Huwelijk en Echtscheiding - Evangelische Alliantie
Huwelijk en Echtscheiding - Evangelische Alliantie
Huwelijk en Echtscheiding - Evangelische Alliantie
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
HANDREIKING<br />
voor geestelijke leiders<br />
inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Ap Verwaij<strong>en</strong>: voorganger van Rafaël Geme<strong>en</strong>schap Jefta - Breda<br />
Jaap Overduin: emeritus-predikant van de Kerk van de Nazar<strong>en</strong>er - Amersfoort<br />
Dick van Ste<strong>en</strong>is: voorganger van Pinkstergeme<strong>en</strong>te Kom <strong>en</strong> Zie - Rotterdam<br />
Arno Post: voorganger van de CAMA Geme<strong>en</strong>te – Aalsmeer<br />
© <strong>Evangelische</strong> <strong>Alliantie</strong>, Drieberg<strong>en</strong> - tweede druk oktober 2009
2<br />
INHOUD<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
INLEIDING......................................................................................................................................................... 3<br />
1. HET HUWELIJK........................................................................................................................................ 4<br />
2. ECHTSCHEIDING, ECHTBREUK............................................................................................................ 8<br />
3. HERTROUWEN NA ECHTSCHEIDING ................................................................................................. 14<br />
4. INZEGENING VAN HET HUWELIJK, GESLOTEN NA EEN ECHTSCHEIDING................................... 18<br />
5. DE TOEGANG TOT DE GEMEENTE VAN DEGENEN DIE HERTROUWD ZIJN................................. 19<br />
6. GEESTELIJK LEIDERSCHAP EN ECHTSCHEIDING........................................................................... 20<br />
7. SAMENWONEN...................................................................................................................................... 21<br />
8. TOT SLOT............................................................................................................................................... 23
INLEIDING<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Het huwelijk staat in onze tijd onder grote druk. Steeds meer huwelijk<strong>en</strong> strand<strong>en</strong>. Ook<br />
onder christ<strong>en</strong><strong>en</strong> vindt steeds vaker echtscheiding plaats. Sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> is meer regel dan<br />
uitzondering aan het word<strong>en</strong>. Voor vele christ<strong>en</strong><strong>en</strong> is hertrouw<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> echtscheiding de<br />
gewoonste zaak van de wereld.<br />
We zi<strong>en</strong> dat de één met de bijbel in de hand tracht elke vorm van echtscheiding <strong>en</strong> hertrouw<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> te gaan. De ander verlegt de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaat mee in de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s van deze<br />
tijd. Opnieuw hebb<strong>en</strong> wij twee partij<strong>en</strong>: de ‘preciez<strong>en</strong>´ <strong>en</strong> de ‘rekkelijk<strong>en</strong>´. Hoe moet hierop<br />
onze reactie zijn?<br />
Vanuit de deelnem<strong>en</strong>de kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> aan de <strong>Evangelische</strong> <strong>Alliantie</strong> <strong>en</strong> het<br />
Landelijk Platform voor de Volle Evangelie- <strong>en</strong> Pinksterbeweging in Nederland werd sterk<br />
de behoefte gevoeld om e<strong>en</strong> commissie in het lev<strong>en</strong> te roep<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> handreiking zou<br />
gev<strong>en</strong> inzake huwelijk, echtscheiding <strong>en</strong> hertrouw<strong>en</strong>.<br />
Als commissie hebb<strong>en</strong> wij de opdracht aanvaard om te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> dergelijke handreiking;<br />
in alle bescheid<strong>en</strong>heid, er is immers al zoveel geschrev<strong>en</strong> over dit onderwerp. Toch<br />
leeft er nog steeds bij veel geestelijke leiders e<strong>en</strong> grote behoefte aan duidelijkheid.<br />
Spreekt de Bijbel duidelijke taal over alle hed<strong>en</strong>daagse problem<strong>en</strong> of moet<strong>en</strong> wij zelf ook<br />
op zoek naar de toepassing van Gods principes?<br />
Daarom will<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> aantal kerngedacht<strong>en</strong> aandrag<strong>en</strong> waar we andere leiders mee<br />
kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>. Ons doel is om in alle oprechtheid de principes van het huwelijk te vind<strong>en</strong><br />
die de Bijbel ons geeft <strong>en</strong> die in overe<strong>en</strong>stemming zijn met Gods karakter.<br />
Dit stuk is vooral bedoeld als e<strong>en</strong> ondersteuning voor leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die antwoord<strong>en</strong><br />
zoek<strong>en</strong> in deze problematiek. We hebb<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gebrok<strong>en</strong> wereld, waarin<br />
waard<strong>en</strong> als trouw, toewijding <strong>en</strong> verbond<strong>en</strong>heid niet vanzelfsprek<strong>en</strong>d meer zijn. Maar de<br />
bijbel heeft e<strong>en</strong> bevrijd<strong>en</strong>de boodschap, die ons br<strong>en</strong>gt bij het oorspronkelijke ontwerp van<br />
God, de vergeving in Jezus <strong>en</strong> de vernieuwing door de Heilige Geest.<br />
In dit stuk word<strong>en</strong> hier <strong>en</strong> daar pastorale lijn<strong>en</strong> uitgezet. Het is echter onmogelijk binn<strong>en</strong> dit<br />
bestek alle pastorale consequ<strong>en</strong>ties te besprek<strong>en</strong>. Zo beseff<strong>en</strong> wij het diepe leed dat e<strong>en</strong><br />
echtscheiding bewerkstelligt, niet alle<strong>en</strong> bij de betrokk<strong>en</strong> partners, maar ook bij hun<br />
kinder<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> wij daarom in diepe afhankelijkheid van God prober<strong>en</strong> goede herders te<br />
zijn! Waar in het onderstaande passages uit de bijbel word<strong>en</strong> geciteerd, wordt gebruik<br />
gemaakt van de Nieuwe Bijbelvertaling, t<strong>en</strong>zij iets anders staat aangegev<strong>en</strong>.<br />
3
1 HET HUWELIJK<br />
1.1 Definitie<br />
4<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Wat is e<strong>en</strong> huwelijk vanuit bijbels oogpunt? Het huwelijk is e<strong>en</strong> verbond tuss<strong>en</strong> één man<br />
<strong>en</strong> één vrouw, publiekelijk geslot<strong>en</strong>, met als inhoud sam<strong>en</strong> te won<strong>en</strong>, elkaar lief te hebb<strong>en</strong>,<br />
elkaar trouw te zijn zolang beid<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, zorg voor elkaar te drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> één te zijn. Het<br />
huwelijk is ge<strong>en</strong> instelling van de kerk of van de staat, maar van God <strong>en</strong> behoort tot de<br />
scheppingsorde. Het geldt als e<strong>en</strong> hoekste<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving.<br />
Het huwelijk is e<strong>en</strong> verbond tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>d geslacht. Het huwelijk wordt<br />
publiekelijk geslot<strong>en</strong> onder getuig<strong>en</strong>. Het burgerlijk huwelijk dat naar zijn bedoeling<br />
overe<strong>en</strong>komt met bov<strong>en</strong>staande definitie wordt door God gelegitimeerd, hoewel het<br />
inhoudelijk slechts verbindt tot burgerrechtelijke verplichting<strong>en</strong>.<br />
1.2 Het huwelijk is door God ingesteld als e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel m<strong>en</strong>selijke<br />
basis voor sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong><br />
Het huwelijk is door God ingesteld. ‘God schiep de m<strong>en</strong>s als zijn ev<strong>en</strong>beeld, als ev<strong>en</strong>beeld<br />
van God schiep hij hem, mannelijk <strong>en</strong> vrouwelijk schiep hij de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.’ (G<strong>en</strong>esis 1:27) De<br />
wez<strong>en</strong>lijke betek<strong>en</strong>is van de manier waarop God de m<strong>en</strong>s schiep om de aarde te bewon<strong>en</strong><br />
duidt aan dat Hij man <strong>en</strong> vrouw voor elkaar bestemde. Hun verhouding tot elkaar moest<br />
zowel maatschappelijk als fysiek zijn. ‘God de HEER dacht: Het is niet goed dat de m<strong>en</strong>s<br />
alle<strong>en</strong> is, ik zal e<strong>en</strong> helper voor hem mak<strong>en</strong> die bij hem past.’ (G<strong>en</strong>esis 2:18)<br />
De eerste vrouw was voor de man e<strong>en</strong> ‘helper die bij hem paste’ (eig<strong>en</strong>lijk: ‘die teg<strong>en</strong>over<br />
hem gesteld was’), uit zijn zij g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zijn ‘eig<strong>en</strong> gebe<strong>en</strong>te, zijn ‘eig<strong>en</strong> vlees’, de volmaakte<br />
aanvulling van wat hem ontbrak (G<strong>en</strong>esis 2:23). Het is duidelijk dat God bedoelde<br />
dat zij sam<strong>en</strong> hun voorrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkhed<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> del<strong>en</strong>.<br />
De m<strong>en</strong>s is geest, ziel <strong>en</strong> lichaam. Het huwelijk is e<strong>en</strong> verbint<strong>en</strong>is tuss<strong>en</strong> twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
het geheel van de m<strong>en</strong>s omvat. Dat heeft God zo bedoeld voor die specifieke huwelijksrelatie<br />
tuss<strong>en</strong> die <strong>en</strong>e man <strong>en</strong> die <strong>en</strong>e vrouw. God bedoelde dat het huwelijk e<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>slange monogame verbint<strong>en</strong>is zou zijn. ‘Zo komt het dat e<strong>en</strong> man zich losmaakt van<br />
zijn vader <strong>en</strong> moeder <strong>en</strong> zich hecht aan zijn vrouw (in liefde <strong>en</strong> trouw verbond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>),<br />
met wie hij één van lichaam wordt.’ (G<strong>en</strong>esis 2:24). Dit wordt aangehaald in Matteüs 19:5,<br />
waar de NBG-vertaling het woord ‘aanhang<strong>en</strong>’ gebruikt, de NBV het woord ‘zich hecht<strong>en</strong><br />
aan’, daar waar het Griekse woord letterlijk ‘klev<strong>en</strong>’ of ‘bind<strong>en</strong>’ betek<strong>en</strong>t.<br />
Met de tekst in G<strong>en</strong>esis 2:24 is e<strong>en</strong> volgorde aangegev<strong>en</strong>. Eerst zal e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s zich<br />
moet<strong>en</strong> losmak<strong>en</strong> van zijn vader <strong>en</strong> moeder, dat wil zegg<strong>en</strong> op eig<strong>en</strong> b<strong>en</strong><strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> staan. Vervolg<strong>en</strong>s is er sprake van de periode van het ‘zich hecht<strong>en</strong> aan’, dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> het ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van elkaar tot <strong>en</strong> met het sluit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> verbond. En t<strong>en</strong>slotte is<br />
er het ‘één van lichaam’ word<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s mog<strong>en</strong> wij niet de conclusie trekk<strong>en</strong> dat het<br />
huwelijk noodzakelijk is voor de lev<strong>en</strong>svervulling van de m<strong>en</strong>s.
