duurzame energie - Brabantse Milieufederatie

‘ Een bron van energie’
'Een bron van energie' is een lesprogramma over duurzame energie. Dit programma duurt één
dagdeel van ongeveer 3 uur en is bedoeld voor de basisschool, groepen 7 en 8.
In opdracht van: Brabantse Milieufederatie, Tilburg.
Datum: Januari 2012
Betreft: Het ontwikkelen van de NME-leerroute 'een bron van energie'. Dit is een
lesprogramma over duurzame energie, ontwikkeld voor basisscholen.
Doelgroep: Groep 7 en 8.
Tijd: Het programma neemt een dagdeel van ongeveer 3 uur in beslag.
Introductie
Het programma ‘een bron van energie’ is een les van een dagdeel waarbij duurzame energie op
speelse wijze aan de kinderen wordt geïntroduceerd. Het programma is bedoeld voor iedereen die
geïnteresseerd is om een les over duurzame energie te verzorgen in het basisonderwijs voor de
groepen 7 en 8.
Het doel van het programma is om kinderen te laten ontdekken waar energie voor nodig is, waar het
vandaan komt en op welke wijze energie duurzaam kan worden opgewekt. De aanpak is erop
gericht om diverse vormen van leren aan de kinderen aan te bieden. De informatie over duurzame
energiebronnen is verwerkt in verschillende praktische opdrachten, waarbij is gelet op
meningsvorming, samenwerken en zelf ontdekken.
Tijdens de les wordt eerst door middel van een verhaal of een filmpje het thema duurzame energie
geïntroduceerd. Vervolgens wordt een spel gespeeld. Daarna wordt in kleine groepjes op speelse
wijze gewerkt aan opdrachten. De opgedane ervaringen worden verwerkt op werkbladen.
Ter aanvulling op dit lesprogramma worden diverse werkvormen besproken, zodat het mogelijk is
om duurzame energie als thema uitgebreider onder de loep te nemen, het lesprogramma breder in te
passen in andere lessen op school of de informatie in een langer durend project te verwerken.
Hoe is dit programma tot stand gekomen?
De Brabantse Milieufederatie heeft deelgenomen aan het Europese Interreg Programma
‘Operationeel Programma Twee Zeeën’ in de periode 2010-2011. Binnen dit project is gesignaleerd
dat er behoefte is aan concreet lesmateriaal op het onderwerp duurzame energie.
Dit programma is ontwikkeld in samenwerking met Vermaatwerk, Fontys
Lerarenopleiding, Pabo Tilburg (Sara van den Brink) en Basisschool de
Klimop in Haaren.
Dit lesprogramma is vrij te gebruiken en te dupliceren. Voor meer
informatie kunt u terecht bij de Brabantse Milieufederatie, Spoorlaan 434b,
Tilburg, tel. 013-5356225, bmf@brabantsemilieufederatie.nl
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 1 van 33

Inhoud Pagina
1. Inleiding op het thema: duurzame energie ....................................................................................... 3
2. Werkwijze van de NME-leerroute ‘een bron van energie’. ............................................................. 4
3. De onderwijsleerdoelen .................................................................................................................... 5
4. Werkvormen ..................................................................................................................................... 6
5. De opdrachten voor de leerlingen. ................................................................................................... 7
6. De werkbladen ................................................................................................................................. 9
Werkblad A: Film ‘Take Aim at Climate Change’ ......................................................................... 9
Werkblad B: Het spel ‘Vossen en eekhoorns’. ............................................................................. 11
Werkblad 1: Wat weet je van energie? (25 minuten) ................................................................... 13
Instructie voor de docent/begeleider.
Werkblad 1: Wat weet je van energie? ........................................................................................... 15
Extra werkblad bij werkblad 1 ................................................................................................... 16
Instructie voor de docent/begeleider.
Extra werkblad bij werkblad 1 ....................................................................................................... 17
Werkblad 2a: Verschillende soorten energie. (5 minuten) ........................................................... 18
Instructie voor de docent/begeleider.
Werkblad 2a: Verschillende soorten energie. ................................................................................. 19
Werkblad 2b: Wat is duurzame energie? (10 minuten) ................................................................ 20
Instructie voor de docent/begeleider.
Werkblad 2b: Wat is duurzame energie? ........................................................................................ 21
Werkblad 3: Energie in het dagelijks leven. ................................................................................. 22
Instructie voor de docent/begeleider.
Werkblad 4: Discussiespel (20 minuten) ...................................................................................... 23
Instructie voor de docent/begeleider.
Werkblad 4: Discussiespel ............................................................................................................. 24
Werkblad 5a: De natuurlijke batterij ............................................................................................ 26
Foto’s van werkwijze Natuurlijke Batterij ..................................................................................... 27
Werkblad 5b: De Zonneval .......................................................................................................... 28
Werkblad 6: Afronding van de les: ‘een bron van energie’. ......................................................... 29
7. Achtergrond informatie voor de docent ......................................................................................... 30
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 2 van 33

