Download - Beeldenmagazine

BEELDEN 1#2008
Kwartaalblad voor ruimtelijk georiënteerde kunst
Jaargang 11, nr.41

Tentoonstelling
Nieuwe aankopen
Zondag 3 februari
tot en met zondag 1 juni 2008
Generaal Foulkesweg 64 6703 BV Wageningen
Permanente tentoonstelling van
ruim 200 torsen en fragmenten
van hedendaagse beeldhouwers.
Een deel van de collectie is te koop.
De stichting Het Depot ondersteunt
beeldhouwers van torsen en fragmenten,
waarbij de ontplooiingskans
van de kunstenaar centraal staat.
Openingstijden:
donderdag t/m zondag
van 11.00 tot 17.00 uur
“Wereld Arrangement”
Bezoek aan Het Depot en Arboretum,
één overnachting, ontbijt, lunch of diner
in Hotel de Wereld voor 90,00 p.p.
tel.: 0317 460 444, www.hoteldewereld.nl
T 0031 (0)317 424 420 F 0031 (0)317 420 780 beeldengalerij@hetdepot.nl www.hetdepot.nl
Architectuur
Rijksmonument
Beeldhouwkunst
Nieuwe
aankopen van
George Belzer
Novello Finotti
Ellie Hahn
Andreas Hetfeld
Els Kingma
Roberto Rocchi
Giancarlo Franco
Tramontin
Lia van Vugt
Arboretum

eelden online
site
www.beeldenmagazine.nl
voor alle informatie over beelden//
Specialisten met
ruim twintig jaar
ervaring in de
realisatie en
het onderhoud
van kunsttoepassingen
in de
openbare ruimte. Wij
vervaardigen, plaatsen
en verplaatsen beelden,
sculpturen, plastieken,
objecten en ruimtelijke constructies.
Alle kunstvormen,
technieken en materialen
zijn bij ons in goede handen.
Wij werken voor kunstenaars,
overheden en particuliere
opdrachtgevers.
wij spreken de taal • wij kennen de mensen
Segno d’ Arte
Ambachtsweg 5c
2964 LG Groot-Ammers
tel: 0184-688712
mobiel: 06-51848420
fax: 0184-688711
e-mail ton.lommers@segnodarte.nl
Kijk op: www.segnodarte.nl
sculptuur - Pseudopalmata, kunstenaar - Jerome Symons
EXPOSITIES VIRTUEEL
MUSEUM ZUIDAS
VOORJAAR 2008
www.virtueel-museum.nl
Doorlopend
MAHLERPLEIN-DEBUSSYLAAN
Beeldenlijn Zuidas
‘ENERGEIA’
(Zie elders in dit tijdschrift), www.virtueel-musuem.nl
6 april t/m 4 mei PLATFORM 21
Prinses Irenestraat 19-A
1077 WT Amsterdam
‘PERSPECTIVE of DISAPPEARANCE’
Elodie Hiryczuk en Sjoerd van Oevelen (installatie en fotowerk).
www.platform21.com
11 april t/m 22 juni FOAM
Keizersgracht 609
1017 DS Amsterdam
‘VIRTUELE ZOOM ZUIDAS’
Fotografische visie op Zuidas door o.a.: Tudor Bratu, Popel Coumou,
Jan Kempenaers, Gabor Ösz, Betty Ras, Gerco de Ruyter, Jasper Wiedeman,
Vincent Zedelius.
2008
© www.fraipont.nl
www.foam.nl
ontwerp:
ontwerp: www.fraipont.nl © 2008
Bronsgieterij Flassh.
Voor het vervaardigen van Uw
beelden in brons
Van groot tot klein
Gespecialiseerd in: Patineren, sicileren en het
maken van siliconenvormen.
Bronsgieterij Flassh
Eigen Haard 12
8561 EX BALK
Tel; 0514-605868
a.stijlaart@home.nl

Opening:
Saturday May 10
at 16:00 hrs.
Open:
May 11 – 18 2008
daily from 12:00 till
18:00 hrs.
Westergasfabriek
Amsterdam
www.kunstvlaai.nl

Colofon
Beelden wordt uitgegeven door
uitgeverij Smit van 1876 Venlo/
Hengelo en verschijnt vier maal
per jaar
Hoofdredactie
John Blaak
Postbus 42621
3006 DC Rotterdam
010-2122857
redactie@beeldenmagazine.nl
Tekstredactie
Ineke Soeterik
Vormgeving
Gideon Fraipont
Druk
AM-Creation, Venlo
Abonnementen &
Adreswijzigingen
Jaarabonnement E 30,-
Donatieabonnement min. E 35,-
Losse nummers E 7,50
Proefnummers E 2,50
S.P. Abonneeservice
Postbus 105
2400 AC Alphen a/d Rijn
0172-476085 (t)
0172-653307 (f)
info@spabonneeservice.nl
Advertenties
AM-Creation
Postbus 612
5900 AP Venlo
06-34492511
info@am-creation.nl
Personalia
piet augustijn, tentoonstellingsmaker,
freelance journalist
a n n e berk, auteur, recensent
a n s va n berkum, kunsthistoricus
judith va n beukering,
kunsthistoricus, kunstmanager
e t i e n n e b o i l e a u, communicatieadviseur,
freelance journalist
a n n e m i e k va n der b r u g g e n,
kunsthistoricus en freelance auteur
riet va n der l i n d e n, kunsthistoricus
e d w i n va n o n n a, kunsthistoricus,
publicist
r o o s va n put, kunsthistoricus
a n t o n i e den ridder, beeldend
kunstenaar, publicist
b e at r i j s schweitzer, beeldend
kunstenaar, kunsthistoricus
astrid ta n i s, kunstcriticus,
kunsttheoreticus
s ya va n ’t vlie, kunsthistoricus,
publicist
geraart westerink, kunsthistoricus
ISSN 0921-7916
Beelden 2#2008
verschijnt in week 26;
Sluitingsdatum voor
advertenties week 21
Cover: Andy Warhol, Silver Clouds, 1966
Installatie in The Andy Warhol Museum,
Pittsburgh, 1994
© 2007 The Andy Warhol Foundation for
the Visual Arts, Inc. All rights reserved
(Zie ‘Boeken’ , Catalogus Andy Warhol.
(NAi Uitgevers), Stedelijk Museum CS,
Amsterdam)
Redactioneel
Inmiddels zijn wij de elfde jaargang van Beelden ingegaan. Zoals
u hebt kunnen lezen in het vorige nummer is er in de afgelopen
tien jaar heel wat veranderd. Echter er blijft desondanks nog heel
wat te wensen over. Hoewel sommige wensen langzamerhand
ingelost worden. Sinds het begin van dit jaar heeft Beelden een
eigen website: www.beeldenmagazine.nl. Op deze website kunt
u de oude nummers downloaden en de inhoudsopgave van het
nieuwste nummer lezen, samen met een of twee artikelen uit het
desbetreffende nummer. Deze artikelen zijn soms een uitbreiding
van de papieren versie, en soms een extra artikel.
De website is een goede uitbreiding. Hiermee kunnen wij, en dat
wil ik ook aan u vragen, niet-lezers attenderen op het bestaan van
Beelden. Tevens kan er in de oude nummers gedoken worden en kan
er een proefnummer ad € 2,50 aangevraagd worden. De bedoeling
is dat wij door middel van de website o.a. meer abonnees werven
en aan het verbeteren van het magazine kunnen werken.
Age Klink, muurschildering Jaffa, Rotterdam (1978) (zie ‘Boeken’)
Inhoud
Inhoudelijk zult u in het volgende nummer een nieuwe rubriek
tegenkomen. In het volgende nummer willen wij tentoonstellingen
aankondigen die net open zijn of nog open moeten gaan. Beelden
is een kwartaalmagazine, met een ruime deadline. Dit bemoeilijkt
het om de actualiteit te volgen. Dit is iets wat wij wel als een omissie
zagen, maar wat inherent is aan de opzet van het magazine. Deze
opzet, om vanuit een individuele invalshoek kritisch te reflecteren op
tentoonstellingen die door onze auteurs gezien werden, verandert
niet. Deze nieuwe rubriek kunt u als een extra service naar u als
lezer beschouwen. Vaak kreeg ik de reactie ‘Als ik dat eerder had
gelezen, dan had ik die tentoonstelling graag bezocht’. Uiteindelijk
kunnen wij natuurlijk niet alles (voor-)aankondigen. Ik adviseer
u daarom de collega-kunsttijdschriften en in de dagbladen de
cultuurpagina’s in de gaten te houden. Aan tentoonstellingsmakers
wil ik vragen om vroegtijdig de persberichten en uitnodigingen te
mailen naar het (nieuwe) email-adres redactie@beeldenmagazine.nl.
John Blaak
6 Kunstsubsidies, Anne Berk
7 Art Basel Miami Beach, Roos van Put
8 Ten Feet, Vishal, Haarlem, Judith van Beukering
9 Body Strike, galerie Poonberg, Rotterdam, Piet Augustijn
10 Musée Éphémère, Lorient Bretagne, Annemiek van der Bruggen
11 Jeanne van Heeswijk, galerie RAM op de Art Rotterdam, Piet Augustijn
12 Textiel in kunst, Pulchri, Den Haag, Riet van der Linden
13 Lumineus Amersfoort, Beatrijs Schweitzer
14 Thomas Bartels, Amsterdam, Eleonoor van Beusekom
15 Erick de Lyon, Groningen, Geraart Westerink
16 Kunst en Corporaties: Ymere, Ans van Berkum
18 Energeia, Amsterdam, Sya van ’t Vlie
19 Cold Turkey, Catharijneconvent, Utrecht, Antonie den Ridder
20 Schatten van de eerste keizers van China, Drents Museum, Assen, Etienne Boileau
22 David Thorpe, Museum Kurhaus Kleve, Antonie den Ridder
23 Territorial Bodies, Museum Beelden aan Zee, Scheveningen, Roos van Put
24 Anne-Marie van Sprang in de Princessehof, galerie de Witte Voet, Geraart Westerink
25 Dora Dolz, Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam, Etienne Boileau
26 Fiona Hall, (Den Haag Sculptuur 2007), Judith van Beukering
28 Lucasx, Ans van Berkum
31 Boeken, Astrid Tanis

Kunstenaars, in de aanval!
Langzaam maar zeker groeit het verzet
tegen de geplande herverdeling van de
kunstsubsidies. Het kwam naar de oppervlakte
op de site Kunstsubsidiedebat.nl
van Jerome Symons. Ook ik maakte me
zorgen. En omdat ik al twintig jaar over
beeldende kunst schrijf, ging ik op 3 oktober
vorig jaar naar het debat in Amsterdam.
Dat zou leiden tot de oprichting van
het Platform Zonder Kunstenaars Geen
Kunst.
Door Anne Berk
Het is nu al moeilijk om een beurs van het Fonds BKVB te krijgen. Dus
hoezo meer geld naar minder kunstenaars? En waarom moet er meer
geld naar tentoonstellingsruimten? Daar is toch helemaal geen behoefte
aan. Er zijn nu al veel te veel exposities en het geld verdwijnt bij de
bron. Maar helaas, het debat was een aanfluiting. Cijfers en context
ontbraken. En de enige bobo die het fluisterend protest van Jerome
Symons en Maria Verstappen hoorde was Bart de Baere, directeur van
het Muhka, Antwerpen. ‘Geef het geld aan de kunstenaars, de musea
eten hen op’. Dat waren geen lege woorden. Onlangs kondigde het
Muhka aan dat ze exposerende kunstenaars een fatsoenlijk honorarium
gaat betalen. Kom daar hier in Nederland maar eens om. Ik ging bij
de Boekmanstichting op zoek naar cijfers om de zaak in perspectief te
zetten. Hoe is de verdeling tussen kunstenaars en kunstinstellingen? In
hoeverre is de financiële positie van kunstenaars de afgelopen jaren
verslechterd? De cijfers die ik vond, bevestigden wat ik al vermoedde:
dat de subsidies aan kunstenaars sinds de afschaffing van de BKR in
1985 stap voor stap verdwijnen. Zo keerde de WWIK in 2003 nog
€ 40 miljoen uit aan 3.000 kunstenaars, in 2007 is dat nog maar
€ 25 miljoen aan 2.200 kunstenaars! In 2005 werd bepaald dat de
Geldstroom Beeldende Kunst en Vormgeving (BKV), ooit afkomstig van
de BKR, niet meer direct aan kunstenaars mocht worden uitgekeerd. En
daarmee gaat € 16,5 miljoen aan hun neus voorbij.
‘De subsidie wordt niet minder’, had het Fonds BKVB gezegd en
inderdaad, de luttele € 13 miljoen die in 2004 door het Fonds aan
571 kunstenaars werd uitgekeerd, blijft op peil. Maar dat is slechts een
deel van de waarheid. Alle andere geldstromen voor kunstenaars zijn
bijna opgedroogd.
1.400 handtekeningen
Ik schreef een artikel ‘Herverdeling subsidies lijdt tot ernstige aantasting
van het kunstklimaat’, dat ik niet kwijt kon in Kunstbeeld, het Financiële
Dagblad, noch in Volkskrant, Trouw of NRC. Op dat moment werd het
onderwerp ook niet opgepakt door collega’s. Alleen Beelden heeft het
geplaatst (Beelden 4#2007). Dus toog ik met de uitgeprinte cijferlijst
naar het volgende debat in Arnhem, maar er was nauwelijks tijd om de
cijfers voor te lezen. Mijn frustratie was groot. Zo groot dat ik besloot
nu direct contact op te nemen met de fractiespecialisten van de Tweede
Kamer, vlak voor het kunstbegrotingsdebat op 17 december. Zij zijn
immers degenen die beslissen. Tot mijn grote verrassing werd er naar
mij geluisterd. SP-lid Hans van Leeuwen, een ex-kunstenaar, deelde
mijn zorgen en zei dat we in actie moeten blijven omdat er nog meer
staat te verdwijnen. En Femke Halsema citeerde mij op 17 december in
de Tweede Kamer: ‘de kunstenaars zijn er sterk op achteruitgegaan,
dus moeten we de KunstKoopregeling maar behouden’. Dat gaf moed,
maar het betekent ook dat er nog veel te doen is. Inmiddels wordt het
Platform bemand door Jane Boyd, Frode Bolhuis, Jerome Symons,
Abraham Vega, Inger Minnesma (FNV-Kiem) en mijzelf. Ida van der
Lee verspreidde het e-mailbombardement. Minnesma is blij met de
feedback. ‘Alle andere disciplines staan meteen bij de politiek op de
stoep als er wordt bezuinigd, maar beeldend kunstenaars zijn
individualistisch en komen niet voor zichzelf op’. Daar komt nog bij dat
er ook is bezuinigd op de lobbyisten. Zo heeft de Federatie van
Kunstenaarsverenigingen nog maar één man in dienst en zo kan het
gebeuren dat een kunstrecensent moet gaan lobbyen. Inmiddels zijn er
duizenden pamfletten verspreid.
Op www.zonderkunstenaarsgeenkunst.wordpress.com hebben we al
meer dan 1.400 handtekeningen verzameld, die we in maart aan
willen bieden aan minister Plasterk. En de steun in de kunstwereld
groeit gestaag, van Museum Boijmans van Beuningen, de
Rietveldacademie tot en met Janneke Wesseling van de NRC.
Financiële steun onmisbaar
In haar artikel ‘Het is niet de subsidie, stupid’, (8-02-2008, zie
bovenstaande website) trekt Wesseling het profijtbeginsel in twijfel.
'Vernieuwende kunst kan niet zonder subsidie, bij ons niet en elders
ook niet. De lage status en het negatieve imago van de kunst in ons
land komt door het gebrek aan steun voor kunstenaars'.
Financiële ondersteuning is gerechtvaardigd vanwege de bijzondere
positie van de kunstenaar (zie mijn artikel ‘Kunst als vrijplaats’ op de
website), maar het marktdenken regeert. De politiek vindt dat de
kunstenaars zichzelf moet bedruipen, net als de rest van de
maatschappij. Dat is de achterliggende gedachte achter de
bezuinigingen en het is vrijwel onmogelijk dit uitgangspunt te
bestrijden. Het Platform Zonder Kunstenaars Geen Kunst stuurt aan op
een gesprek met de fractiespecialisten. Ik hoop dat we dan althans een
deel van de complexe geldstromen weer kunnen terugbuigen richting
kunstenaar. In ieder geval hebben we de positie van kunstenaars weer
op de agenda gezet. Toch volstaat de slachtofferrol niet. Het is goed om
na te gaan hoe het zover heeft kunnen komen. Wat kan er beter?
Nederlandse kunstenaars doen het goed, maar hun werk is nagenoeg
onzichtbaar. Het is tijd voor een offensief, dat door alle partijen in de
kunstwereld zou moeten worden gedragen. Creëer een volwaardig
podium, zoals de Tate Britain, meer kunst op tv en een site voor films
over kunstenaars. Laten we de Nederlandse beeldende kunst in de
schijnwerpers plaatsen!
6
Arend van Dam,
cartoon subsidiekorting
Steun de actie en teken op
www.zonderkunstenaarsgeenkunst.
wordpress.com

Over Iggy Pop en de
‘Art Basel Miami Beach’
Art Basel Miami Beach,
4 t/m 7 december 2007
www.artbaselmiamibeach.com
Richard Jackson, Big Baby
In de hedendaagse kunstwereld tel je
als galerie pas echt mee als je op de vier
internationale beurzen acte de présence
geeft: op de ‘Frieze’ in Londen, op de
‘Armory’ in New York, op de ‘Art Basel’
en op de ‘Art Basel Miami Beach’. Daar
lopen de grote verzamelaars – hun privéjets
staan in rotten van tien geparkeerd op
het vliegveld - daar worden goede zaken
gedaan. Het zijn ook dé plekken voor galeriehouders
om kunstenaars strategisch
te plaatsen. Contacten voor eventuele
tentoonstellingen in internationale musea
worden op dergelijke beurzen gelegd
want museumdirecteuren en curatoren
van diverse pluimage lopen er tenslotte
ook rond. Op de ‘Art Basel Miami Beach’
werd natuurlijk ruimtelijk werk gepresenteerd.
Betaalbaar, zoals de chocoladeversie
van de beroemde Kabouter Butplug
en werken van 1,5 miljoen Amerikaanse
dollars van de gebroeders Chapman.
Door Roos van Put
7
In Miami Beach is het begin december een groot feest. Niet alleen
omdat iedereen die ook maar iets met hedendaagse kunst heeft er
aanwezig is. Ook omdat de organisatie op de openingsavond een
speciaal evenement organiseert. Dit jaar stond een concert van
niemand minder dan Iggy Pop op het programma. Op het strand.
Vanaf tien uur ’s avonds. Jammer genoeg bracht hij zijn klassieker ‘Lust
for Life’ niet ten gehore maar dat mocht de pret niet drukken.
Kunstenaars en galeriehouders, toevallige passanten en
museumdirecteuren; iedereen stond te swingen in de zomerse
temperaturen van Miami. Even stoom afblazen na de eerste dag van de
beurs. Van die momenten waar het ‘be there or be square’ is, want
tijdens die eerste uren worden de beste werken verkocht.
Naast de beurs zelf zijn er in Miami talloze andere ‘side fairs’. In 2007
waren er ruim twintig. De beste zijn de Nada en de Pulse. Uit
Nederland waren hier onder meer Galerie Martin van Zomeren,
Upstream, Juliette Jongma, Torch en Zinger uit Amsterdam. Daarnaast
loont het de moeite een kijkje te nemen in alles wat geen beurs is, zoals
de containers aan het strand. Daar tonen ‘artist run spaces’
bijvoorbeeld wat zij in huis hebben. De temperaturen zijn er overdag
overigens niet te harden.
Solopresentatie
Op de Nada Art Fair viel de stand van Galerie Martin van Zomeren uit
Amsterdam meteen op. Daar waar andere galeries een selectie van
hun beste kunstenaars toonden, koos Van Zomeren voor een
solopresentatie van de Cubaanse Wilfredo Prieto. ‘El Tiempo es Oro’
luidde de titel. Te zien was een gouden zakhorloge, hangend aan een
kabeltje, van behoorlijk formaat overigens. De wanden van de stand
waren door de galeriehouder zelf nachtelijk blauw geschilderd. Et
voila, een dijk van een installatie. De transportkosten voor deze galerie
zullen uitermate laag zijn geweest – het zakhorloge ging gewoon mee
in de koffer. Prieto is een jonge talentvolle kunstenaar, die met dit
minimalistische werk aantoont dat een ijzersterk statement weinig
toeters en bellen nodig heeft. Gedachten over vergankelijkheid dringen
zich onherroepelijk op. Het is typisch zo’n werk dat zich vastzet op je
netvlies. Was je een groot verzamelaar dan kocht je het meteen.
Binnen de hoeveelheid kunst die je binnen een paar dagen moet
verteren zijn het juist dit soort sobere uitingen die je lang bijblijven.
Kunst die met heel weinig, heel veel zegt en daardoor een onuitwisbare
indruk achterlaat. Toch stuit je zelfs bij dit soort prestigieuze beurzen
ook op kunst waarbij je je afvraagt of de tijd soms stil heeft gestaan,
zoals bij de baby van Richard Jackson. Het formaat trekt de aandacht,
groot groter, grootst, maar de inhoud is ook niet meer dan dat wat je
ziet. What you see is what you get. En dan ben je snel uitgekeken.
Binnen het ruimtelijk werk was daarnaast opvallend op de beurs het
soms vrolijke dan weer olijke, zelfs hilarische karakter van de beelden.
Zoals de sculptuur van Nadav Weissman. Hier is te zien hoe een
mannenkop verbaasd naar een zittend hondje kijkt. Maar ook hier
weer zoek je vergeefs naar een inhoud die je blik doet kantelen, naar
een achterliggende gedachte die op zijn minst verontrust. Verder
struikelde je op de beurs over diverse varianten van Kabouter Butplug.
Hij kwam voor als decoratief patroon op behang, in een zilverkleurtje
op het formaat van een enigszins uit de kluiten gegroeide tuinkabouter
en in chocolade. Nu was die laatstgenoemde nog wel grappig en ook
betaalbaar. Om voor een paar honderd dollar een kunstwerkje van
chocolade te kopen is nog te overwegen. Maar de kans dat je een hap
neemt uit deze verrukkelijk geurende kabouter is echt niet
verwaarloosbaar. En dan is het toch weer zonde om je kunstwerkje op
te eten. Want van kunst wil je toch wat langer genieten.