1.3 Het huwelijk is e<strong>en</strong> verbond<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Wat is e<strong>en</strong> verbond? Volg<strong>en</strong>s de christelijke <strong>en</strong>cyclopedie: ‘E<strong>en</strong> verbond is e<strong>en</strong> plechtig<br />
geslot<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> twee partij<strong>en</strong> met bepaalde beloft<strong>en</strong> <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong>,<br />
waarvan de hechtheid met bepaalde ceremoniën wordt beklemtoond <strong>en</strong> waarvan de<br />
duurzaamheid geldt voor het hele lev<strong>en</strong>.’<br />
Het huwelijk is e<strong>en</strong> verbond voor het lev<strong>en</strong> dat t<strong>en</strong> overstaan van God <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wordt<br />
geslot<strong>en</strong>. ‘Omdat je de vrouw met wie je je lev<strong>en</strong> deelde trouweloos behandeld hebt, de<br />
vrouw met wie je in je jeugd e<strong>en</strong> verbint<strong>en</strong>is b<strong>en</strong>t aangegaan, waarvan de HEER getuige<br />
is geweest.’ (Maleachi 2:14). ‘…die de geliefde van haar jeugd heeft verlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
verbond met haar God is verget<strong>en</strong>’ (Spreuk<strong>en</strong> 2:17). Ezechiël past de idee van het<br />
huwelijk toe op de relatie tuss<strong>en</strong> God <strong>en</strong> Israël. ‘Ik zwoer je trouw, ik sloot e<strong>en</strong> verbond<br />
met je – spreekt God, de HEER – <strong>en</strong> je werd de mijne.’ (Ezechiël 16:8). Uit het<br />
bov<strong>en</strong>staande zi<strong>en</strong> wij dat de <strong>en</strong>e m<strong>en</strong>s zich onder ede verbond aan de ander (e<strong>en</strong> eed<br />
van trouw aflegde) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> plechtig verbond aanging dat niet verbrok<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>. Het<br />
was niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> formaliteit. Hij was verplicht zijn belofte van trouw na te kom<strong>en</strong>, ook als<br />
er van verliefdheid ge<strong>en</strong> sprake meer was. Niet de liefde droeg het huwelijk; het huwelijk<br />
droeg de liefde.<br />
In onze tijd ligt er veel nadruk op het seksuele aspect van de relatie, <strong>en</strong> niet op verbond<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> verantwoordelijkheid. E<strong>en</strong> huwelijksverbond di<strong>en</strong>t op<strong>en</strong>baar <strong>en</strong> in de aanwezigheid<br />
van t<strong>en</strong>minste twee getuig<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. Op<strong>en</strong>baar <strong>en</strong> onder getuig<strong>en</strong>, opdat e<strong>en</strong><br />
ieder er k<strong>en</strong>nis van kan nem<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de Bijbel is iets rechtsgeldig op grond van t<strong>en</strong><br />
minste twee getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> (Ruth 4:11, 2 Korintiërs 13:1). Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vrouw elkaar onder vier og<strong>en</strong> trouw belov<strong>en</strong>, ook als zij God daarbij betrekk<strong>en</strong>, voldoet dat<br />
niet aan de vereist<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> verbond. Het huwelijk wordt in de Bijbel vergelek<strong>en</strong> met de<br />
relatie tuss<strong>en</strong> Christus <strong>en</strong> zijn bruid, de geme<strong>en</strong>te. Dit wordt prachtig omschrev<strong>en</strong> in<br />
Efeziërs 5:22-33.<br />
1.4 Het burgerlijk huwelijk<br />
Het Nederland Burgerlijk Recht k<strong>en</strong>t teg<strong>en</strong>woordig vele sam<strong>en</strong>levingsvorm<strong>en</strong>, zoals het<br />
huwelijk van man <strong>en</strong> vrouw, het huwelijk van twee mann<strong>en</strong> of twee vrouw<strong>en</strong>, het<br />
geregistreerd partnerschap <strong>en</strong> het sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> hetzij met, hetzij zonder<br />
sam<strong>en</strong>levingscontract. De overheid erk<strong>en</strong>t al deze sam<strong>en</strong>levingsvorm<strong>en</strong>, hoewel de<br />
rechtsgevolg<strong>en</strong> niet steeds dezelfde zijn. Het burgerlijk huwelijk <strong>en</strong> het bijbelse huwelijk<br />
hebb<strong>en</strong> weinig meer met elkaar geme<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> overstaan van de ambt<strong>en</strong>aar van de burgerlijke stand verklar<strong>en</strong> de aanstaande<br />
echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in teg<strong>en</strong>woordigheid van de getuig<strong>en</strong> ‘dat zij elkander aannem<strong>en</strong> tot<br />
echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zij getrouw alle plicht<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong>, die door de wet aan de<br />
huwelijkse staat word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong>’: art 67 Boek I Burgerlijk Wetboek. Artikel 68 van<br />
hetzelfde wetboek bepaalt: ‘Ge<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>stige plechtighed<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> plaatshebb<strong>en</strong>,<br />
voordat de partij<strong>en</strong> aan de bedi<strong>en</strong>aar van de eredi<strong>en</strong>st zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> do<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>, dat het<br />
huwelijk t<strong>en</strong> overstaan van de ambt<strong>en</strong>aar van de burgerlijke stand is voltrokk<strong>en</strong>.’ De kerkelijke<br />
ambtsdrager di<strong>en</strong>t zich er dus van de vergewiss<strong>en</strong> dat de sluiting van het burgerlijk<br />
huwelijk heeft plaatsgevond<strong>en</strong>.<br />
5
6<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Het bijbelse huwelijk houdt beduid<strong>en</strong>d méér in dan het burgerlijk huwelijk of andere<br />
sam<strong>en</strong>levingsvorm<strong>en</strong>. Hier zij verwez<strong>en</strong> naar hetge<strong>en</strong> in de vorige paragraf<strong>en</strong> is<br />
overwog<strong>en</strong>. De bijbelse huwelijksbelofte is dus inhoudelijk ruimer <strong>en</strong> wordt teg<strong>en</strong>over God<br />
<strong>en</strong> de kerkelijke geme<strong>en</strong>schap uitgesprok<strong>en</strong>. Het huwelijk tuss<strong>en</strong> twee christ<strong>en</strong><strong>en</strong> verbindt<br />
zowel tot burgerrechtelijke verplichting<strong>en</strong>, als tot verplichting<strong>en</strong> voortvloei<strong>en</strong>d uit het voor<br />
God geslot<strong>en</strong> verbond.<br />
Het burgerlijk huwelijk dat naar zijn bedoeling overe<strong>en</strong>komt met de definitie van het<br />
bijbelse huwelijk wordt in beginsel door God gelegitimeerd, hoewel het formeel inhoudelijk<br />
slechts verbindt tot burgerrechtelijke verplichting<strong>en</strong>. Als partij<strong>en</strong> na het sluit<strong>en</strong> van het<br />
burgerlijk huwelijk tot geloof kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zich met Gods bedoeling met het huwelijk kunn<strong>en</strong><br />
ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>, hoeft de huwelijksbelofte niet nogmaals te word<strong>en</strong> afgelegd, omdat zij elkaar<br />
immers aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> tot echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Toch is er veel te zegg<strong>en</strong> voor het<br />
vernieuw<strong>en</strong> van de huwelijksbelofte voor God <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te conform de hierbov<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> definitie van het huwelijk.