1. Inleiding op het thema: duurzame energie
Op 16 februari 2005 is “het Verdrag van Kyoto” in werking getreden. Dit is een internationale
klimaatovereenkomst waarin aan de CO2 -uitstoot van industrielanden duidelijke beperkingen
worden opgelegd, zowel in omvang als tijd. CO2 komt vooral vrij bij de verbranding van fossiele
brandstoffen. CO2 is één van de stoffen die het broeikaseffect in de dampkring versterken en
veroorzaakt de klimaatverandering.
Om het verbruik van fossiele brandstoffen terug te dringen, wordt gezocht naar mogelijkheden om
energie op te wekken met duurzame bronnen. Want al slaagt de inzet voor energiebesparing, dan is
het klimaatprobleem nog niet opgelost. Er zal elektriciteit moeten worden opgewekt; niet met
behulp van fossiele brandstoffen, maar uit duurzame bronnen. Zo kan toch de energiebehoefte van
de mensen voorzien worden.
Duurzame energie is energie waar de mensheid voor onbeperkte tijd over kan beschikken en
waarbij, door het gebruik ervan, het leefmilieu en de mogelijkheden voor toekomstige generaties
niet worden benadeeld. Voorbeelden van duurzame energie zijn zonne-energie en windenergie. Dit
zijn allebei energiebronnen die nog vele jaren beschikbaar zullen zijn.
Naast duurzaam energie opwekken is op dit moment verstandig gebruik van energie ook belangrijk.
Iedereen kan op zijn of haar manier bijdragen aan energiebesparing, bijvoorbeeld door op de fiets
naar school te gaan, geen standby-lampjes te laten branden en de lichten uit te doen als je weg gaat.
Er zijn nog talloze andere manieren om energie te besparen. In het lesprogramma zal hier ook
aandacht aan worden besteed.
Sommige scholen doen actief mee aan de warme-truien-dag. Op 10 februari 2012 worden dan op de
scholen de centrale verwarming enkele graden lager gezet en de kinderen komen met een warme
trui aan naar school. Een leuke manier om een steentje bij te dragen!
Verantwoordelijk omgaan met energie begint met een goed ontwikkeld energiebewustzijn. Het
lesprogramma ‘een bron van energie’ draagt hieraan bij.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 3 van 33

2. Werkwijze van de NME-leerroute ‘een bron van energie’.
Het programma ‘een bron van energie’ is opgebouwd uit 4 onderdelen. Let op dat de uitvoering
het meest succesvol is als er een goede voorbereiding aan vooraf gaat. Leg de spullen klaar die
nodig zijn voor het uitvoeren van de opdracht en kopieer de werkbladen voor alle kinderen.
Aangeraden wordt om eerst alle informatie aandachtig door te lezen.
Deel A: klassikaal, 15 minuten.
Introductie op het onderwerp duurzame energie door middel van een filmpje. Zie Werkblad A.
Deel B: klassikaal, 30-35 minuten.
De hele klas speelt het spel ‘vossen en eekhoorns’. Dit spel kan op het schoolplein worden
gespeeld. Zie Werkblad B.
Deel C: werken in kleine groepen, 90-120 minuten.
Hiervoor wordt de groep in kleine groepjes verdeeld van 4 tot 6 leerlingen. Er wordt gewerkt aan de
5 doe-opdrachten. In de werkwijze gaan we ervan uit dat er voor elk groepje een begeleider
aanwezig is.
Opdracht 1: Wat weet je van energie? (25 minuten.)
Opdracht 2: Wat is duurzame energie? (20 minuten.)
Opdracht 3: Energie in het dagelijks leven. (20 minuten.)
Opdracht 4: Discussiespel. (20 minuten.)
Opdracht 5: Keuze uit twee opdrachten, één opdracht als de zon schijnt (de zonneval) en één
opdracht als de zon niet schijnt (de natuurlijke batterij). (beiden 20 minuten.) Het is handig om de
voorbereiding van de opdracht voor de zonneval klassikaal te doen, na het spel in deel 2 van de les
(10 minuten).
Elke doe-opdracht bestaat uit 3 stappen.
Stap 1: De begeleider van het groepje geeft instructie aan de leerlingen. Per opdracht is de instructie
aangegeven.
Stap 2: De leerlingen voeren de opdrachten uit. Zorg dat het materiaal dat nodig is voor de
uitvoering van de opdrachten klaar ligt en kopieer de werkbladen. Deze vind je achter in het
lesprogramma.
Stap 3: Afronding van de opdracht.
Deel D: klassikaal, 20 minuten
Afsluiting van het lesprogramma.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 4 van 33