‘Ten Feet’ in de Vishal
Het is fijn om af en toe werk te zien van
kunstenaars die het avontuur niet nog
min of meer overkomt, maar die door
ervaring weten wat ze moeten doen om
het avontuur ‘oneindig’ te laten duren. In
de Vishal van Haarlem is de tentoonstelling
‘Ten Feet’ met vijf beeldhouwers,
die allen al minstens vijftien jaar exposeren.
Gastconservator Michael Jacklin
maakte met Krijn de Koning, Reinoud
Oudshoorn, Jan van de Pavert en Simcha
Roodenburg een kleine expositie die geconcentreerd
kijken vergt.
Door Judith van Beukering
Met de uitnodigingskaart geeft Michael Jacklin aan wat hij als leidraad
voor zijn expositie heeft gekozen: “Ten Feet staat eerder voor het
abstracte 10 x 30,4 cm dan voor vijf paar figuratieve voeten. Abstracte
beelden kunnen een gesublimeerde werkelijkheid zijn, maar ook
escapisme, weg van de actualiteit. Maar vóór alle praat of uitleg is er
het kijken en/of zien.” Op de voorzijde van de kaart is de Modulor van
Le Corbusier afgebeeld; een maatsysteem dat deze architect
ontwikkelde op basis van het menselijk lichaam en de wiskunde. Wat
hij geloofde was dat deze maten, direct gerelateerd aan het menselijk
lichaam, architecten zou helpen om gebouwen aan de behoefte van de
mens aan te passen.
De verwantschap waar Jacklin naar verwijst is dus: abstracte kunst, die
op voorhand (zonder tekst) visueel interessant is, waarbij de wiskunde
(maatsystemen, modules), de menselijke maat en de beleving van
architectuur een rol spelen. Hoe zien we deze verschillende
eigenschappen terug in de tentoongestelde werken?
Orde, chaos en ruimte
Michael Jacklin exposeert een aantal beelden van ijzer. Hij heeft deze
geplaatst aan het eind en in het midden van de langwerpige
tentoonstellingsruimte, waardoor je blik er als vanzelf naar wordt
toegetrokken. Het is duidelijk dat Jacklin de andere kunstenaars om
zich heen heeft verzameld. O’s and Zero’s (nr 3) bestaat uit twee
gelaste beelden van bandijzer met daarin cirkels in verschillende
formaten. De banden grijpen verticaal in elkaar tot een stapeling. Een
beeld ‘ligt’; van een afstand zie je een wirwar van cirkels waar je toch
een patroon in vermoedt. Het andere beeld ‘staat’; het aanzicht is
gesloten; het doet denken aan een stapel filmbanden. Jacklin speelt met
orde en wanorde.
“Een beeld moet meer opleveren dan het inneemt” stelt Reinoud
Oudshoorn. In een tijd waarin onze leefruimte steeds kleiner wordt,
vindt hij het belangrijk om nieuwe vormen te vinden die ruimte
opleveren. In zijn wandobject, zt 2005, lijkt die ruimte zelfs onmetelijk.
Door twee elipsen van ijzer en in het midden matglas, kijk je naar twee
donkere ronde vormen. Dit zijn platen die achter het beeld zijn
gemonteerd. Door het matglas zijn ze vaag en diffuus en het lijkt of je
naar twee mysterieuze planeten kijkt in een oneindig universum. Een
prachtig beeld waar ik stil van werd.
Modellen, lego en ruw hout
Jan van de Pavert heeft drie beelden samengevoegd tot een nieuw
geheel. Segment uit bibliotheek (1989) is gemaakt van multiplex en
bladzilver op snee. Het is een constructie van verticale en horizontale
planken, die een bouwsteen zijn van een oneindige bibliotheek.
Daarnaast zijn er twee Modellen (2006/2007); halve bollen, de een
glad en de ander gelobd, van gips met goud op snee. Van de Pavert
gebruikt dit soort modellen ook in zijn videotapes; daarin worden de
beelden ruimtelijke vormen waar je in kunt dwalen; een soort
architecturen. Aart van der Kuijl, artistiek coördinator van de Vishal,
die Jacklin als gastcurator uitnodigde naar aanleiding van de Biënnale
van Noord-Holland in 2006, vertelt mij dat hij graag deze videotapes
had gezien naast dit werk. Ik denk ook dat dit een spannende
toevoeging was geweest, maar begrijp ook heel goed dat Jacklin alleen
voor sculptuur koos; het is juist zo verademend om je te concentreren
op een paar goede sculpturen zonder afgeleid te worden.
Ook het werk van Krijn de Koning gaat over de beleving van
architectuur. Hij presenteert een ‘doe het zelf’ beeld: Mutiple 3 (yellow)
prototype 2007. Voor een versie van dit werk, dat bestaat uit losse
architectonische bouwstenen in geel kunststof, die als lego op ontelbare
manieren gecombineerd kunnen worden, ontving hij in 2007 de
Sikkensprijs. (De Koning doet veel met kleur en ruimte en hanteert
daarbij een nogal heftig kleurenpalet.) Op het moment dat ik de
Mutiple bekeek, stond deze er ongemakkelijk bij. CKV-leerlingen
hadden het beeld verplaatst helemaal tot aan het uiteinde van de tafel
en een element wat pesterig schuin gezet.
Simcha Roodenburg heeft in de Vishal drie houten beelden
opgebouwd, die ruw zijn en niet recht. Ik kan niet goed vat krijgen op
wat deze constructies zijn, maar werd wel geraakt doordat ze op een
eigen wijze tegelijk grof en gevoelig ogen.
Mijn ervaring tijdens deze tentoonstelling was dat geconcentreerd
kijken werd beloond met het gevoel even uit de tijd te zijn gestapt,
zoals elke indrukwekkende voorstelling of tentoonstelling je dat kan
laten beleven.
8
Krijn de Koning, Multiple Nr.3, 2007
TEN FEET
Ten Feet, uitnodigingskaart
Ten Feet, Vishal, Haarlem,
9/2 t/m 16/3 2008,
www.devishal.nl

‘Body Strike’: aaibaar, glimmend,
luguber en indringend
Lie van der Werff, Babydier, 1998,
foto Piet Augustijn
Body Strike.
Galerie Poonberg, Rotterdam,
10 februari t/m 9 maart 2008
www.galeriepoonberg.nl
Rein Vollenga, Zonder titel, 2007,
foto Piet Augustijn
Lichamelijkheid staat in deze tentoonstelling
voorop. Het tastbare laat zich niet
wegkijken, Confronterend en grimmig
soms, maar ook verleidelijk en vertederend.
Het lichaam als sleutel van de geest,
de zintuigen nemen de kortste weg.
Door Piet Augustijn
In de tentoonstelling Body Strike bij de Rotterdamse galerie Poonberg
stond lichamelijkheid centraal. Confronterend en schokkend in het werk
van Koen de Vries, de aluminium kop van een vrouwelijke
zelfmoordenaar die zich opblies. Vertederend in het marmeren
babydiertje van Lie van der Werff dat vol vertrouwen de wereld
tegemoet lacht. Aaibaar, glimmend, verleidelijk, fascinerend, luguber
en indringend. Alles kwam bij elkaar in deze tentoonstelling waarin
kunstenaars van de galerie onder het thema lichamelijkheid bij elkaar
zijn gebracht.
Lia van der Werff (1962) bouwt al tien jaar aan een eigen wereld van
wonderlijke, emotionerende beelden. Kwetsbaarheid en melancholie,
sensualiteit en erotiek dienen zich in verschillende gedaanten aan.
Mens, dier en ding zijn in haar beelden inwisselbaar, terwijl innerlijke
en uiterlijke schoonheid met elkaar vechten. Het marmeren Babydier
(1997) lijkt van een afstand een op z’n rug liggende baby die met
armen en benen omhoog ligt te kraaien van plezier. Dichterbij blijkt het
hoofd geen mensenhoofd, maar de kop van een dier (schaap, geit?).
Ook het gehurkte Babydier (1998) van keramiek en textiel heeft die
contradictie in zich. Van achteren een klein mensfiguur, van voren een
onbestemde figuur met een grote koeienkop en de voorpoten (armen?)
gehuld in een sexy topje met lange mouwen. Van der Werff weet de
kijker perfect op het verkeerde been te zetten met beelden die eerst
vertederen, maar bij nadere beschouwing afschuw oproepen. Hoewel
de liggende baby voldoende aanleiding geeft om die vergissing met
een glimlach te accepteren.
Het werk van Rein Vollenga (1979), pas vorig jaar afgestudeerd aan
de Academie voor Kunst en Vormgeving in Den Bosch en nieuw in
Galerie Poonberg, komt voort uit fascinaties voor maatschappelijke
9
onderwerpen als vervreemding en discommunicatie, bureaucratie en
individualisatie. Dit alles uit zich in beelden, videowerken en
performances en in vormen die voortkomen uit de wereld van de
beeldende kunst, mode, theater, muziek en popcultuur. De sculpturen
maken een fabrieksmatig vervaardigde indruk, maar zijn heel secuur
met de hand vormgegeven. Ze lijken gemaakt van keramiek of
kunststof, maar zijn gemodelleerd uit een bewerkbare houtemulsie,
gepolijst en behandeld met een verf- en laklaag die ze een rijke
uitstraling geeft. De beelden zijn opgebouwd uit alledaagse
gebruiksvoorwerpen als plastic bekers, tupperware schaaltjes en
barbiepoppen in combinatie met afvalproducten uit de bio-industrie als
gevriesdroogde varkensneuzen en -oren. De resultaten zien er uit als
nieuwe, glanzende en luxueuze producten waarin delen van menselijke
of dierlijke lichamen te herkennen zijn. De objecten, altijd Zonder Titel,
glanzend zwart, wit of rood, roepen associaties op met onschuldig
kinderspeelgoed tot anatomisch en medisch onderzoeksmateriaal, maar
ook met sextoys en sciencefiction films. Een mat witte, half zittende
baby met een varkensneus en de benen ver uit elkaar, een glimmende
halve tors met twee borsten en vreemde uitsteeksels, een glanzend rode
penisvorm en een menselijk hoofd met grote uithollingen in de hals. De
wereld van Rein Vollenga zit vol met lichamelijkheid, maar niet van de
aaibare soort zoals we die vaak wensen. Hij laat vooral de
gekunsteldheid van het leven zien door te focussen op het onvolmaakte.
In zijn videowerken, waarvan er twee te zien zijn, worden vrouwelijke
aspecten als borsten en hals met siliconen opgeblazen en
gecombineerd met surrealistische hoofden waaruit houten balken en
rode bolletjes lijken te ontspringen.
Rauw en ruig
De beelden van Koen de Vries (1966) zijn rauw, ruig en fel. Net als
beroemde voorgangers in de beeldhouwkunst Medardo Rosso en
Auguste Rodin is hij structureel op zoek naar nieuwe vormen van
portretkunst. In de serie Blindfolded (2007), grote zwarte bronzen,
worden stukken afgietsels over elkaar heen geplaatst, onderdelen
gekanteld of met geweld in een reeds bestaand onderdeel gedrukt. De
Vries ontleent zijn onderwerpen aan de actualiteit, veelal
oorlogssituaties, waarbij vragen over politiek, daders en slachtoffers
worden opgeroepen. Gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal spelen een
belangrijke rol in al zijn beelden. De vijf beelden uit Blindfolded gaan
over geblinddoekte slachtoffers, om het even uit welke oorlog of
gevangenis dan ook. Het zijn universele uitdrukkingen van
machteloosheid, pijn en vernedering bij het geblinddoekt ondergaan
van martelingen. Het beeld The female suicide bomber’s head (2003) is
nog explicieter. Het is het zwaar gewonde hoofd van een vrouwelijke
zelfmoordenaar die zich ‘voor de goede zaak’ heeft opgeblazen.
Indringend en luguber.

‘Musée Éphémère’
In de tot laboratorium omgebouwde
keuken vermaakt een jongeman kinderen
met eieren die na een azijnbad meer
weg hebben van stuiterballen, hij laat
paperclips drijven op water en af en toe
brengt hij door een uitgekiende samenstelling
van eenvoudige huis, tuin en
keukenmiddelen een ontploffing teweeg.
Een verdieping hoger herbergt een badkamer
een van de laatste met uitsterven
bedreigde zeemeerminnen. Een appartement
verder tracht ik mijn muurkast te
beschermen tegen teveel bezoekers. De
grot die ik erin heb vervaardigd blijkt een
magische aantrekkingskracht op onstuimige
kinderen te hebben. Hoe solide het
ook oogt, hij is gemaakt van gips dat bij
de minste aanraking breekt. We zijn in
Lorient, Bretagne, waar ‘Musée
Éphémère’ draait op volle toeren.
Door Annemiek van der Bruggen
Idées Détournées
‘Museum Eendagsvlieg’, de Hollandse benaming voor Musée Éphémère
is een initiatief van stichting Idées Détournées die enkele jaren geleden
werd opgericht door Nadine Thouvenin. De stichting heeft tot doel
mensen met elkaar in contact te brengen en organiseert daartoe
projecten die een creatieve inslag hebben. Het museum kwam vorig
jaar begin oktober van de grond en bevindt zich in een flatgebouw in
de wijk Kervénanec. April 2008 zal de toren met museum en al
gesloopt worden. Tot die tijd zijn negen appartementen met in totaal 49
kamers ter beschikking gesteld. Even zoveel enthousiastelingen hebben
in die kamers een kunstwerk vervaardigd. Onder die enthousiastelingen
zijn zonder twijfel alle bevolkingsgroepen van Lorient
vertegenwoordigd; een slaapkamer is ingericht door gehandicapten,
een badkamer door asielzoekers, er doen gepensioneerden mee,
huisvrouwen en kinderen en er zijn een aantal ‘echte’ kunstenaars. Het
enige criterium voor deelname was woonachtig te zijn in Lorient. Ik had
geen maand later aan moeten komen om me eveneens in te kunnen
schrijven voor een ruimte. Om in te burgeren, Frans te leren, en om te
zien hoe men in Frankrijk reageert op een dergelijk project dat
overeenkomsten vertoont met de Hollandse projectkunst.
Sociaal project of kunstproject
Hoewel het project, gesponsord door onder andere de gemeente, het
departement en het Franse ministerie van Sociale Zaken in de eerste
plaats gezien wordt als sociaal project zijn er genoeg overeenkomsten
met projectkunst in Nederland. Men wordt aan het denken gezet over
de veranderingen in Kervénanec, een soort Bijlmer van Lorient waar in
totaal vier torens tegen de vlakte zullen gaan. Daarnaast vormen
tijdelijkheid en participatie sleutelwoorden. Maar het belangrijkste is
dat kunst wordt ingezet als sociaal bindmiddel. Niet door een
kunstenaar een oplossing te laten bedenken maar door de mensen zelf
alle vrijheid te geven zich creatief te uiten. Zo is de deelname voor
Marguerite le Bellec therapeutisch geweest. Na 35 jaar met plezier in
Kervénanec gewoond te hebben werd ze door de op handen zijnde
sloop gedwongen te verhuizen. Ze heeft met witte letters op een felroze
achtergrond haar gal gespuwd in de haar beschikbaar gestelde ruimte.
De huiskamer ernaast is door kinderkledingatelier Chat et Rat
omgetoverd tot een sprookjeswereld door met kleurige stoffen
levensgrote dierfiguren op de met zwarte stof beklede muren te naaien.
De bomen hebben er lichtgevende bloemen en er klinken
oerwoudgeluiden. Of neem het met humor gemaakte Toilet voor de
kerstman van de pubers Adeline Muy en Srey-Leak Vorn. Een wereld
van verschil met het abstracte werk dat zich in de ruimte ernaast
bevindt. Daar staan diverse met koffie gevulde kopjes op de grond. Uit
elk kopje kruipt een, langzaam bruin wordende, strook witte katoen
omhoog naar een wit laken dat de gehele huiskamer omspant.
“In iedereen schuilt een kunstenaar” aldus Thouvenin, die zich met het
project ook afzet tegen het elitaire en intellectuele karakter van de
gevestigde kunstwereld. In Musée Éphémère staan amateurs naast
professionele kunstenaars. Beide blijven overeind, dat is de kracht van
het museum.
Aantrekkingskracht
De diversiteit zorgt niet alleen voor een spannend eindresultaat, maar
ook voor een goede samenwerking. Tijdens de bouw van de
kunstwerken werden onderling tips en materialen uitgewisseld en met
interesse elkaars vooruitgang gevolgd. De week voor de opening op 1
december vormde het hoogtepunt, op beide verdiepingen heerste een
opgewonden sfeer en bedrijvigheid. Die werd nog verhoogd door de
komst van TV5. De nationale TV zender die, na een reeks reportages
van de regionale zenders, eveneens interesse toonde. En het museum
blijft aantrekken. De kunstenaars zelf komen nog regelmatig langs in
het museum om elkaar te spreken en de sfeer te proeven. In de eerste
drie weken zijn er maar liefst 1.000 bezoekers geteld, het aantal
kranten en tijdschriftartikelen blijft stijgen, en allerhande artiesten
komen optreden in het museum. Thouvenin krijgt wekelijks
aanbiedingen van clowns, Malinese zangeressen of bespelers van de
Keltische harp. Niet voor niets wordt in omringende steden driftig
gezocht naar mensen die een soortgelijk project op kunnen zetten, tot
die tijd moeten de inwoners zich behelpen met georganiseerde
busreizen naar Lorient. ’Museum Eendagsvlieg’, misschien ook iets voor
Nederland?
10
Kinderkledingatelier
'Ente chat et rat',
foto Annemiek van Bruggen
Severine Ledercq,
foto Annemiek van Bruggen
www.ideesdetournees.org

Jeanne van Heeswijk en
‘Het Dwaallicht’ van Nieuw Crooswijk
Jeanne van Heeswijk, De ridder van het
geheugen. Presentatie van film, fotografie,
verhalen en kostuums van het
Dwaallicht project op de
Art Rotterdam 2008 bij galerie RAM,
foto Fred Kies
www.ram-art.nl
www.jeanneworks.net
www.dwaallicht.nl
Men verkoopt de vernieuwing met een
vleugje nostalgie. Een paar oude foto’s
suggereren dat het verleden niet gesloopt
is, maar vertel mij dan waar het is. Waar
vind ik mijn stoep terug? Waar is mijn
boom? Waar is mijn oever van de Rotte?
Waar is mijn huis? Waar liggen mijn
verhalen begraven? U neemt het weg, u
sloopt, u vernietigt. Mijn Nieuw Crooswijk
is niet meer…. verkoop mij dan ook
geen knollen voor citroenen. Jeanne van
Heeswijk presenteerde op de Art Rotterdam
in de stand van galerie RAM het
project ‘Het Dwaallicht’.
Door Piet Augustijn
De Rotterdamse wijk Nieuw Crooswijk wordt binnen nu en tien jaar
voor meer dan negentig procent gesloopt en weer herbouwd. Hierbij
zal naar verwachting negentig procent van de huidige bewoners
verhuizen om niet meer in de wijk terug te keren. Met het project Het
Dwaallicht ging Jeanne van Heeswijk met een team van mensen, in
samenwerking met huidige en toekomstige bewoners, op zoek naar de
banden, verbindingen en relaties binnen de wijk. Een jaar lang
(2004-2005) doolde Het Dwaallicht rond op zoek naar energie. Doel
was het in kaart brengen en voor de toekomst vastleggen van de
culturele geschiedenis van Nieuw Crooswijk en haar bewoners.
11
Op basis van verhalen van bewoners en gebeurtenissen uit heden en
verleden schreef Dick van den Heuvel maandelijks op de website een
hoofdstuk over de mysterieuze zoektocht van Het Dwaallicht. Met deze
verhalen werd een nieuwe geschiedenis van Nieuw Crooswijk
geschreven en haar energie in kaart gebracht. Parallel aan de verhalen
vond een keer in de maand een evenement plaats. Inhoud, vorm en
plaats verschilde per keer, maar wat de evenementen gemeen hadden
was dat ze gingen over en plaatsvonden in Nieuw Crooswijk. Zo
componeerde Paul de Jong een muziekstuk dat hij op verschillende
locaties uitvoerde, was er een autorondleiding over de begraafplaats,
organiseerden jongeren een muziek- en theaterperformance en
kwamen onbekenden van elkaar gedurende een maaltijd samen aan
tafel te zitten. Het eerste deel van het project werd afgesloten met de
publicatie van Het Dwaallicht van Nieuw Crooswijk (Veenman
Publishers, 2007), een roman van Dick van den Heuvel, die vorig jaar
verscheen. Op de website www.dwaallicht.nl konden bewoners en
andere geïnteresseerden de zoektocht van Het Dwaallicht volgen. Ook
vonden bezoekers van de site er aankondigingen van evenementen en
konden er speciaal ontwikkelde spelletjes gespeeld worden. Op een
plattegrond werden alle plaatsen getoond waar Het Dwaallicht
verscheen en waar verhalen van bewoners plaatsvonden.
“Dwaallicht. Ik draag een helm en spreek een toespraak. Want ik ben
een vrouw en ik heb een boodschap. De afgelopen maanden heb ik u
gevolgd. U streek af en toe neer op een plek om er een stukje verhaal
te halen, of liever om te kijken naar het verhaal van Nieuw Crooswijk.
U was onwetend. U wist niet wie u was en waarom u gestorven was. U
kende Nieuw Crooswijk niet of niet meer en u wilde weten wat er nu
precies was gebeurd in uw eigen verleden en dat van de buurt…….”
Het Dwaallicht fungeerde als een soort afreageerfiguur, iemand tegen
wie men kon praten, aan wie men geheimen of frustraties
toevertrouwde, tegen wie men vertrouwelijk, boos of verontwaardigd
kon zijn. Alle problemen die bij zo’n grootscheepse sloop en
vernieuwing aan de oppervlakte komen werden min of meer getackeld
door Het Dwaallicht. Want natuurlijk blijven de bewoners liever wonen
waar ze wonen, natuurlijk wordt die vernieuwing doorgevoerd en
uiteraard worden er problemen onder de mat geveegd. Jeanne van
Heeswijk heeft dat allemaal voorzien. De vraag is alleen wat er met al
die kennis gedaan wordt.
Projecten
De projecten van Jeanne van Heeswijk (1965) kenmerken zich door
sociale betrokkenheid. Het doel is het scheppen van nieuwe publieke
(ontmoetings-)ruimtes of het daartoe vervormen van bestaande ruimtes.
Meestal werkt ze daarbij intensief samen met beeldende kunstenaars,
vormgevers, architecten, software ontwikkelaars, overheden en
buurtbewoners. Enkele projecten van de laatste jaren zijn De Strip, een
serie ontmoetingen op weg naar Westwijk 2005 in Vlaardingen
(2002-2003), Face your world in het Wexner Center in Columbus,
Ohio in de Verenigde Staten (2002), Langs de Lijn van De Toekomst
(2003) in Gorinchem, een onderzoek naar de plaats van ‘het spel’
binnen verschillende (sub)culturen in de Gilden- en Vroedschapswijk in
de stad en In the Field of Players (2004) voor TENT. Rotterdam, waarin
het publiek werd uitgenodigd na te denken over de notie van Power
Play. In 2003 was Van Heeswijk een van de Nederlandse deelnemers
aan de Biënnale van Venetië waar bezoekers het spel landjepik konden
spelen. Een bijdrage die voortkwam uit het Gorcumse project en waar
nagedacht moest worden over het genereren van ruimte en de strijd
tussen culturen onderling. Momenteel loopt het project Het Blauwe Huis
in de Amsterdamse wijk IJburg. Een nieuwe wijk zonder verhalen,
geschiedenis, een kloppend hart of stedelijkheid. Het Blauwe Huis staat
middenin woonblok 35 en wordt voor een periode van vier jaar als
huis voor de kunst gebruikt. In deze periode zullen er verschillende
kunstenaars, architecten, schrijvers en wetenschappers gaan wonen die
de opdracht krijgen een verbinding te maken tussen de wereld, hun
wereld en de omgeving van het huis.