1.5 <strong>Huwelijk</strong>svoorbereiding<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die gaan trouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> slecht beeld van het huwelijk. Sommig<strong>en</strong> zijn<br />
opgegroeid in e<strong>en</strong> éénoudergezin. Ander<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> nog rond met de trauma’s van de echtscheiding<br />
van hun ouders. We mog<strong>en</strong> ook niet onderschatt<strong>en</strong> welke geestelijke invloed<br />
echtscheiding kan hebb<strong>en</strong> op de lev<strong>en</strong>sloop van de kinder<strong>en</strong>.<br />
Het is van groot belang m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die gaan trouw<strong>en</strong>, vanuit hun kerk e<strong>en</strong> vorm van huwelijksvoorbereiding<br />
aan te bied<strong>en</strong>. Dit kan geschied<strong>en</strong> d.m.v. huwelijksseminars <strong>en</strong><br />
coaching. Aanstaande echtpar<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> persoonlijke coach toegewez<strong>en</strong> die h<strong>en</strong><br />
begeleidt naar het huwelijk toe, <strong>en</strong> ook gedur<strong>en</strong>de de eerste tijd van hun huwelijk. Het<br />
bevorder<strong>en</strong> van goede huwelijk<strong>en</strong> werkt prev<strong>en</strong>tief: het voorkom<strong>en</strong> van moeilijkhed<strong>en</strong> is<br />
beter dan ze te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>.<br />
Ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die na e<strong>en</strong> echtscheiding e<strong>en</strong> nieuw huwelijk will<strong>en</strong> aangaan, hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
begeleidingstraject nodig. De veelal ingewikkelde constructies door het bestaan van<br />
kinder<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de relaties mak<strong>en</strong> de totstandkoming van e<strong>en</strong> nieuwe duurzame<br />
relatie vaak extra moeizaam.<br />
7
2 ECHTSCHEIDING, ECHTBREUK<br />
2.1 Definitie<br />
8<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
<strong>Echtscheiding</strong> is e<strong>en</strong> formele beëindiging van het huwelijk tijd<strong>en</strong>s het lev<strong>en</strong>.<br />
2.2 Het Oude Testam<strong>en</strong>t<br />
Het Oude Testam<strong>en</strong>t erk<strong>en</strong>de dat echtscheiding voorkwam maar stelde gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>. Jezus<br />
verwijst echter in Matteüs 19:4 <strong>en</strong> 8 naar Gods oorspronkelijke bedoeling <strong>en</strong> zegt: ‘Dat is<br />
niet vanaf het begin zo geweest.’ Door Israël de wet te gev<strong>en</strong>, verschafte God richtlijn<strong>en</strong><br />
aan de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> vanuit hun gebrok<strong>en</strong> situatie op de juiste weg te leid<strong>en</strong>. In hun<br />
confrontatie met Jezus over het vraagstuk van de echtscheiding, vroeg<strong>en</strong> de Farizeeën<br />
waarom Mozes (lees: de wet) de man bevol<strong>en</strong> had zijn vrouw e<strong>en</strong> scheidingsbrief te gev<strong>en</strong><br />
wanneer hij van haar wilde scheid<strong>en</strong>. Jezus wees erop dat Mozes het wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zelf<br />
alle<strong>en</strong> maar duldde, <strong>en</strong> dat slechts het meegev<strong>en</strong> van de scheidingsbrief voorgeschrev<strong>en</strong><br />
was, ter bescherming van de vrouw. (Matteüs 19:7, 8).<br />
Deze regeling vind<strong>en</strong> we in Deuteronomium 24:1-4. Deze tekst houdt niet e<strong>en</strong> aanmoediging<br />
tot echtscheiding in. Mozes erk<strong>en</strong>t alle<strong>en</strong> dat het voorkomt dat e<strong>en</strong> man van zijn<br />
vrouw scheidt want ‘om e<strong>en</strong> of andere red<strong>en</strong> is hij ontevred<strong>en</strong> over haar.’ Voor dat geval<br />
di<strong>en</strong>de de man de vrouw e<strong>en</strong> scheidingsbrief mee te gev<strong>en</strong>, zodat er duidelijkheid kwam<br />
omtr<strong>en</strong>t haar situatie. Zou die vrouw immers e<strong>en</strong> nieuwe man krijg<strong>en</strong>, dan zou er ge<strong>en</strong><br />
sprake zijn van overspel met alle gevolg<strong>en</strong> van di<strong>en</strong>.<br />
De Hebreeuwse tekst in Deuteronomium 24:1 kan ook vertaald word<strong>en</strong> met: ‘omdat hij iets<br />
onbehoorlijks aan haar gevond<strong>en</strong> heeft’ (aldus de NBG-vertaling 1951). Wat precies onder<br />
‘iets onbehoorlijks’ verstaan moet word<strong>en</strong> is niet meer duidelijk. Er war<strong>en</strong> in Jezus’ tijd<br />
twee schol<strong>en</strong> die hieraan e<strong>en</strong> ruime <strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder ruime uitleg gav<strong>en</strong>. In de school<br />
Sjammai legde m<strong>en</strong> de nadruk op het woord onbehoorlijk, waarbij gedacht werd aan<br />
wangedrag op seksueel gebied. In de school Hillel legde m<strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t op het woord<br />
iets, zodat het onbehoorlijke van alles kon inhoud<strong>en</strong>, zelfs e<strong>en</strong> bedorv<strong>en</strong> maaltijd.<br />
Als het om zedelijke of seksuele onreinheid zou gaan, dan toch ge<strong>en</strong> overspel, want dat<br />
zou volg<strong>en</strong>s de wet voor haar de dood kunn<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s Deuteronomium 24:1-4 moest e<strong>en</strong> man moet zich wel tweemaal bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
voordat hij van zijn vrouw scheidde, zelfs als hij me<strong>en</strong>de er e<strong>en</strong> goede red<strong>en</strong> voor te<br />
hebb<strong>en</strong>. Als hij haar weer terug zou will<strong>en</strong>, nadat zij opnieuw getrouwd was geweest, was<br />
dit niet meer toegestaan.<br />
2.3 Wat betek<strong>en</strong>t: ‘God haat echtscheiding?’<br />
Zoals hierbov<strong>en</strong> gesteld kwam in het oude Israël echtscheiding voor. In Maleachi 2:14-16<br />
volg<strong>en</strong>s de NBG-vertaling staat: ‘Omdat de Here getuige geweest is tuss<strong>en</strong> u <strong>en</strong> de vrouw<br />
uwer jeugd, aan wie gij ontrouw geword<strong>en</strong> zijt, terwijl zij toch uw gezellin <strong>en</strong> uw wettige<br />
vrouw is. Niet één doet zo, die voldo<strong>en</strong>de geest bezit, want wat zoekt die éne? Het zaad<br />
Gods. Weest dan op uw hoede voor uw hartstocht, <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> niet ontrouw worde aan de<br />
vrouw zijner jeugd. Want Ik haat de echtscheiding, zegt de Here, de God van Israël, <strong>en</strong> dat<br />
m<strong>en</strong> zijn gewaad met geweldpleging overdekt, zegt de Here der heerschar<strong>en</strong>. Daarom,
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
weest op uw hoede voor uw hartstocht <strong>en</strong> weest niet ontrouw.’ Deze tekst wordt soms, t<strong>en</strong><br />
onrechte, gebruikt, om iedere vorm van echtscheiding te veroordel<strong>en</strong>.<br />
Dit schriftgedeelte laat ev<strong>en</strong>wel zi<strong>en</strong> dat het begrip echtscheiding hier moet word<strong>en</strong> opgevat<br />
als: echtscheiding als gevolg van ontrouw jeg<strong>en</strong>s de partner. Maleachi zegt hiermee dus: God<br />
haat de grondoorzaak van echtscheiding, <strong>en</strong> dat is hier ontrouw. God is teg<strong>en</strong> het brek<strong>en</strong> van<br />
de huwelijksbelofte <strong>en</strong> het ontrouw zijn aan het huwelijksverbond. Niet iedere echtscheiding is<br />
als gevolg van ontrouw aan te merk<strong>en</strong>, met name niet als zij geschiedt op grond van ontrouw<br />
van de ander.<br />
Blijkt ook uit Jeremia 3:8-10 niet dat God zelf, bij wijze van beeldspraak, Israël verstot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> haar e<strong>en</strong> scheidingsbrief had gegev<strong>en</strong>, juist omdat ze overspel had gepleegd?<br />
Echter, in Gods oorspronkelijke plan met de m<strong>en</strong>s was echtscheiding ond<strong>en</strong>kbaar. Gods<br />
bedoeling<strong>en</strong> met het huwelijk word<strong>en</strong> niet gedi<strong>en</strong>d door de echt te verbrek<strong>en</strong>. ‘Wat God<br />
heeft verbond<strong>en</strong>, mag e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s niet scheid<strong>en</strong>.’ (Matteüs 19:6).<br />
2.4 Jezus noemt het wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de huwelijkspartner om e<strong>en</strong> andere<br />
red<strong>en</strong> dan ‘porneia’ overspel<br />
De Farizeeën wild<strong>en</strong> Jezus op de proef stell<strong>en</strong> of zijn opvatting<strong>en</strong> wel bijbels war<strong>en</strong>. Ze<br />
vroeg<strong>en</strong> Hem of het geoorloofd was je vrouw te verstot<strong>en</strong> ‘om willekeurig welke red<strong>en</strong>’<br />
(Matteüs 19:3 e.v.). Jezus zegt allereerst (19:6) dat e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw die zich aan<br />
elkaar ‘hecht<strong>en</strong>’ één zijn. Hij herhaalt: zij zijn niet langer twee, maar één. Hij voegt eraan<br />
toe: ‘Wat God heeft verbond<strong>en</strong>, mag e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s niet scheid<strong>en</strong>.’ (Zie ook Marcus 10:6-11).<br />
Hij zegt in Matteüs 19:9: ‘Ik zeg u: Wie zijn vrouw verstoot <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ander trouwt pleegt<br />
overspel, t<strong>en</strong>zij er sprake was van e<strong>en</strong> ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is.’ Van overspel is nog<br />
niet sprake door het wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op zich, maar als de betrokk<strong>en</strong>e ‘met e<strong>en</strong> ander trouwt’.<br />
Het zev<strong>en</strong>de van de ti<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> (Exodus 20:14, Deuteronomium 5:18) luidt: ‘Pleeg ge<strong>en</strong><br />
overspel’. Jezus noemt niet alle<strong>en</strong> het wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de partner gecombineerd met het<br />
trouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ander overspel; maar Hij wijst ook op de consequ<strong>en</strong>tie van het<br />
wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op zich: Matteüs 5:32: ‘Ieder die zijn vrouw verstoot, drijft haar tot overspel –<br />
t<strong>en</strong>zij er sprake was van e<strong>en</strong> ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is; <strong>en</strong> ook wie trouwt met e<strong>en</strong><br />
verstot<strong>en</strong> vrouw, pleegt overspel.’ Er is in dit geval feitelijk pas sprake van overspel, zodra<br />
de ander vervolg<strong>en</strong>s hertrouwt. Maar deg<strong>en</strong>e die het initiatief heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is<br />
verantwoordelijk. Deg<strong>en</strong>e die e<strong>en</strong> verstot<strong>en</strong>e trouwt pleegt overspel met de verstot<strong>en</strong>e.<br />
Indi<strong>en</strong> er sprake is van e<strong>en</strong> ‘ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is’ van de partner, noemt Jezus het<br />
verstot<strong>en</strong> van die partner ge<strong>en</strong> overspel. Het begrip ‘ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is’ is e<strong>en</strong><br />
nogal vrije vertaling in de NBV 2004 van het Griekse woord porneia. Dit begrip di<strong>en</strong>t hier<br />
nader te word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>. In de NBG-vertaling van 1951 stond ‘hoererij’. Dit wordt door<br />
de meeste schrijvers opgevat als verregaande ontucht, waardoor m<strong>en</strong> zijn lichaam (<strong>en</strong> ziel<br />
<strong>en</strong> geest) bezoedelt. Vleselijke geme<strong>en</strong>schap met e<strong>en</strong> ander dan de partner raakt het<br />
meest onderscheid<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t van het huwelijk. De andere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
‘geme<strong>en</strong>schap’ met elkaar, zoals liefde, g<strong>en</strong>eg<strong>en</strong>heid, trouw e.d. kunn<strong>en</strong> ook voorkom<strong>en</strong><br />