3. De onderwijsleerdoelen
De kerndoelen die van toepassing zijn op het lesprogramma ‘een bron van energie’ zijn gehaald
van de website www.tule.slo.nl
Kerndoelen
34 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
35 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking,
de vorm en het materiaalgebruik.
36 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen ontwerpen, deze uit te voeren en te
evalueren.
37 De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon leidt tot
natuurverschijnselen, zoals seizoenen en dag-/nachtritme.
38 De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en
godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen,
tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren.
Leermethode Leefwereld, natuuronderwijs voor de basisschool
Groep 7 en 8.
Hoofdstuk 16: Elektriciteit is overal; licht, geluid, kracht, dynamo, elektrische centrale.
Hoofdstuk 18- 19: Energie uit de grond; energie, hoogveen, fossielen, carboon, bruinkool,
steenkool, mijnbouw, aardgas, aardolie, fossiele energie, elektriciteitscentrales.
Hoofdstuk 20: Voor niets gaat de zon op; spierkracht, gereedschappen, kracht van dieren,
windenergie, stoommachines, explosiemotor, elektromotor, voorraad energie, atomen, kernenergie,
zonnecollectoren, zonnecellen, biogas, duurzame energie, energiebesparing.
Leermethode Natuniek; Natuur en Techniek.
Groep 8.
Verhaal: De sterkste in de klas, kappen met kappen en de aarde is plat.
Aarde in het heelal met de begrippen: ruimtekolonie, ecosysteem, ruimteschip, lichtjaar, astronoom,
aardse planeet, astronaut gasplaneet, broeikaseffect, luchtdruk.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 5 van 33

4. Werkvormen
De werkvormen die hieronder genoemd staan bieden hulp om het onderwerp duurzame energie op
te schalen en te verbreden. Dit zijn voorbeelden om in de klas te doen als er meer tijd besteed kan
worden aan het onderwerp duurzame energie. De voorbeelden die hieronder beschreven staan
zorgen voor het uitdiepen en verbreden van het onderwerp door te doen, te maken en te reflecteren
op het onderwerp en deze te integreren in andere vakken.
Doen:
- Energielabels verzamelen en op de volgorde van energie gebruik leggen.
- Apparaten op school bekijken en met de kinderen bespreken op welke wijze energie gebruikt
wordt.
- Proefjes doen om verschillende vormen van energiegebruik toe te lichten. Leuke proefjes staan
bijvoorbeeld in: Mijn kleine handboek - Duurzame ontwikkeling. Gauthier Auzou (Auteur),
Melanie Perez (Auteur), Sandrine Lamour (Illustrator). ISBN-10: 9036629373, ISBN-13:
9789036629379, Uitgever: Rebo Productions, 2010
- Bij de gemeente informeren naar de mogelijkheid over duurzame energie opwekken op school.
- Samen met de kinderen mensen interviewen die duurzame energie opwekken, thuis of in een
bedrijf.
- Uitzoeken wat je kunt besparen door bepaalde dingen juist wel of juist niet te doen,
bijvoorbeeld met de fiets i.p.v. met de auto naar school gaan.
Maken:
- Een gedicht maken (haiku) met het beschrijven van de ervaring van Vos en Eekhoorn in het
spel
- Een tekening maken met de manier waarop jij zou willen dat energie wordt op gewekt.
- Het realiseren van duurzame energie op school.
- Een tijdmeter maken waarop de vormen van energie staan aangegeven in de historische
context.
- Een folder maken om jouw manier van energiegebruik te promoten.
Reflecteren:
- Een poster maken over Eekhoorn en Vos.
- Een verhaal schrijven over een vos die honger heeft en op zoek gaat naar eekhoorns, om de
ervaringen van het spel te verwerken.
- Een onderwijsleergesprek over duurzame energie.
- Artikelen verzamelen over energiegebruik en deze bespreken.
- Een deskundige uitnodigen (Milieudefensie of energiebedrijf) om over energie te leren.
Integreren:
- Het maken van een voedselpiramide waarin de vos en de eekhoorn maar ook andere dieren zijn
verwerkt.
- Op zoek gaan naar de mogelijkheid om een duurzame energie voorziening op school te
realiseren.
- Het interviewen van iemand die bedrijfsmatig werkt met duurzame energie.
- Een excursie naar een bedrijf waar zonne-energie wordt toegepast.
- Op de tijdmeter aangeven op welke wijze de mens diverse vormen van energie in de loop van
de tijd heeft gebruikt (hout, turf, steenkool, aardolie, warmtekracht, zonne-energie, windenergie
etc.).
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 6 van 33