‘Textiel in kunst’.
Geen vlees en geen vis
www,pulchri.nl
Anne van de Pals, Hangend
Begin dit jaar waren vrijwel gelijktijdig
twee tentoonstellingen te zien rond de
toepassing van textiel in kunst: ‘Traag’
bij Arti in Amsterdam en ‘Soft Ware’ bij
Pulchri in Den Haag. Wat opviel was dat
beide tentoonstellingen waren geïnitieerd
en samengesteld door vrouwelijke kunstenaars
en dat vrouwelijke exposanten
verreweg in de meerderheid waren. Bij
‘Traag’ was de man-vrouwverhouding
2 op 14, bij ‘Soft Ware’ 6 op 19.
Door Riet van der Linden
Pluriformiteit in de kunst is al decennialang eerder regel dan
uitzondering. Vrijheid, blijheid is het adagium. Het traditionele
onderscheid tussen kunstnijverheid, vormgeving en autonome kunst,
behoren tot het verleden. Niet gehinderd door gebrek aan kennis en/of
vaardigheden staat het een ieder vrij zich te bedienen van elk materiaal
of medium, om haar of zijn ideeën vorm te geven.
Met bovenstaand beeld voor ogen, lijkt een tentoonstelling over de
toepassing van textiel in kunst een gedateerd concept. Alsof er toch nog
een strijd te voeren valt tegen (seksistische) vooroordelen. Dat beeld
wordt bevestigd door Tilleke Schwarz, initiatiefneemster en (samen met
Maria Smits) gastcurator van Soft Ware bij Pulchri. In haar oproep aan
kunstenaarsleden: “Een van de laatste ‘taboes”, schrijft zij, “is het
gebruiken van flexibele materialen (onder andere textiel) en van textiele
technieken, zoals naaien, borduren, haken en breien in de beeldende
kunst.” (Pulchri 3, 2006). Hoe valt dat te rijmen met de hedendaagse
praktijk waarin de voorbeelden van internationale kunstenaars m/v die
(incidenteel) textiele materialen toepassen, voor het oprapen liggen.
Kunstenaars als Woody van Amen, Ferdi, Lam de Wolf, Berend Strik,
Karin van Dam, Antonietta Peeters, Berend Strik, Karin Arink, Lidy
Jacobs, Roy Villevoye, Tracey Emin, Lucy Orta, Fransje Killaars,
enzovoort?
12
Cataloguskrant
In de begeleidende cataloguskrant die bij Soft Ware werd
gepubliceerd, koos Schwarz overigens een positievere invalshoek. Nu
schrijft zij dat ‘de meewarige blik’ waarmee borduren en breien werd
bekeken is veranderd sinds een aantal toonaangevende kunstenaars dit
medium heeft ontdekt.’
Wat is hier aan de hand? Tilleke Schwarz is in de woorden van
kunstenaar Anne van de Pals: ‘een echte textielvrouw en kadert haar
werk driftig af in haar stijve presentatie maar er vertoont zich wel een
bepaalde gekkigheid in haar verbeelding.” Die karakterisering van
‘echte textielvrouw’ is inderdaad precies waar Schwarz onderuit
probeert te komen. Met haar graffiti-achtige, zeer arbeidsintensieve
geborduurde schilderijen, geniet zij internationale faam. Maar
uitsluitend binnen de scène van textielkunstenaars, waar traditiegetrouw
de focus sterker op vorm is gericht dan op inhoud. Met Soft Ware legt
zij haar frustratie hierover bloot en creëert zij in haar dubbelrol van
curator/exposant tevens een breder podium voor zichzelf. Kennelijk is
de associatie met textielkunst nog altijd een gevaar voor de reputatie
van een kunstenaar. Van de Pals (die zowel in Traag als in Soft Ware
exposeert) zegt beducht te zijn om in ‘de textielhoek’ terecht te komen.
Arno van Roosmalen, directeur van Stroom in Den Haag die Soft Ware
mee hielp te financieren, zegt erover: “Ik denk werkelijk dat met Soft
Ware het fenomeen textielkunst naar de achtergrond is verschoven”.
Maar nogmaals, waarom de aandacht vestigen op textiel als materiaal
en daaraan verbonden handwerktechnieken, als daarmee alleen maar
oude koeien uit de sloot worden gehaald. Wat levert het op?
Selectie
Voor Soft Ware werden 24 kunstenaars geselecteerd (voor de helft
leden van Pulchri inclusief Schwartz en Smits). Ik kan mij niet aan de
indruk onttrekken dat een aantal kunstenaars er met de haren is
bijgesleept. De schilder Vittorio Roerade bijvoorbeeld mengt draden
door zijn verf wat blijkbaar al voldoende aanleiding was om hem uit te
nodigen. Op die manier kun je elke schilder selecteren die werkt met
verf op doek. Datzelfde geldt voor de fotoprint op bedrukt textiel van
Wilma Kuil of voor de ruimtelijke sculptuur van Maria Smits, waarin
naast hout, rubber en schuimplastic ook grove jute is gebruikt. Anders
is het met de sculpturen van Anne van de Pals zogenaamde
‘verlijvingen’ die zijn gemaakt uit oude wollen dekens. Hier is het
gekozen (textiele) materiaal essentieel voor wat zij te zeggen heeft. De
inmiddels overbekende wandinstallatie van Marian Bijlenga hoort ook
bij de meer geslaagde kunstwerken op deze tentoonstelling, alhoewel
het hier meer gaat om flexibele materialen (viscose, paardenhaar) dan
om textiel. Veel bijval van het publiek kreeg Saskia van Dijk met haar
niet van echt te onderscheiden gebreide insecten, die getuigden van
een degelijk vakmanschap maar weinig aan de verbeelding overlieten.
Ook was de inrichting niet altijd effectief, het poëtische werk van
Regula Maria Müller, een soort kroonluchter van vilt, glas en
koperdraad, viel weg tegen de wand met een serie hangende,
gehaakte poppetjes van Marita Kratz. De kleine poppetjes waren heel
aandoenlijk en gingen voor een bescheiden prijs, grif van de hand.
Maar er was meer nodig om deze kunstenaar uit de verf te laten
komen. En dat gold niet voor haar alleen.
Van Roosmalen ziet al uit naar een volgende editie van Soft Ware
waarin nog uitgesprokener te werk zal worden gegaan. Het lijkt mij
een goed idee om die tentoonstelling dan plaats te laten vinden in
Stroom, met een ruim budget, en zonder de beperking die een
kunstenaarssociëteit als locatie nu eenmaal oplevert.

‘Lumineus Amersfoort’
wierp licht op verandering
Jan Ros, Traumschiff,
foto Annemarie Ruys
Lumineus Amersfoort,
1 t/m 30 december 2007
www.lumineusamersfoort.nl
“Waar het visioen ontbreekt, ontstaat
woestenij”. Het winkelende publiek kon
op een gure decemberavond in Amersfoort
zomaar eens stil staan bij dit nog
steeds actuele citaat uit Spreuken 29.18.
Het was een fragment uit de film Paradise
Light van Martin Riebeek, een van de
lichtkunstwerken van ‘Lumineus Amersfoort’.
Deze route door de oude binnenstad
had als thema ‘de veranderende
stad’. Onderwerp en locatie bleken elkaar
wonderwel aan te vullen.
Door Beatrijs Schweitzer
De futuristen droomden er precies 100 jaar geleden al van: lichtkunst!
Wat zouden ze genoten hebben van de technische mogelijkheden die
er nu zijn. Beamers, leds en lasers, het zijn heerlijke nieuwe media voor
de kunst met een keur aan mogelijkheden. Zij leveren niet automatisch
goede kunstwerken af, maar aantrekkelijk is het wel. En voor wie er
belang aan hecht; de drempel ligt net in de schaduw.
Na de Utrechtse Nachtregels, door Sjarel Ex in 1991 georganiseerd,
was het vreemd genoeg lange tijd stil op het gebied van lichtkunstroutes
in Nederland. Gouda kent sinds 2004 een jaarlijks terugkerend
initiatief met licht rond de kerstdagen, maar beeldende kunst is hier
onderdeel van een veel ruimer marketingplan (zie Beelden 1#2007).
Het uitgangspunt van Lumineus Amersfoort, ‘de veranderende stad’,
met zowel bouwkundige als sociale aspecten, is voor Amersfoort met
zijn veelbesproken uitbreidingen zeer actueel. Er waren tien
Nederlandse kunstenaars geselecteerd, terwijl de route zelf gemarkeerd
werd door een opvallende uitlichting van enkele oude monumenten
door lichtontwerpers van hoofdsponsor Grontmij.
13
Projecties
Goede bekenden als Martin Riebeek en Geert Mul ontbraken niet.
Riebeek had filmportretten van mensen uit Amersfoort geïntegreerd in
een bestaand werk (Imagine Being There), waarin hij mensen uit enkele
grote wereldsteden uitgebreid liet vertellen over ‘hun paradijs’. Een
intieme serie, zomaar onder de visafslag, waarmee Amersfoort en
passant óók een ‘wereldstad’ werd. Mul, wist ‘de veranderende stad’
ingetogen maar treffend te spiegelen. In Choose your Myth, werden
afwisselend zóveel (80) symbolen uit verschillende levensovertuigingen
precies in een grote blinde nis op de Onze Lieve Vrouwetoren
geprojecteerd (dankzij zwart/wit op reliëf in de steen lijkend), dat de
betekenis ervan meteen gerelativeerd werd als een keuzemogelijkheid
in plaats van een waarheid.
In de route waren bewust ook kunstenaars uit Amersfoort zelf
opgenomen. Theo van Delft gaf in zijn Tijdenwinkel de betrekkelijkheid
van het tijdsbegrip ter overdenking. Zo’n honderd staande portretten
van Amersfoorters in oplopende leeftijd werden van binnenuit
geprojecteerd op de deur van een oud winkelpandje, in de etalageruit
geflankeerd door het veel subtielere, dromerige beeld van een
zonlichtcyclus in een kale, lege ruimte. Met dezelfde techniek in iets
uitgebreidere versie, wist Jaap de Jonge het Archief Eemland om te
toveren tot een vervreemdend geheel. Oude portretfoto´s uit het archief
bewogen achter de ramen van het hele gebouw, als waren ze weer tot
leven gekomen.
Projecties op, of vanuit een gebouw of een auto, zoals bij Anna Thalia
Benus hebben als effect dat het gebouw zelf deel gaat uitmaken van het
kunstwerk. Het maakt daardoor al snel indruk, maar kwaliteit kan juist
ook in het subtiele, kleine gebaar schuilgaan; Zo was de bijdrage van
sieradenontwerpster Marijke Schurink in een kleine etalage zeer
innemend. Schurink, die veelal vergankelijke sieraden maakt,
recyclede heel passend voor deze gelegenheid, tweedehands sieraden
door ze met ‘glow-in-the-dark’ verf te coaten.
Samenwerking
Lumineus Amersfoort was onafhankelijk, naar eigen concept van
Annelou Evelein en Patricia Deiters georganiseerd, in samenwerking
met Grontmij/ Technical Management. Evelein noemde die
samenwerking met een partner uit het bedrijfsleven een verademing
vanwege de vrijheid en de ruimhartige medewerking waarmee ze hun
plannen konden realiseren. Opmerkelijk vruchtbaar was de
samenwerking van Jan Ros met Grontmij lichtontweper Rienk Visser.
In Traumschiff veranderde de reddingssloep, die Ros zelf eerder al bij
een zomermanifestatie dwars over het Kleine Spui had gelegd - een
krachtige verwijzing naar de toekomstdreiging van een ‘Amersfoort
aan zee’- door de verlichting in een sprookjesachtig, maar ook
monumentaal tafereel. Zo geïsoleerd en met de reflecties van het
uitstromende water werd de dreiging haast getransformeerd tot een
visioen.
In vergelijking met Gouda bij Kunstlicht (2006), valt eigenlijk vooral de
concentratie en de zorgvuldigheid op waarmee de route was
samengesteld. De neerslag daarvan is te zien in de kleine, maar
prachtige ‘routewaaier’ met informatieve teksten. Het geheel was
toegankelijk, maar toch ingetogen en wist de kitsch te omzeilen. Geen
wonder dat Amersfoort graag een tweede editie zou willen zien. Laat
het maar gebeuren, in meerdere steden – Utrecht bereidt inmiddels
haar eigen Trajectum Lumen voor - ; De donkere avond is een prachtige
tegenhanger voor de witte museummuur.

Nieuw Noord
In het Amsterdamse IJ, schuin achter het
Centraal Station, drijft sinds eind vorig
jaar een vreemd object. Het lijkt op het
eerste gezicht een flinke wigwam. Het
betreft het eerste kunstwerk in het IJ op
de plek van het nieuw te bouwen
Filmmuseum op de Noordelijke IJ-oever.
Door Eleonoor van Beusekom
Skyline
Achter het kunstwerk prijkt op het voormalige Shellgebouw een royale
banier met de tekst ‘Overhoeks’. Zo heet de daarachter gelegen wijk
nu. Deze naam werd ontleend aan de oorspronkelijke naam van de
‘Shell’toren. In Amsterdam Noord bruist het van stadsvernieuwende
activiteiten. Er wordt aan landwinning en bodemstabilisatie gedaan.
Ambitieuze plannen worden geleidelijk aan concreet. Maar het zal nog
zeker 15 jaar duren voordat ‘Noord’ zich, met een spectaculair nieuwe
skyline, kan presenteren. Wat de bewoners van Amsterdam daar tot
die tijd vooral van zullen meemaken is veel overlast van bouw- en
bodemactiviteit. Beeldende kunst lijkt voorlopig het toverwoord om het
proces wat verrassender en aangenamer te laten verlopen. Stadsdeel
Amsterdam Noord vond met hulp van de Stichting ‘Kunst en Bedrijf’ de
juiste kunstenaar voor het tijdelijke kunstwerk in het IJ.
De opdrachtgevers
Via een gecombineerd opdrachtgeverschap werd de financiële kant
van dit kunstwerk onderbouwd met een budget van ca € 80.000,-. Het
is een publiekprivate samenwerking; meerdere partijen zijn daarbij
samen eigenaar/opdrachtgever van een werk. Deze formule biedt een
interessant nieuw perspectief, het maakt dat kunst vooruit kan lopen op
gebeurtenissen en niet pas achteraf komt, als alles is opgeleverd, als
finale en spreekwoordelijke ‘kers op de taart’. Nu kunnen er
‘tussentijdse’ opdrachten worden verstrekt die een ander doel dienen.
Ze worden een soort rituele voorbereider van een plek waar iets
gebouwd gaat worden. Ze hebben het doel mensen te attenderen op
de dingen die gaan komen en hen mee te laten leven met het proces.
De opdracht
Dit gold ook voor de ‘kunstboei’ . De voorkeur voor beeldend
kunstenaar Thomas Bartels (1960) is goed te begrijpen; in zijn werk
komen disciplines als film, animatie en mechanisch bouwen samen. De
bewegende figuren in zijn installaties en sculpturen gaan over licht en
projectie. Het lichtbeeld, Opwaarts is een reusachtige halftransparante
boei van 15 meter hoog. Het is een baken dat de plek waar in 2009
het futuristisch ogend Filmmuseum zal verrijzen, moet bewaken en
bewaren. Bartels heeft de basisvorm van een boei benut en opgebouwd
met een staketsel waarover hij een semi-transparant doek heeft
gespannen. In deze ‘tent’ klimmen een man- en een vrouwfiguur langs
staken omhoog. Samen zijn ze hier het symbool voor beweging in film
en onophoudelijke menselijke inspanning bij bouw en verandering.
Deze man/vrouwsilhouetten worden mechanisch aangedreven.
Overdag zie je de figuren, afhankelijk van de beschikbare hoeveelheid
dag of zonlicht, wat doorschemeren. s’Nachts verschijnen de, door
elektrisch licht aangeschenen figuren meer uitgerekt op het doek en
geeft het kunstwerk zijn geheimen uiteindelijk prijs. Opwaarts verwijst
naar de oorsprong van film, met een mix van wajangpoppenspel en de
toverlantaarn. Gedurende twee jaar zou dit kunstwerk aan een
voorspel voor de virtuele toekomst moeten deelnemen en tegelijkertijd
als lichtboei de schepen moeten attenderen op bodemveranderingen
die daar onder de waterspiegel plaatsvinden.
Magie met een stekker
Dit althans was de bedoeling van de opdracht en de kunstenaar. Bij
oplevering van het kunstwerk in het IJ op 31 oktober vorig jaar was er
nog stroom. Rond de jaarwisseling verdween die voorziening abrupt
bij de verhuizing van Shell. Was dat vooraf niet bekend? Inmiddels is
het nodige geprobeerd om een nieuwe stroomleverancier voor
Opwaarts te vinden. Voor de beweging van de figuren en het licht in
de boei is 1.000 watt nodig. Opstarten van het geheel vraagt
daarentegen 2.400 watt. Daar zit ook het probleem. Om een dergelijk
wattage te kunnen verzorgen mogen de kabels niet te lang zijn.
Na vertrek van Shell bevond de dichtstbij gelegen bruikbare
stroomvoorziening zich op de Grasweg, niet direct om de hoek. Er
zou een kilometerslange kabel nodig zijn om die afstand te
overbruggen.
Of het hier vooral gaat om een technisch of misschien toch meer een
budgettair probleem blijft onduidelijk. Binnenkort start de nieuwbouw
van ING, een van de mede-eigenaren van dit kunstwerk. Omdat voor
die bouw ook stroom moet worden aangevoerd ligt de
hooggespannen verwachting op welslagen nu daar.
Bij het ter perse gaan van dit nummer van Beelden is er nog geen
datum voor een daadwerkelijke oplossing bekend. Magie met een
stekker is in een nieuw te ontwikkelen gebied dus zeker geen
vanzelfsprekend ‘perpetuum mobile’. Zoveel is wel duidelijk geworden.
14
Thomas Bartels, Opwaarts,
foto Agimar
www.kunstenbedrijf.nl

‘N.NO.O.ZO.Z.ZW.W.NW.N.’
Een nieuw kunstwerk van Erick de Lyon
Erick de Lyon,
‘N.NO.O.ZO.Z.ZW.W.NW.N.’,
foto Harry Fierkens
Door de Wind,
17-11-2007 t/m 30-3-2008.
CBK, Groningen,
www.cbkgroningen.nl
www.kunstopstraat.nl.
In het nieuwe park De Eelderbaan tussen
de Groninger wijken De Held en Vinkhuizen
is recent een kunstwerk geplaatst van
Erick de Lyon, dat heel direct reageert op
zijn omgeving.
Geraart Westerink
Kunst op straat
Al jarenlang zorgt het Centrum Beeldende Kunst in Groningen onder
de noemer ‘Kunst op Straat’ voor beeldende kunst in de openbare
ruimte. Zij doet dat in opdracht van de Gemeente. Dat werpt zijn
vruchten af. Overal waar je gaat of staat in de hoofdstad van het
Noorden, kom je kunstwerken tegen. Inmiddels staan er al zo’n 400.
Waar vroeger de oplevering van een beeld hooguit werd opgeluisterd
door een hoogwaardigheidsbekleder die een lint doorknipte of een
doek verwijderde - al dan niet ondersteund door het plaatselijke
trompettencorps - daar vormt dit tegenwoordig vaak de aanleiding
voor diverse activiteiten. Het belangrijkste onderdeel, naast lezingen en
educatieve projecten, van het begeleidende programma rond het
nieuwe werk van De Lyon is de tentoonstelling Door de Wind in het
gebouw van het Centrum Beeldende Kunst. Het bestaat uit verschillende
onderdelen. Het meest in het oog springt een grote houten installatie:
speciaal voor de gelegenheid uitgevoerd aan de hand van een
15
bestaande maquette. Het is een soort doolhof van elkaar kruisende
assen, overdekt door een plafond met smalle spleten waar licht door
valt. Het licht is afkomstig van lampen die door kunstmatig opgewekte
luchtstromen worden bewogen zodat het zich voortdurend verplaatst.
Aan de muur hangen foto’s van het werk voor Vijfhuizen. In een zaaltje
ernaast wordt met behulp van foto’s, teksten en diverse
multimediamiddelen een overzicht van het oeuvre van De Lyon
geschetst. Het maakt op doeltreffende wijze de uitgangspunten van de
kunstenaar duidelijk: voornamelijk wind, water, licht en geluid; (natuur)
verschijnselen die hij in samenwerking met technici, wetenschappers,
architecten en stedenbouwkundigen omvormt tot kunst. Vijftig voor de
gelegenheid vervaardigde impressies in gemengde technieken geven
op een speelse en poëtische wijze inzicht in het denkproces van de
kunstenaar.
Park
De naam Eelderbaan wekt in eerste instantie de associatie op met een
landingsbaan van het nabijgelegen vliegveld Eelde. Dat blijkt een
misvatting, maar qua vorm en formaat zou het kunnen. Het park is
namelijk 1,5 kilometer lang en 175 meter breed. Het is eigenlijk de
restruimte tussen de deprimerende wijk Vinkhuizen en de oprukkende
nieuwbouwwijk De Held, die er wat spannender uitziet.
Landschapsarchitectenbureau NoordPeil uit Sneek maakte er in
samenspraak met de bewoners een zogenaamd verblijfspark van. Een
wat merkwaardige benaming, die er vanuit gaat dat andere parken zo
snel mogelijk worden verlaten, maar de plek ziet er inderdaad
aanlokkelijk uit, zelfs op een grauwe zondagmiddag in hartje winter.
Er zijn forse niveauverschillen, waterpartijen, frisse bomengroepen, en
allerlei zicht-assen met wandelpaden, waar de honden van de stad
aangelijnd hun drollen kunnen draaien.
Het werk N.NO.O.ZO.Z.ZW.W.NW.N. bestaat uit 17 metalen
lichtmasten die op doorsnee lantaarnpalen lijken, maar wat groter en
eleganter zijn, onder meer door de lichte knik op driekwart van de
lengte. De Lyon plaatste de masten in twee afzonderlijke lijnen, die min
of meer in elkaars verlengde liggen. Sommige palen staan in de grond,
andere in het water. Het onderste deel (de voet) van de palen is zwart
geschilderd. Het werk is even doeltreffend als vanzelfsprekend. Het
accentueert belangrijke lijnen in het park, maar zorgt ook voor
verlichting en dus veiligheid. Het overheerst niet, maar valt toch op.
De plek zal De Lyon hebben aangesproken, want langgerekte,
kruisende zicht-assen op streng geregisseerde locaties komen vaker in
zijn oeuvre voor. De palen zijn echter geen doorsnee lichtmasten die
op gezette tijden hun egale schijnsel over de omgeving werpen. Het
schijnsel van deze palen kan verschillende kleuren aannemen, die
worden bepaald door een belangrijk natuurverschijnsel dat, voor een
ieder die zich in de Nederlandse buitenlucht waagt - zeker in het
weidse Noorden - onontkoombaar is: de wind. Door een geavanceerd
computersysteem wordt elke windrichting vertaald in een specifieke
kleur. Het effect zal dus geregeld veranderen. Trouwe bezoekers zullen
in één oogopslag kunnen zien waar de wind vandaan komt. Vooral
s’avonds, want overdag is het effect minder duidelijk.
Het werk past naadloos in het oeuvre van De Lyon, dat openstaat voor
de raadselen en schoonheid van de natuur en haar verschijnselen,
maar deze door vorm en techniek graag onder controle houdt.