in andere relaties dan de huwelijksrelatie. Is ev<strong>en</strong>wel de lichamelijke integriteit<br />
geschond<strong>en</strong>, dan is e<strong>en</strong> typer<strong>en</strong>d k<strong>en</strong>merk van het huwelijk aangetast. Hebreeën 13:4<br />
zegt: ‘Houd het huwelijk in ere, in alle omstandighed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> houd het echtelijk bed zuiver,<br />
9
10<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
want overspelig<strong>en</strong> <strong>en</strong> echtbrekers zal God veroordel<strong>en</strong>.’ Op bijzondere gevall<strong>en</strong> van<br />
porneia kom<strong>en</strong> we terug onder 7.<br />
Sommig<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat Jezus in zijn uitsprak<strong>en</strong> slechts e<strong>en</strong> correctie heeft will<strong>en</strong> toepass<strong>en</strong><br />
op het misbruik dat gemaakt werd van de wet van Mozes. Volg<strong>en</strong>s deze gedachte zou de<br />
uitzonderingsclausule alle<strong>en</strong> bedoeld zijn voor de jod<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zou het verder absoluut verbod<strong>en</strong><br />
zijn te scheid<strong>en</strong>. De uitspraak van Jezus in Matteüs 5 is echter niet e<strong>en</strong> antwoord op<br />
e<strong>en</strong> vraag van de Farizeeën. Het is e<strong>en</strong> uitspraak uit de Bergrede, die gericht is tot de<br />
discipel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dus tot ons allemaal.<br />
2.5 Paulus verbiedt e<strong>en</strong> gelovig echtpaar te scheid<strong>en</strong>, maar als het<br />
onvermijdelijke toch gebeurd is dan di<strong>en</strong><strong>en</strong> zij ongehuwd te blijv<strong>en</strong><br />
‘Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die getrouwd zijn geef ik, nee, niet ik – de Heer geeft hun het volg<strong>en</strong>de gebod:<br />
e<strong>en</strong> vrouw mag niet scheid<strong>en</strong> van haar man (is ze al gescheid<strong>en</strong> dan moet ze dat blijv<strong>en</strong><br />
of zich met haar man verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>), <strong>en</strong> e<strong>en</strong> man mag zijn vrouw niet wegstur<strong>en</strong>.’ (1<br />
Korintiërs 7:10,11)<br />
Indi<strong>en</strong> de vrouw haar man verlat<strong>en</strong> had, was de consequ<strong>en</strong>tie dat zij ongehuwd moest<br />
blijv<strong>en</strong>, dan wel zich met haar man verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>. De andere partij di<strong>en</strong>de ongetwijfeld<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s ongehuwd te blijv<strong>en</strong>, om de mogelijkheid tot verzo<strong>en</strong>ing op<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Paulus<br />
erk<strong>en</strong>de dat er, ondanks het ideaal dat de Heer voor og<strong>en</strong> staat, scheiding<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>,<br />
maar hij gebood dat de weg vrij gehoud<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong> voor verzo<strong>en</strong>ing. Deze passage<br />
is e<strong>en</strong> aanvulling op Jezus’ uitspraak. Het gaat hier om e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e regel, <strong>en</strong> niet de<br />
situatie dat e<strong>en</strong> van de partij<strong>en</strong> zich schuldig heeft gemaakt aan porneia.<br />
2.6 Paulus verbiedt e<strong>en</strong> gelovige echtscheiding aan te vrag<strong>en</strong> om de <strong>en</strong>kele<br />
red<strong>en</strong> dat de partner e<strong>en</strong> ongelovige is<br />
‘Verder geef ik zelf nog - niet de Heer’ (hoewel Paulus sprak door de inspiratie van de<br />
Geest, kon hij dit niet stav<strong>en</strong> met wat Jezus feitelijk gezegd had) ‘- het volg<strong>en</strong>de<br />
voorschrift: wanneer e<strong>en</strong> broeder e<strong>en</strong> ongelovige vrouw heeft die bij hem wil blijv<strong>en</strong>, mag<br />
hij niet van haar scheid<strong>en</strong>.’ (zij is e<strong>en</strong> trouwe echtg<strong>en</strong>ote). ‘Dit geldt ook voor e<strong>en</strong> zuster:<br />
wanneer ze e<strong>en</strong> ongelovige man heeft die bij haar wil blijv<strong>en</strong>, mag ze niet van hem<br />
scheid<strong>en</strong>.’ (1 Korintiërs 7:13)<br />
In dit verband kan verwez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> naar 1 Petrus 3:1-6, waarin erop gewez<strong>en</strong> wordt dat<br />
de gelovige – Petrus spreekt in die passage van de vrouw – de ongelovige partner kan<br />
winn<strong>en</strong> voor het evangelie door voorbeeldig gedrag. ‘Maar als de ongelovige partij wil<br />
scheid<strong>en</strong>, moet dat maar gebeur<strong>en</strong>; in dat geval is de broeder of zuster niet gebond<strong>en</strong>.’ (1<br />
Korintiërs 7:15). Paulus bedoelt te zegg<strong>en</strong>, dat de gelovige e<strong>en</strong> ongelovige partner niet<br />
kan verbied<strong>en</strong> weg te gaan (te scheid<strong>en</strong>), als die dat perse wil.<br />
De door Paulus hier g<strong>en</strong>oemde situatie kan zich voordo<strong>en</strong> zowel in het geval dat van twee<br />
ongelovige echtelied<strong>en</strong> er één tot geloof komt, als in het – onbijbelse – geval, dat e<strong>en</strong><br />
gelovige met e<strong>en</strong> ongelovige partner trouwt. Wat bedoeld wordt met de woord<strong>en</strong> ‘in dat<br />
geval is de broeder of zuster niet gebond<strong>en</strong>’ wordt hieronder behandeld onder<br />
‘Hertrouw<strong>en</strong>’ (paragraaf 4).
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
2.7 Jezus verbood e<strong>en</strong> gelovige niet echtscheiding aan te vrag<strong>en</strong>, als er<br />
sprake was van ‘ porneia’ van de ander<br />
‘Ik zeg jullie: ieder die zijn vrouw verstoot, drijft haar tot overspel – t<strong>en</strong>zij er sprake was van<br />
e<strong>en</strong> ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is (porneia); <strong>en</strong> ook wie trouwt met e<strong>en</strong> verstot<strong>en</strong> vrouw,<br />
pleegt overspel.’ (Matteüs 5:32, zie ook Matteüs 19:9). Hier is sprake van toelating, niet<br />
van e<strong>en</strong> bevel. Er zij op gewez<strong>en</strong> dat vanuit de christelijke geme<strong>en</strong>te echtscheiding<br />
nimmer di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> aangemoedigd, al kan er in het hier bedoelde geval zeker begrip<br />
word<strong>en</strong> getoond.<br />
Het Griekse woord voor ‘ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is’ (porneia), in de NBG-vertaling<br />
‘ontucht’, kan overspel inhoud<strong>en</strong>, maar het duidt hier vooral op e<strong>en</strong> immorele<br />
lev<strong>en</strong>shouding. Het gaat dan om e<strong>en</strong> zodanig seksueel wangedrag, dat van de andere<br />
huwelijkspartner redelijkerwijs niet meer gevergd kan word<strong>en</strong> de huwelijksrelatie voort te<br />
zett<strong>en</strong>. In de belevingswereld van de partner – door de pastor of hulpverl<strong>en</strong>er di<strong>en</strong>t hier<br />
<strong>en</strong>ige objectivering plaats te vind<strong>en</strong> - is e<strong>en</strong> terugkeer naar ‘normaal’ uitgeslot<strong>en</strong>.<br />
Als porneia kunn<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste de volg<strong>en</strong>de gedraging<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgevat: seksuele geme<strong>en</strong>schap<br />
of daaraan gelijk te stell<strong>en</strong> gedrag met e<strong>en</strong> of meer ander<strong>en</strong> dan de partner,<br />
incest, pedofiele handeling<strong>en</strong>, homoseksuele handeling<strong>en</strong>, transseksualiteit, bestialiteit.<br />
2.8 Zijn er andere grond<strong>en</strong> voor echtscheiding?<br />
Zoals eerder vermeld noemde Jezus het wegz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de huwelijkspartner om e<strong>en</strong><br />
andere red<strong>en</strong> dan porneia overspel.<br />
De vraag is dan hoe iemand mag of moet handel<strong>en</strong> die geconfronteerd wordt met gedrag<br />
van de huwelijkspartner dat de huwelijksrelatie ernstig ondermijnt, zonder dat er sprake is<br />
van porneia. Er kunn<strong>en</strong> immers ook andere omstandighed<strong>en</strong> zijn die het huwelijk ernstig<br />
ontwricht<strong>en</strong>. Te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt hier aan: lichamelijk <strong>en</strong>/of geestelijk geweld, alcohol-, drugs-,<br />
gok- <strong>en</strong> andere verslaving<strong>en</strong>, ernstige emotionele <strong>en</strong> materiële verwaarlozing.<br />
Hoewel het ingaat teg<strong>en</strong> de huwelijksbelofte kan het in dergelijke gevall<strong>en</strong> noodzakelijk<br />
zijn het sam<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> te verbrek<strong>en</strong> om lichamelijke of geestelijke schade te voorkom<strong>en</strong>.<br />
Daarbij zal het meestal aan te rad<strong>en</strong> zijn de hulp van maatschappelijk werk,<br />
vertrouw<strong>en</strong>sarts of andere hulpverl<strong>en</strong>ers in te roep<strong>en</strong>. Tot e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander is temeer<br />
aanleiding indi<strong>en</strong> er kinder<strong>en</strong> zijn, opdat zij niet mede het slachtoffer word<strong>en</strong> van de<br />
huwelijksontwrichting.<br />
Indi<strong>en</strong> deg<strong>en</strong>e, die zich door dergelijke omstandighed<strong>en</strong> gedwong<strong>en</strong> voelt niet langer met<br />
de partner sam<strong>en</strong> te lev<strong>en</strong>, advies inroept van pastor of pastoraal medewerker met de<br />
vraag of het verbrek<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>woning <strong>en</strong> e<strong>en</strong> echtscheiding geoorloofd is, wat kan<br />
dan het advies zijn?<br />
Wat het verbrek<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>woning betreft, zal de pastor (of hulpverl<strong>en</strong>er) dat mog<strong>en</strong><br />
adviser<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> er lichamelijk of geestelijk schade wordt toegebracht of dreigt te word<strong>en</strong><br />
toegebracht door de ander. Trouw zijn aan het huwelijksverbond br<strong>en</strong>gt niet met zich mee<br />
dat iemand dit lijdzaam hoeft te ondergaan.<br />
Apart won<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> regeling treff<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t praktische zak<strong>en</strong> als financiën, de opvoeding<br />
van kinder<strong>en</strong> etc., kan e<strong>en</strong> draaglijke situatie schepp<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>tueel kan e<strong>en</strong> scheiding van<br />
11
12<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
tafel <strong>en</strong> bed word<strong>en</strong> aangerad<strong>en</strong>. Het huwelijk blijft zo in stand, <strong>en</strong> de mogelijkheid van<br />
herstel is aanwezig. De scheiding van tafel <strong>en</strong> bed kan door partij<strong>en</strong> voor onbepaalde tijd<br />
word<strong>en</strong> voortgezet. Anders dan vaak gedacht wordt, leidt scheiding van tafel <strong>en</strong> bed niet<br />
automatisch na drie jaar tot e<strong>en</strong> echtscheiding.<br />
Wat de mogelijkheid van echtscheiding betreft zal de pastor de betrokk<strong>en</strong>e allereerst<br />
moet<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op de bijbelse norm, die Jezus heeft gegev<strong>en</strong>, zoals hiervóór uite<strong>en</strong>gezet:<br />
echtscheiding uitsluit<strong>en</strong>d in geval van ontucht van de ander. Vervolg<strong>en</strong>s zal de pastor<br />
betrokk<strong>en</strong>e di<strong>en</strong><strong>en</strong> te wijz<strong>en</strong> op het geslot<strong>en</strong> huwelijksverbond, dat immers inhoudt elkaar<br />
trouw te zull<strong>en</strong> zijn zolang beid<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, in goede <strong>en</strong> in kwade dag<strong>en</strong>. Bij het sluit<strong>en</strong> van<br />