5. De opdrachten voor de leerlingen.
Deel A.
Introductie: ‘Take Aim at Climate Change’.
Vraagstelling: Wat is dat eigenlijk, klimaatverandering? En wat weet je er al over?
Werkwijze: Samen film kijken, gevolgd door een kort onderwijsleergesprek.
Materiaal: Werkblad A en het filmpje ‘Take aim at Climate Change’. Deze staat op de
CD-rom ‘een bron van Energie’.
Tijd: 15 minuten.
Deel B.
Spel: ‘Vossen en Eekhoorns’
Vraagstelling: Wat gebeurt er als we met z’n allen veel energie gebruiken uit niet duurzame
bronnen?
Werkwijze: Tikspel ‘Vossen en Eekhoorns’ en napraten over uitputting van grondstoffen.
Materiaal: Werkblad B.
Tijd: 30/35 minuten.
Deel C.
Opdracht 1: ‘Wat weet je van energie?’
Vraagstelling: We gebruiken elke dag energie voor heel veel verschillende doeleinden. Wat weet
je er eigenlijk van?
Werkwijze: Vragen beantwoorden en onderwijsleergesprek.
Materiaal: Werkblad 1.
Tijd: 25 minuten.
Opdracht 2: ‘Wat is duurzame energie?’
Vraagstelling: Wat zijn verschillende vormen van duurzame energie?
Werkwijze: Schema invullen over energie en een puzzel maken, bespreken van antwoorden
met elkaar.
Materiaal: Werkblad 2a en 2b.
Tijd: 20 minuten.
Opdracht 3: ‘Energie in het dagelijks leven’
Vraagstelling: Welke apparaten worden thuis en op school gebruikt en hoe kun je zelf energie te
besparen?
Werkwijze: Opdracht en onderwijsleergesprek
Materiaal: Werkblad 3.
Tijd: 20 minuten.
Opdracht 4: 'Discussiespel'
Vraagstelling: Hoe denk jij over bepaalde stellingen die te maken hebben met energie?
Werkwijze: Zie werkblad 4.
Materiaal: Pen en papier.
Tijd: 20 minuten.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 7 van 33

Opdracht 5: ‘De zonneval’ of ‘de natuurlijke batterij’.
Vraagstelling: 1. Wat is de kracht van de zon en hoe kunnen we zonnewarmte omzetten in
energie die voor de mens te gebruiken is?
2. Duurzame elektriciteit kan worden opgewekt op onverwachte creatieve
manieren. Hoe kan je zelf energie opwekken?
Werkwijze: 1. Maken van de zonneval om inzicht te krijgen in de warmte kracht van de zon.
2. Maken van een natuurlijke batterij van citroenen.
Materiaal: Werkblad 5a of 5b.
Tijd: 20 minuten. De zonneval kan alleen worden uitgevoerd op een zonnige dag!
Deel D.
Opdracht 6: Evaluatie van het programma ‘een bron van energie’.
Vraagstelling: Een creatieve wijze waarop de kinderen nadenken over hoe de toekomst van
duurzame energie eruit moet zien en hun toekomstbeeld aan elkaar presenteren.
Werkwijze: Op een creatieve wijze een toekomst beeld verbeelden.
Materiaal: Werkblad 6.
Tijd: 20 minuten.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 8 van 33