Kunst en Corporaties: Ymere
De kwaliteit van de openbare ruimte kan
verhoogd worden met behulp van beeldende
kunst. Corporaties beseffen dat en
voeren steeds meer gericht beleid. Soms
worden bewoners daarbij intensief betrokken.
Soms wordt er vóór hen gedacht.
Een blik op de aanpak van Ymere.
Door Ans van Berkum
Ymere
De fusie tussen de corporaties Ymere en Woonmaatschappij is nog
vers. Per 1 januari 2008 vormen ze samen een bedrijf met ongeveer
78.000 verhuureenheden in en om Amsterdam, van Noordwijk tot
Almere. Ineke Brunt is adviseur Kunst en Architectuur bij Ymere, de
naam die het nieuwe samenwerkingverband blijft voeren. Vanuit haar
functie, die op stafniveau is geplaatst, verstrekt ze intern advies over
kunst en architectuur. Ze werkt samen met Henny Mulder, die voor de
communicatie zorgt. Brunt trekt ruim tien grote kunstprojecten per jaar.
Opdrachten waarmee inhoud wordt gegeven aan een deel van het
corporatiebeleid dat zich bezig houdt met de woonkwaliteit in de
wijken in de breedste zin. Herinrichting, portefeuillebeleid en het
toevoegen of transformeren van woningtypes zijn belangrijke
instrumenten in deze bedrijfstak. Maar ook de kunst:
“Kunsttoepassingen en bijzondere architectuurvormen hebben een
positieve invloed op de waardering van bewoners voor hun omgeving
en hun band daarmee. Door te investeren in architectuur en in
beeldende kunst investeren we in de kwaliteit én identiteit van de
woonomgeving” zegt de website van Ymere.
Matchen
Om te ontdekken wat Ymere doet, ga ik met Ineke Brunt en Henny
Mulder in gesprek in hun kantoor in het Havengebouw in Amsterdam.
Met de uitvoering van het kunstbeleid van Ymere is ongeveer zes en
een halve ton per jaar gemoeid, vertellen zij. Daarnaast is er een
budget voor bijzondere voorzieningen op het gebied van groen en
water. Hoe de bedragen precies stromen als het om de investeringen in
kunst en architectuur gaat, is niet helemaal vast te stellen. Ineke Brunt is
namelijk buitengewoon inventief als het gaat om het koppelen van
budgetten. Ze heeft een neus voor kansen die vanuit de bouw of
renovatiebudgetten, of vanuit herinrichtingsprojecten in de openbare
ruimte beschikbaar komen. Door een goede samenwerking met het
Amsterdams Fonds voor de Kunst wordt ook heel veel gewonnen.
Harald Schole, die daar jarenlang adviseur was, verricht nu met
regelmaat advieswerk voor Ymere. Hij draagt kunstenaars aan en
volgt samen met Ineke Brunt de processen van uitvoering. Daarnaast is
er onder auspiciën van bestuursvoorzitter Lex Pouw een Matching
Fonds opgericht. Particuliere partijen, zoals andere corporaties en
zorginstellingen, storten daar bedragen in, die door het AFK worden
verdubbeld. Voor Ymere een slimme manier om het budget op te
rekken. “Lex Pouw is overigens aanstichter van alle pret die kunst heet
binnen Ymere”, zegt Ineke Brunt; “in elk geval is hij degenen die het
een structurele basis gaf”. Er zijn twee hoofdrichtingen, vervolgt zij:
“kunst als middel en kunst als doel.” Binnen die eerste tak gaat het om
de processen van tijdelijke aard, waarbij bewoners actief zijn. Bij
zulke projecten zijn niet altijd kunstenaars betrokken. In de tweede tak
geldt de leidende positie van de beeldende kunstenaar en de wens te
komen tot een duidelijk resultaat. Een tastbaar ‘ding’ waarmee een
project eindigt. Binnen Ymere ligt de nadruk op deze beleidsrichting.
Tussen 2003, toen Ineke Brunt aantrad, en 2008, werden ruimt twintig
projecten gerealiseerd.
Voorbeeldig is Énergie sombre dans une nuit blanche van beeldend
kunstenaar Niek Kemps. Een raadselachtige titel voor een helder
glaskunstwerk dat werd aangebracht aan ‘Het Sieraad’; een gebouw,
dat in 1921 is ontworpen als vierde Amsterdamse Ambachtschool aan
de Posjesweg. Dit uitzonderlijke gebouw van de vrij onbekend
gebleven Amsterdamse School architect A.J. Westerman, was in de
loop van een tachtigjarig gebruik, beschadigd en veranderd. Op het
binnenplein stond een gymzaal en de langgerekte raampartij die
daarop vanuit het centrale trappenhuis zicht gaf, was dichtgezet.
Ymere kocht dit rijksmonument in 2004 om het een nieuwe
bestemming te geven. Binnen het renovatiebudget was ruimte om de
raampartij te laten herstellen, en dat kon natuurlijk gekoppeld worden
aan het budget voor beeldende kunst waarover Brunt beschikte.
Ver en dichtbij
Ymere vroeg Niek Kemps een ontwerp te maken voor het raam in het
trappenhuis van ‘Het Sieraad’. Kemps leverde een monumentaal werk
dat het gebouw van alle kanten sfeer en mysterie geeft. In de
langgerekte glaspartij doemen mensen op, in gele, grijze en bruine
tinten, van bovenaf gezien, van veraf en dichtbij. De passant ervaart de
glazen wand als de aanwezigheid van heel veel mensen. Van een soort
drukte en stadsgewoel die onophoudelijk je aandacht vraagt. Dat is
tegelijkertijd ver en dichtbij, vertrouwd en ongrijpbaar. De beelden van
Kemps laten je zowel de anonimiteit als de intimiteit van het stedelijke
verkeer voelen. Je kapsel, je schoenen, je sluier, je blik, je gedachten en
gevoelens, alles ligt in dit raam onder een vergrootglas; en niemand
kan er echt bij komen. Alles en iedereen straalt energie uit, schijnt het
glas te vertellen. Aan de binnenzijde van de raampartij, in het centrale
16
Niek Kemps,
Énergie sombre dans une nuit blanche,
foto Peter Cox

Gabriël Lester
Piet Hein Eek
trappenhuis dat direct achter de concave voorgevel ligt, vertaalde
Kemps deze energie in een transparant patroon van lijnen dat óver de
menigte bewegende voorbijgangers heen vibreert.
Kunst en architectuur
De prelude op werk, vormt een ingreep van Gabriël Lester aan de
oostelijke façade van de bebouwing aan de Witte de Withstraat, die
pal op ‘Het Sieraad’ eindigt.
Ook daar sierden oorspronkelijk langgerekte raampartijen de gevels
op de plek van de trappenhuizen. Architect John Buijs liet tijdens de
renovatie het hout van de erkers botergeel schilderen. Lester zorgde
voor een computergestuurde lichtinstallatie. Daarmee worden telkens
andere raamvakjes verlicht, alsof er lichtliftjes achter zitten, die steeds
ergens anders halt houden. Een subtiel beeld, dat aandacht vraagt op
een bescheiden manier.
Ymere richt zich vooral op kunst die geïntegreerd is in de architectuur
en daar iets doet voor bewoners, gebruikers en passanten. Een enkele
keer zijn werken ontwikkeld die gericht zijn op versterking van de
sociale samenhang en de betrokkenheid van bewoners. “We zoeken
steeds vaker naar mogelijkheden om kunst in te zetten in
leefbaarheidprojecten. Bij deze projecten is de kunst geen doel, maar
een middel om mensen bij elkaar te brengen. Deze ‘ontmoetingskunst’
realiseren we samen met bewoners en andere betrokkenen bij de
buurt”, meldt de website.
De specialiteit van Ymere blijft daarbij de inzet van het kunstwerk als
object. Zo zijn op verschillende onopvallende plaatsen in de omgeving
van het Westerpark keramische tableaus aangebracht met daarop een
17
zeefdruk van een fietsend gezin met een zwaaiende vader (zie Beelden
4#2000). “De fietsers zijn kleine ‘goed-humeur-machines’. Het beeld
wil bijdragen aan een betere wereld waarin het helemaal niet
verboden is om elkaar te groeten. Terugzwaaien dus!”, verklaart
kunstenaar F. Starink op zijn site. Ik heb ze gezien, zonder te weten dat
Ymere hier als medefinancier optrad, en ik vond het intrigerende
blikvangers.
Samen
Bewoners letterlijk betrekken bij de ontwikkeling van kunstwerken gaat
Ymere iets te ver. “Daar win je niet veel mee”, zegt Ineke Brunt: “Zodra
je met bewonersgroepen begint, gaat de aandacht snel naar het
wooncomplex en de daarmee samenhangende klachten. We stellen ons
misschien wat ondemocratisch op maar dat doen we ter wille van het
eindresultaat.” Zelf heb ik de ervaring dat in bewonersgroepen,
bedoeld voor de ontwikkeling van plannen, het klachtenverhaal vrij snel
overwaait, zodra de bewoners een duidelijke rol krijgen en serieus
genomen worden als medeontwikkelaars van de omgeving. Het tempo
van een proces ligt dan misschien iets lager, maar de kwaliteit hoeft er
niet onder te lijden, heb ik gezien. En of het verhaal van ontwikkelen
vóór bewoners, hoe goed bedoeld ook, nou altijd werkt, is ook de
vraag. In Almere Haven werd door Berry Holslag een project
gerealiseerd waarbij die vraag naar mijn idee terecht was. Platte
keramische platen tonen jongens en meisjes in kleurboekstijl op acht
blinde gevels in het stadsdeel de Werven. Het gaat om alledaagse
figuren. De kunstenaar Berry Holslag “geeft mensen weer die we
dagelijks tegenkomen, maar die niet opvallen”, lezen we in de
omschrijving. Met deze nobodies willen bereiken dat de straat binnen
de wijk een heel eigen karakter krijgt en een persoonlijk
herkenningspunt wordt, zoals in de opdracht staat, is misschien ook
wat veel gevraagd. Uitgangspunt en uitwerking stroken dus niet. Het
lijkt me sterk dat dit bewoners, geconfronteerd met de ontwerpen, niet
zou zijn opgevallen. Nu is over hun hoofden heen geregeerd en
hebben ze een paar plaatjes die in geen verhouding staan tot de maat
van de gevels, noch tot de plek in zijn geheel.
De afgebeelde figuren zouden volgens de kunstenaar model staan voor
‘een collectief welzijn’ en op afstand ‘een wederzijds respect voor en
betrokkenheid bij elkaar van de bewoners’ tonen. Het is een illusie. De
plaatjes blijven plaatjes, die je op deze plek hoogstens als een onnozel
speldje op een hele grote trui kunt zien.
Voor, door of in samenwerking
Ymere ondersteunde ook een initiatief van een aantal IJburgbewoners
om een speciaal voor Ymere en de Floriade ontwikkeld bouwwerk uit
sloophout, van de ontwerper Piet Hein Eek, een duidelijke en zinvolle
bestemming te geven. De Yburgbewoners braken het huis af om het
elders weer op te bouwen, en Ymere zorgde er voor dat er wc’s
kwamen en een generator. Daardoor kan het gebouw nu functioneren
als activiteitencentrum. Een bewonersgroep regelt het gebruik en er
gebeuren allerlei leuke dingen.
Ymere integreert kunst en architectuur ‘van boven af’ ter wille van de
omgevingskwaliteit en het woonplezier van huurders. Het zou
interessant zijn in de komende jaren de beleving van de bewoners in
deze eens nauwkeurig te onderzoeken. De uitslag zou wel eens heel
positief kunnen zijn.

‘Energeia’
'Energeia' is de naam die curator Ernst
van der Hoeven heeft gegeven aan de
expositie die hij heeft gerealiseerd aan
de Amsterdamse Zuidas. Uitgangspunt
is het Claude Debussyplein met zijn dynamiek
van een gebied in transformatie.
Maar ook heeft Van der Hoeven de identiteit
van de individuele collecties van de
bedrijven waaruit hij mocht putten, willen
waarborgen. Is hij in zijn opzet geslaagd?
Door Sya van 't Vlie
Idee, thema en concept
Op 22 november vorig jaar werd Energeia groots geopend door
burgemeester Job Cohen met een openingsperformance van David
Bade. De idee voor de expositie is van Annabelle Birnie, hoofd ING Art
Management. Alle bedrijven die zich hebben gevestigd aan de Zuidas
of die dat nog gaan doen, bezitten prachtige kunstcollecties. Een
fantastische uitgangspositie om zich gezamenlijk op deze toplocatie in
wording te presenteren met een expositie van buitenbeelden. Haar idee
werd werkelijkheid door samenwerking tussen de Vereniging van
Bedrijfscollecties Nederland en de Stichting Virtueel Museum Zuidas.
Ernst van der Hoeven werd aangezocht als onafhankelijk curator. Om
te zorgen dat de presentatie 'meer zou zijn dan de som der delen'
bedacht hij het thema Energeia, dat staat voor 'de energie die vrijkomt
bij processen van transformatie'. Tegenover de perfectie van de nieuw
verrezen en te verrijzen gebouwen zag hij sloop en verwilderde braak
liggende terreinen. Die diversiteit heeft hij willen benadrukken. De
bedoeling was dat de expositie twee jaar zou blijven staan en daarna
een vervolg zou krijgen. Maar bijna drie maanden na de opening zijn
niet alle werken meer aanwezig.
Traditionele beelden
Wat nog resteert, is een beetje een tamme 'beeldenlijn' voor en in de
ITO toren. Achtereenvolgens staan daar vier beelden die behoren tot
wat we onder de traditionele sculptuur verstaan: Ouroboros Arborum
van Sjoerd Bakker, Double implosion van Ewerdt Hilgemann, Early
forms van Tony Cragg, Cigar shop Heidi van Charlie Roberts. De eerste
drie hebben iets met transformatie te maken: omzetting van een stukje
natuur in brons (Bakker), overgang van een solide in een schijnbaar
kneedbare vorm (Cragg) en samengeperst, verkreukeld worden
(Hilgemann). De hoek omslaand treft de kijker twee hevig
gefragmenteerde leeuwen van Fernando Sánchez Castillo. Wat heeft
deze afrekening met de leeuw als dictatoriaal machtssymbool,
benadrukt door hun plaatsing op sokkelplaten die rusten op oude
planken en autobanden, te maken met de Zuidas? Links, een beetje
voorspelbaar staan, bovenaan de trap drie benen, getiteld Once again,
van Henk Visch. Ze staan er wat verloren bij, wat nog wordt versterkt
doordat ze net iets te klein zijn voor deze plek.
Van beeld tot installatie
Verrassend daarentegen zijn twee werken die de grenzen van het
sculpturale veld opzoeken, zo niet overschrijden. Annex # 4, dat het
Claude Debussyplein domineert, is een omgekeerde auto die door Rob
Voerman met hout, rood plexiglas en andere materialen is omgebouwd
tot een sculptuurbouwsel. Helaas zit de deur van dit interactieve
bouwsel op slot. Tijdens de expositie Shelter, afgelopen zomer te zien
bij de Fundatie in Heino, stond de deur uitnodigend open (zie Beelden
3#2007). Binnen konden bezoekers plaatsnemen in de 'lounge' en
genieten van het glas-in-lood raam. Binnen ervaar je aan den lijve de
omkering van de auto en het rode licht dat door de rode plexiglas
ramen naar binnenvalt. Helaas moet het publiek hier op de Zuidas
deze ervaring ontberen.
Bijna onopvallend schikt Dutchscape/Nomad # 1 van Frank
Bruggeman zich in zijn omgeving. Bruggeman heeft de installatie in
opdracht speciaal voor deze expositie gemaakt. Drie felblauwe
vuilniscontainers fungeren als plantenbak voor een Gelderse roos, een
hazelaar en een krent. In deze mobiele tuinen ontmoeten de natuur en
de met bouwen samenhangende cultuur elkaar daadwerkelijk. Aardig
is te zien hoe passanten de containers in bezit nemen door hun fiets er
tegenaan te stallen. Kennelijk zijn containers hier zo vertrouwd in het
straatbeeld dat ze niet beseffen dat het om een kunstwerk gaat.
Vooral door de werken van Voerman en Bruggeman proef je als kijker
nog iets van wat Van der Hoeven heeft willen vangen aan dynamiek en
energie, bij de 'voltallige' expositie zal dat zeker meer geweest zijn.
Maar van die identiteit van de individuele bedrijfscollecties valt niet veel
te bespeuren. Wel geeft de expositie een indruk van hoe een expositie
van buitenbeelden uit bedrijfscollecties er in de openbare ruimte kan
uitzien, met de nadruk op 'kan' want twee toppers is toch een wat
mager resultaat.
18
Rob Voerman, Annex # 4,
foto Sya van ‘t Vlie
Frank Bruggeman,
Dutchscape/Nomad #1,
foto Sya van ‘t Vlie
www.virtueel-museum.nl

Afkicken als ritueel in
het Catharijneconvent
Cold Turkey, van Carnaval tot
Pasen, 2 februari t/m 6 april
in museum Catharijneconvent,
Utrecht
www.catharijneconvent.nl
Paul de Reus, Flessenoog, 1999
Museum Catharijneconvent is hét nationale
museum voor christelijke kunst en
cultuur in Nederland. Maar wanneer pas
je als kunstenaar in dit duidelijk begrensde
kader? Hoe katholiek moet je zijn om
de dubbele bodems in het tentoonstellingsconcept
van ‘Cold Turkey’ tot op zekere
hoogte te kunnen duiden?
Door Antonie den Ridder
Een tentoonstelling over een afkickmethode voor drugsverslaafden is
Cold Turkey niet, zo verzekerde het persbericht van het museum al.
Maar wel een moderne interpretatie van rituelen rond de passietijd.
Een metafoor voor de bevrijding van verslavingen en het begin van een
nieuw leven. Afgekickt op het katholicisme was ik al eerder tijdens een
drietal zondagse wandelingen als 11-jarige. Drie rondjes om de kerk
als poging om de kool en de geit te sparen en mijn ouders in de waan
te laten, dat ik nog steeds ter kerke ging. Hoe katholiek toch, de vlucht
uit het geloof neemt altijd de vorm aan van een rituele rondegang. Op
Schuld volgt de Boetedoening als voorwaarde tot de fase van
Vergeving. Het systeem werkt pas goed, wanneer je het geheel in
beweging houdt als een groot Rad van Avontuur, want die beweging
genereert al molenwiekend macht en controle over de medemens.
19
Waar moet de zondige mens dan van afkicken? Niet van het geloof,
maar ook niet van mateloos consumentisme en evenmin van een
hedonistische inslag. Het is de bedoeling, dat het afkicken ritueel in
fases gedurende veertig dagen plaatsvindt, waarna we gewoon
doorgaan met genieten. Dat noem ik niet direct afkicken, maar wel
weer heel erg katholiek.
Carnaval of enkel zotheid?
Zeven kunstenaars, zeven opeenvolgende ruimten, zeven kleuren van
de regenboog, zeven geluiden en zeven specifieke geuren. Van een
overdadige carnavalsgeur naar de zuivere atmosfeer bij Pasen, van de
roze Aswoensdag naar de donkerblauwe Goede Vrijdag. Van
klaroengeschal naar het kwinkeleren der vogeltjes. Maar Carnaval,
verbeeldt door Paul de Reus, vindt plaats in het trappenhuis van het
museum, zodat geluid en geur verwaaien. De geest van het chaotische
delirium waart rond in de presentatie. En dat stemt heel goed overeen
met vage herinneringen aan carnavaleske dagen, waarbij comazuipen
en het nazitten van breezersletjes niet echt als afwijken van de regel
werd beschouwd. Voor sommigen heeft Carnaval zich aldus een
permanente plaats in het dagelijkse bestaan toegeëigend.
Aswoensdag, de dag van een kater met as in de mond en een askruis
op het voorhoofd, vormt het werkterrein van Dieuwke Spaans.
Krachtige tekeningen met die prettig scandaleuze mengeling van seks
en dood, die de negentiende-eeuwse Symbolisten al zo kon bekoren. In
een roze ommuring en met het geluid van scheepshoorns in de mist op
de achtergrond.
De gepimpte vastentijd
In zijn met aardetinten beklede domein, waaruit een zware zoete geur
opwelt, tracht Wout Herfkens middels zijn sculpturen iets zichtbaar te
maken van de innerlijke zoektocht van de mens, die onthouding
nastreeft in de vastenperiode. De triomfantelijkheid van Palmzondag
vraagt natuurlijk om een goudgele omgeving met de processievaandels
van bevolkingssegmenten als de R.K. Werkliedenvereniging Leo de
Dertiende uit Sneek en de Congregatie van Jongelingen uit Geleen.
Hier toont Gijs Assmann ook de mobiele sculptuur Getuigenis, waarin
elementen als de ezel alsmede de lijdende en de schijtende mens als
verklarende motieven opgevoerd worden. Uiterst poëtisch en verstild is
de filmbijdrage The Flavour of Salt van Rini Hurkmans. We zien de
ontluistering van een gedekte tafel zonder eters. Waarbij de wind de
wijnglazen omstoot en de regen het brood doordrenkt. Een trieste
schoonheid parelt in de druppels op het blinkende bestek. Het is Witte
Donderdag, de kleur is wit en de geuren zijn vager. Rinke Nijburg
verbeeldt zeven kruiswegstaties in evenzoveel tekeningen en hij
probeert ons het lijden letterlijk tot op de huid te brengen, door ze als
tatoeages weer te geven. “De vastentijd gepimpt”, zo kopte een klein
regioblad eerder naar aanleiding van de afbeelding. En het moet
gezegd: Zo cool kan lijden zijn. De tekeningen zijn erg mooi, de kleur
is donkerblauw en de geur is lichtbloemig. Tot slot is daar het bronzen
beeld van Erzsébet Baerveldt ter verbeelding van de opstanding.
Daarmee staan we dan weer op het beginpunt, zodat Carnaval weer
aan kan vangen. Het is totaaltheater en de strekking van de boodschap
is bekend. Waarschijnlijk is het voor een katholiek onmogelijk om af te
kicken. Karma dwingt hem steeds opnieuw in de schuld, berouw- en
vergevingmodus.

