE, Els, Media en politiek, Een inleiding tot de literatuur, Brussel, VUBpress, 1991.
9. BORDPLAN
Inleiding
Lesfase 1: WO I: stilstaand beeldmateriaal
Media beïnvloeden mensen door: - selectie beeldmateriaal
- inhoud beeldmateriaal
Vanaf WO I enorme toename van gebruik van media in Westen.
Weinig kritische houding
Vandaag meer kritisch!
Lesfase 2: KO: spotprenten
Spotprenten hekelen, bekritiseren absurde situatie KO
Voorkomen op grote schaal van dergelijke cartoons =>
gewone mensen zijn ermee bezig + relatief vrij klimaat
Lesfase 3: Presidentsverkiezingen VSA: krant en TV
Kracht TV-medium: - snel
- emotie
Massa mensen gelijktijdig bereiken =>
- machthebbers benutten medium
- TV beïnvloedt politiek

Maatschappelijke effecten van het medium TV:
Sociaal: televisiemaatschappij
- VSA: veel mensen kijken TV, deel van het leven
Economisch: commercialisering, merchandising
- VSA: beide partijen nodig voor geld en berichtgeving
Politiek: agendasetting, imagebuilding
- VSA: zender volgt strekking; mensen afbreken of ophemelen
Cultureel: mondialisering, vervlakking
- VSA: gebruik slogans, oneliners; programma niet op eerste plaats
Conclusie
belang van internet (YouTube)
maar:
- willekeurig, zonder filter
- onbetrouwbaarheid informatie (Wikipedia)
rol media:
1e helft 20 e E: krant, tijdschrift, stilstaand beeldmateriaal, radio
2e helft 20 e E: krant, radio, televisie
Einde 20 e E: internet
een vierde macht? Hoewel?
10. DRAAIBOEK
LES 1
Instap.
Introductie van de probleemstelling: Macht van de media.
We starten de casus van de macht van de media onmiddellijk aan de hand van filmmateriaal
over de aanslag op de WTCtorens. We tonen de leerlingen de CBS-uitzending van 11
september 2001, waarbij livebeelden te zien zijn van de crash van het 2 e vliegtuig in de andere
WTC-toren (http://nl.youtube.com/ watch?v=bct9CVjkR5k&feature=related). We bespreken
met de leerlingen wat we zagen op de beelden.
Vervolgens tonen we de leerlingen een CNN-uitzending, uitgezonden op diezelfde dag,
waarop de leerlingen beelden kunnen zien van opgetogen Palestijnse moslims
(http://nl.youtube.com/watch?v=JJ0bWEnW_WU). We bespreken met de leerlingen de
impact van dergelijke beelden op de kijkers en de strategie van CNN achter deze uitzending.
Dit fragment toont dus aan dat de media een heel belangrijke rol speelt. Vooraleer er al een
dader bekend was, werd op TV al een link gelegd met de Arabische wereld, terwijl men bij
het eerste vliegtuig nog helemaal niets wist en dacht aan een ongeluk met een klein
vliegtuigje.
Hiermee is het ijs gebroken en kunnen we terugkeren naar het verleden op zoek naar andere
manifestaties van de media. Bij deze twee lessen is het opzet te komen tot een overzicht van
de rol van de media in de 20 e eeuw en dit aan de hand van casussen. We bekijken per casus
een andere vorm van media, die op dat moment een belangrijke rol speelde. We beginnen met
stilstaand beeldmateriaal uit WO I, gaan dan over op spotprenten uit de Koude Oorlog en

sluiten af met de rol van TV en filmmateriaal bij de actuele Amerikaanse
presidentsverkiezingen. Het is niet de bedoeling de geschiedenis van deze casussen te
herhalen en ons te verdiepen in feitenmateriaal, maar wel dat de leerlingen leren kritisch om
te gaan met informatie uit de media.
Lesfase 1: Stilstaand beeldmateriaal uit WO I
In 1914 viel Duitsland het neutrale België binnen. Groot-Brittannië had zich garant gesteld
voor die Belgische neutraliteit. In Groot-Brittannië kwam een hele campagne op gang om het
“arme kleine België” te gaan helpen. In deze lesfase bekijken we met de leerlingen vier
fotoreeksen. Samen met de leerlingen analyseren we de foto’s, de impact ervan, het opzet
erachter en maken we een vergelijking met de vorige fotoreeksen.
A. Indruk van het westfront
Fotoreeks 1
FOTO 1: Dodengang (Diksmuide)
FOTO 2: Frans soldaat gebruikt zijn lunch