het huwelijksverbond neemt m<strong>en</strong> het risico dat de ander zich op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<br />
anders zal gedrag<strong>en</strong> dan van e<strong>en</strong> goede huwelijkspartner mag word<strong>en</strong> verwacht. De<br />
ander trouw blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> bidd<strong>en</strong>d wacht<strong>en</strong> tot deze van gedrag verandert is e<strong>en</strong> daad van<br />
liefde, hoe moeilijk dat soms ook is. Wat bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> onmogelijk is, is mogelijk bij God: Hij<br />
kan hart<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>. Ongelovige echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> door het gedrag van hun partners<br />
gewonn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, ‘omdat ze zi<strong>en</strong> hoe zuiver u leeft uit ontzag voor God (1 Petrus 3:1-2).<br />
<strong>Echtscheiding</strong> lijkt e<strong>en</strong> oplossing te gev<strong>en</strong>, maar is het vaak niet.<br />
Het kan echter zijn dat iemand me<strong>en</strong>t dat het huwelijk t<strong>en</strong> gevolge van het gedrag van de<br />
ander zódanige schade heeft opgelop<strong>en</strong>, dat verzo<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> herstel van het huwelijk in zijn<br />
of haar beleving onmogelijk is, <strong>en</strong> dat voortzetting van het huwelijk als ondraaglijk gevoeld<br />
wordt. Zo iemand geeft te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> het huwelijk, zoals het zich ontwikkeld heeft, als<br />
traumatisch te hebb<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>.<br />
Deze problematiek komt vaak voor. Wat di<strong>en</strong>t in zo’n geval het antwoord te zijn? Het is<br />
belangrijk op er hier op te wijz<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> pastor niet alle antwoord<strong>en</strong> heeft, <strong>en</strong> die ook niet<br />
hoeft te hebb<strong>en</strong>. Er bestaan situaties waarin het niet past iets toe te staan of te verbied<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>min als de pastor verantwoordelijk is voor iemands keuze om met e<strong>en</strong> ander te<br />
trouw<strong>en</strong>, is hij verantwoordelijk voor iemands beslissing om aan het huwelijk onder<br />
gegev<strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> einde te mak<strong>en</strong>. Hij kan slechts de norm uitdrukk<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>t zich van e<strong>en</strong> uitspraak te onthoud<strong>en</strong> als iemand me<strong>en</strong>t zich te kunn<strong>en</strong> beroep<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> noodsituatie.<br />
We di<strong>en</strong><strong>en</strong> ervoor op te pass<strong>en</strong> Jezus’ uitspraak omtr<strong>en</strong>t echtscheiding niet als e<strong>en</strong><br />
oudtestam<strong>en</strong>tische wet toe te pass<strong>en</strong>. Christ<strong>en</strong><strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> uiteindelijk zelf beslissing<strong>en</strong> te<br />
nem<strong>en</strong> op belangrijke mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van hun lev<strong>en</strong>. Zij di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich ervan bewust te zijn dat zij<br />
zelf verantwoording aan God di<strong>en</strong><strong>en</strong> af te legg<strong>en</strong>.<br />
De pastor di<strong>en</strong>t zich van de situatie op de hoogte te stell<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vast te stell<strong>en</strong> dat de betrokk<strong>en</strong>e<br />
niet klaarblijkelijk lichtvaardig of met verkeerde motiev<strong>en</strong> handelt. Hoewel hij de<br />
feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> motiev<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t te onderscheid<strong>en</strong>, kan hij deze slechts t<strong>en</strong> dele beoordel<strong>en</strong>. Als<br />
hij Jezus’ norm heeft uitgelegd <strong>en</strong> heeft gewez<strong>en</strong> op de waarde van het nakom<strong>en</strong> van het<br />
verbond, di<strong>en</strong>t hij vervolg<strong>en</strong>s de beslissing over te lat<strong>en</strong> aan de betrokk<strong>en</strong>e. <strong>Echtscheiding</strong><br />
is e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk van de gebrok<strong>en</strong> wereld waarin we lev<strong>en</strong>. Het kan in ernstige gevall<strong>en</strong> van<br />
huwelijksontwrichting soms meer gebod<strong>en</strong> zijn iemand tot steun te zijn, dan iemand al te<br />
zeer te onderhoud<strong>en</strong> over ge- <strong>en</strong> verbod<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere vraag is hoe te handel<strong>en</strong> bij ernstige huwelijksproblematiek waarin er ge<strong>en</strong><br />
sprake van zonde of schuld is, zoals geestelijke stoorniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> geestesziekt<strong>en</strong>. Het kan in
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
die situatie soms heel moeilijk zijn als gehuwd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> te won<strong>en</strong>. Getrouwd zijn met<br />
iemand die t<strong>en</strong>gevolge van de ziekte van Alzheimer zijn partner niet meer herk<strong>en</strong>t of<br />
gewelddadig is, kan e<strong>en</strong> hele last zijn. Toch di<strong>en</strong>t in zo’n geval de waarde van Jezus’ norm<br />
<strong>en</strong> van het geslot<strong>en</strong> verbond extra te word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukt. In het algeme<strong>en</strong> kan in dergelijke<br />
gevall<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> op medische hulp, zodat de directe last wordt verlicht. Het in<br />
één huis won<strong>en</strong> kan dan misschi<strong>en</strong> onmogelijk zijn, maar er bestaat ge<strong>en</strong> grond het<br />
huwelijk te verbrek<strong>en</strong>. Van e<strong>en</strong> noodsituatie is dan ge<strong>en</strong> sprake.<br />
Te all<strong>en</strong> tijde di<strong>en</strong><strong>en</strong> we m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op grond van e<strong>en</strong> grote nood e<strong>en</strong> beslissing tot echtscheiding<br />
nem<strong>en</strong> niet te veroordel<strong>en</strong>. Ook al is bij ongelovig<strong>en</strong> het huwelijk teg<strong>en</strong>woordig<br />
minder ‘in ere’ <strong>en</strong> gaan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gemakkelijker dan vroeger uit elkaar, het blijft e<strong>en</strong> drama,<br />
<strong>en</strong> ook in christelijke kring<strong>en</strong> gaat m<strong>en</strong> zeker niet scheid<strong>en</strong> voor zijn plezier. Vaak is er e<strong>en</strong><br />
diepgaand leed, bij de huwelijkspartners <strong>en</strong> bij de kinder<strong>en</strong>. Geme<strong>en</strong>telijke tucht<br />
uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> is gerad<strong>en</strong> in gevall<strong>en</strong> waarin er klaarblijkelijk sprake is van zonde. In gevall<strong>en</strong><br />
waarin dat minder duidelijk ligt of moeilijk te beoordel<strong>en</strong> is, zal m<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d moet<strong>en</strong><br />
zijn. Dan geldt, zoals bij het Heilig Avondmaal: ‘laat iedere<strong>en</strong> zichzelf toets<strong>en</strong>’ (1 Korintiërs<br />
11:28). De kerk behoort voor gescheid<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plaats van veiligheid te zijn. De<br />
boodschap van g<strong>en</strong>ade wordt aldus praktisch gemaakt in e<strong>en</strong> gebrok<strong>en</strong> wereld.<br />
13
3 HERTROUWEN NA ECHTSCHEIDING<br />
14<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Nu we nagegaan zijn wat de Bijbel leert over het huwelijk <strong>en</strong> echtscheiding, gaan we thans<br />
in op het vraagstuk ‘hertrouw<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> echtscheiding’. Allereerst bezi<strong>en</strong> we wat Jezus<br />
daarover zegt, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s wat Paulus daarop aanvult.<br />
3.1 Jezus’ algem<strong>en</strong>e regel: ge<strong>en</strong> tweede huwelijk na echtscheiding<br />
Jezus onderk<strong>en</strong>de dat het fundam<strong>en</strong>tele probleem de echtscheiding is <strong>en</strong> niet het<br />
hertrouw<strong>en</strong>. Daarom is het hoofddoel van wat Jezus zegt, allereerst het voorkom<strong>en</strong> van<br />
echtscheiding.<br />
Jezus veroordeelt het onterecht uit elkaar gaan van gehuwd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hertrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
ander, <strong>en</strong> bestempelt dit als e<strong>en</strong> daad van overspel, e<strong>en</strong> zonde teg<strong>en</strong> het verbond van het<br />
eerste huwelijk (Marcus 10:11, 12; Lucas 16:18; Matteüs 5:32; 19:9).<br />
De regel die Paulus als aanvulling geeft in 1 Korintiërs 7:10-11: ongehuwd blijv<strong>en</strong> na<br />
scheiding, komt hiermee overe<strong>en</strong>.<br />
3.2 Jezus geeft echter e<strong>en</strong> uitzonderingsregel<br />
In Matteüs 5:32 zegt Jezus: ‘En ik zeg jullie: ieder die zijn vrouw verstoot, drijft haar tot<br />
overspel – t<strong>en</strong>zij er sprake was van e<strong>en</strong> ongeoorloofde verbint<strong>en</strong>is (porneia); <strong>en</strong> ook wie<br />
trouwt met e<strong>en</strong> verstot<strong>en</strong> vrouw, pleegt overspel.’ Dit houdt in dat e<strong>en</strong> man, die scheidt<br />
van zijn vrouw die ontucht pleegt, niet maakt dat er overspel met haar gepleegd wordt,<br />
omdat ze reeds schuldig was aan overspel.<br />
Ook in Matteüs 19:9 komt deze uitzonderingsregel voor: ‘Ik zeg u: wie zijn vrouw verstoot<br />
<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ander trouwt, pleegt overspel, t<strong>en</strong>zij er sprake was van e<strong>en</strong> ongeoorloofde<br />
verbint<strong>en</strong>is.’ Lucas 16:18 voegt daar nog aan toe: ‘<strong>en</strong> ook wie trouwt met e<strong>en</strong> vrouw die<br />
door haar man is verstot<strong>en</strong>, pleegt overspel.’<br />
We moet<strong>en</strong> nogmaals nadrukkelijk stell<strong>en</strong>, dat deze uitzondering met porneia, dus<br />
seksuele immoraliteit te mak<strong>en</strong> heeft, dus op e<strong>en</strong> immorele instelling, <strong>en</strong> niet slechts op<br />
één <strong>en</strong>kele daad. Waar mogelijk zou met seksueel immorele praktijk<strong>en</strong> afgerek<strong>en</strong>d<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door berouw, belijd<strong>en</strong>is van zonde, vergeving <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing, waardoor<br />
het huwelijk gered wordt.<br />
Er moet met nadruk gesteld word<strong>en</strong> dat, in gevall<strong>en</strong> waar echtscheiding op bijbelse<br />
grond<strong>en</strong> mogelijk is, Jezus ge<strong>en</strong> bevel tot scheid<strong>en</strong> of hertrouw<strong>en</strong> geeft. De tekst in<br />
Matteüs 19:9 gaat uit van de situatie van hertrouw<strong>en</strong>. De tekst noemt zowel verstot<strong>en</strong> als<br />
opnieuw trouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbindt beide zak<strong>en</strong>. Het Griekse woord voor ‘verstot<strong>en</strong> (apoluoo)<br />
komt overe<strong>en</strong> met het gedeelte uit Deuteronomium 24:1, dat in Matteüs 5:31 <strong>en</strong> Marcus<br />
10:2-12 wordt aangehaald. In die tekst wordt met ‘verstot<strong>en</strong>’ de ontbinding van het<br />
huwelijk bedoeld. Jezus rek<strong>en</strong>de af met alle verontschuldiging<strong>en</strong>, red<strong>en</strong><strong>en</strong> of oorzak<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> echtscheiding, behalve porneia. Hertrouw<strong>en</strong> is volg<strong>en</strong>s zijn uitsprak<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
toegestaan als er sprake is van deze <strong>en</strong>ige uitzondering.