Schatten van de eerste keizers van China
Voor het eerst zijn in Nederland een
veertiental terracottabeelden uit het wereldberoemde
graf van de eerste keizer
van China te zien. Een graf waarvan de
bouw bijna veertig jaar in beslag heeft
genomen en waarmee al tijdens het leven
van de keizer in 246 v. Chr. werd begonnen.
Het Drents Museum heeft deze
levensgrote beelden voor de gelegenheid
aangevuld met meer dan 200 grafvondsten
van goud, jade en brons uit de Qin-
en Westelijke Han-dynastie.
Door Etienne Boileau
Dit vroege voorjaar had ik de keus uit maar liefst twee tentoonstellingen
over het terracottaleger van Qin Shi Huangdi, de eerste keizer van
China die leefde van 259-210 v. Chr. In het British Museum in Londen
was de tentoonstelling The First Emperor te zien met een zeventiental
originele terracottafiguren, en in het Drents Museum in Assen opende
begin februari een soortgelijke expositie. Na veel wikken en wegen
toog ik naar Assen waar ik een gesprek had met Benoît Mater,
conservator archeologie van het Drents Museum en drijvende kracht
achter dit project.
Vriendschapsnetwerk
Heeft de vriendschapsband tussen de provincies Groningen en de
provincie Saanxi, waar het graf van de eerste keizer ligt, een rol
gespeeld om deze expositie naar Assen te halen?
“In die vriendschapsnetwerken is ook de provincie Drenthe betrokken,
en zo kwam ons ter ore dat de Chinezen op zoek waren naar een
museum in Nederland waar ze een tentoonstelling met
terracottabeelden uit het leger van de eerste keizer konden maken. De
Chinezen zijn sinds een paar jaar met een grote Europese tour met de
terracottabeelden bezig: niet zo lang geleden waren er
tentoonstellingen in Bonn, Rome en Barcelona, en natuurlijk zijn de
beelden tot begin april ook in Londen te zien.”
Is die veelvuldige uitleen een PR actie van de Chinese overheid om
straks in het kader van de Olympische spelen zo goed mogelijk voor de
dag te komen?
”Nee, dat denk ik niet. Dit is voor hen vooral een manier om
bekendheid te geven aan hun culturele erfgoed, en een manier om geld
binnen te krijgen om de kostbare opgravingen te bekostigen.”
Leven in het hiernamaals
Wat is er op de tentoonstelling in het museum te zien?
“Er staan veertien originele levensgrote terracottabeelden opgesteld uit
het graf van de eerste keizer en daarnaast bijna honderd
miniatuurbeelden uit het graf van een andere keizer uit de latere Handynastie.
We hebben een groot, verhoogd plateau gebouwd om
daarop dertien levensgrote figuren te kunnen plaatsen. Sommige van
die figuren stellen een acrobaat of een ambtenaar voor, daaromheen
hebben we soldaten uit het leger van de keizer geplaatst. Er staat ook
een stalknecht op het podium, die is wat kleiner van formaat maar is
wel mijn favoriete beeld. Hij is gevonden met andere beelden tussen
paarden die levend begraven zijn.
In dat hele grafcomplex van keizer Qin Shi Huangdi wordt eigenlijk
enorm gespeeld met het leven in het hiernamaals. Dat past ook in de
Chinese grafcultuur waar door heersers bij hun overlijden vaak
mensen- en dierenoffers gevraagd werden. Die roep om begeleiding
van de doden naar het hiernamaals vloeide voort uit een geloof in een
leven na de dood. Geleidelijk aan ging men in China echter anders
tegen mensenoffers aankijken, wat in 384 v. Chr. resulteerde in een
verbod op het brengen van dit soort offers. In dat verband zijn de grote
terracottabeelden op deze tentoonstelling van wezenlijk belang: ze
worden tegenwoordig dusdanig geïnterpreteerd dat men ervan uitgaat
dat ze gemaakt zijn ter vervanging van mensenoffers. Dat is ook de
reden dat de beelden stuk voor stuk zo’n individueel uiterlijk hebben
gekregen: gelaatstrekken, houding en kleding maken van elk beeld een
uniek individu. In de latere graven van Chinese keizers en adel uit de
Han-dynastie, uit welke periode de reeks miniatuurbeelden en
voorwerpen komen die ook op deze expositie te zien zijn, heeft dit
grafritueel zich verder uitgekristalliseerd. Die miniatuurbeelden en
voorwerpen staan symbool voor iets of iemand uit het dagelijks leven
die de dode in zijn graf wilde meenemen. Er wordt in de Chinese
grafcultuur dus wel heel duidelijk op psychologische wijze gespeeld met
de uitvoering van de vraag “Hoe gaan we met de dood om? ”
Completeren en restaureren
De vraag is natuurlijk ook wat je precies op zo’n tentoonstelling wil
laten zien en hoe je dat vormgeeft.
“We hebben ons van tevoren goed afgevraagd hoe we de beelden
zouden gaan tonen. Laat je het leger zien zoals de keizer dat in zijn
tijd zag? Hij zag in Xi’an waar het ‘paleis voor de eeuwigheid’ op zijn
instigatie werd gebouwd maar dat hij nooit helemaal klaar heeft
gezien, niet de honderden soldaten zoals die nu in het grafcomplex in
China te zien zijn. De kuilen waarin de beelden stonden, waren
oorspronkelijk gesloten; de beelden werden er één voor één naar
binnen gedragen in een donkere ondergrondse kamer met lemen
wanden. De keizer heeft ze dus nooit zo in deze enorme aantallen,
zoals wij ze nu in zijn grafcomplex zien opgesteld, kunnen zien.
Daarbij komt dat de beelden oorspronkelijk beschilderd waren, en die
verf is er bij de meeste figuren bijna helemaal vanaf gegaan.
Je kunt je ook voorstellen dat je de beelden hier zou willen laten zien in
de staat waarin de archeologen ze aangetroffen hebben, maar dat
wordt toch lastig want alle beelden waren kapot toen ze gevonden
werden. Tot in de jaren tachtig en negentig werd elk beeld volledig
gerestaureerd en gecompleteerd: alle ontbrekende delen werden
aangevuld. Op het podium hebben we nu ook een beeld zonder hoofd
gezet – een acrobaat - waar een arm aan ontbreekt, wat het gevolg is
20
Beelden uit het terracottaleger van
keizer Shi Huangdi, Qin-dynastie,
foto: JAV-studio's, Assen

Beelden uit het terracottaleger van
keizer Shi Huangdi, Qin-dynastie,
foto: JAV-studio's, Assen
Terracottabeelden uit het mausoleum
Changli van keizer Gaodi, Han-dynastie,
foto: JAV-studio's, Assen
Go China! Het Terracotta Leger van
Xi’an. Schatten van de eerste keizers
van China, Drents Museum, Assen,
2 februari t/m 31 augustus 2008
www.drentsmuseum.nl
van het nieuwe conserverings- en restauratiebeleid van de Chinese
restauratoren: ‘ontbreekt er wat, dan vullen we dat niet aan’. Op dit
moment zijn er zo’n duizend soldaten opgegraven en gerestaureerd,
maar er liggen zeker nog zesduizend krijgers onder de grond. Ik
verwacht niet dat die allemaal opgegraven zullen worden. Ze hebben
enorme problemen met de conservering van die beelden; er zit zoveel
tijd en geld aan vast, dat het me ondoenlijk lijkt.
Ook het keizerlijke graf zelf is nog niet opgegraven.”
Go China!
Ben jij zelf in Xi’an geweest ter voorbereiding van deze tentoonstelling?
“Ik heb daar alle voorwerpen mogen selecteren, en we hebben voor de
opening hier nog een persreis naar China georganiseerd in
samenwerking met het Groninger Museum, waar ik bij aanwezig was.
We hebben het hele project Go China! samen met het Groninger
Museum opgezet. Daar zijn tot en met eind september van dit jaar
onder meer een groot aantal antieke bronzen te zien uit het Shanghai
Museum.
Heb jij in China benadrukt dat de vaste collectie van het Drents
Museum, waarin veel aandacht wordt besteed aan de grafcultuur in
Drenthe, aansluit bij de grafcultuur ten tijde van de eerste Chinese
keizer?
“Een eerdere grote tentoonstelling in het Drents Museum The mysterious
Bog People waarin 60 % van de voorwerpen uit onze vaste collectie
kwam, gaf de Chinezen een goed beeld van wat voor soort museum
wij eigenlijk zijn en wat we als museum voor elkaar kunnen krijgen.
We konden daar laten zien dat we zo’n groot project heel goed
aankunnen. Indertijd hebben we die tentoonstelling over de ‘bog
people’ samen met een museum in Hannover en twee Canadese musea
ontwikkeld en in een goot aantal landen laten zien, waarbij we veel
expertise opdeden.”
Kreeg je ook eisen uit China voor wat betreft bezoekersaantallen?
“Nee, ze hebben alleen eisen gesteld voor wat betreft beveiliging en
klimaat. De beveiliging is daarom op en top geregeld. Overigens zijn
voor ons de bezoekersaantallen die we met deze tentoonstelling halen,
echt enorm. We hebben nu na drie weken al 33.000 mensen over de
vloer gehad. Dus hebben we onze verwachtingen naar boven
bijgesteld en gaan we nu uit van 150 tot 300.000 bezoekers alleen
voor deze tentoonstelling. Normaal zitten we op een gemiddelde van
90.000 museumbezoekers per jaar.”
21
Allure toen en nu
Is de totstandkoming van dit grafcomplex ook daadwerkelijk gepaard
gegaan met zoveel gruwelijkheden als je in diverse artikelen kon lezen?
“De omstandigheden 2.000 jaar geleden waren natuurlijk behoorlijk
extreem; we hebben hier op de tentoonstelling de handboeien liggen
waarmee dwangarbeiders gedwongen werden de noodzakelijke
arbeid aan dit complex van de eerste keizer te verrichten. En er zijn
ook bewijzen van massagraven gevonden met skeletten die door
stokslagen beschadigd waren.
Is er een link te leggen tussen toen en nu, naar de bouw van het
complex waar de Olympische spelen straks plaatsvinden?
De situatie in het huidige China met alle bouwprojecten rondom de
komende Olympische spelen ligt natuurlijk wel even anders. Van
dwangarbeid lijkt me geen sprake meer. Waar je het wel mee kan
vergelijken is dat er nu, net zoals in de derde eeuw v. Chr., enorme
bouwwerken met allure worden neergezet. China wil zich momenteel
graag presenteren als een staat die dat toch allemaal maar kan. En dat
laatste was natuurlijk ook de bedoeling van de eerste keizer van China
die een goddelijke status bezat. Hij had opdracht gegeven tot de bouw
van zijn eigen grafcomplex om zijn aanzien te vergroten. Overigens
kwamen er later in de Chinese geschiedenis strikte regels voor de bouw
van een dergelijk graf: hoe hoger je status hoe hoger de grafheuvel
mocht zijn, en hoe meer bomen je op je graf mocht planten.”
Miniatuurbeelden en grafvoorwerpen
De tentoonstelling in het Drents Museum blijkt net zoals die in het British
Museum een ‘Once in a lifetime experience’. De levensgrote
terracottabeelden maken een onvergetelijke indruk, niet in de laatste
plaats door hun verhoogde opstelling op een enorm podium. De
karakteristieke houding van de beelden en de prachtige gedetailleerde
uitwerking van hun gezichten brengt ze in het overvloedige
museumlicht tot leven. Ook de diverse details in hun historische kleding
vallen op: kleine strikjes op de schoenen van de gezagsdragers en
textiele haarbanden die ze in die tijd om hun haarknot wikkelden. Stuk
voor stuk met zichtbaar veel aandacht en zorg gemaakt, waarbij opviel
dat de uniformen en harnassen van de soldaten en officieren zelfs op
de rug bewerkt zijn. Daarnaast geven de honderden miniatuurbeelden
uit het graf van latere gezagsdragers plus de verfijnde grafvoorwerpen
van zilver, jade en goud die in het verlengde van het grote podium
staan opgesteld, een bredere indruk van de grafcultuur in het oude
China. De ingenieus vervaardigde animatiefilm die ik vooraf bekeek,
en waarin je als kijker hoog over de grafheuvel vliegt en dan weer
ineens binnenin het graf van de keizer kunt kijken (en in de
verschillende grafkamers en gangen door kunt doordringen), toont de
uitgestrektheid van het gebied en de megalomane omvang van het hele
complex. Rondom het graf blijken talloze andere graven en offerkuilen
te liggen, waarin giften voor het hiernamaals werden meegegeven.
Voor wie wil zien hoe in China in lang vervlogen tijden invulling werd
gegeven aan de cultuur rondom de dood is deze tentoonstelling een
absolute aanrader.

David Thorpe Grossiert
in Ambivalente Dromen
Met een pregnant mengsel van tegenstrijdige
kwaliteiten weet David Thorpe
in een solotentoonstelling in Museum
Kurhaus Kleve de bezoeker zowel aan te
trekken als af te stoten. Dat hij daarmee
pijnlijk de vingers op de vele wonden van
een steeds complexer wordend wereldbeeld
legt, staat buiten kijf. Maar is het
werkelijk noodzakelijk, dat na een vrijerij
met dergelijke betekenisvolle kunst de
toeschouwer als onbevredigde partij achterblijft?
Door Antonie den Ridder
In een eerste contact met de werken van David Thorpe (Londen, 1972)
zou je tot de overhaaste conclusie kunnen komen, te maken te hebben
met de vertegenwoordiger van een obscuur romantisme. Maar voor
hetzelfde geld is daar al een reeks van waarnemingsfouten aan vooraf
gegaan. Zo kun je denken, dat wat je ziet schilderijen zijn. Dat de
aquarellen afbeeldingen tonen van werkelijk bestaande exotische
planten. Of dat de sculpturen te herleiden zijn tot architectonische
constructies. Het zou in principe zelfs mogelijk zijn, dat er in het geheel
geen sprake is van waarnemingsfouten, zodat de eerder geuite
conclusie zo overhaast nog niet blijkt te zijn, want Thorpe speelt een
uiterst complex spel met al deze aannames. Zijn faam heeft een grote
vlucht genomen sinds hij onder de hoede van Charles Saatchi werd
genomen en de presentatie in Museum Kurhaus Kleve vormt een
markeringspunt in een stormachtig verlopende internationale carrière.
In een verwarrende en onoverzichtelijke wereld zou hij wel eens de
juiste kunstenaar op de juiste plaats kunnen zijn. En dat voor iemand,
die bovenal claimt in de kunst een toevluchtsoord te zoeken, een
bewoonbaar universum buiten het bestaande.
Ideologische slangendans
Wat zich aan laat zien als zijnde uiterst realistisch geschilderde
landschappen en wolkenluchten, blijken bij nadere beschouwing hoog
geperfectioneerde materiaalcollages te zijn. Bestaande uit papierpulp,
gras, schors, plastic en zelfs leisteen. Met eindeloos geduld laagje voor
laagje opgebouwd tot imposante berglandschappen, die de
aanwezigheid van suikerzoete herderinnetjes en met bellen behangen
Milka-koeien doen vermoeden.
Met in die landschappen een hemelbestormende architectuur, die
weifelt tussen de rol van tegenpool of die van medespeler in een
gezamenlijke uitbarsting van barokke grootsheid. Wat we zien is de
visualisatie van twee ideologieën, die van de ongerepte natuur en die
van de modernistische architectuur, die zich als slangen in elkaar
draaien tot een kluwen. Maar iets dergelijks zien we ook op formeel
niveau. Namelijk wanneer Thorpe in zijn werkwijze gebruik maakt van
typische Arts&Crafts technieken om zijn conceptuele uitgangspunten te
verhelderen. De werken dragen poëtische titels als pamfletten: We Are
Majestic in the Wilderness of I Am Golden. Deze laatste titel is
voorbehouden aan een installatie met een centraal, uit cirkels
opgebouwd vloerobject met mozaïeken en levende planten. Omgeven
door staanders als kaarsen in stervormige houders. Een hybride, die
kunst en natuur, decoratieve vormgeving en intellectueel commentaar
overkoepelend in zichzelf tracht op te nemen. Maar niet geheel
succesvol, want ze bezit niet het wonderlijke vermogen boven die
tegenstellingen uit te stijgen. Zonder dit vermogen en in de strakke
ordening van een museale context ontbreekt het de hybride aan visuele
kracht.
De schoonheid van een mausoleum
Gaandeweg het bezoek aan de tentoonstelling ontluikt echter een
andere gewaarwording, die een meer fundamentele kritiek op de
werken van Thorpe oproept. Bij het betreden van de zaalvullende
installatie The Defeated Life Restored wringen we ons langs metershoge
kamerschermen om zo door een labyrint dwalend het heilige der
heilige te betreden. Hier zien we een drietal stervormige objecten op
een sokkelvormige basis van hout en glas. Alles even strak en perfect
afgewerkt. Alles zo levenloos. Daarna zien we de aquarellen aan de
wandschermen, een gedetailleerde en verfijnd uitgevoerde verbeelding
van planten uit een fantasieherbarium. En de associatie met een
mausoleum is compleet. Waar Thorpe er afdoende in slaagt ons te
overtuigen van de tegenstrijdigheden in onze denkbeelden en ons
onderdompelt in de intellectuele verwarring die er uit voortkomt, slaagt
hij niet op een ander, nochtans cruciaal niveau. Namelijk om ons te
overtuigen van de levensvatbaarheid van de kunst en de leefbaarheid
van dit fantastisch ogende privé-universum. Dat is toch een belangrijk
manco voor een kunstenaar die werelden schept om er op de eerste
plaats zelf een toevlucht en een wijkplaats in te vinden.
22
David Thorpe,
The Defeated Life Restored, 2006-2007,
foto Courtesy Maureen Paley, London
David Thorpe, 27 januari t/m 12 mei
in museum Kurhaus Kleve
www.museumkurhaus.de

Verborgen statements
in esthetische sculpturen
Erez Israeli, video, 2004, 38 min
Territorial Bodies, hedendaagse
beeldhouwkunst uit Israel.
3 februari t/m 25 mei.
museum Beelden aan Zee.
www.beeldenaanzee.nl.
Identiteit. Er is bijna geen vraagstuk te
bedenken dat de gemoederen vandaag
de dag meer bezighoudt dan dat. Met
de tentoonstelling ‘Territorial Bodies’,
hedendaagse beeldhouwkunst uit Israel,
te zien in museum Beelden aan Zee in
Scheveningen, stelt gastcurator Ronit
Eden een geheel samen waarbij identiteit
wordt onderzocht via de relatie tussen
lichaam en territorium. Een dapper uitgangspunt,
want kunstenaars die leven in
vrijwel de meest complexe samenleving
ter wereld, reflecteren ook in de meest
onschuldige ogende werken op de hen
omringende dagelijkse realiteit.
Door Roos van Put
Sigalit Landau toont een prachtige film. Gemaakt in de Dode Zee. Te
zien is hoe een vrouwenlichaam, naakt, drijvend in deze zee
‘gevangen’ ligt in een spiraal van watermeloenen. De vruchten zijn als
een soort kralen met elkaar verbonden en vormen tezamen een ketting.
Het uiteinde daarvan rolt zich langzaam af en verdwijnt buiten beeld.
Het geheel is vanaf een hoog standpunt gefilmd. De toeschouwer kijkt
bovenop die langzaam bewegende spiraal.
De film levert poëtische beelden op, het groen van de meloenen met
23
daarin het blanke naakte vrouwenlijf dat op de lichte golfbewegingen
van de zee zacht drijft. Tegelijkertijd ontstaat het besef van de plek; dit
is de Dode Zee. Dit is de zee van de dood. Een plek op aarde die niet
leeft. Maar die wel weer zuivert. Wie de Dode Zee ooit heeft bezocht
herinnert zich vast nog wel de vrouwen die zich insmeren met modder
uit die zee. De Ahava producten worden en masse ingeslagen,
mineralen uit de Dode Zee zijn een weldoener voor je huid. Met een
gezonde werking bovendien. De watermeloenen waartussen de
kunstenares drijft, zijn zoet, het water van de zee is zout. Zoet versus
zout. Haar lijf wordt langzaam maar zeker bevrijd als de spiraal zich
afrolt: gevangenschap versus vrijheid.
Het zijn dergelijke tegenstellingen die je in deze poëtische film aan het
denken zetten. Contrasten die je in een groter verband ook weer kunt
doortrekken naar het land waar het werk is gemaakt. Met de hele
bijbelse, politieke, sociale en maatschappelijke geschiedenis die zo
onherroepelijk bij deze, zoals in de catalogus omschreven, 'meest
complexe samenleving ter wereld', hoort. Landau zet een sterk beeld
neer, dat zich vastbrandt in je netvlies. De inhoudelijke complexe
situatie wordt enerzijds even simpel als doeltreffend, anderzijds
esthetisch in beeld gebracht. Gebruikmakend van haar eigen lichaam
in het territorium van de Dode Zee, een gebied dat bestaat bij de gratie
van extremen.
Gelaagdheid
Diezelfde gelaagdheid, die andere betekenis naast of beter gezegd, die
indrukwekkende inhoud achter esthetische beelden, vind je terug in
meer werken op deze tentoonstelling. Zoals te zien in de film van Erez
Israeli. Hij naait bloedrode margrieten vast aan zijn huid en plukt ze er
daarna weer vanaf wat overigens niet zachtzinnig gebeurt. Ook hier
ontdek je weer een statement; over de dood die rondwaart in het land,
over het leven dat ruw wordt afgebroken, over de vele rouwkransen
waarmee men in Israël dagelijks in aanraking komt. Ook deze film
verleidt het oog eerst, hier met verontrustende beelden. Daarna dringt
de schrijnende inhoud tot je door.
Andere opmerkelijke beelden zijn van Mirit Cohen Caspi, Ziv Ben-Dov
en van Gilad Ratman. Van laatstgenoemde zijn een soort amorfe
wezentjes te zien. De huid doet denken aan een stapeling druipend
kaarsvet, ze zijn zonder identiteit. Geen mens en geen dier. Geen man
en geen vrouw. Ze kunnen alles zijn, maar ook helemaal niets. Je
verwacht elk moment dat ze voor je ogen van gedaante veranderen. In
het oog springend is het desolate karakter van deze installatie. Tussen
de figuren wordt geen interactie gesuggereerd. De ene lijkt te bidden,
de ander schijnt bevroren te zijn in een beweging, vlak voor het
moment dat hij omvalt.
Associaties gaan richting verschillende bevolkingsgroepen die binnen
een samenleving gedwongen zijn zich tot elkaar te verhouden. Nu
eens moeten ze zich aan elkaar aanpassen, dan weer gaan ze
anoniem op in de massa, dan weer leidt het samenzijn tot een
confrontatie of ze keren elkaar de rug toe. Bij deze beeldengroep
wordt de indruk gewekt dat de figuren zich nooit op enige wijze tot
elkaar zullen verhouden. Het zijn individuen die noodgedwongen
samenleven maar kiezen voor grote onderlinge afstand. Ze willen
duidelijk niets met elkaar te maken hebben. Ze hebben dezelfde
uiterlijke kenmerken maar daarmee houdt elke overeenkomst ook op.
Je zou kunnen vaststellen dat de groep op indringende wijze zichtbaar
maakt hoe de hedendaagse samenleving functioneert. Mensen leven
naast maar niet met elkaar. Ofwel, de conditione humaine in de 21ste
eeuw stemt niet tot vrolijkheid.

Een wonderlijke witte wereld
Anne Marie van Sprang timmert aan de
weg. De Amsterdamse galerie De Witte
Voet houdt een verkoopexpositie van
haar werk en voor het Princessehof te
Leeuwarden heeft ze een installatie gemaakt.
Geraart Westerink
Het Princessehof
Na de plezierige maar toch wat langdurige reis naar het Noorden is
de eerste reactie bij het zien van de installatie Hangen en Staan van
Van Sprang: “Is dit alles?” Op de royale zolder van het eeuwenoude
Leeuwarder stadspaleisje staat, tussen het eikenhouten gebinte en het
glimmend gepoetste parket een rechthoekige wit ´podium´ enigszins te
zwemmen in de ruimte. De rest van de zolder is leeg.
Maar, zoals bekend, heeft elk nadeel zijn voordeel. Door het ontbreken
van andere aandachtstrekkers en door de overvloed aan ruimte richt
alle aandacht zich op het werk en kijk je onbewust langer en
aandachtiger dan je anders mogelijk gedaan zou hebben. De titel blijkt
even prozaïsch als waarheidsgetrouw. Het werk bestaat uit een aantal
figuurtjes dat op de witte rechthoek staat en een bijna even groot
aantal dat erboven hangt. Het podium is licht glooiend, alsof een rivier
van boven naar beneden er heel geleidelijk een bedding heeft
uitgeslepen. In combinatie met de figuurtjes die er op staan dringt zich
direct de associatie met een besloten landschap op, dat ruw begrensd
wordt door de randen van het vlak, waarboven een aantal vreemde
hemellichamen hangt. Door de belichting vallen grillige schaduwen alle
kanten op. De figuurtjes bevinden zich op ruime afstand van elkaar,
subtiel verspreid over het hele schouwtoneel. Ze zijn delicaat en
kwetsbaar. Dat komt door de bescheiden volumes, door de gevoelige
vormgeving, maar vooral door het gebruikte materiaal: gegoten
porselein (bone china), dat ongeglazuurd is gebleven en daardoor niet
de harde glamouruitstraling heeft die we van dit materiaal gewend
zijn.
Hemel en aarde
De figuurtjes zijn klein. Sommige details ervan openbaren zich pas als
je op de knieën gaat. Toch hebben ze een monumentale kracht. Op het
´podium´ staan onder meer een man met een kind op de schouders,
een huisje met twee uitstekende ledematen, een gebogen lijf zonder
kop - met een bolvorm als bekroning - en een kogelrond mannetje met
negen armen die als takken uit het lijf steken. Halverwege heeft hij een
extra paar vingers als uitbottende knoppen. Veel aandacht trekt ook het
mannetje met takkenbossen onder beide armen.
Naast de figuurtjes met menselijke trekken zijn er ook dierlijke wezen.
Zo blijken twee halve bollen bij nader inzien een schildpad voor te
stellen met een leeg schild op zijn rug. Markant is de gans die tegen
een schuine stellage van houten stokjes staat. Dat hout is het enige
afwijkende materiaal. Opvallend, juist hout, dat steeds weer in boom of
takvorm terugkomt, zoals - min of meer in het midden van het podium
- de boom met een gespalkte tak en een opgerold touw ernaast. Of is
het een slang? Die zou aardige associaties met het scheppingsverhaal
oproepen. Wat te denken van het wielloze autootje met reusachtige
luidsprekers, die de verstilling van het werk juist accentueren. En hoe te
reageren op het op verschillende hoogtes hangende porseleinen
universum, dat onder meer bestaat uit een vertikaal bord, een
graalachtige drinkbeker, een uitgerekte peervorm, een trechter en een
vreemde vorm die het midden houdt tussen een vloeibare gloeilamp en
een half leeggelopen ballon?
Weinig, maar niet leeg
In galerie De Witte Voet geen installaties, maar afzonderlijke,
individuele werken. Niet alleen in porselein, ook in brons, al is dat er
maar één. Bovendien hangen er enkele zeefdrukken. De sfeer van
betekenisvolle leegte die de opstelling in het Princessehof bepaalt, is
doorgezet. De galerie leent zich er goed voor. Het bureau met
documentatie is slim weggewerkt in een hoek en heeft nauwelijks
invloed op de tentoonstelling. De werken staan vooral langs de wanden
en de ramen, meestal op ruime afstand van elkaar, maar de setting is
niet willekeurig. Twee Bone China Watchers, die qua schaal
vergelijkbaar zijn met de figuurtjes in Leeuwarden, zijn met hun gezicht
naar het raam geplaatst, waardoor de opgeheven voorwerpen in hun
linkerhand licht doorlaten en daardoor de kwetsbaarheid en
transparantie van het materiaal benadrukken. Fraai zijn ook de
zeefdrukken met kleine
afbeeldingen in subtiele tinten die
dartelen op een groot wit vel dat
verder leeg is.
De kleur die hier voorzichtig
opduikt komt prominenter terug
bij twee beelden: een mannetje
met een blauwe broek en een
afbeelding van een schip op zijn
borst en een mannetje met een
vierkant gat ter hoogte van zijn
hart, waarvan de randen rood
zijn gemaakt.
Die toevoeging had voor mij niet
gehoeven. De verbeeldingskracht
van Van Sprang heeft eigenlijk
geen kleur nodig. De door haar
opgewekte beeldtaal is krachtig
en associatief en getuigt van een
uiterst persoonlijke verbeeldingswereld, die mysterieus, maar niet
hermetisch is. Wel is duidelijk dat het een ingewikkelde wereld is,
bestaande uit fantasiebeelden die zowel dromerig als spookachtig
kunnen zijn. De (bijna) witte wereld is dus niet altijd aangenaam, maar
wel bijzonder boeiend. Hij is uitgesproken, maar biedt tegelijkertijd
ruimte voor individuele interpretaties.
24
Anne-Marie van Sprang,
Bone China Watchers, foto Peter Cox
Anne-Marie van Sprang, Overzichtsfoto
Princessehof, Leeuwarden,
foto Peter Cox
Hangen en Staan,
Princessehof, Leeuwarden,
18 november t/m 9 maart 2008,
www.princessehof.nl.
Galerie De Witte Voet, Amsterdam,
17 november t/m 29 december 2007.