FOTO 3: Reims, 1 april 1917; Verbindingsloopgraaf. Soldaat met muildier
We bespreken met de leerlingen de indruk, die deze foto’s geven van het front.
Fotoreeks 2
FOTO 1: Loopgraaf (Ieper)

FOTO 2: Loopgraaf (Passendale)
FOTO 3: Landschap (Ieper)
We bespreken met de leerlingen de indruk, die deze foto’s geven van het front. We laten de
leerlingen de fotoreeksen 1 en 2 vergelijken, op basis van hun waarde voor de pers en het
gevolg van de verspreiding van deze foto’s via de media.

Fotoreeks 3
FOTO 1: Veteranen van de Irakoorlog
FOTO 2: World Press Photo 2008 – Fotograaf Tim Hetherington.
We bespreken deze keer per foto wat de leerlingen zien. Bij foto 1 analyseren de leerlingen
wat het verschil is met de voorbije twee fotoreeksen, de tweede foto - een foto van Tim
Hetherington, die de World Press Photo won en gemaakt werd op 16 september 2007 van een
uitgeputte Amerikaanse militair in Afghanistan - gaan we na waarom deze foto voor niet de
kranten haalde, maar wel de eerste prijs in een wedstrijd.

B. Teutoonse agressie
Fotoreeks 4
FOTO 1: Spotprent Teutoonse agressor
FOTO 2: Schets Teutoonse agressie
De leerlingen analyseren de prenten en hun boodschap. Hun antwoorden kunnen
teruggekoppeld worden aan de inleiding, die bij deze lesfase werd gegeven.
C. “Enlist”-affiches

Fotoreeks 5
FOTO 1: Destroy this mad brute. Enlist
FOTO 2: Britons. (Kitchener) wants you. Join your country’s army!

Samen met de leerlingen analyseren we de inhoud en impact van deze posters. Belangrijk is
hier dat de link wordt gelegd tussen de Duitse gruwelen en de oproep tot indiensttreding bij
het leger. (De oproep van Lord Kitchener is een directe oproep om in het leger te gaan!)
ANEKDOTE: Lord Kitchener was staatssecretaris van oorlog in Groot-Brittannië en
zat ook in de Oorlogsraad. Zijn organisatie van legers gebeurde op nooit eerder
geziene schaal. Hij was een oorlogsheld, iedereen kende hem.
Tot slot laten we de leerlingen nadenken over de populariteit van deze oorlogsheld in Groot-
Brittannië en daardoor de mogelijke invloed van verspreiding van diens beeltenis in de media.
D. Woordje uitleg na de beelden:
Afbeeldingen met gruwelheden begaan door Duitsers kenden een grote verspreiding in Groot-
Brittannië en de VS tijdens WO I. Die afbeeldingen hadden als boodschap “de Duitse woede
of de Teutoonse barbarij vernietigde de Westerse cultuur”. Het laten afbranden van de
universiteitsbibliotheek van Leuven gold als symbool hiervoor.
Deze afbeeldingen dienden tot het opwekken van verontwaardiging, afschuw en haat bij de
bevolking om zo voldoende vrijwilligers te rekruteren in een Groot-Brittannië en de VSA
zonder dienstplicht. De Britse jongens en mannen moesten immers het “Poor Little Belgium”
of “Brave Little Belgium” gaan helpen in hun strijd tegen de Duitse invallers, de Teutoonse
agressors. Ook de idyllische beelden van het front en het soldatenleven passen in deze
bewuste strategie! Naast de beelden circuleerden in de media ook verhalen over kindjes met
afgehakte handen, verkrachte vrouwen en religieuzen,… .
In Groot-Brittannië heerste het idee van een vorm van een kruistocht tegen het vermoorden
van onschuldige slachtoffers. Een kruistocht van goed tegen kwaad: een kruistocht tegen de
vernietigers van cultuur waarbij België gezien werd als symbool van cultuur.
Een officiële propagandadienst zorgde ervoor dat de propaganda in Groot-Brittannië tijdens
WOI naar wens verliep.
ANEKDOTE: De Duitsers reageerden op deze propaganda door het voorstellen van de
Belgische bevolking als franc-tireur (civilian sniper): burgerlijke sluipschutter. Die
franc-tireur kon zowel een man, een vrouw als een kind zijn, die de Duitse troepen
aanvielen op verschillende manieren: kokende olie over passerende regimenten gieten,
slapende soldaten blind maken, zelfs gewonde soldaten castreren, enz. Dergelijke
verhalen circuleerden onder de Duitse soldaten en zorgden voor een toenemende
hysterie, zodat zij op hun beurt harder toesloegen bij de Belgische bevolking.
Tijdens WOI zien voor de eerste maal in de Westerse geschiedenis het gebruik van media in
de vorm van stilstaand beeld om mensen te beïnvloeden of te overtuigen op grote schaal
opduiken.
• Waarom zien we vooral een toename van het stilstaand beeld? (fotografie en drukkunst)
• Hoe noemen we het overtuigen van mensen via media voor een bepaalde mening?
(propaganda) Hier oorlogspropaganda!
Op basis van de propaganda verspreid tijdens WOI in Groot-Brittannië beschreef Arthur
Ponsonby in de jaren 1920 enkele essentiële mechanismen van de oorlogspropaganda, die
volgens historica Anne Morelli van de VUB vandaag nog steeds gelden.