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
3.3 Is hertrouw<strong>en</strong> na echtscheiding niet in strijd met Romein<strong>en</strong> 7:1-3 <strong>en</strong> 1<br />
Korintiërs 7:39?<br />
Romein<strong>en</strong> 7:1-3 <strong>en</strong> 1 Korintiërs 7:39 bepal<strong>en</strong> dat de gehuwde man <strong>en</strong> vrouw aan elkaar<br />
gebond<strong>en</strong> zijn tot de dood. Zij klink<strong>en</strong> categorisch <strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> uitzondering toe te staan.<br />
Sommig<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> op grond hiervan dat hertrouw<strong>en</strong> na echtscheiding onmogelijk is.<br />
Deze schriftgedeelt<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> echter basisprincipes <strong>en</strong> behandel<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> uitzondering<strong>en</strong>.<br />
Romein<strong>en</strong> 7 erk<strong>en</strong>t dat de man onder de wet kon scheid<strong>en</strong>, maar de vrouw kon dat niet.<br />
Daarom was de vrouw door ‘de wet aan haar man gebond<strong>en</strong>’ tot aan zijn dood. We<br />
moet<strong>en</strong> ook in gedacht<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> dat onder de wet de straf op overspel de dood was. De<br />
doodstraf werd niet gegev<strong>en</strong> om de huwelijksrelatie te verbrek<strong>en</strong>, maar vanuit het besef<br />
dat zij reeds verbrok<strong>en</strong> was.<br />
Paulus houdt zich in Romein<strong>en</strong> 7:2 niet bezig met het onderwerp echtscheiding <strong>en</strong> hertrouw<strong>en</strong>.<br />
Hij gebruikt e<strong>en</strong>voudigweg de unieke positie van de vrouw onder de wet, waarbij<br />
alle<strong>en</strong> de dood haar kon losmak<strong>en</strong> van haar man, om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, hoe de gelovig<strong>en</strong><br />
totaal afhankelijk zijn van Christus’ plaatsvervang<strong>en</strong>d sterv<strong>en</strong>, om h<strong>en</strong> te bevrijd<strong>en</strong> van de<br />
eis<strong>en</strong> der wet. Paulus was zich ervan bewust, dat onder de wet de man het recht had zijn<br />
vrouw weg te z<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (Deuteronomium 24:1-4), hetge<strong>en</strong> de vrouw niet was toegestaan.<br />
Op basis van gezonde exegetische principes zal niemand kunn<strong>en</strong> veronderstell<strong>en</strong> dat<br />
Paulus hier het onderwerp echtscheiding <strong>en</strong> hertrouw<strong>en</strong> behandelt. Ook 1 Korintiërs 7:39<br />
geeft e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e regel, <strong>en</strong> is niet bedoeld in te gaan op mogelijke uitzondering<strong>en</strong>.<br />
3.4 In 1 Korintiërs 7:15 komt ook e<strong>en</strong> uitzondering voor<br />
‘Maar als de ongelovige partij wil scheid<strong>en</strong>, moet dat maar gebeur<strong>en</strong>; in dat geval is de<br />
broeder of zuster niet gebond<strong>en</strong>.’ (1 Korintiërs 7:15) Er is strijd over de vraag of de gelovige in<br />
e<strong>en</strong> dergelijk geval vrij is om te hertrouw<strong>en</strong>. Er zijn sommig<strong>en</strong>, die uitgaande van Romein<strong>en</strong><br />
7:2 dat alle<strong>en</strong> de dood e<strong>en</strong> huwelijk kan ontbind<strong>en</strong>, deze tekst (1 Korintiërs 7:15) zodanig<br />
interpreter<strong>en</strong> dat ze zou betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat de christ<strong>en</strong> wel vrij is om de ongelovige partner te<br />
lat<strong>en</strong> gaan, maar niet om te hertrouw<strong>en</strong>. Voor de weerlegging van het argum<strong>en</strong>t van<br />
Romein<strong>en</strong> 7:2 zij verwez<strong>en</strong> naar wat in de vorige paragraaf is gesteld.<br />
Het Griekse werkwoord, dat hier vertaald is met ‘gebond<strong>en</strong>’ is het woord douloo, dat letterlijk<br />
‘slaaf zijn van’ betek<strong>en</strong>t. In tekst<strong>en</strong> waarin gesprok<strong>en</strong> wordt van de huwelijksband, wordt voor<br />
bind<strong>en</strong> meestal het woord deoo gebruikt. De bedoeling van deze tekst is in elk geval deze, dat<br />
e<strong>en</strong> gelovige de ongelovige niet als e<strong>en</strong> slaafje achterna hoeft te lop<strong>en</strong>. Er kan e<strong>en</strong> nutteloze<br />
strijd ontstaan, terwijl je tot vrede geroep<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t.<br />
De algem<strong>en</strong>e regel van Paulus in gevall<strong>en</strong> waarin partij<strong>en</strong> elkaar verlat<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> is deze:<br />
ongehuwd blijv<strong>en</strong> of verzo<strong>en</strong><strong>en</strong> (1 Korintiërs 7:11). De plicht om te prober<strong>en</strong> tot verzo<strong>en</strong>ing te<br />
kom<strong>en</strong> geldt immers in alle gevall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zeker voor e<strong>en</strong> christ<strong>en</strong>. Deze plicht kan met zich<br />
meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> te wacht<strong>en</strong>, om te zi<strong>en</strong> of de andere partij misschi<strong>en</strong> alsnog tot bekering, althans<br />
verzo<strong>en</strong>ing met zijn partner komt. Zou m<strong>en</strong> de algem<strong>en</strong>e regel van Paulus toepass<strong>en</strong> op het<br />
huwelijk van e<strong>en</strong> gelovige <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongelovige, dan is hertrouw<strong>en</strong> onmogelijk. Daar kan<br />
ev<strong>en</strong>wel teg<strong>en</strong>in gebracht word<strong>en</strong> dat 1 Korintiërs 7:10 <strong>en</strong> 11 zich richt tot gehuwd<strong>en</strong> die<br />
beid<strong>en</strong> gelovig zijn, terwijl in 7:12 e.v. wordt gesprok<strong>en</strong> over het geval, dat één gelovig <strong>en</strong> één<br />
ongelovig is.<br />
15
16<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelovige ‘niet gebond<strong>en</strong>’ is, wanneer e<strong>en</strong> ongelovige die niet langer met hem<br />
(of haar) wil sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>, van hem (of haar) scheidt, moet hij (of zij) word<strong>en</strong> geacht vrij te<br />
zijn. Daar het de ongelovige partner is die besluit weg te gaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> scheiding<br />
aanvraagt, lijkt die vrijheid van de gelovige meer te zijn dan e<strong>en</strong> vrijheid om hem (of haar)<br />
te lat<strong>en</strong> gaan, als er uitdrukkelijk wordt toegevoegd: ‘de broeder of zuster is in dit geval<br />
niet gebond<strong>en</strong>’. Bedacht moet word<strong>en</strong> dat er tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelovige <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongelovige e<strong>en</strong><br />
geestelijke kloof bestaat, die werkelijke e<strong>en</strong>wording in de weg staat.<br />
3.5 Hertrouw<strong>en</strong> in andere echtscheidingsgevall<strong>en</strong><br />
In het voorafgaande hebb<strong>en</strong> we gezi<strong>en</strong> dat echtscheiding niet Gods weg is, op grond van<br />
het zev<strong>en</strong>de gebod, op basis van Jezus’ uitsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> op basis van andere passages in<br />
de Bijbel. We hebb<strong>en</strong> ook gezi<strong>en</strong> dat de Bijbel twee uitzonderingssituaties noemt.<br />
Echtscheid<strong>en</strong>, zonder dat er sprake is van porneia van de partner, is niet toegestaan,<br />
omdat het kan leid<strong>en</strong> tot overspel van de andere partij. Je b<strong>en</strong>t (mede) verantwoordelijk<br />
voor (mogelijk) overspel door de ander (Matteüs 5:32). Mocht je op grond van de nood der<br />
omstandighed<strong>en</strong> uit elkaar moet<strong>en</strong> gaan, blijf dan ongehuwd <strong>en</strong>/of probeer je te verzo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
(zie paragraaf 5 <strong>en</strong> 8 onder ‘<strong>Echtscheiding</strong>’). We hebb<strong>en</strong> op basis van de Bijbel<br />
vastgesteld dat hertrouw<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> echtscheiding in beginsel mogelijk, althans<br />
verdedigbaar is:<br />
voor de onschuldige partij, na porneia van de ander;<br />
voor de gelovige, na verlating door de ongelovige.<br />
Betek<strong>en</strong>t dit dat in andere gevall<strong>en</strong> iemand die gescheid<strong>en</strong> is nooit meer e<strong>en</strong> tweede<br />
huwelijk na echtscheiding mag sluit<strong>en</strong>? We sprek<strong>en</strong> allereerst over iemand die schuldig is<br />
aan echtscheiding. Hij of zij heeft zich bezondigd aan porneia, of heeft zonder bijbelse<br />
red<strong>en</strong> met zijn of haar partner gebrok<strong>en</strong>. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele zonde is onvergeeflijk (behalve de<br />
zonde teg<strong>en</strong> de Heilige Geest), dus ook deze is dat niet. We kunn<strong>en</strong> in het concrete geval<br />
pas tot e<strong>en</strong> oordeel kom<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de mogelijkheid tot hertrouw<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> vaststaat dat de<br />
persoon over wie we hier sprek<strong>en</strong>, zich bekeerd heeft, oprecht berouw heeft <strong>en</strong> zijn zonde<br />
heeft beled<strong>en</strong> aan de Heer <strong>en</strong> aan deg<strong>en</strong>e(n) teg<strong>en</strong> wie gezondigd is. Na belijd<strong>en</strong>is van<br />
zonde, di<strong>en</strong>t allereerst na te word<strong>en</strong> gegaan of herstel mogelijk is van datg<strong>en</strong>e wat door de<br />
zonde is beschadigd. In dit geval zal moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nagegaan of redelijkerwijs herstel<br />
van het huwelijk mogelijk is.<br />
Is de andere partij inmiddels hertrouwd of leeft deze met e<strong>en</strong> ander, dan is herstel van het<br />
huwelijk zo goed als onmogelijk. Dat geldt ook als de ‘onschuldige’ partij verklaart het huwelijk<br />
definitief als ontbond<strong>en</strong> te beschouw<strong>en</strong>. Als de zaak zo staat, ontstaat e<strong>en</strong> nieuwe<br />
situatie. Wij zijn van m<strong>en</strong>ing, dat hertrouw<strong>en</strong> van de ‘schuldige partij’ dan in beginsel<br />
mogelijk is. Dat wil zegg<strong>en</strong>, als aan e<strong>en</strong> aantal voorwaard<strong>en</strong> is voldaan. Voorwaard<strong>en</strong> zijn<br />
dat de persoon zich onder het gezag heeft gesteld van e<strong>en</strong> bijbelse geme<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
periode van pastorale begeleiding heeft doorgemaakt, waarbij g<strong>en</strong>ezing <strong>en</strong> bevrijding e<strong>en</strong><br />
plaats hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>. Ook di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> vastgesteld of alle gevolg<strong>en</strong> van de<br />
huwelijksbreuk ge<strong>en</strong> beletsel meer vorm<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuwe toekomst, o.a. de relatie met<br />
de vroegere partner, met de kinder<strong>en</strong>, aspect<strong>en</strong> t.a.v. alim<strong>en</strong>tatie, boedelscheiding.