Dora Dolz maakte
zinnenprikkelende ontwerpen
Dora Dolz, Mediteranneo, Hoek van
Holland, foto: M. de Hoog
Dora Dolz, ¿ Adónde vas?, museum
Boijmans van Beuningen, Rotterdam,
1 december t/m 8 maart 2008
www.boijmans.nl
www.doradolz.com
Zaterdag 1 maart jongstleden overleed
de uit Spanje afkomstige Dora Dolz. Toevalligerwijs
toonde het Boijmans in de
maanden voor haar overlijden een klein
overzicht van haar expressieve werk. Een
opvallend oeuvre dat een breed spectrum
beslaat: naast monumentale keramische
ontwerpen ook de nodige veelkleurige
glasobjecten, vloertapijten met medaillons,
en enkele schilderijen. Geen grote
kunst of vormgeving met een vernieuwende
invalshoek, maar wel levendig
werk dat vrolijk stemt en dat menigeen bij
zal blijven.
Door Etienne Boileau
Meer dan veertig jaar geleden volgde Dora Dolz haar toenmalige
partner naar Nederland, in de verwachting daar de Noord-Europese
civilisatie aan te treffen. Aangekomen in Rotterdam viel dat behoorlijk
tegen: “Nederlanders bleken meer genegenheid voor hun hond te
hebben dan voor hun kleine kinderen, en er werd hier stipt rond zes
uur gegeten; een voor Spaanse begrippen onbegrijpelijk vroeg tijdstip”.
Toch is Dora Dolz in Rotterdam gebleven en heeft ze de afgelopen
veertig jaar, zoals ze zelf zegt,“het leven gevierd”.
Chaises longues
Dora Dolz kreeg haar opleiding aan de Rotterdamse Kunstacademie,
richting monumentaal en grafisch ontwerpen, wat nog steeds in haar
werk te zien is. Vanaf 1977 maakte ze keramische objecten, en dat
dan vooral voor de openbare ruimte. Wie kent er niet haar kleurrijke
banken in chaise longue vorm of haar door zuilen gestutte keramische
25
prieeltjes waarmee zij de straten, parken en pleinen van menig
Nederlandse stad heeft opgesierd? Stuk voor stuk toegankelijke
ontwerpen voor een breed publiek, die veel met haar levendige
vaderland te maken hebben. Toentertijd zorgde ze voor een revolutie
in de aankleding van de openbare ruimte. Gelukkig is er de afgelopen
jaren op dat gebied veel veranderd in ons land, tenminste als je Dora
Dolz mag geloven die schilderend, zingend en dansend door het leven
ging. Bij elke situatie in haar turbulente leven had ze wel een passend
Spaans liedje paraat of een klaagzang uit Andalusië (saeta). De film
over Dolz’ leven en werk ‘Portrait of Dora Dolz’, gemaakt door dochter
Sonia in samenwerking met de NPS, maakt veel duidelijk over de
achtergrond en motieven die je in het werk van Dora aantreft (Zo blijkt
de waaiervorm uit haar keramische ontwerpen een verwijzing naar de
oeroude Spaanse waaier).
Decoratief design
En er zijn meer symbolen in haar werk die verwijzen naar haar
meisjesjaren in Spanje. Neem de glasobjecten die Dora Dolz vanaf de
negentiger jaren begon te ontwerpen. Ze bestaan voor het overgrote
deel uit vazen en lampen. Op de tentoonstelling in het Boijmans
stonden er heel wat opgesteld in een herkenbare, samengestelde
beeldtaal vol bladeren, doornen, crucifixen, bloemen en takken.
Originele kleurrijke glasontwerpen, al is ook hier, net zoals bij haar
keramische objecten en meubelen, eerder sprake van decoratief design
dan van kunst. Van vernieuwende vormgeving is geen sprake, maar
daar lijkt het haar bij deze ontwerpen ook niet om gegaan te zijn.
En dan waren er in het Boijmans talloze kronen, spiegels en pijpen van
gekleurd glas. Ze bleken te verwijzen naar het vanitassymbool. Ook
stonden er de nodige glinsterende crucifixen, ciboiries en kruisen van
glas opgesteld, die onontkoombaar verwezen naar de grote invloed die
de Spaanse katholieke kerk op deze kunstenaar heeft gehad. Eén van
de prachtig gevormde spiegels, die Dolz ontwierp in de vorm van een
ovale remonstrans, bekroonde zij met een glasmotief dat sterk doet
denken aan het kroontje dat zij als meisje droeg toen zij voor het eerst
haar Eerste Heilige Communie deed: een liefdevolle verwijzing naar
haar jeugd.
Ook de vloertapijten van Dolz vond ik origineel. Eén ervan bestond uit
een zandkleurige vlakte met in het midden een samengesteld medaillon
waarop je een loflied op de natuur zou kunnen lezen. Je zag er een
fragment van een landschap in, een hertenkop en andere decoratieve
elementen. Gemaakt met veel liefde en respect voor de natuur, een
liefde die haar vader, een van oorsprong eenvoudige Spaanse
landarbeider, haar had bijgebracht.
Artistieke barrière
Haar overlijden kan gezien worden als een verlies voor de
Nederlandse kunstwereld. Met haar kleurrijke, vaak monumentale,
keramische ontwerpen voor de openbare ruimte wist zij blikvangers
neer te zetten die een grote aantrekkingskracht hadden op een breed
publiek. Daarin was zij uniek. Nederland kende tot voor kort maar
weinig keramische kunstenaars die op dat formaat konden werken.
Wat niet wegneemt dat ook haar glasobjecten en schilderijen, voor mij
komen zij op de tweede en derde plaats, heel goed een blijvende
indruk in de Nederlandse kunstwereld kunnen achterlaten. Ze vormden
net zo goed een wezenlijk onderdeel in haar oeuvre; ook daarin dringt
haar Spaanse afkomst door. De kunstenaar Dora Dolz heeft met haar
levendige oeuvre een artistieke, zinnenprikkelende barrière willen
oproepen tegen het grauwe Nederlandse klimaat. En dat dat gelukt is,
staat nu al wel vast.

Fiona Hall: de geheime
geschiedenis van wortels, uien en sla
Als kunstkijker word ik regelmatig geconfronteerd
met kunstwerken die visueel
weinig indruk maken en die niet echt interessant
zijn. Achteraf blijkt uit catalogusteksten
dat er soms toch een boeiend
concept aan ten grondslag ligt.
Wanneer de realisatie zo ver achterblijft
bij het plan van de kunstenaar, wordt
zowel het concept, de potentie van het
kunstwerk als het publiek tekortgedaan.
Zou het dan niet beter zijn geweest het
werk niet uit te voeren maar het te laten
bij een concept op papier, waar ik als toeschouwer
mijn eigen fantasie over kan
laten gaan?
Een gedachteverkenning aan de hand van
het werk van de Australische kunstenares
Fiona Hall.
Door Judith van Beukering
Afgelopen najaar bezocht ik de tentoonstelling Downunder/De
Overkant, een editie van de jaarlijkse beeldenexpositie op het Lange
Voorhout in Den Haag (zie Beelden 2007#4, p.16).Wat een
interessante ontmoeting met Australische kunstenaars had kunnen
worden, liep uit op een teleurstellende en ergerlijke ervaring. Bijzonder
getroffen was ik door een werk van Fiona Hall, een tuininstallatie
getiteld Force Field. Een modderig perkje met in het midden een
beschilderde bijenkast. Ondanks al mijn kijkervaring had ik deze
installatie niet meteen als kunstwerk herkend. De begeleidende tekst
sprak over een politiek geladen tuininstallatie, in de vorm van de
landkaart van Australië. Die heb ik ook niet kunnen ontwaren.
Thuisgekomen zag ik in de catalogus een foto van de nog maagdelijk
tuinaanzet. En de beschrijving van een strak plan (een lijst met planten)
en interessante ideeën van de kunstenares. Wat was hier misgegaan?
Aanleiding om de organisator van de tentoonstelling, Marie Jeanne de
Rooij, te vragen wat zij zelf vond van de uitvoering van het kunstwerk.
Planten zijn (niet) onschuldig
De Rooij, directeur van de Stichting Den Haag Sculptuur, vertelt wat de
aanleiding was om Fiona Hall uit te nodigen. Toen zij bezig was met
het samenstellen van de tentoonstelling kwam haar naam vanzelf
bovendrijven.
Fiona Hall (1953) is in Australië een bekende kunstenaar. Zij exposeert
in toonaangevende galerieën, zoals de Roslyn Oxley9 Gallery in
Sydney en ook in de collectie van de Art Gallery of New South Wales
zijn diverse kunstwerken van Hall opgenomen. Hall maakt conceptuele
kunst waarin zij beeldhouwen, schilderkunst en fotografie combineert
met alledaagse voorwerpen en aspecten uit de natuur. Marie Jeanne de
Rooij beschrijft Hall als een gedreven kunstenaar die zich met een
haast wetenschappelijke interesse verdiept in de botanische wereld. Zij
gaat sporen na van de natuur, die samenhangen met volksverhuizingen
en legt zo verbanden tussen natuur en politiek.
De Rooij verklaart wat haar boeit: “Fiona Hall is geïnteresseerd in de
niet altijd voor de hand liggende relatie tussen de [enerzijds] als
authentiek ervaren 'eigen' huis-,tuin-en-keukenplanten en [anderszijds]
de oorspronkelijke herkomst van veel van die 'nationale'
groencultuursymbolen; van oudsher is door volksverhuizingen en
ingrijpende menselijke interventies de natuur, het 'onschuldige'
plantenrijk, behoorlijk 'uprooted', ontworteld, geraakt. Elders
aangekomen wortelt zo'n plant zich opnieuw om vervolgens na enige
tijd door de 'nieuwe' plaatselijke bevolking als 'onze' natuur
beschouwd te worden. Denk in Nederland aan 'onze' nationale trots,
de tulp, oorspronkelijk van Turkse origine. Planten vertellen als je je
verdiept - zoals Fiona dat uiterst precies en gedreven doet - in hun
reisroute van hot naar haar, schaamteloos (want onschuldige natuur
immers) en onaangedaan een verhaal over de vele zwarte bladzijden
uit de geschiedenis van kolonialisme en imperialisme vroeger en nu.”
Over deze problematiek maakte Hall verschillende kunstwerken,
waaronder haar tuinprojecten die zij op verschillende continenten
uitvoerde. De Rooij was bijzonder verheugd dat Fiona Hall ook in Den
Haag een dergelijk in situ werk zou komen realiseren.
Plan en realisatie van Force Field
Fiona Hall stond een helder idee voor ogen. Zij leverde een lijst aan
met planten die in de tuin geplant zouden worden, o.a. klaver,
peterselie, erwt, radijs, sla, wortel en cannabis. “De meeste soorten die
ik zal gebruiken werden ooit naar Australië vervoerd door de First Fleet
[Eerste Vloot], een term die we gebruiken om de schepen mee aan te
duiden die de eerste gevangenenkolonisten in 1788 van Engeland naar
Australië brachten. Deze schepen brachten veel soorten planten,
groenten, granen en fruit in de vorm van zaden of levende planten
daar, om ze te laten groeien in de nieuwe kolonie. Deze episode uit het
vroege Europese kolonialisme interesseert me bijzonder omdat toen
voor het eerst planten uit andere plekken de Australische kust
bereikten.” (Catalogus, p. 53-54)
Het plan van Hall was verder om in de tuin bijenkorven te plaatsen met
schildering van camouflagetekeningen. Hiermee wilde ze “er nieuwe
lagen van patronen en politieke verwijzingen aan toevoegen, met name
omdat de meeste landen die door de bijenkorven vertegenwoordigd
worden en de planten die erbij horen, in het Midden-Oosten liggen of
26
Fiona Hall, Force Field

Fiona Hall, Force Field
www.denhaagsculptuur.nl
betrokken zijn bij het huidige conflict in Irak.” (Idem, p. 54)
“Bijenkolonies worden beschouwd als perfecte modellen voor de
samenleving terwijl bijen als bestuivers de metafoor van menselijke
migratie met zich meedragen.” (AD Haagsche Courant, ‘Den Haag
Sculptuur’, p. 21)
De realisatie van de tuin ging niet over rozen, blijkt uit het verhaal van
Marie Jeanne de Rooij. Het was eind april, begin mei juist een zeer
warme periode waardoor de grond erg droog was. Echt groeien wilde
het dus niet. Fiona Hall heeft in Den Haag zelf twee en een halve week
gewerkt aan de tuin en aan het beschilderen van de bijenkasten. Op
haar verzoek werd er bewust geen hek omheen gezet. Het nadeel was
dat mensen de tuin gingen gebruiken als honden uitlaatplek. Er volgde
een periode met veel regen wat ook geen goed deed. De tuin werd
halverwege nog aangevuld met grassoorten, maar dat mocht niet echt
meer baten. De Rooij vindt het jammer dat door praktische problemen
het kunstwerk niet tot zijn recht is gekomen.
27
Voor de toelichting
Volgens De Rooij is Force Field helaas door moeilijk vooraf
voorspelbare factoren geen optimaal geslaagd project geworden, maar
dat risico moet je nemen als je met situ- opdrachten werkt. Wat
bovendien meespeelde in de slechte receptie is dat Hall en de andere
kunstenaars op deze tentoonstelling relatief onbekend zijn in
Nederland. “Als je eerder een tuininstallatie van Fiona Hall hebt gezien
of bekend bent met haar andere werk, kun je gemakkelijker relateren
en de kunst beter tot je nemen. Je stapt dan wellicht ook eerder over
een niet helemaal gelukt project”, meent De Rooij.
Op mijn opmerking dat het werk van Fiona Hall sowieso veel uitleg
nodig heeft, laat de Rooij weten dat zij het idee dat een beeld voor zich
moet spreken, geen houdbaar standpunt vindt. Er zijn altijd woorden
voor nodig. En het blijft noodzakelijk om je te verdiepen in de context.
Dat geloof ik ook allemaal wel maar ik vind dat voor de toelichting er
wel iets te zien moet zijn dat intrigeert of dat je ogen streelt. Ik ben
geen Spartaan en wil ook niet in complete verwarring worden
achtergelaten.
Als ik afga op wat ik op Internet zie, in de collectie van de Gallery of
New South Wales, denk ik dat Halls werk visueel wel boeiend kan zijn.
Cash Crop (1998) bijvoorbeeld is een tot de verbeelding sprekende
installatie. In een vitrine kast legde zij een reeks van kleine sculpturen;
fruit en groenten, gemaakt uit natuurzeep. Het zachte, in water
oplosbare materiaal maakt de beelden kwetsbaar. De objecten worden
begeleid door labels en beschilderde bankbiljetten. Op de labels staan
economische termen. De combinaties tussen het fruit en de termen zijn
erg grappig (in het Engels): ‘tax return’ is een ‘peanut’ bijvoorbeeld en
‘global liquidity’ is een ‘cola nut’.
Bevrijdende gedachte
Als ik me probeer voor te stellen dat de installatie op het Lange
Voorhout zou zijn uitgegroeid tot een weelderig volkstuintje, was dat
natuurlijk een aardig beeld geweest. Spinazie en erwt midden in de
stad. Maar hoe dan ook, het beeld zou zijn achtergebleven bij het
concept, dat vele malen interessanter is.
Dat een plantenproject in een stad visueel kan imponeren, liet Sanja
Ivekoviç zien op de Documenta 2007. Duizenden klaprozen kleurden
de bleke, strenge omgeving rond het Fridericianum rood. De politieke
inhoud van dit project –verwijzend naar de papaverteelt en
opiumproductie in Afghanistan – was daarentegen veel explicieter dan
Force Field.
De subtiele, doorwrochte gedachtewereld van Hall zou zich uitstekend
lenen voor een wetenschappelijke verhandeling; of een spannende
roman over de geheime geschiedenis van wortels, uien en sla. Het
werkt bevrijdend om te bedenken dat Hall dit project beter niet had
kunnen uitvoeren, maar serieus kan ik deze gedachte toch niet nemen.
Het is evident dat een verhaal op papier geen beeldend kunstwerk is en
hiervoor dan ook nooit in de plaats kan komen. Zoals Gijs Frieling,
directeur van kunstencentrum W139, eenvoudig stelde: “De techniek is
niet van belang. Het gaat om de wil om iets fysieks uit te voeren. Als je
die wil niet hebt, dan ben je volgens mij geen kunstenaar.” (NRC, 19
januari 2007) Dus de volgende keer beter: go Fiona go!

‘Lucasx’
‘Lucasx’ is een blad over
kunst in de Provincie
Utrecht, waarin met
grote regelmaat gerapporteerd
wordt over
beeldhouwkunst in al
haar veelvormigheid.
Een magazine om van te
smullen.
Door Ans van Berkum
‘Een feestmaal voor de weldoorvoede
kunstkenner’, luidt de ondertitel van een
artikel over het 18e Impaktfestival in
Utrecht, in Lucasx. Auteur Joke Ballintijn
behandelt hierin de geschiedenis van de
videokunst en de festivals die daar aan
gewijd zijn. Een goed artikel, dat niet
alleen de ontwikkeling van videokunst tot
volwaardige mediakunst beschrijft, maar
ook de rol van de festivals in die wording
evalueert. Ook al kunnen
mediakunstenaars hun werk
tegenwoordig overal presenteren, het
blijft goed dat er fora zijn waar
vakgenoten en publiek elkaar specifiek
ontmoeten en energie wordt vrijgemaakt
door een intensieve programmering.
lucasx
jan.feb.
m r t . 0 6
Ontwerpers uit Utrecht
Interview Rob Birza
Houten Saudade
Nieuwvrees in Nieuwegein
Lucasx:
kunst en vormgeving
in de Provincie Utrecht.
2 0 0 6 n u m m e r 1
j a n , f e b , m r t
€ 4 , 5 0
Nieuw recept
Ik denk dat ze gelijk heeft. En wat dat
feestmaal betreft, voor mij is Lucasx dat
ook. Eind 2005 stond het op het punt te
verdwijnen door verschillende
subsidiestops. Maar het blad wist het tij te
keren door in plaats van gratis te zijn,
met abonnementen te gaan werken en
nieuwe fondsen aan te boren. Het herrees
begin 2006, stralender dan daarvoor.
Meer pagina’s, meer rubrieken en een
vormgeving van klasse. Dat was het
recept. Achterin het blad staat een
uitgebreide agenda. Daar worden ook de
advertenties gegroepeerd, waarbij steeds
een verhaal is opgenomen over de
jongste ontwikkelingen en activiteiten in
de vorm van een CBKU-special. Zo
draagt het centrum dat Lucasx uitbrengt,
ook zelf financieel bij.
De vorm van Lucasx, dat mag benadrukt
worden, wordt op A5 formaat
geproduceerd. Daar lijden de beelden,
noch de teksten, noch de overdracht,
onder. Lucasx past in je rugzak en het is
even mee te grissen als je naar een stad
gaat om daar misschien nog een beeld of
een tentoonstelling mee wilt pikken.
Onderweg kijk je wel wat er allemaal
aan de hand is, en kies je wat in je plan
past.
De inhoud van Lucasx is hoegenaamd
een smakelijke maaltijd. Het maakt je
jaloers op Utrecht, waar kennelijk zoveel
gebeurt dat elk kwartaal met gemak een
blad van tachtig pagina’s kan worden
gevuld met goede reportages, recensies
en aankondigingen. Zo heb ik met
belangstelling kennis genomen van het
verlangen van Utrecht om, net als
Brainport Eindhoven en New Town
Almere, in 2018 culturele hoofdstad te
worden. Maar ook van de vragen
rondom het ontzamelbeleid van het
Centraal Museum. Van de doorgroei van
de tweehonderd jaar oude
kunstenaarsvereniging Kunstliefde, waar
John Blaak, ook hoofdredacteur van
Beelden, artistiek leider is, waarbij Lucasx
ingaat op de vraag welke rol Kunstliefde
kan spelen voor het Utrechtse
kunstklimaat. Ook lezen we dat er een
nieuw museum komt in Amersfoort. Want
dat is een stad, die binnenkort tot een
omvang van 160.000 mensen uitgroeit,
aan zichzelf verplicht, zo is men van
mening. Het gebouw van Juan Navarro
Baldeweg leren we alvast kennen door
middel van ingenieuze foto’s van de
maquette. De vier bekende Amersfoortse
kunstinstellingen, Flehite,
Armandomuseum, Mondriaanhuis en De
Zonnehof zullen er samengaan en onder
één dak worden gehuisvest met de
RACM, wat staat voor Rijksdienst voor
Archeologie, Cultuurlandschap en
Monumenten, de bibliotheek, het archief,
een poppodium, een kunstschool en een
bioscoop. Het lijkt wel een cultural
shoppingmall; Ik ben zeer benieuwd of
dat lukt. Zal het de bestaande instellingen
lukken om op een zinvolle manier te
fuseren? Zullen de partners een
interessante gezamenlijke thematiek
28
vinden? Zo ja, dan wordt Amersfoort
beslist een voorbeeld voor andere steden.
lucasx
jan.feb.
m r t . 07
Mediakunst en festivals
Peter Greenaway
Het Maakbare land
Aernout Mik
Lucasx:
kunst en vormgeving
in de Provincie Utrecht
2 0 0 7 n u m m e r 1
jan. feb. mrt.
€ 5 , -
Beelden
De beeldhouwkunst en de beeldende
kunst in de openbare ruimte komen in
LukasX gelijkwaardig aan de orde ten
opzichte van andere disciplines. In 2006
en 2007 ging het onder meer over een
schitterend werk van Stanislas Lewkovitch
in Veenendaal, dat samen met vier
andere kunstwerken de uitbreidingswijk
Dragonder Oost siert, met als speciale
opdracht om de beeldkwaliteit van de
wijk op een hoog niveau te brengen.
Lewkowicz boog zich over het fietspad in
het centraal gelegen park. Hij maakte het
mooier en veiliger door er een bocht en
een verhoging in te leggen en
vierhonderd leds in de glanzende
betonklinkers aan te brengen, die in het
donker langzaam harder en dan weer
zachter gaan branden. “Het resultaat is
een dynamisch en sprankelend lichtspel,
waardoor niet alleen kinderen maar ook
volwassenen hemelse momenten beleven
wanneer zij hier overheen fietsen”, schrijft
Mariëlla Kassing.
In een uitgebreid artikel met veel
voorbeelden wordt de opkomst en de
betekenis van Community Art onderzocht,
waarbij de auteurs zich uiteindelijk toch
aansluiten bij de opvatting dat kunst in
laatste instantie autonoom is. “Kunst moet
niet voor een karretje worden
gespannen”; citeert men uit de mond van
Jeanne van Heeswijk. “Ze hoeft geen
problemen op te lossen, of gedienstig te
zijn”. Wat er verloren zou gaan, ware dit
wel het geval, wordt niet afgewogen.
Interessant in dit kader zijn de
experimenten van het kunstenplan Beyond
in Leidsche Rijn en Vario Mundo in
Vathorst, Amersfoort. Ook daaraan
besteed het blad ruim aandacht. In De
Goodwill van Beyond blikt Lisette Smits
terug op vijf jaar werken met kunst aan
het nieuwe stadsdeel van Utrecht. Hier is
de kunst geen verfraaiing. Van haar
wordt verwacht ‘daadwerkelijk te
interveniëren’ in de maatschappelijke
werkelijkheid. Het Beyond programma
stelt zich dienstbaar op en volgt het
opbouwproces van de wijk, in interactie
met het publiek. Kunstenaars nestelen zich
tijdelijk als nomaden in de wijk en
bekijken ter plaatse waar aan ze kunnen
bijdragen. Ook Vathorst is aardig op weg
in die sfeer. Huizen worden, vóór de
bewoners er in trekken, als kunstresidentie
en theaterpodium geannexeerd en de
bewoners worden via billboards
geprikkeld een keuze te maken uit een
keur aan mogelijke beelden voor de wijk.
Lucasx volgt het en geeft de lezers te
denken.
Een ander prikkelend project is opgezet
door Gini Vos, die coach is voor jonge
kunstenaars die in het in het Amersfoortse
Eemgebied willen werken. Lucasx doet
verslag van een lichtkunstmanifestatie in
Amersfoort en plaatst een mooi
monografisch artikel over Ruud Kuijer, die
subtiele en veranderlijke betonsculpturen
maakt. Tot slot besteedt het ruime
aandacht aan de Roulette rotonde van
Manfred Pernice. Deze laatste gebruikt
het Koehoornplein als expositieruimte
voor beelden die normaal elders in de
stad verblijven. Hij maakt er opstellingen
mee die deze weer heel anders laten
functioneren dan we op hun vaste plek
gewend zijn.
De Provincie Utrecht bruist. Daarom is er
zoveel te schrijven over ruimtelijk werk in
al zijn verschijningsvormen en kan Lucasx
in zijn geheel zo boeiend zijn. Maar het
zijn de redacteuren, de vele auteurs en de
vormgevers Kummers & Herrman die er
uiteindelijk zo’n smakelijke maaltijd van
maken.
200 jaar Kunstliefde
Community Art
Genesis
B A K i n Ve n e t i ë
lucasx
jul.aug.
se p. 07
Lucasx:
kunst en vormgeving
in de Provincie Utrecht
Een abonnement kost maar €18,-.
lucasx@cbk-utrecht.nl
2 0 0 7 n u m m e r 3
j u l . a u g . s e p .
€ 5 , -