We laten de leerlingen op zoek gaan naar enkele elementen, waarvan propaganda wil
overtuigen aan de hand van de geziene fotoreeksen.
- het andere kamp is de enige verantwoordelijke voor de oorlog
- de vijandelijke leider lijkt op de duivel (Reuzengorilla met pinhelm)
- wij verdedigen een nobele zaak, geen particuliere belangen (Britten gaan onschuldige
Belgen helpen).
- de vijand begaat bewust wreedheden, wij onopzettelijke blunders (Duitse soldaten
plunderen kerken, verkrachten vrouwen en meisjes)
Het gebruik van propaganda als een psychologisch wapen in oorlogstijd, en zelfs in tijden
van vrede, verspreidt zich sneller dan ooit tevoren na WOI. WOI vormt als het ware een
breekpunt. Vanaf dan verspreiden zich affiches, posters, immense afbeeldingen in de pers,
maar ook op muren van gebouwen,…
• Zouden mensen toen kritisch gestaan hebben tegenover de oorlogspropaganda en waarom
wel/niet? (propaganda/reclame ongekend)
ANEKDOTE (vergelijking met reclame): eerste reclame in de VS “wij verkopen de
beste zeep”: als gevolg daarvan de verkoop van die zeep enorm toegenomen. Vraag
aan vrouw waarom ze zeep in die winkel koopt: “omdat ze hier de beste verkopen”=
mensen konden daar totaal niet mee omgaan in het begin, hetzelfde gold voor
propaganda.
• Welke figuur uit het interbellum liet zich bijvoorbeeld omringen door een minister van
propaganda en maakte systematisch gebruik van propaganda? (Hitler, Goebbels)
Uit de voorbeelden, die de leerlingen gezien hebben, lijkt de psychologische beïnvloeding van
mensen behoorlijk duidelijk. Nieuw aan de propaganda van Hitler tijdens het Interbellum is
dat men bewust gebruik gaat maken van de inzichten van de zich
ontwikkelende psychologische discipline. Hitler liet zich voor zijn officiële
propaganda omringen door psychologen: de oorlogspropaganda was vanaf
dan helemaal niet meer onschuldig!
We laten de leerlingen een voorbeeld zoeken van een stereotiepe beeld van
een bepaalde bevolkingsgroep. Ongetwijfeld kunnen ze zich een beeld
vormen over joden. We tonen daarna een propaganda-affiche uit WO II.
Conclusie bij lesfase 1:
1. Media, meer concreet stilstaand beeldmateriaal, kunnen mensen beïnvloeden door
- selectie van het beeldmateriaal: mensen krijgen bijvoorbeeld enkel de “schone” plaatjes
te zien van een conflict
- de inhoud van het beeldmateriaal zelf: de afbeeldingen zelf kunnen beïnvloedend bedoeld
zijn door bijvoorbeeld te werken met stereotiepen
2. Vanaf WOI neemt het gebruik van media (aanvankelijk vooral stilstaand beeldmateriaal)
om mensen te beïnvloeden enorm toe in de Westerse wereld.
Aanvankelijk stonden de mensen weinig kritisch tegenover de media; vandaag kan men
spreken van een algemeen kritischere houding ten opzichte van beeldmateriaal!
Lesfase 2: Spotprenten uit de Koude Oorlog