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> andere vraag is of hertrouw<strong>en</strong> mogelijk is voor deg<strong>en</strong>e die gescheid<strong>en</strong> is zonder<br />
bijbelse grond, maar op grond van e<strong>en</strong> noodsituatie, zoals omschrev<strong>en</strong> in paragraaf 8<br />
onder ‘echtscheiding’. Hoewel er voor wat betreft e<strong>en</strong> scheiding wellicht e<strong>en</strong> beroep kan<br />
word<strong>en</strong> gedaan op e<strong>en</strong> noodsituatie, voor e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d huwelijk met e<strong>en</strong> andere partner<br />
kan er van e<strong>en</strong> noodsituatie bezwaarlijk sprake zijn. Deg<strong>en</strong>e die op grond van e<strong>en</strong><br />
noodsituatie het initiatief tot e<strong>en</strong> scheiding g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> heeft, kan kiez<strong>en</strong> uit twee weg<strong>en</strong>. Hij<br />
of zij kan zich op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuwe relatie. De kans is dan niet d<strong>en</strong>kbeeldig dat<br />
zich op termijn e<strong>en</strong> nieuwe huwelijkskandidaat voordoet. Iemand die zijn hart verliest aan<br />
e<strong>en</strong> ander, zal op de duur moeilijk weerhoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met die ander verder door<br />
het lev<strong>en</strong> te gaan.<br />
Er is ook e<strong>en</strong> andere weg mogelijk. De gelovige die om zwaarweg<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar<br />
zonder bijbelse grond tot e<strong>en</strong> scheiding is overgegaan, di<strong>en</strong>t te beseff<strong>en</strong> dat 1 Korintiërs<br />
7:11 in zo’n geval voorschrijft, dat m<strong>en</strong> ongehuwd moet blijv<strong>en</strong> (‘is ze al gescheid<strong>en</strong>, dan<br />
moet ze dat blijv<strong>en</strong> of zich met haar man verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>.’). De gehoorzaamheid aan de<br />
bijbelse norm houdt dus in dat m<strong>en</strong> de deur naar e<strong>en</strong> liefdesrelatie dicht houdt. Dat kan<br />
e<strong>en</strong> hele opgave zijn. Deg<strong>en</strong>e die deze weg wil gaan mag echter e<strong>en</strong> beroep do<strong>en</strong> op<br />
Gods kracht. Indi<strong>en</strong> derhalve de ambtsdrager toch de vraag voorgelegd krijgt e<strong>en</strong> nieuw<br />
huwelijk in te zeg<strong>en</strong><strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t dat te word<strong>en</strong> ontrad<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> iemand die gescheid<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> beroep doet op e<strong>en</strong> ambtsdrager om e<strong>en</strong> nieuw<br />
huwelijk in te zeg<strong>en</strong><strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t dus eerst te word<strong>en</strong> nagegaan of het vorige huwelijk hersteld<br />
kan word<strong>en</strong>. In geval de gewez<strong>en</strong> huwelijkspartner uit het oog verlor<strong>en</strong> is (door verhuizing,<br />
emigratie e.d.) of ge<strong>en</strong> op<strong>en</strong>ing van zak<strong>en</strong> geeft, kan het moeilijk zijn erachter te kom<strong>en</strong> of<br />
de gewez<strong>en</strong> partner inmiddels is hertrouwd of e<strong>en</strong> nieuwe relatie onderhoudt, welke<br />
omstandighed<strong>en</strong> herstel van het huwelijk zoud<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>.<br />
De hoofdverantwoordelijkheid voor de feit<strong>en</strong> ligt in dit geval bij de verzoeker. De ambtsdrager,<br />
die di<strong>en</strong>t te beoordel<strong>en</strong> of er ruimte kan zijn voor e<strong>en</strong> nieuw huwelijk, heeft hier<br />
slechts e<strong>en</strong> beperkte onderzoeksplicht. In de voorbereid<strong>en</strong>de gesprekk<strong>en</strong> met de<br />
verzoeker zal deze in het bijzonder over goddelijke k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> wijsheid di<strong>en</strong><strong>en</strong> te<br />
beschikk<strong>en</strong>.<br />
17
18<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
4 INZEGENING VAN HET HUWELIJK, GESLOTEN NA EEN<br />
ECHTSCHEIDING<br />
Er bestaan verschill<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de wijze waarop de kerk met e<strong>en</strong><br />
huwelijkssluiting na echtscheiding zou moet<strong>en</strong> omgaan. Sommige kerk<strong>en</strong> zijn van m<strong>en</strong>ing<br />
dat e<strong>en</strong> tweede huwelijk nooit kerkelijk zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingezeg<strong>en</strong>d. Andere vind<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> inzeg<strong>en</strong>ing in kleine kring zou moet<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>. Weer andere mak<strong>en</strong> onderscheid<br />
tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledige inzeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> het vrag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong>, ofwel het do<strong>en</strong> van<br />
voorbede.<br />
Er is ons inzi<strong>en</strong>s qua strekking ge<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> inzeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> of<br />
voorbede do<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> huwelijkssluiting in kerkelijke kring volstaat m<strong>en</strong> echter niet met het<br />
vrag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong> over het paar dat voor de Burgerlijke Stand gehuwd is. Er wordt e<strong>en</strong><br />
huwelijksbelofte afgelegd teg<strong>en</strong>over God <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te. De belofte, afgelegd t<strong>en</strong><br />
overstaan van de ambt<strong>en</strong>aar, heeft immers e<strong>en</strong> beperktere inhoud. Wij m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat, als e<strong>en</strong><br />
ambtsdrager na zorgvuldige overweging ertoe besluit mee te werk<strong>en</strong> aan het sluit<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> tweede huwelijk na echtscheiding, er ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> is dit huwelijk niet in te zeg<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Wel di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> opgemerkt, dat het wat de vorm betreft verstandig <strong>en</strong> fijngevoelig kan<br />
zijn de kerkelijke <strong>en</strong> soms ook wereldlijke ceremonie rond e<strong>en</strong> nieuw huwelijk bescheid<strong>en</strong> te<br />
houd<strong>en</strong>, met het oog op person<strong>en</strong> die t<strong>en</strong>gevolge van de vroegere omstandighed<strong>en</strong> van de<br />
hertrouw<strong>en</strong>de partner pijn hebb<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> of schade hebb<strong>en</strong> opgelop<strong>en</strong> (kinder<strong>en</strong>,<br />
vroegere partner, familieled<strong>en</strong>) .