kun je leven
van een abstract
pensioen?
Kunst is uw leven. Een mooi leven. Maar ook onzeker en vol risico's.
Dus is het goed om ook nu al aan uw toekomst te denken. Aan uw
leven ná het succes. Doe dat samen met Kunst en Cultuur pensioen en
verzekering. Dat is dé verzekeraar voor iedereen die actief is in de
kunst en culturele sector: werkgevers, werknemers en zelfstandigen.
Wij hebben producten die u bijvoorbeeld verzekeren van een goed
pensioen straks. Of van een inkomen als u er een tijdje 'tussenuit' gaat
of eerder wilt stoppen met werken. Bij Kunst en Cultuur pensioen
en verzekering hebben we verstand van geld, maar vooral ook hart
voor kunstenaars. Meer weten? Kijk op www.kunst-cultuur.nl, bel naar
070 - 306 56 78 of stuur een e-mail naar info@kunst-cultuur.nl.
Kunst en Cultuur pensioen en verzekering onderschrijft de Code Rendement en Risico.
www.kunst-cultuur.nl
Kunst en Cultuur pensioen en verzekering
dé verzekeraar voor de culturele sector
beelden
tuin
Belled
GALERIE BEELDENTUIN
BELLED
Langbroekerdijk A72, 3947 BK Langbroek (bij Doorn),
Tel.0343561991, mob.0612855479, www.belled.nl
exposities galerie en beeldentuin
21 maart t/m 27 april
GOEDE VRIJDAG EN 1E EN 2E PAASDAG GEOPEND.
SCHILDERIJEN: RENÉ GALANT (F), IZY • MANNY, ERIK
MANGELSCHOTS (B) EN JEAN-PIERRE RUEL (F).
BEELDEN: MARINUS KLAP EN KIETA NUIJ
8 mei t/m 15 juni
SCHILDERIJEN: EDDY ROOS, JEAN-PIERRE RUEL (F),
HARALD WOLFF (F) EN ANDRZEJ WAWRZYNIAK (PO)
BEELDEN: JAN PATER EN EDDY ROOS
Ole Langerhorst
“Z.T.” Eikenhout 300 x 40 x 70 cm
BEELDENTUIN
Jan Pater
“Refuse to bent” Brons 62cm
CA 200 BEELDEN VAN: BERND ALTENSTEIN (DU), HANK
BEELENKAMP, HANS BLANK, LOLKE VAN DER BIJ, LIEVEN
D’HAESE (B), AMIRAN DJANASHVILI (GEO), JORIS GAYMANS,
ERIK GOEDE, PETER HEIN, CHARLES HENRI, WILMA HOEBEE,
HUGO HOL, HANS JOUTA, ARIE KALISVAART, ROMEE KANIS,
MARINUS KLAP, WIM KÖMHOFF, COBA KOSTER, OLE
LANGERHORST, BERNADETTE LEIJDEKKERS, ANDRÉ VAN DER
LINDEN, ROOS MANNAERTS, HANS MÜLLER (DU), KIETA NUIJ,
JAN PATER, HANNEKE PEREBOOM, THEO PONSIOEN, REINA
RAMAKERS, EDDY ROOS, ED SCHOUTEN, CAIUS SPRONKEN,
RIEKE VAN DER STOEP, JAN VERSCHUEREN (B), PAUL VINCKEN,
LIA VAN VUGT, GREETH ZWERING EN MARGRIETH ZIJLSTRA.
OOK BEELDEN IN EN BIJ HET WATER.
CIRCA 200 KLEINE BEELDEN IN GALERIE- EN STOCKEXPOSITIE.
CIRCA 300 SCHILDERIJEN IN GALERIE- EN STOCKEXPOSITIE.
Tijdens exposities: vr t/m zo 13-17 uur en op afspraak.

WOENSDAG 18 - 22 UUR
DONDERDAG - MAANDAG 11 - 19 UUR

Boeken
Door Astrid Tanis
Sculptuur Studies
Sculptuur Studies 2007 is de derde uitgave van het Sculptuur
Instituut in Den Haag. Het Sculptuur Instituut is een aan museum
Beelden aan Zee gelieerd onderzoeksinstituut op het terrein van
moderne en hedendaagse internationale beeldhouwkunst.
Deze editie besteedt aandacht aan de negentiende-eeuwse
fotografie die de beeldhouwkunst “portretteerde”. In 1839
kwam de fotografie tot leven voor een groter publiek. De
techniek stond in de kinderschoenen en er waren lange
belichtingstijden nodig. Dit resulteerde in veel aandacht voor
onbeweeglijke beelden. Op de eerste foto’s komen relatief veel
beeldhouwwerken voor. Hans Roosenboom gaat uitgebreid in
op dit stukje geschiedenis van de fotografie, dat ons ook veel
vertelt over de rol van de beeldhouwkunst. Verder vind je in
deze Sculptuur Studies een keur aan artikelen die allemaal
de beeldhouwkunst of internationale onderzoeken over
beeldhouwkunst tot onderwerp hebben. Sculptuur Studies richt
zich echt op een beroepsgroep die zich op de een of andere
manier professioneel en/of theoretisch met beeldhouwkunst
inlaat. Er valt veel te lezen en het toegevoegde beeldmateriaal is
er alleen als het functioneel is voor het geschreven artikel.
Sculptuur Studies 2007, Dick van Broekhuizen e.a., Sculptuur instituut,
Den Haag-Scheveningen, Uitgeverij Waanders, Zwolle 2007, ISBN10:
9040084289
Cover Sculptuur Studies 2007
Nieuwe geschiedenis van de fotografie
Nieuwe geschiedenis van de fotografie in Nederland, werd in
april 2007 gepresenteerd ter gelegenheid van de opening van
het nieuwe Nederlandse Fotomuseum in gebouw Las Palmas in
Rotterdam. De vraag die gesteld wordt, is of de Nederlandse
fotografie de geschiedschrijving kreeg die zij verdiende?
Deze unieke publicatie onderzoekt de geschiedenis van de
Nederlandse fotografie aan de hand van verschillende thema’s:
bijvoorbeeld fotografie en de stad; engagement en fotografie
voor en na 1945; fotografie en de blik op de koloniale
geschiedenis en ‘de ander’; fotografie van het landschap; het
fotoboek als samenwerkingsproject etc.
Tevens worden de maatschappelijke, sociale en culturele context
van ontwikkelingen in de fotografie uitgediept, maar ook
onderlinge verbanden en lijnen naar recente ontwikkelingen
in de fotografie krijgen de aandacht. Er is veel te zien en te
lezen in dit boek. Het boek oogt zonder meer pretentieus, waar
kosten nog moeite gespaard lijken. Het bevat naast boeiende
teksten uitgebreid beeldmateriaal. De conclusie die ik weet te
trekken uit dit boek is, dat de Nederlandse fotografie zonder
meer een uitgave als deze verdient. Een andere conclusie die
ik trek is dat fotografie eigenlijk meer met ruimtelijke kunst dan
met twee dimensionale kunst te maken heeft. Net als bij video
en film geeft het een blik in de ruimte van een ander; toont het
composities die meer met een installatie dan met een schilderij te
maken hebben.
Nieuwe geschiedenis van de fotografie in Nederland, Flip Bool e.a., Waanders
Uitgevers, Zwolle 2007, ISBN 978 90 400 8337 2
Sigurdur Gudmundsson, Fairy Tail, 1979
Mooi van ver
Mooi van ver is een stevige uitgave die de muurschilderingen
in Rotterdam als onderwerp heeft. Niet alleen kunst krijgt de
aandacht maar ook andere beeldende uitingen die doorgaans
het straatbeeld sieren of ontsieren; zoals flyers, stickers, graffiti,
reclame en tags en andere krabbels. Muurschilderingen zijn een
vorm van communicatie, je kunt ze gebruiken om een product
aan de man te brengen, je bedrijf te profileren of je gevoelens te
delen met iedere voorbijganger die hier wel of niet van gediend
is.
In de eerste zin zet de auteur zichzelf neer door te reflecteren
op een muurschildering die voor hem het meest intrigerend is en
zich niet in Rotterdam bevindt: “Eén van de meest intrigerende
muurschilderingen is La América Tropical (1932), geschilderd
in de Olvera Street in Los Angeles door de Mexicaanse
kunstenaar en politieke activist David Alfaro Siqueiros”. Deze
muurschildering heeft een duidelijke politieke en historische
betekenis omdat het refereert aan de manier waarop de blanke
Amerikaan het land in bezit heeft genomen door de eerdere
bewoners buiten spel te zetten. Dit kunstwerk kun je zien als een
politieke daad die derhalve direct weggewerkt werd achter een
stuclaag. Het werk werd pas weer zichtbaar in de jaren zeventig
van de vorige eeuw toen de stuclaag het langzaam begaf. Sinds
1988 wordt het werk beschermd door de Getty Foundation
waardoor het ineens een museale beschermheer kreeg die de
intrinsieke waarde bevestigt. Het werk geldt momenteel als het
monument van de Chicano’s (Mexicaanse-Amerikanen).
Door het boek te beginnen met een beschrijving van dit
kunstwerk en haar geschiedenis, schep je een referentiekader
voor de besproken Rotterdamse werken. Je stelt indirect
de vragen; waar refereren deze werken aan, waar zit de
betrokkenheid en wat is de effectiviteit. Misschien kun je stellen
dat bij muurschilderingen drie kernwoorden van belang zijn:
engagement, affectiviteit en effectiviteit. Wat is het engagement
van de vervaardiger of opdrachtgever en welke doelgroep wil
zij aanspreken. Welk affect dient het werk te bewerkstelligen.
Is dit bijvoorbeeld schokken, plezieren, verleiden of informeren.
Hoe effectief is het werk in het bewerkstelligen van de geplande
affecten.
De publicatie geeft een breed en historisch beeld van de
muurschilderingen in Rotterdam en plaatst deze in een bredere
context. Er staan oude foto’s in van het begin van de 19de
eeuw, waarop je reclameventers ziet die “reclamekarren” met
opschiften door de stad trekken. Dit zie je in samenhang met de
flyers en de meer geplande reclame op ruiten en muren. Verder
is het boek een historische fotogalerij van kunstwerken die
muren opsieren; het werk van Co Westerik met als onderwerp
het touwspringende meisje uit 1976 blijft door de jaren heen
mooi. Ook zie je zeer eigentijdse kunstwerken die in de
afgelopen jaren in overleg met kunstinstellingen en deelraden
31
een plek kregen in Rotterdam. Daarnaast kunstwerken met
een meer anarchistisch karakter, waar overleg niet bestond.
Sommige kunstwerken bestaan al niet meer of waren van
tijdelijke aard. Ik ken ze wel, daar ik al ruim dertig jaar in
deze stad woon. Het kunstwerk van Geert Limburg die de
buitenmuren beschilderde van zijn woning als een langzaam
groeiend project, heeft het onderspit moeten delven door
de vernieuwingsdrang van de gemeente waar ik woon. Het
Beukelsblauw van Florentijn Hofman op de Beukelsdijk uit 2004,
was een tijdelijk project (zie Beelden 1#2006). Prachtige wijken
worden in Rotterdam platgewalst, samen met imposante uitingen
van beeldtaal. Nadeel van een vooruitstrevende stad is dat ze
vergeten dat historiciteit ook waarde bezit. Spijtig natuurlijk,
maar gelukkig zijn er prachtige boeken als deze, met mooie
foto’s en doorwrochte teksten die iets bewaren van wat was.
Bladerend door het boek had de titel ook kunnen zijn “Kleurig
Rotterdam”.
Mooi van ver. Muurschilderingen in Rotterdam, Siebe Thissen, Trichis Rotterdam
2007, ISBN 978-90-812416-1-8
Geert Limburg, muurschildering Boezemlaan, Rotterdam, 2007
Art in the Office
Art in the Office, is een uitgave van de ING groep. De ING
groep heeft diverse vestigingen over de gehele wereld. Het
bijzondere van de collectie is dat de kunstwerken hangen
en staan op werkplekken en kantoren van de ING. In deze
eerste uitgave komen de collecties van België, Mexico, Polen,
Engeland en Nederland aan bod. Vijf internationaal werkende
conservatoren selecteerden de kunstwerken die aandacht
krijgen. Werk van onder andere Andy Warhol, Frida Kahlo,
Pierre Alechinsky, Ricard Deacon, Wilhelm Sasnal en Barend
Blankert vindt u in deze uitgave terug, naast vele anderen.
Daarnaast staan er teksten in die zowel aandacht aan de
werken als aan het kunstbeleid van de ING geven. Het
beeldmateriaal voert de boventoon, het zijn mooie afbeeldingen
op stevig papier. Sommige afbeeldingen tonen alleen het werk
en andere tonen het werk op de werkplek tussen de werknemers.
De kwaliteit is hoog en er is relatief veel ruimtelijk werk bij. Ik
zie veel bekend werk, maar ook veel verassingen.
Art in the Office. ING Collection, Annabelle Birnie e.a., Uitgeverij Waanders,
Zwolle, 2007, ISBN 90 400 8320 7
Nicolas Dings, Encyclopedia fabulosa, 2002

Kunst? Kopen
Kunst? Kopen! is een publicatie van Véronique Baar. Baar houdt
zich beroepsmatig bezig met kunstadvies en collectievorming.
Het boek gaat in op de vragen; waar wordt hedendaagse kunst
gemaakt, getoond en verkocht? Hoe worden prijzen bepaald?
Wat zijn de kenmerken van de verschillende technieken?
Een overzicht van galeries, beurzen en kunstbegrippen maken
dit boek compleet. Meer dan 35 jonge kunstenaars tonen hun
werk in Kunst? Kopen! en vertellen over hun inspiratiebronnen.
10 kunstkopers omschrijven waarom ze voor een werk vielen.
De doelgroep is de beginnende kunstkoper of verzamelaar. Het
boek is laagdrempelig en biedt een goede ingang in de wereld
van de kunsten. Kunst? Kopen! bevat vele mooie foto’s van
kunstwerken, zoals de foto van de kunstenaar Iris van Loonen en
het beeld van Sabi van Hemert.
Kunst? Kopen!, Veronique Baar, Art Olive Amsterdam 2007
ISBN 978-90-811888-1-4
Sabi van Hemert, Zonder titel, 2005
Germinahof
Kunstenaarsinitiatief Stichting Kunst-Plus maakt al 25 jaar
gebruik van Galerij Germinahof in het Brabantse Sterksel. Reden
tot een jubileumboek en diverse jubileumtentoonstellingen. Aan
de wieg van zowel Kunst plus en Galerij Germinahof staan Theo
van Keulen en Cor van Lierop. Zij hadden hun atelier in deze
oude boerderij en stelden de rest van de ruimte ter beschikking
aan andere kunstenaars. Van daaruit richtten zij Kunst plus
op. Er was ruimte genoeg voor de genodigde kunstenaars om
op locatie te werken en vervolgens de ter plekke gemaakte
werken daar te exposeren. Het voorwoord van de publicatie
is geschreven door Charles Esche, directeur van het Stedelijk
van Abbe Museum te Eindhoven, die de waarde van dit soort
initiatieven tekstueel bevestigt.
Uitnodigingskaart Galerij Germinahof
Verder vind je in de uitgave teksten over de
ontstaansgeschiedenis en interviews met belanghebbenden
en weergaven van rondetafelgesprekken tussen twee
generaties kunstenaars. Dit levert boeiende teksten op vanuit
verschillende invalshoeken. Het boek is gelardeerd met boeiend
beeldmateriaal, waaronder uitnodigingen, affiches, kritieken,
foto’s van openingen, beeldmateriaal van kunstenaars en
kunstwerken die verbonden zijn met kunstgalerij de Germinahof.
Bladerend door en lezend in het boek, lijkt Stichting Kunst plus
me een zeer sympathiek kunstenaarsinitiatief met evenveel
aandacht voor ruimtelijke kunst als kunst op het platte vlak.
25 jaar kunst levert tijdsbeelden op, maar over het algemeen
kun je spreken van voldoende kwaliteit. Het gaat hier om een
kunstenaarsinitiatief met een professioneel karakter, dat is
duidelijk.
Kunstenaarsinitiatief Germinahof 1981 – 2006, Charles Esche e.a., Galerij
Germinahof 2007, ISBN 978-90-804345-2-3.
De Collectie Flevoland
De publicatie De Collectie Flevoland verbindt werken
die verspreid over deze provincie staan. Flevoland bezit
verschillende buitenkunstwerken die op international niveau
van grote betekenis zijn. Centraal in de publicatie staan vijf
landschapskunstwerken: De Groene Kathedraal (1978-1996)
van Marinus Boezem, Polderland Garden of Love and Fire
(1992-1997) van Daniel Libeskind, Sea Level (1989-1996) van
Richard Serra, Observatorium (1971-1977) van Robert Morris
en Aardzee (1982) van Piet Slegers.
Veel van deze inmiddels bekende werken zijn al veel vaker
in boekvorm beschreven, maar voor het eerst worden deze
kunstwerken uit één provincie samengebundeld in boekvorm.
Praktisch is het handzame formaat en de overzichtskaart
die erbij hoort. Je kunt het boekje eenvoudig meenemen in
een tasje of wat grotere jaszak, als je op pad gaat om deze
kunstwerken in het echt te gaan zien. Daartoe nodigt de
uitgave wel uit. Het formaat van de afbeeldingen zorgt voor
onvoldoende informatie. In het totaal ontsluit het boekje 55
kunstwerken. Daarnaast staan er enkele boeiende interviews
in met kunstenaars, architecten, deskundigen en anderszins
professioneel betrokkenen. Wat de landschapskunst betreft is
Flevoland zeker de trots van Nederland, dat maakt deze uitgave
weer eens duidelijk.
De Collectie Flevoland, Jaap Evert Abrahamse, Annick Kleizen en Martine
Spanjers, Museum De Paviljoens, Almere 2007 ISBN 978-90-806595-4-4
Rudi van de Wint, De tong van Lucifer, 1991-1993
Doorsneden landschap
Doorsneden landschap is een uitgave die kunst met betrekking
tot de A 1 centraal stelt. Deze uitgave kwam tot stand in het
kader van kunstproject A 1. Dit is een jaarlijkse manifestatie
tussen Apeldoorn en de Duitse grens rondom de A 1. In 2006
stonden de A 1 en de kunstwerken langs de A 1 centraal. Dit
jaar komen de gevolgen van de aanleg van de snelweg voor het
landschap onder de aandacht. Met de aanleg van de
A 1 zijn diverse historische landschappen en sociale structuren
letterlijk doorsneden. Je kan spreken van een weefsel van natuur,
historiciteit, cultuur en eigentijdse functionaliteit. Dit weefsel
heeft zwakke en zere plekken. Beeldend kunstenaar Jeroen van
Westen spreekt van weeffouten. Van Westen onderzocht de
doorsnijding en beschreef samen met historicus Siebe Rossel
tien opmerkelijke locaties. Bij de weeffouten is de doorsnijding
32
historiciteit/functionaliteit nog steeds voelbaar. Vervolgens
kregen vijf kunstenaars de kans om een tijdelijk kunstwerk te
plaatsen rondom een weeffout naar keuze. De hele manifestatie
resulteerde in een mooie uitgave waarin de teksten en beelden
bekrachtigd worden door mooie foto’s. Het boek zit in een
cassette samen met een kleiner boek waarin de kunstenaar Q.S.
Serafijn een streekroman publiceerde over deze locatie met
“verborgen verhalen”, iedere plek heeft haar eigen verhalen.
Dit zijn interpretaties en reflecties van zowel de schrijver als
passanten. Meestal betreft het de beleving van een plek. Van
Westen en Serafijn werken vaker samen als kunstenaars in de
openbare ruimte. Volgens mij weegt in hun kunstwerken het
begrip “beleving” zwaarder dan het begrip “markering”. In dit
project markeert Van Westen plekken met een hoge graat van
belevingswaarde. Op deze plekken voel je dat verschillende
gevoelswaarden samenkomen. Deze ambiguïteit creëert hier een
spanningsveld.
Doorsneden landschap, Mieke Conijn e.a., Kunstlab, A1-partners en
kunstenaars, Deventer 2007, ISBN 978-90-809270-4-9.
Streekroman (Doorsneden landschap), Q.S. Serafijn, Studio 3005, Rotterdam
2007, ISBN 978-90-786270-6-7.
Jeroen van Westen, A1 Weeffouten
De Beste Plek
Van 27 juli tot 22 augustus 2007 toerde de kunstenaar Wapke
Feenstra rond in de omgeving van Harderberg. Ze bezocht met
voorbedachten rade plekken die bewoners ervoeren als hun
beste plek. Het werd een reis vol inspiratie over plekken waar
mensen zich om verschillende redenen nestelen en thuis voelen.
Feenstra beweegt zich op het brede pad dat loopt tussen de
twee werelden van de visuele kunst en literaire verbeelding;
een pad dat momenteel meerdere kunstenaars bewandelen. Dit
project resulteerde dan ook in een boek met de titel De Beste
Plek. Het project en boek geeft inzicht in een omgeving waar
mensen om verschillende redenen op locaties neerstrijken om
er hun eigen plek van te maken. Naast teksten bevat het boek
een ruime keus aan sfeerfoto’s. Dat Feenstra een kunstenaar
is blijkt duidelijk; de visuele componenten bepalen het boek;
de teksten geven een meerwaarde maar blijven ondergeschikt
aan de foto’s. Het boek beschrijft en visualiseert een selectie
van veertien. Dat de beste plek mede gevormd wordt door
herinneringen, bewijst Feenstra als ze de camping in de buurt
noemt waar ze met haar ouders kwam en waar ze mooie
herinneringen aan heeft.
Wapke Feenstra, Het Vechtpark