Als introductie van lesfase 2 kunnen aan de hand van een onderwijsleergesprek de
belangrijkste kenmerken van de Koude Oorlog herhaald worden (de twee polen (bipolariteit);
de politieke, ideologische en economische verschillen tussen beide; de betekenis van de term
Koude Oorlog met zijn onrechtstreekse confrontaties,…).
De situatie tussen de grootmachten kwam in het toenmalige media uitgebreid aan bod. We
vragen de leerlingen welke media meest gebruikt werden (publieke pers en radio).
De rol van de televisie bleef in de Europa beperkt tot in de jaren 1960 (zie laatste deel). In
kranten, tijdschriften, kwam de situatie van de KO uitgebreid aan bod, en niet steeds op een
even altijd ‘doodserieuze’ manier.
We bespreken drie spotprenten uit die periode, aan de hand van het stramien:
1. Wat zie je?
2. Interpreteer wat je ziet
3. Wat is de boodschap van de tekenaar?
4. Welke partij kiest de tekenaar?
5. Probeer de cartoon te dateren.
CARTOON 1
Achtergrondinformatie:
De cartoon geeft de situatie in Europa weer kort
na WOII (1946) toen de invloedssferen van beide
polen nog niet geheel afgebakend waren. Stalin
probeert een zo groot mogelijk deel van Europa
onder zijn invloedssfeer te krijgen: bepaalde
landen heeft hij al in zijn macht, andere nog niet.
De tekenaar stelt zich dus op aan de zijde van de
VSA.
De vraagtekens bij Frankrijk en Zweden wijzen
erop dat deze landen nog geen partij hadden
gekozen. Rusland doet volgens de tekenaar
pogingen om Frankrijk en Zweden in te palmen:
Situatie in Frankrijk: Het Vichy-regime is rechts
en werd in diskrediet gebracht door zijn positie in WO II. Bij de verkiezingen had De Gaulle
gewonnen, maar deze kreeg af te rekenen met een heel sterke linkse zijde.
Situatie in Zweden: De Russen hebben de Duitsers verdreven uit Zweden. Hierna hebben de
Zweden zich echter van de Russen ontdaan. Stalin wil dit verloren gebied terugwinnen.
CARTOON 2