6. De werkbladen
Werkblad A: Film ‘Take Aim at Climate Change’
Introductie van de opdracht:
Vertel de kinderen dat er gezamenlijk een filmpje bekeken wordt over klimaatverandering. Zeg
hierbij dat de tekst in het Engels is en dat er niet verwacht wordt dat de kinderen alles begrijpen. De
bedoeling is om via de beelden te achterhalen wat de kinderen eigenlijk al weten over
klimaatverandering en het verband met energie en energiebesparing.
Stel de kinderen vooraf de volgende vragen:
− Wat valt je op in het filmpje?
− Waarom maken mensen zich bezorgd over klimaatverandering?
− Hoe ontstaat klimaatverandering?
− Wat zou je zelf kunnen doen om de klimaatverandering tegen te gaan?
Bespreek de vragen na afloop van het filmpje in een onderwijsleergesprek. Laat de kinderen vooral
bij de laatste vraag op elkaar reageren.
Laat de kinderen elkaar ook de begrippen klimaatverandering, broeikaseffect en CO2 uitleggen. Als
de kinderen het niet weten of niet juist zeggen, probeer dan door middel van vragen tot het goede
antwoord te komen. Je kunt er ook voor kiezen om de begrippen zelf uit te leggen. Bij het begrip
broeikaseffect kan je de tekening hieronder op het bord tekenen. Leg tijdens het tekenen uit wat
broeikaseffect betekent.
Klimaatverandering:
Klimaatverandering betekent verandering van het weertype, ofwel het klimaat op aarde.
Klimaatverandering ontstaat onder anderen door het stijgen van de gemiddelde temperatuur op
aarde.
Broeikaseffect:
De gemiddelde temperatuur van de aarde wordt steeds hoger door
het broeikaseffect. De zon stuurt stralen door de ozonlaag heen
naar de aarde, waardoor het aardoppervlak lekker warm wordt en
wij er goed kunnen leven. Een deel van deze warmte wordt ’s
nachts weer afgestaan. Normaal gesproken is er evenwicht in de
hitte die overdag door de zon naar de aarde wordt gestuurd en de
hitte die 's nachts terug de ruimte in wordt gestraald.
Maar bij het terug stralen van de hitte wordt een gedeelte tegengehouden door de broeikasgassen.
Hoe dikker de deken van broeikasgassen, hoe minder warmte kan verdwijnen. De hitte zit dus
opgesloten. Het plaatje hiernaast laat schematisch zien hoe het broeikaseffect werkt.
CO2
CO2 (koolstofdioxide) is een broeikasgas en draagt bij aan het broeikaseffect.
Gebruik van energie heeft direct effect op klimaatverandering, doordat er CO2 vrijkomt bij
opwekking van elektriciteit in een elektriciteitscentrale met fossiele brandstoffen zoals olie of
steenkool. Fossiele brandstoffen kunnen uitgeput raken.
Bij de opwekking van duurzame energie komt er geen CO2 vrij en de bronnen raken niet op.
Daarom is het goed om te kiezen voor duurzame energie bronnen.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 9 van 33

Als deze begrippen duidelijk zijn voer je een kort onderwijsleergesprek over energie die omgezet
wordt in beweging, licht, warmte of geluid. Vraag de kinderen wat er gebeurt als je de tv aanzet.
De tv zet energie om in geluid en licht, maar ook in warmte.
Een tv-scherm lijkt een beetje op een computerbeeldscherm. Staat er een computerbeeldscherm in
de klas en staat die aan, laat dan een paar kinderen voelen of deze warm is. Dit kan ook met de
computer zelf, een digi-bord of een laptop. Vraag de kinderen ook andere apparaten te benoemen en
waarin de energie wordt omgezet.
Vertel de kinderen dat er op veel huishoudelijke apparaten (maar ook huizen en auto's)
tegenwoordig energielabels zijn. Niet elke wasmachine gebruikt evenveel energie.
In de wet staat vastgelegd welke informatie op het energielabel moet staan.
Om die informatie te verkrijgen, vinden standaard metingen plaats. Daardoor zijn de resultaten van
verschillende apparaten met elkaar te vergelijken. Zo wordt bij wasmachines altijd gemeten hoeveel
energie het apparaat gebruikt tijdens een katoenwasprogramma op 60 graden en met volle belading.
De fabrikant voert de meting zelf uit. Een voorbeeld van een energielabel staat hieronder.
(www.energielabel.nl en www.energieweter.nl)
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 10 van 33