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
5 DE TOEGANG TOT DE GEMEENTE VAN DEGENEN DIE<br />
HERTROUWD ZIJN<br />
We signaler<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op niet-bijbelse grond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuw huwelijk zijn<br />
aangegaan in onze geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Dit kan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> die gescheid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hertrouwd zijn vóórdat zij tot geloof kwam<strong>en</strong>, doch ook gelovig<strong>en</strong>.<br />
Hoe moet<strong>en</strong> wij daarmee omgaan? Het nieuwe huwelijk dat deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn aangegaan<br />
kan als e<strong>en</strong> daad van overspel word<strong>en</strong> aangemerkt t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun vorige<br />
huwelijksverbond. Deze daad heeft de oude overe<strong>en</strong>komst verbrok<strong>en</strong>; de vorige partner<br />
wordt daardoor vrij. Maar als iemand vervolg<strong>en</strong>s is hertrouwd, is hij of zij verplicht trouw te<br />
zijn aan de nieuwe overe<strong>en</strong>komst. Als berouw <strong>en</strong> belijd<strong>en</strong>is van zonde hebb<strong>en</strong><br />
plaatsgevond<strong>en</strong>, kan m<strong>en</strong> in zo’n geval niet langer sprek<strong>en</strong> van overspel.<br />
Alle person<strong>en</strong> die op niet-bijbelse grond<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> hertrouwd zijn, hetzij vóór-, hetzij<br />
nadat ze tot geloof kwam<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> als lid van de geme<strong>en</strong>te word<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong>, na<br />
bekering, berouw <strong>en</strong> belijd<strong>en</strong>is van zonde.<br />
19
6 GEESTELIJK LEIDERSCHAP EN ECHTSCHEIDING<br />
20<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Voor het ambt van oudste (met inbegrip van het ambt van voorganger) <strong>en</strong> dat van diak<strong>en</strong><br />
wordt de eis gesteld, ‘hij kan slechts de man van één vrouw zijn’, hij ‘mag maar één vrouw<br />
hebb<strong>en</strong>’ (1 Timoteüs 3:2, 12, Titus 1:6). De Bijbel stelt bijzondere eis<strong>en</strong> aan oudst<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
diak<strong>en</strong><strong>en</strong>. De eis dat zij de man van één vrouw moet<strong>en</strong> zijn, houdt verband met de eis dat zij<br />
e<strong>en</strong> goede reputatie moet<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te. Zowel voor het<br />
getuig<strong>en</strong>is van de geme<strong>en</strong>te als ook om verwarring te vermijd<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong>, die de<br />
zak<strong>en</strong> van de plaatselijke geme<strong>en</strong>te bestur<strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong>s g<strong>en</strong>oemde bijbelpassages aan e<strong>en</strong><br />
hoge morele standaard voldo<strong>en</strong>. Zij hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijke voorbeeldfunctie.<br />
Sommig<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> hertrouwde person<strong>en</strong> (na echtscheiding) will<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong> van elk ambt in<br />
de geme<strong>en</strong>te. Iemand die hertrouwd is hoeft echter om die <strong>en</strong>kele red<strong>en</strong> niet van <strong>en</strong>ig ambt<br />
te word<strong>en</strong> uitgeslot<strong>en</strong>. Zo iemand kan om die red<strong>en</strong> niet geacht word<strong>en</strong> niet te voldo<strong>en</strong> aan<br />
het criterium ‘man van één vrouw’ te zijn. Immers, als God iemand na e<strong>en</strong> fal<strong>en</strong>d huwelijk tot<br />
herstel br<strong>en</strong>gt, <strong>en</strong> dieg<strong>en</strong>e e<strong>en</strong> nieuw huwelijk is aangegaan, is er om die red<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
principieel beletsel voor toetreding tot één van de ambt<strong>en</strong>. Wel verdi<strong>en</strong>t het aanbeveling zo<br />
iemand eerst e<strong>en</strong> tijdlang begeleiding te bied<strong>en</strong>. Vanzelfsprek<strong>en</strong>d kan niemand <strong>en</strong>ige<br />
aanspraak op e<strong>en</strong> ambt do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>.<br />
Of hij of zij tot e<strong>en</strong> ambt geroep<strong>en</strong> wordt is e<strong>en</strong> zaak van de plaatselijke geme<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> van<br />
het overkoepel<strong>en</strong>d kerkg<strong>en</strong>ootschap, indi<strong>en</strong> daarvan sprake is. Daarbij zal e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong><br />
hoe iemand met het proces van echtscheiding is omgegaan.
7 SAMENWONEN<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Hoe gaan wij om met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in onze geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> zonder gehuwd<br />
te zijn? Sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> zonder te huw<strong>en</strong> of als aanloop tot e<strong>en</strong> huwelijk is<br />
maatschappelijk aanvaard <strong>en</strong> eerder regel dan uitzondering geword<strong>en</strong>. De red<strong>en</strong><strong>en</strong> dat<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> zijn uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>d. Sommig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> er moeite mee zich te<br />
bind<strong>en</strong> of zi<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> goed alternatief voor e<strong>en</strong> huwelijk. Ander<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> proefperiode vóór het huwelijk. Weer ander<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> ertoe<br />
vanwege financiële of andere omstandighed<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong> bruiloft in de weg zoud<strong>en</strong> staan.<br />
Niet zeld<strong>en</strong> wordt beweerd dat, indi<strong>en</strong> gelovig<strong>en</strong> met elkaar seksueel zijn gaan sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>,<br />
dat gelijkstaat met e<strong>en</strong> huwelijk in bijbelse zin. M<strong>en</strong> beroept zich er dan op dat ze ‘voor God<br />
getrouwd zijn’. Er moet echter niet aan voorbij word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> dat het bijbelse huwelijk méér<br />
inhoudt dan welke andere sam<strong>en</strong>levingsvorm dan ook.<br />
Het is ge<strong>en</strong> zaak van de partners alle<strong>en</strong>, want, behalve de wereldlijke overheid, zijn God <strong>en</strong><br />
de kerkelijke geme<strong>en</strong>te erbij betrokk<strong>en</strong>. Hier zij verwez<strong>en</strong> naar hetge<strong>en</strong> hierbov<strong>en</strong> onder<br />
‘Het huwelijk’ is overwog<strong>en</strong>. Het huwelijk van twee christ<strong>en</strong><strong>en</strong> verbindt zowel tot burgerrechtelijke<br />
verplichting<strong>en</strong>, als tot verplichting<strong>en</strong> voortvloei<strong>en</strong>d uit het voor God geslot<strong>en</strong>,<br />
of door Hem gelegitimeerde verbond. Het standpunt van de geme<strong>en</strong>te, dat sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong><br />
niet in overe<strong>en</strong>stemming is met de bijbelse norm, di<strong>en</strong>t duidelijk gecommuniceerd te<br />
word<strong>en</strong>. Doch m<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t ervoor te wak<strong>en</strong> person<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> niet te veroordel<strong>en</strong>,<br />
zowel onbekeerde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die de geme<strong>en</strong>te binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>, als deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die daartoe<br />
behor<strong>en</strong>. Duidelijk di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> gemaakt dat sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> zonder huwelijksverbond e<strong>en</strong><br />
onbijbelse leefwijze is, <strong>en</strong> dat dit het lidmaatschap van de geme<strong>en</strong>te in de weg kan staan.<br />
Natuurlijk kunn<strong>en</strong> dergelijke person<strong>en</strong> tot de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong>, zodat zij in Gods<br />
teg<strong>en</strong>woordigheid kunn<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> zijn woord kunn<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw, die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>, al dan niet na e<strong>en</strong> geregistreerd partnerschap<br />
of e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>levingscontract te hebb<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>, de w<strong>en</strong>s te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> hun<br />
relatie als e<strong>en</strong> bijbels huwelijk te lat<strong>en</strong> inzeg<strong>en</strong><strong>en</strong>, zal de ambtsdrager op grond van artikel<br />
68 boek I BW er eerst op toe moet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> burgerlijk huwelijk tot stand is gekom<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s de Nederlandse wet. Het sluit<strong>en</strong> van het burgerlijk huwelijk is immers e<strong>en</strong> wettelijke<br />
voorwaarde voor de godsdi<strong>en</strong>stige plechtigheid (art. 68 Boek I Burgerlijk Wetboek; zie onder<br />
Het <strong>Huwelijk</strong>, par. 4).<br />
Er kunn<strong>en</strong> zich allerlei situaties voordo<strong>en</strong>, waarin het moeilijk is de gedragslijn van de<br />
geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> de toekomstige positie van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> in de geme<strong>en</strong>te te bepal<strong>en</strong>. Wat te<br />
do<strong>en</strong>, als het sluit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> huwelijk niet mogelijk of w<strong>en</strong>selijk is, bijvoorbeeld indi<strong>en</strong> van<br />
twee sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>d<strong>en</strong> er één tot geloof is gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ander niet? Mogelijk is de<br />
ander niet bereid e<strong>en</strong> huwelijk te sluit<strong>en</strong>. Trouw<strong>en</strong>s, e<strong>en</strong> huwelijk tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelovige <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> ongelovige is vanuit bijbels oogpunt onw<strong>en</strong>selijk. Ook kan het zich voordo<strong>en</strong> dat het<br />
sluit<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> huwelijk onmogelijk is door het ontbrek<strong>en</strong> van de juiste papier<strong>en</strong><br />
(allochton<strong>en</strong>).<br />
Weer e<strong>en</strong> andere situatie is dat twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>, <strong>en</strong> er zijn e<strong>en</strong> of meer<br />
kinder<strong>en</strong>. Zoud<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, om lid van de geme<strong>en</strong>te te kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, hun<br />
21
22<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> verbrek<strong>en</strong>? Di<strong>en</strong><strong>en</strong> twee person<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong>, als ze tot geloof<br />
gekom<strong>en</strong> zijn, hun sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> te verbrek<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> christelijk huwelijk te sluit<strong>en</strong>?<br />
Gezi<strong>en</strong> de complexiteit van het bov<strong>en</strong>staande kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> mog<strong>en</strong> hierover in dit stuk ge<strong>en</strong><br />
algeme<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>de uitsprak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedaan. De leiding van de geme<strong>en</strong>te zal van geval<br />
tot geval, in goed overleg met betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>, waar nodig in sam<strong>en</strong>spraak met het kerkg<strong>en</strong>ootschap<br />
waartoe de geme<strong>en</strong>te behoort, met liefde <strong>en</strong> wijsheid tot e<strong>en</strong> gedragslijn di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
te kom<strong>en</strong>.
8 TOT SLOT<br />
Handreiking inzake huwelijk, echtscheiding, hertrouw<strong>en</strong><br />
Deze handreiking is geschrev<strong>en</strong> vanuit de context van de typisch Nederlandse cultuur <strong>en</strong><br />
onder de gelding van de Nederlandse wettelijke bepaling<strong>en</strong> van 2005. Wij beseff<strong>en</strong> dat bij<br />
to<strong>en</strong>eming van de invloed van andere cultur<strong>en</strong> in ons land de praxis steeds nieuwe vrag<strong>en</strong><br />
zal oproep<strong>en</strong>. Het is niet ond<strong>en</strong>kbaar dat het huwelijk naar burgerlijk recht <strong>en</strong> het huwelijk<br />
naar bijbelse maatstav<strong>en</strong> dermate uite<strong>en</strong> gaan lop<strong>en</strong>, dat dit stuk op termijn herzi<strong>en</strong>ing<br />
behoeft.<br />
Ook kan te zijner tijd aanvulling of herzi<strong>en</strong>ing nodig blijk<strong>en</strong> op grond van de ervaring<strong>en</strong> met<br />
de hier behandelde materie <strong>en</strong> de te ontvang<strong>en</strong> reacties, waarvoor de commissie<br />
dankbaar op<strong>en</strong> wil blijv<strong>en</strong> staan.<br />
SOLI DEO GLORIA!<br />
23