Achtergrondinformatie:
Deze cartoon stelt de wapenwedloop tussen de VSA en de USSR tijdens de Koude Oorlog aan
de kaak: als twee honden lopen ze achter elkaar aan en ieder protest wordt in de kiem
gesmoord. Beide beweren ze dat ze gedreven worden door de acties van de andere. Beide
willen ze de meeste wapens om zichzelf te kunnen verdedigen wanneer de andere partij zou
aanvallen. Zo bieden ze voortdurend tegen elkaar op.
Het is niet echt duidelijk tot welke partij de tekenaar hoort, hij hekelt de situatie, en gezien het
taalgebruik (Nederlands), zou hij eerder tot het kamp van de VSA horen.
Eerste conclusie bij lesfase 2
Spotprenten hekelen, bekritiseren een bepaalde situatie; in dit geval de absurde situatie van de
KO: twee grootmachten die tegenover elkaar staan, tegen elkaar opbluffen zonder een
rechtstreekse confrontatie.
Tijdens de KO kan men spreken van het voorkomen op grote schaal van dergelijke cartoons.
Wat leert dit ons over de toenmalige maatschappij? (onderwijsleergesprek)
- het thema leeft onder de mensen: gewone mensen zijn er mee bezig!
- relatief vrij klimaat: cartoons die de leider en de politieke situatie, waarin het eigen land
verzeilt was geraakt, hekelen, geven aan dat er toch sprake moet zijn van een relatieve
persvrijheid.
CARTOON 3
Om lesfase 2 af te ronden vragen we de leerlingen om
de schaal van de publicatie van cartoons in de USSR te
vergelijken met zijn kapitalistische nevenpool. Omdat
het gaat om een veel minder vrije samenleving kunnen
we namelijk censuur verwachten. Toch is kritiek vanuit
Russische hoek mogelijk via cartoons. Hiervoor tonen
we de volgende cartoon.
Achtergrondinformatie:
De leerlingen zien een vogelverschrikker met
Amerikaanse vlag, die atoombommen vasthoudt en
dollars aan zijn sjerp heeft hangen. Hieronder zitten vier
mannen, bang van de vredesduiven om hen heen, die de
slogan “voor vrede” in alle talen dragen. Rondom de
mannen is een veld van vergif, atoombommen en
speren. De tekenaar hekelt hier Amerika, met zijn
ideologie van atoomwapens en dollars, die als een vogelverschrikker de vrede op een afstand
wil houden, weg van zijn wapenarsenaal, maar ook van zijn bondgenoten. .
Tot slot, wanneer er nog tijd rest bij deze eerste les, is het ook wel interessant om nog iets te
vertellen over het medium, waarin cartoons werden gepubliceerd: de krant. We kunnen via de
cartoons de leerlingen aan het denken zetten over de invloed van een krant op de inhoud van
een cartoon door middel van zijn politieke strekking.
Hiervoor kan verwezen worden naar de voor ons bekende Vlaamse kranten en met de
leerlingen nagaan welk imago de hedendaagse Vlaamse kranten vandaag hebben en tot welke

strekking zij zich vroeger rekenden. De hedendaagse Vlaamse kranten hebben bijna allemaal
een verleden in een bepaald politieke partij maar profileren zich vandaag grotendeels als
onafhankelijke krant. Ook bij de media heeft zich een ontzuiling voorgedaan.
De Morgen: progressief; ontstond in 1978 als voorzetting van de socialistische kranten
de Vooruit en de Volksgazet
De Standaard: van oorsprong katholiek en Vlaamsgezind, maar liet in de jaren 1990
haar motto AVV-VVK (Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus) vallen.
Vandaag een centrum Vlaams-imago, aanleunend bij de CD&V strekking
Nieuwsblad: zelfde uitgever als De Standaard en Het Volk
Gazet van Antwerpen: van oorsprong katholieke strekking, conservatief
Het Laatste Nieuws: liberaal en vrijzinnig
Het Volk: uitgesproken katholieke oorsprong; zelfs anti-socialistisch eind 19 e eeuw:
tegen de Vooruit!
LES 2
Oefeningen: Spotprenten uit de Koude Oorlog.
Werkwijze: De leerlingen krijgen 5-10 minuten de tijd om per twee of per drie een aantal
cartoons te bespreken aan de hand van voorgenoemd stramien. Hierna overlopen we in groep
de elementen van de cartoon, de interpretatie, de boodschap van de tekenaar en tot welke
partij de cartoonist kan gerekend worden. We laten ruimte voor de reactie van de
medeleerlingen, indien zij een andere mening zijn toegedaan.
CARTOON 1
De leerlingen zien hier VSA-soldaten, die een atoombom vermommen als vredesduif
(palmtakje). De tekenaar heeft kritiek op de politiek van de VSA, die pretenderen vrede na te
streven, maar eigenlijk een atoomoorlog willen. Hun vredes-boodschappen zijn niet te
vertrouwen.
Aan het stereotiepe beeld van de Amerikanen en het Russische opschrift, merken we dat de
cartoonist de kant van de Sovjet-Unie heeft gekozen.