Werkblad B: Het spel ‘Vossen en eekhoorns’.
Instructie voor de docent/begeleider.
Lees voordat je dit spel uitvoert ook de nabespreking door.
Introductie van de opdracht:
Je vertelt dat je als boswachter in de gaten houdt of het goed gaat met de vossen en de eekhoorns. Je
wilt graag dat er vossen in het bos zijn, maar als er te veel vossen zijn is dit misschien een probleem
voor de eekhoorns. Vertel dat de kinderen een tikspel gaan doen om te kijken wat er gebeurt als er
veel of weinig vossen in het bos zijn.
Materiaal:
Dennenappels/eikels of andere voorwerpen die symbool staan voor eten, stoepkrijt.
Uitleg:
Trek twee lijnen met stoepkrijt op het schoolplein (zie onderstaande tekening). Achter de ene lijn is
het hol van de eekhoorns, achter de andere lijn ligt hun voedsel. Het midden is het leefgebied van de
vossen. Er worden twee kinderen aangewezen die de vos zijn. Zij zijn de tikkers in het spel.
De andere leerlingen zijn allemaal eekhoorn. De eekhoorns staan in hun hol. Op het startsein komen
de eekhoorns uit hun hol om voedsel te zoeken achter de andere lijn. Als je getikt bent door een vos
ben je uit het spel en moet je op een afgesproken plaats gaan staan. Het spel is over als alle
eekhoorns getikt zijn of als het eten achter de lijn op is.
Herhaal het spel met verschillende aantallen vossen om het effect van meer of minder vossen naar
voren te laten komen.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 11 van 33

Nabespreken:
Verzamel de leerlingen in een kring voor de nabespreking. Bij de nabespreking is het van belang
om de concepten die binnen dit spel verborgen zitten aan bod te laten komen. Je kunt de volgende
vragen stellen:
− Wat gebeurt er als er 1 vos is en een heleboel eekhoorns?
Antwoord: Het duurt lang voordat alle eekhoorns getikt zijn.
− Wat gebeurt er als er weinig eekhoorns en een heleboel vossen zijn?
Antwoord: Het spel is snel over, alle eekhoorns zijn zo getikt.
− Wat is het verband tussen dit spel en fossiele brandstoffen?
Antwoord: De eekhoorns kunnen 'opraken'. De eekhoorns symboliseren in dit spel de
fossiele brandstoffen. De vossen symboliseren de mensen die energie gebruiken.
− Wat gebeurt er dus als er heel veel mensen (vossen) zijn die allemaal gebruik maken van
fossiele brandstoffen (eekhoorns?)
Antwoord: Het raakt op.
− Wat zijn fossiele brandstoffen?
Antwoord: Bronnen van energie die op kunnen raken zoals olie, kolen, gas.
Vertel de kinderen dat duurzame energiebronnen niet kunnen opraken.
− Wat gebeurt er in het spel als er oneindig eekhoorns zijn?
Antwoord: Dan is het spel nooit klaar en kan je eeuwig door blijven spelen.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 12 van 33