De Beste Plek is onderdeel van het kunstprogramma 2005-2007
van de gemeente Harderberg, waarvoor Kunst en cultuur
Overijssel het concept ontwikkelde.
De Beste Plek, Wapke Feenstra, Veenman Publishers/Gijs Stork, Rotterdam
2007, ISBN 978-90-8690-144-9
Systems
Systems is een publicatie waarin diverse auteurs het werk van
de kunstenaar Jeanne van Heeswijk beschrijven. Het betreft
hier de verschillende projecten die ontstonden tussen 1993 en
2007. Van Heeswijk heet sociaal geëngageerd te zijn. Zelf
ervaar ik het werk als erg conceptueel. Het conceptuele thema
in haar meeste werken betreft echter wel de sociale interacties.
Onderwerpen zijn de mens en zijn omgeving, of de spelende
mens. Van Heeswijk richt zich doorgaans op de internationale
kunstscène, zo ook in dit werk dat Engelstalig is. Het bevat veel
teksten en veel kleine foto’s die wel mooi en esthetisch zijn, maar
vrij nietszeggend blijven als je niet tevens de teksten uitgebreid
bestudeerd. Het werk van Van Heeswijk bezit meestal een
gelaagdheid waarin haar eigen engagement met de ‘kunstelite’
en haar conceptuele engagement met de ‘doorsnee medemens’
een ondoorgrondelijk spanningsveld oproepen. Ondanks dat
ik haar werk als kunstenaar zeer waardeer en niet anders kan
dan de artistieke kwaliteit ervan onderkennen, ben ik altijd
ietwat wantrouwend wat betreft van Heeswijks medemenselijke
integriteit. Dit komt omdat de medemenselijke component in
haar werk op mij altijd een heel esthetische en afstandelijke
indruk achter laat. Deze publicatie neemt dat niet weg. Maar ja,
misschien hanteer ik hier oneigenlijke criteria, een kunstenaar
hoeft natuurlijk geen moeder Theresa te zijn.
Systems lijkt mij zonder meer goed onderzoeksmateriaal voor
aanstormende kunsthistorici of promovendi die de sociaal
geëngageerde kunst of het werk van Van Heeswijk onder de
loep willen nemen.
Systems, Carlos Basualdo e.a., The Green Box, Berlijn 2007,
ISBN 978-3-908175-04-9
Jeanne van Heeswijk, Dwaallicht
ETIOLATION I
Navid Nuur (1976, Teheran) is een kunstenaar die met name
geïnteresseerd is in de waarneming. Met name de waarneming
van ruimtelijkheid is voor hem belangrijk. In 2007 gaf hij het
boek ETIOLATION I uit. ETIOLATION I is een combinatie
van een boek als tentoonstellingsruimte en een schets en
notitieblok. Het boek zelf bevat een tekstuele verantwoording
in de vorm van een inlegvel. Het boek bestaat uit fotomateriaal
van wat handgeschreven krabbels. Verder zie je tekeningen
en veel foto’s van installaties, maar ook kiekjes van mensen
die handelingen verrichten. Er zijn duidelijke beeldassociaties
aanwezig, zoals het opblazen van een ballon, het blazen van
bellen, interieurfoto’s van auto’s met airbags en een foto van
exploderend vuurwerk. Maar ook zijn er afbeeldingen die niet
direct met elkaar in verband gebracht kunnen worden. Duidelijk
is wel dat het gaat over bewust en onbewust waarnemen van
tijdelijke toestanden in een ruimtelijke context. Dat is een brede
omschrijving van wat ons allen dagelijks overkomt in ons
aanwezig zijn in de wereld. De kunstenaar echter hyperfocust
op dat wat bij een ander misschien verloren dreigt te gaan door
de overvloed aan waarnemingen. Eigenlijk is dit een boek als
kunstwerk en daaraan ontleent het haar waarde.
ETIOLATION I, Huib Haye van der Werf, Edith Doove, Mihnea
Mircan, Veenman Publishers/Gijs Stork, Rotterdam 2007, ISBN
978-90-8690-119-7
Navid Nuur, Test it good, gogogo
Kurt’s Zimmer Publikation
Kurt’s Zimmer Publikation, is op het eerste gezicht een nogal
ondoorgrondelijk boek. Het begint met een brief van Karin
van Pinxsteren over haar werk aan de installatie die ze zes
weken later in museum Bommel van Dam neer gaat zetten. Ze
richt de brief aan vijf verschillende personen. Vier schrijvers
en een componist. De installatie die zij maakt blijkt voor de
tentoonstelling (Dis)connected in het museum en draagt de
moeilijke titel existentieel interieur # 4 'Nach dem Blick'.
Ein Pyrenäebuch van de Duitse schrijver Kurt Tucholsky was
voor Van Pinxteren het vertrekpunt voor zowel de installatie
als voor de Kurt’s Zimmer Publikation. Voor de duidelijkheid,
Kurt Tucholsky was een Duitse schrijver uit het Interbellum, die
weinig ophad met de oorlogszuchtige kant van het Duitse rijk.
Hierdoor werd hij gedwongen in exil te leven. Zowel installatie
en publicatie zijn op een symbolische manier met Kurt Tucholsky
verbonden. Hierdoor blijft alles een beetje zweven in hogere
sferen. Dit maakt het geheel op een surrealistische manier wel
intrigerend. De publicatie is een drietalige cross-over publicatie
met beeldende kunst, literatuur en muziek. De tekst van Ulco
Mes in het boekwerk geeft nog de meeste grond aan het geheel.
Maar goed hij is dan ook de conservator, d.w.z. mediator tussen
kunst en publiek.
Kurt’s Zimmer Publikation, Karin van Pinxteren e.a., 2007.
ISBN 978-90-808941-3-6
Karin van Pinxteren, existentieel interieur # 4 'Nach dem Blick'
33
Andy Warhol
Andy Warhol. A Guide tot 706 Items in 2 Hours and 56
Minutes verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling
“Andy Warhol - Other Voices, Other Rooms” in het Stedelijk
Museum Amsterdam. De tentoonstelling gaf aan de hand van
uiteenlopende media inzicht in het artistieke denken van deze
belangrijke icoon van de Pop art.
Warhol is inmiddels 20 jaar dood, maar de legende leeft
voort via zijn kunst. Waarop is deze legende gebaseerd. Het
vreemde met het werk van Warhol is dat iedere keer als ik het
zie het meer betekenis voor mij krijgt. Op de voorkant van de
uitgave zie je een foto van Warhol als vrouw. De foto herinnert
mij direct aan de foto van Marcel Duchamp; de andere grote
kunstenaar van de vorige eeuw. Duchamp beeldde zichzelf
af als Rrose Sélavy in een charmant vrouwenportret. Het is
dezelfde soort vrouwelijkheid die ik ervaar bij Warhol. Was dit
de zachte charmante kant van deze doorgewinterde kunstenaars
die weigerden om concessies te doen als het om artisticiteit
ging. Als we het hebben over grote kunstenaars van de vorige
eeuw, staan deze twee boven aan mijn lijst. Met name omdat
hun invloed op een veranderend kunstdenken gigantisch is.
Nog steeds zijn veel hedendaagse kunstenaars schatplichtig
aan Duchamp en Warhol. Zeker wat betreft hun talent om de
kunst naar de dagelijkse werkelijkheid te trekken en om van het
banale, verheven kunst te maken. Met recht kun je de vraag
stellen: “Hoe had de hedendaagse kunst eruit gezien als deze
twee grootheden niet hadden bestaan”; onvoorstelbaar anders
vrees ik. De gelaagdheid van Warhols werk wordt in ieder geval
in deze publicatie zichtbaar, zeker daar verschillende auteurs
hun mening mogen geven. Het werk is zowel absurd als banaal,
zowel autistisch als geëngageerd, zowel elitair als ordinair,
zowel artistiek als kitsch; kortom geweldig, althans volgen mijn
persoonlijke beleving. Er is al veel verschenen over Warhol,
maar nog steeds blijkt men niet uitgeschreven.
Andy Warhol; A Guide tot 706 Items in 2 Hours and 56 Minutes, Eva Meyer-
Hermann e.a., NAi Uitgevers, Rotterdam 2007, ISBN 978-90-5662-602-0
Cover Andy Warhol
Rectificatie
In het vorige nummer werd abusievelijk in de boekenrubriek
geschreven dat Eugene Terwindt overleden was. Dit is een
vergissing van de schrijver. Zij vergiste zich in de naam met
bijna naamgenoot Rudi van de Wint. Zij werd hierop gewezen
door een brief van Terwindt, waarin hij meedeelde dat hij van
het geschrevene wel schrok, daar hij zich nog levend voelt. Hij
schrijft ‘Sterker nog: Terwindt leeft!’. Hiervoor onze excuses.

eeldenroute
PROVINCIE FRIESLAND
De Ulen
Park en Galerie voor
monumentale kunst
Ulesprong 4a , 8406 AH Tijnje Fr.
Tel. 0513-571128, Open: 26 mei-16 september,
vrij. t/m zon. 12:00-17:00 uur
www.beeldenparkdeulen.nl
PROVINCIE OVERIJSSEL
Chez-Moi Ton Schulten Galerie International
Marktstraat 4-6 /
Gasthuisstraat 3-6,
Ootmarsum
Tel. 0541-291760
Open: wo. t/m vr. 14-17,
zat. 11-17, zon. 13-17 uur,
apr. t/m okt. ook op di.
geopend 14-17.
Museum Ton Schulten, Kerkplein 16-17,
Ootmarsum, Tel. 0541-291763
Open: wo. t/m zo. 14-17 uur, zat.11-17 uur.
* Voor groepen is het ook mogelijk op afspraak buiten openingstijd
het museum te bezoeken.
info@tonschulten.nl, www.tonschulten.nl
PROVINCIE GELDERLAND
'Was mir das Kind erzählt'
Organisatie Land en Beeld, 2008
Oude Zuiderlingedijk 12,
4147 BP Asperen
+ 31(0)345 632423
Contact:
info@landenbeeld.nl
Informatie:
www.landenbeeld.nl
Open van 11 mei tot en met half oktober:
het weekend van 10.00 -16.00 uur overige dagen op
afspraak Entree 3 euro p.p., kinderen tot 12 jaar gratis.
Bij regenachtig weer op waterdicht schoeisel. Voor
routebeschrijving zie op onze site onder contact.
Galerie ”Stone Dreams”
Broekstraat 50, 6612
AD
Nederasselt,
tel. 024-3239077,
www.stonedreams.nl
Overzicht van beeldtuinen en galeries.
Voor informatie over het adverteren in deze rubriek kunt u contact opnemen met
AM-Creation: tel. 06 344 92 511 - e-mail info@am-creation.nl
PROVINCIE UTRECHT
Galerie / Beeldentuin Belled
Beeldentuin de Tienhof
Langbroekerdijk A72,
Langbroek
tel. 0343-561991
mob. 06-12855479
www.belled.nl
Laan van Niftarlake 97, 3612 BP Tienhoven
Tel. (0346) 281728, Mobiel: 06-47382341
E-mail: info@detienhof.nl
Expositie 10 jaar de Tienhof van 12 mei t/m 6 juli
Open do, vr, zo van 12.00-17.00u
Atelier Hans
Wollenberg v.o.f. Zadelstraat 13
Laimbock Galerie
Postadres:
Buurkerkhof 16
tel. 030-2310491
fax 030- 6975851
info@hanswollenberg.nl,
www.hanswollenberg.nl
Open Zo. 13.00-18.00 uur. Dagelijks na afspraak
Doornseweg 10, 3947 ME Langbroek
T.+31-343 561699, Mob. +31(o)6 50 52 1389
email art@galerielaimbock.com
www.galerielaimbock.com
PROVINCIE NOORD-HOLLAND
Kunst in de polder
Turfspoor 195
2165 AW
Lisserbroek
tel. 0252-422078
info@kunstindepolder.nl
www.kunstindepolder.nl
Galerie le Pignon / Erika Vogelpoel
Noordeinde 32, 1843 JJ Grootschermer
Tel. 0299 - 674723, e-mail: galerie@lepignon.nl
website: www.lepignon.nl
Permanente expositie van mrt. t/m okt.
openingstijden: van wo. t/m za.
13.00 tot 17.00 uur
van mei t/m aug. ook op zondag
Beeldentuin: van 16 juni t/m 29 juli
Najaarsexpositie: van 12 t/m 21 okt.
dagelijks geopend van 11.00 t/m 17.00 uur.
Galerie en Beeldentuin ‘Op de Zeebodem’
Galerie en Beeldentuin ‘Op de Zeebodem’, Schelpenbolweg
5, 1774 NE Slootdorp, 0227-601694.
Jan en Erika Grooteman-Müller
Web: www.galerieopdezeebodem.nl
e-mail: jan.erika@galerieopdezeebodem.nl
Schilderijen, sculpturen, brons, keramiek, hout, metaal.
Openingstijden: 11 mei (1e pinksterdag)
t/m 31 augustus 2008, zaterdag en
zondag van 11.00 – 17.00 uur. Ook na
augustus op afspraak open voor groepen
en schoolklassen.
Route: V.a. Amsterdam/Leeuwarden:
A7, afrit Wieringerwerf, Wieringerwerf
inrijden, weg ca. 3 km vervolgen.
Over viaduct (w.o. A7). Eerste
weg links. Tweede boerderij links.
De titel van het beeld ‘En het volk buigt’.
Beeldenpark ‘Een Zee van Staal’
permanent geopend, gratis toegang, rondleidingen
adres: hoek Bosweg/Reijndersweg Wijk aan Zee
info: www.eenzeevanstaal.nl
Burg.Rothestraat 94, 1949 CG Wijk aan Zee,
Tel. 0251 374643
Titel: Corus: Arie, Piet, Loes, Henk en Ludwig:
Van de Nederlandse kunstenaar Herbert Nouwens

Galerie De Groene Poort
is gevestigd in een monumentale
19e-eeuwse stolpboerderij in
Middenbeemster. Dit jaar te
zien in de beeldentuin: Theo
Niermeyer, Herman Bartelds,
Evert van Fucht, Hugo Hol,
Eytie Tinbergen, Wil van
Blokland, Lettie Tax en Peter van
Borssum Waalkes. Galerie De
Groene Poort, Middenweg 124,
1462 HK Middenbeemster
www.degroenepoort.nl 0299-683976. zaterdag en
zondag 13.00-17.00 uur, juli gesloten. Vrij entree en
parkeren.
foto: Fish, brons, Evert van Fucht
Seizoen in Beeld
Beeldentuin en Galerie
Francesca Zijlstra
PROVINCIE ZUID-HOLLAND
Beeldenpark Drechtoevers
Corr. adres: Polderstraat 141,
2951 AL Alblasserdam
roel.theeuwen@planet.nl
www.beeldenparkdrechtoevers.nl
Open:
van 19/4 tot 15/9 2008
op vr., za. en zo.
van 11.00 tot 17.00 uur
en op afspraak
Langevliet 1
1759 LE Callantsoog
info@seizoeninbeeld.nl
www.seizoeninbeeld.nl
Beeldentuin Ravesteyn Heenvliet
Groepen op afspraak, mob. 06-15266092
www.beeldentuinravesteyn.nl
info@beeldentuinravesteyn.nl
Open: 25, 26, 27 april en 1, 3, 4 mei en 10, 11, 17, 18 mei
2008 van 12.00-17.00 uur.
Arrangementen mogelijk.
Livingstone gallery
PROVINCIE NOORD-BRABANT
BEELDENTUIN Paula Withagen
Anna Paulownastraat
70 A/B
2518 BH Den Haag
070-3609428
www.livingstonegallery.nl
open van woensdag t/m
zaterdag en de laatste
zondag van de maand
van 12.00-17.00 uur
Titambire
Vedelring 184
4876 ET Etten-Leur
tel. 076-5035217
mob. 06-29055541
www.titambire.nl
woe: 13-18 uur,
elk 1e en 3e weekend
van 12 tot 18 uur
en op afspraak
BEELDENTUIN
Paula Withagen,
Daansbergen 48, 4661
Halsteren (Bergen op Zoom)
Inl. Tel.
Schillemans-Withagen
0164-683820
E-mail:
paulawithagen@hotmail.com
Website:
www.paulawithagen.nl
OPEN; Het gehele jaar, door omstandigheden is het
mogelijk, dat wij niet altijd aanwezig zijn, daarom is
een telefoontje vooraf veiliger. Tuin in landelijke omgeving,
ong. 75 Beelden in verschillende steensoorten.
VRIJ ENTREE.
PROVINCIE LIMBURG
Giardino Beeldentuin en Galerie
Rijksweg 31
6325 AA
Berg en Terblijt
Inl. M. Stassen, tel.
+31 6 53276570
E-mail: info@giardinobeeldentuin.nl
Website: www.giardinobeeldentuin.nl
Open: 8 maart t/m 2 november,
iedere vr van 13.00 – 17.00,
za en zo van 11.00 - 17.00 uur en op afspraak.
Vrij entree Bereikbaar: Volg A2 tot 1e stoplicht in Maastricht,
afslag Berg & Terblijt, Giardino is gelegen aan de
doorgaande Rijksweg tussen Maastricht en Valkenburg
Tanja Ritterbex in het Odapark
Onder de titel LOST IN
WONDER start het Odapark
een tentoonstellingsreeks
in 4 delen. Tanja
Ritterbex, bijt het spits af
met de installatie “Welcome
at the Prinsses Party”.
De tentoonstelling van
Tanja Ritterbex loopt t/m 25 mei 2008.
Monique Bastiaans /Spanje, Johan Muyle / Belgie en
Bas de Wit zijn de volgende kunstenaars in de reeks.
Waar: Odapark, Merseloseweg 117,
5800 AA Venray 0478 513690,
info@odapark.nl, www.odapark.nl
Tijd: Openingstijden, dinsdag tot en met zondag van
11.00 tot 17.00 uur, Gesloten: maandag
foto: Zebra fotostudio’s
ook uw
beeldentuin
en/of
galerie
in beelden?
Bel 06 344 925 11
of kijk op
beeldenmagazine.nl

Lucasx Kunst en vormgeving Provincie Utrecht 4 nummers per jaar
lucasx
full colour
tijdschrift over
kunst van de
21e eeuw
Hedendaagse kunst en vormgeving
toegelicht in informatieve en prikkelende
artikelen.
Informatie en achtergronden over kunst
in de openbare ruimte, tentoonstellingen,
vormgeving en architectuur. En een agenda
met exposities, lezingen en manifestaties
in de provincie Utrecht.
Lucasx verschijnt
vier maal per jaar.
Een abonnement
kost € 18,-
Kennismaken kan
op de website:
www.lucasx.nl
Lucasx is een
uitgave van
CBK Utrecht
z z z
z
z

Bronsgieterij Kemner
binnenkort ook Ceramic Shell
Naast de traditionele verloren wasmethode en het zandgietwerk, starten we binnenkort met Ceramic Shell.
Speciaal voor de Ceramic Shell methode is een ervaren kracht ons team komen versterken.
Tevens is de nieuwe bedrijfsruimte voor het zandgietwerk in gebruik genomen.
We kunnen nu nog groter gieten, dus minder lasnaden!
Bronsgieterij Kemner
Simon Homburgstraat 23 5431 NN Cuijk
tel. 0485-314148 fax 0485-318863
info@kemner.nl • www.kemner.nl
Een jaar abonnement
voor beelden
kost € 30,- per jaar.
Stuur uw gegevens naar info@spabonneeservice.nl
Kunstgieterij Ton van Schalen
Randweg 9 5711 DJ Someren
tel. 0493-496363 fax 0493-494576

Nieuw BEELDENBoek
BEELDENBoek is een uitgave van Uitgeverij Smit van 1876. BEEL-
DENBoek is een nieuwe serie kunstenaarsboeken, zowel voor
beeldhouwkunst alswel vormgeving en architectuur. Met een eigen
bijdrage kunt u zelf een boek/catalogus van uw eigen werk
of (groeps)tentoonstelling laten maken. Het wordt een boek/
catalogus met een formaat van 22 x 22 cm, 72 pagina’s dik en
in een oplage van 750 exemplaren of meer. Hiervan krijgt u zelf
500 stuks ter verspreiding in uw eigen relatiesfeer en worden
de resterende boeken aan de reguliere boekhandel aangeboden
met een verkoopprijs van €16,50.
Uw boek zal aandacht krijgen in het driemaandelijks verschijnend
tijdschrift BEELDEN alsmede ter verkoop worden aangeboden
op de site. Samen zullen de boekenreeks, de site en het
tijdschrift een versterkend effect in de markt hebben zodat er
voor alle partijen een win-win situatie ontstaat.
Uitgeverij Smit van 1876, Postbus 612, 5900 AP Venlo.
Voor meer informatie:
Henk van Bennekum, 0184-613928, henk@vanbennekum.nl
De eerste uitgave uit de serie is van
jan Asjes van Dijk (1933, Kampen)
ISBN 90-978-6289-000-0 € 15,00
Voor al uw commerciële
uitingen staan wij klaar...
Bel 06 344 92 511

Nieuw BEELDENBoek
BEELDENBoek is een uitgave van Uitgeverij Smit van 1876. BEEL-
DENBoek is een nieuwe serie kunstenaarsboeken, zowel voor
beeldhouwkunst alswel vormgeving en architectuur. Met een eigen
bijdrage kunt u zelf een boek/catalogus van uw eigen werk
of (groeps)tentoonstelling laten maken. Het wordt een boek/
catalogus met een formaat van 22 x 22 cm, 72 pagina’s dik en
in een oplage van 750 exemplaren of meer. Hiervan krijgt u zelf
500 stuks ter verspreiding in uw eigen relatiesfeer en worden
de resterende boeken aan de reguliere boekhandel aangeboden
met een verkoopprijs van €16,50.
Uw boek zal aandacht krijgen in het driemaandelijks verschijnend
tijdschrift BEELDEN alsmede ter verkoop worden aangeboden
op de site. Samen zullen de boekenreeks, de site en het
tijdschrift een versterkend effect in de markt hebben zodat er
voor alle partijen een win-win situatie ontstaat.
Uitgeverij Smit van 1876, Postbus 612, 5900 AP Venlo.
Voor meer informatie:
Henk van Bennekum, 0184-613928, henk@vanbennekum.nl
De eerste uitgave uit de serie is van
jan Asjes van Dijk (1933, Kampen)
ISBN 90-978-6289-000-0 € 15,00
Voor al uw commerciële
uitingen staan wij klaar...
Bel 06 344 92 511