CARTOON 2
Deze cartoon toont een Amerikaan (te
herkennen aan klederdracht) die
gewapende Grieken in typische
volksklederdracht verjaagt. Volgens de
tekenaar doet de Amerikaan dit met
geld en een machinegeweer (waarop
een dollarteken staat). De cartoonist
geeft dus kritiek op de interventie van
Amerika in Griekenland, hoewel na
WO II was afgesproken tussen VSA en
de SU dat de VSA zich niet zou inlaten
met de binnenlandse situatie in
Griekenland. De tekenaar verwijt de VSA dat ze haar invloedssfeer uitbreidt op basis van geld
en wapens zonder de wil van de Griekse bevolking te respecteren. De tekenaar trekt dus partij
voor de SU en demoniseert de VSA in het begin van de Koude Oorlog (1942-1949).
ANEKDOTE: Bij een bijeenkomst in Moskou in 1944 van Churchill en Stalin werd
afgesproken dat Griekenland onder invloed van Groot-Brittannië zou komen te staan,
ten minste toch voor 90%. Griekenland zou daarmee het enige land in de Balkan zijn
dat Westers zou blijven, wat voor de Westerse wereld heel belangrijk was (ligging).
Reeds tijdens WOII was er een strijd tussen communisten en niet-communisten in
Griekenland. Na WOII kwam het conflict aan de oppervlakte: communistische
guerrillo’s vochten tegen de Griekse rechtse regering, die militair en financieel
gesteund werd door Groot-Brittannië en de VSA. De Amerikanen steunden vooral
door het leveren van wapens. Stalin kwam niet tussenbeide omwille van de eerdere
afspraak met Groot-Brittannië.
CARTOON 3
De leerlingen zien hier
Chroesjtsjov worstelen met
Kennedy. Ze zitten hierbij beide
op een waterstofbom, die ze bij
verlies bij de andere partij
kunnen ontsteken. De
Amerikaanse tekenaar hekelt hier
tussen 1960 en 1963 de situatie
van de Koude Oorlog met zijn
wapenwedloop, en nucleaire
versterking aan beide zijden. De
Cuba-crisis leidt tot een
krachtmeting tussen twee
grootmachten en hun leiders.
Conclusie bij de cartoons
- Partij VSA: kritiek op situatie, op SU, maar OOK op VSA zelf!
- Partij SU: kritiek op VSA, soms ook op situatie, ZELDEN op SU zelf!

Lesfase 3: Rol van kranten en televisie bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen voor
november 2008
Zoals gezegd zijn onze Vlaamse kranten en eigenlijk ook de televisiezenders in naam
onafhankelijk van een politieke partij. Laten we kijken of deze onafhankelijkheid in Amerika
bij de presidentsverkiezingen ook tot uiting komt.
Eerst gaan we even terug in de tijd, naar het moment dat presidentskandidaten besloten TV in
te schakelen voor hun eigen politieke doeleinden. Dit gebeurde kort na de popularisering en
massificatie van de TV in de VSA in de jaren 1950.
We tonen de leerlingen vervolgens een fotoreeks van vijf presidenten van de VSA: 1.
Truman; 2. Eisenhower; 3. Kennedy; 4. Johnson; 5. Nixon. We testen bij de leerlingen, wie
van deze vijf presidenten ze het best kennen, en hoe dat zou komen. Normaal zou dit Kennedy
moeten zijn, doordat hij als eerste president gebruik maakte van de TV als medium in zijn
binnenlandse en buitenlandse politiek (vb. Cubacrisis).
Bij de aanloop naar de verkiezingen van een nieuwe president in 1960 werden de debatten
tussen de presidentskandidaten ook uitgezonden via de radio, zoals men sinds de jaren ’20
deed, maar nu ook via de TV en dit was de eerste keer.
We laten de leerlingen eerst luisteren naar een fragment (1min30 van 58min.) van het eerste
debat van vier tussen de kandidaat van de Democratische Partij, toenmalig senator John F.
Kennedy, en de kandidaat van de Republikeinse Partij, vice-president Richard Nixon.
Een peiling bij de luisteraars onthulde dat Nixon zekerder en rustiger overkwam en daardoor
overtuigend en betrouwbaar. Kennedy aan de andere kant kwam eerder onbeholpen over. De
luisteraars horen - naast het stemgebruik - natuurlijk ook het programma dat door beide wordt
uiteengezet in hun openingsrede. Het programma van Nixon, over binnenlandse zaken, bleek
het sterkst beargumenteerd en meest overtuigend te zijn.
Vervolgens laten we de leerlingen hetzelfde debat en hetzelfde fragment zien, zoals het
terzelfder tijd werd uitgezonden via TV. Vervolgens vragen we de leerlingen wie volgens hen
het best overkomt en waarom ze dat vinden. De peilingen gaven aan dat Kennedy het best
overkomt met zijn zwart kostuum, en bruine huid (dankzij de Texaanse zon). Nixon
daarentegen had een grijs kostuum aan en kwam bleekjes over tegen een grijze achtergrond.
Dan laten we de leerlingen kijken naar de zithouding. Kennedy zit met de benen gekruist en
de handen op de schoot gevouwen en maakt duidelijk een comfortabelere indruk dan Nixon,
die ongemakkelijk lijkt te zitten en daardoor onzeker overkwam. Nixon zou ook meer last
gehad hebben van de warmte van de spots tijdens dit debat.
Waar de luisteraars Nixon het sterkst vonden en overtuigd waren van diens overwinning,
waren de kijkers echter zeker dat Kennedy de verkiezingen zou winnen. Dit gebeurde dan
ook, zij het met een nipte meerderheid. Zoals gezegd maakte Kennedy ook tijdens zijn
regering gebruik van het medium TV, wat hem een zeer goed imago gaf. Men beschouwde
hem als icoon en nog steeds vindt men hem in de VSA als een van de grootste presidenten
van de VSA. Nochtans heeft hij in zijn beleid veel mislukkingen gekend: de Vietnamoorlog,
Cubaanse rakettencrisis,…