Werkblad 1: Wat weet je van energie? (25 minuten)
Instructie voor de docent/begeleider.
De kinderen gaan de werkbladen in groepjes maken. Elk groepje wordt begeleid door een
begeleider. De taak van de volwassene is het aansporen van de kinderen goed na te denken over de
vragen en een eigen antwoord te geven. Dit kan je doen door middel van stuurvragen die hieronder
worden beschreven. Zorg er wel voor dat de kinderen eerst zelf nadenken. Pas als ze er echt niet
uitkomen, kan gebruik gemaakt worden van de stuurvragen.
Bespreek naderhand de antwoorden met de kinderen. Neem hiervoor zeker 5 minuten de tijd.
Waar heb jij vandaag al energie voor gebruikt?
Als de kinderen deze vraag moeilijk vinden om te beantwoorden, neem dan de dag van opstaan tot
nu met ze door.
– Hoe ben je wakker geworden? (wekker, licht)
– Heb je gedoucht, ben je naar het toilet geweest en heb je je tanden gepoetst? (water)
– Wat was jouw ontbijt? (broodrooster, waterkoker, koelkast)
– Heb je tv gekeken?
– Ben je met de auto naar school gebracht?
Waar wordt energie nog meer voor gebruikt?
– Sport je? Welke sport, waar en hoe? (licht, geluid)
– Ben je in het donker wel eens buiten? Wat zie je dan? (lantaarnpalen, fietsverlichting)
– Als het overdag licht is, zijn de lampen in de winkels aan?
– Wat kom je allemaal tegen als je van school naar huis loopt?
– Welke apparaten kom je op straat tegen die energie gebruiken? (parkeerautomaten, tegenwoordig
de businformatie, verlichte uithangborden
Schrijf verschillende apparaten op die energie gebruiken. Wat doet het apparaat en waar wordt de
energie in omgezet?
– tv (licht, geluid, beelden)
– waterkoker (warmte)
– radio (geluid)
– gloeilamp (licht, warmte)
– ventilator (beweging)
– keukenapparaat (beweging)
Waarvoor wordt bij je thuis de meeste energie gebruikt?
Vraag de kinderen welke apparaten zij denken dat de meeste energie gebruikt. Is dat de waterkoker
of de wasmachine? De föhn of de elektrische tandenborstel? Een spaarlamp of de tv?
Ga hierover met de kinderen in discussie. Bijgevoegd is een lijst van apparaten met het
energieverbruik (zie volgende pagina).
Ken je nadelen van het gebruik van niet-duurzame energie?
Is niet-duurzame energie goedkoper of duurder dan duurzame energie?
– Op lange termijn wel, fossiele brandstoffen worden schaarser en dus duurder.
– Duurzame energie vergt een investering in het begin, maar is daarna goedkoper.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 13 van 33

Overzicht grootste energieverbruikers in huis:
1) Elektrische boiler
2) Waterbed
3) Ventilatiesysteem
4) Airconditioner
5) Infrarood sauna
6) Tweede koelkast en vriezer
7) Groot televisiescherm
8) Wasdroger
9) Verlichting
10) Kookplaat
11) Wasmachine
12) Vaatwasser
13) Centrale verwarmingspomp
14) Computer
15) Video
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 14 van 33

Werkblad 1: Wat weet je van energie?
Wat weet je over de energie die we dagelijks gebruiken? Lees eerst de vraag en schrijf dan je
antwoord op.
- Waar heb jij vandaag al energie voor gebruikt?
- Waar wordt energie nog meer voor gebruikt?
- Schrijf drie verschillende apparaten op die energie gebruiken. Wat doet het apparaat en waar wordt
de energie in omgezet?
- Waarvoor wordt bij jou thuis de meeste energie gebruikt?
- Ken je nadelen van het gebruik van niet-duurzame energie?
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 15 van 33

Extra werkblad bij werkblad 1
Instructie voor de docent/begeleider.
De kinderen die snel klaar zijn met werkblad 1 kunnen het volgende werkblad gaan maken.
Dit is bedoeld voor de kinderen die het zelfstandig kunnen doen. Er wordt dus niet gestuurd door
vragen en tips.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 16 van 33

Extra werkblad bij werkblad 1
- Hoe kun je ervoor zorgen dat je zo min mogelijk energie verbruikt?
- Kan je zelf energie opwekken? Hoe?
- Zou je op school ook minder energie kunnen gebruiken? Bedenk ook hoe je dat kan doen.
- Bedenk een plan om het broeikaseffect tegen te gaan. Denk hierbij aan de toekomst en de
uitvindingen op het gebied van duurzame energie. Zou het denk je mogelijk zijn om in de toekomst
volledig over te gaan op duurzame energie? Waarom niet, waarom wel en hoe?
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 17 van 33