In de jaren 1950 werd de TV in de VSA gepopulariseerd en gecommercialiseerd, in België
beleefde de TV zijn furore vanaf 1960: op 15 december werd het huwelijk van kroonprins
Boudewijn met Fabiola op TV uitgezonden.
Men mag vooral de kracht van het TV-medium niet onderschatten. We vragen de leerlingen
wat zij als kenmerken beschouwen van het medium TV, dat zij mogen illustreren aan de hand
van een voorbeeld.
- Het is een zeer snel medium: breaking news kan onmiddellijk live worden
uitgezonden; het nieuws van de dag krijg je de dag zelf nog op het avondjournaal;
ANEKDOTE:
Breaking News in 1963: de moord op Kennedy werd direct uitgezonden op
TV.
Breaking News in 2001: de aanslag op de WTC-torens.
Breaking News op 07/02/2007: Barack Obama ging naar een Koranschool.
- Het is een krachtig medium: vooral de kracht van de emotie wordt uitgespeeld.
Voorbeeld 9/11
- Men kan via TV een massa mensen gebruiken op hetzelfde moment.
Voorbeeld moord op Kennedy.
Het is dus een medium, ideaal voor machtshebbers om te benutten
TV beïnvloedt politiek!
Laten we even terugkeren naar de verkiezingen van de huidige Amerikaanse
presidentskandidaten. Kennedy en Nixon waren kandidaten van twee verschillende partijen,
maar de strijd lijkt niet bitsig te worden, maar rond het programma te draaien. We bespreken
met de leerlingen de situatie van de huidige presidentsverkiezingen en welke twee kandidaten
zich deze keer tegenover elkaar bevinden en tot welke partij zij horen.
In Amerika heerst er dus eigenlijk een verkiezingsstrijd tussen twee kandidaten van dezelfde
partij: Obama en Clinton (maart - april 2008). In de VSA gaat het er heftig aan toe, dat merk
je aan de debatten, maar ook de verslaggeving en berichten op de TV zelf.
We laten de leerlingen kijken naar een aantal filmfragmenten (afhankelijk van de beschikbare
tijd) en analyseren de al dan niet objectieve houding van de zenders.
FILMFRAGMENT: Ann Coulter over B. Hoessein Obama. FOX NEWS, december 2007
(0:53)
FILMFRAGMENT: Oprah steunt Obama. CNN, februari 2008 (1:05)
FILMFRAGMENT: Erik Rush over de afrocentrische doctrine van de Obama’s kerk. FOX
NEWS, maart 2007 (1:25)
FOX is een zender die een Republikeinse inslag heeft en conservatieve standpunten
vertegenwoordigt. Er kan hier duidelijk gemerkt worden dat ze een sluikcampagne zijn
begonnen tegen de democratische kandidaten, maar vooral tegen B. Obama. De verslaggeving
is alles behalve objectief. Deze zender speelt in op het toenemend conservatisme van de
Amerikanen, maar ook op de innovatieve mediastrategie van de politiek.
Niet de Republikeinen, maar deze conservatieve zenders zullen in de presidentsverkiezingen
de belangrijkste concurrent vormen van de Democraten. Agendapunt van dit jaar lijkt het
“opjagen van presidentskandidaten” te zijn, a.d.h.v. karaktermoord.
- Obama wordt regelrecht door het slijk gehaald in het nieuws en in talkshows: hij zou
een zwarte zijn met een zwart programma en een racist zijn tegenover blanken, terwijl

een van zijn belangrijkste programmapunt net is dat hij geen onderscheid wil maken
tussen culturen en kleuren.
- Over Clinton wordt irrationeel bericht: ze is feministisch, en niet-feministisch,
goddeloos, fundamentalistisch enz. Over haar programma heeft men het amper.
CNN daarentegen is iets objectiever en genuanceerder, maar in Amerika veel minder populair
dan FOX, die een groter bereik en invloed heeft.
Tot slot kunnen we enkele maatschappelijke effecten van het medium TV aanduiden,
toegepast op de casus Obama-Clinton. Deze effecten kunnen de leerlingen zelf verhalen en
illustreren aan de hand van een onderwijsleergesprek.
- Sociaal effect – televisiemaatschappij. (vb. VSA: veel mensen kijken TV, maakt
belangrijk deel uit van hun leven, conditionering door favoriete TV-zender…)
- Economisch effect– commercialisering, merchandising. (vb. VSA: men gaat nooit alle
kandidaten van beide politieke partijen volledig afbreken, want men heeft beide nodig
voor de berichtgeving, maar ook voor sponsoring.)
- Politiek effect – agendasetting, imagebuilding, internationalisering,… (vb. VSA:
Zenders gaan agenda afstellen op hun favoriete politieke strekking, agendapunt dit jaar
opjagen presidentskandidaten, zorgen voor negatieve reputatie Obama en in mindere
mate Clinton, positievere reputatie voor republikeinse kandidaten).
- Cultureel effect – mondialisering, vervlakking. (vb. kijkers letten niet meer op
programma van kandidaten, wel op slogans, oneliners enz. Als je op de
spreekvaardigheid zou letten (denk Kennedy-Nixon), is Obama begenadigd spreker,
Clinton veel minder. Vooral “bashing” van Clinton en Obama belicht!)
Besluit
Als laatste medium dat we hier niet in extenso hebben besproken, maar dat we wel gebruikt
hebben om het beeldmateriaal te verzamelen, is het internet. De invloed van dit medium is
echter niet te onderschatten, zeker de laatste jaren. Kijk maar naar de reactie op de Deense
Mohammedcartoons.
Waar we al hebben gewaarschuwd voor het interpreteren van foto’s, artikels, cartoons, TV en
films, moeten we dit zeker ook doen voor het internet. Je kan hier inderdaad veel informatie
over allerlei topics terugvinden, maar vaak is de informatie echter onbetrouwbaar.
Vandaar dat de leerkrachten zo vaak waarschuwen voor het gebruik van Wikipedia.
Maar, de Westerse wereld beschouwt internet als een evidente verworvenheid, terwijl een
groot deel van de wereld geen toegang heeft tot dit medium.
De rol van de media nam sinds het begin van de 20 e eeuw enorm toe.
Waar in de eerste helft van de 20 e eeuw geschreven pers (kranten, tijdschriften al dan niet met
stilstaand beeldmateriaal) en radio dominant waren, speelde in de 2 e helft van de 20 e eeuw de
televisie de hoofdrol. Tegen het einde van de 20 e eeuw maakte internet zijn opgang.
Vandaag wordt de media wereldwijd beschouwd als de vierde macht, naast de traditionele
andere 3 machten (wetgevende, uitvoerende en rechterlijke).

Toch moeten we hier een bedenking bij maken: een groot deel van de wereld beschikt niet
over de mogelijkheid televisie te kijken, de radio te beluisteren, een krant te lezen of het
internet te gebruiken.