Werkblad 2a: Verschillende soorten energie. (5 minuten)
Instructie voor de docent/begeleider.
De kinderen vullen een schema in over soorten energie. Laat de kinderen dit volledig zelfstandig
doen. Hieronder staan de antwoorden. Na het invullen van deze opdracht mogen de kinderen gelijk
beginnen aan het volgende werkblad. Zorg dat in de nabespreking beide opdrachten aan bod komen.
energievorm Wat voor een soort energie
is het?
Zonnecollectoren
Kolen
Turf
Windmolens
Geothermisch warm
water
Olie
Zonnepanelen
Gas
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 18 van 33
Is deze vorm van energie
duurzaam?
Zonne-energie Ja, want de zon is een bron
van energie die niet
opraakt.
Fossiele brandstof Nee, want fossiele
brandstoffen raken uitgeput.
Fossiele brandstof Nee, want fossiele
brandstoffen raken uitgeput.
Windenergie Ja, want de wind is een bron
van energie die niet opraakt.
Aardwarmte Ja, want warmte uit de
bodem is een bron van
energie die niet opraakt.
Fossiele brandstof Nee, want fossiele
brandstoffen raken uitgeput.
Zonne-energie Ja, want de zon is een bron
van energie die niet opraakt.
Fossiele brandstof Nee, want fossiele
brandstoffen raken uitgeput.

Werkblad 2a: Verschillende soorten energie.
Vul het schema verder in.
Energievorm Wat voor een soort energie
is het?
Zonnecollectoren
Kolen
Turf
Windmolens
Geothermisch warm
water
Olie
Zonnepanelen
Gas
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 19 van 33
Is deze vorm van energie
duurzaam?
Zonne-energie Ja, want de zon is een bron
van energie die niet
opraakt.
Ben je klaar met het invullen van het schema? Ga dan het volgende werkblad maken.

Werkblad 2b: Wat is duurzame energie? (10 minuten)
Instructie voor de docent/begeleider.
Deze opdracht is een puzzel die te kinderen moeten invullen. Alleen bij de juiste antwoorden klopt
de puzzel. De kinderen vullen de ontbrekende woorden in de zin in. Het is de bedoeling dat de
kinderen dit zo zelfstandig mogelijk maken. Indien nodig kan er gestuurd worden.
Hieronder staan de antwoorden. Bespreek deze aan het eind van de opdracht. Neem hiervoor zeker
5 minuten en bespreek ook kort het vorige werkblad.
1 b r o n n e n v a n e n e r g i e
2 w a r m t e
3 b o m e n
4 e n e r g i e
5 u i t p u t t e n
6 k l i m a a t
7 a a r d o l i e
8 s t e e n k o o l
9 d u u r z a m e e n e r g i e
10 k o o l s t o f d i o x i d e
11 b i o b r a n d s t o f
12 w i n d m o l e n
13 e l e k t r i c i t e i t
14 f o s s i e l e b r a n d s t o f
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 20 van 33

Werkblad 2b: Wat is duurzame energie?
Vul de weggelaten woorden in. In de grijze kolom komt een woord te staan.
1. Fossiele brandstoffen zijn …........ die ontstaan zijn uit resten van plantaardig en dierlijk
leven.
2. Zonnecollectoren zetten zonlicht om in …........, dat gebruik je voor het water voor een hete
douche.
3. De bladeren van …........ lijken een beetje op zonnepanelen,
4. ze zetten zonlicht om in …........ om te groeien.
5. Fossiele brandstoffen kunnen opraken, je kunt ze dus …........
6. CO2-uitstoot heeft een effect op ons …........
7. Een voorbeeld van een fossiele brandstof is …........
8. Een voorbeeld van een fossiele brandstof is …........
9. Zonne- en windenergie zijn voorbeelden van …........
10. Door groene stroom te gebruiken kunnen we de uitstoot van …........ verminderen.
11. …........ wordt gemaakt van biologisch afval en kan worden gebruikt als brandstof voor
auto's.
12. …........ worden gebruikt om met de kracht van wind energie op te wekken.
13. Zonnepanelen zetten zonlicht om in …........, je kunt daar bijvoorbeeld een lamp op laten
branden.
14. …........ raken op als we het blijven gebruiken om onze energie mee op te wekken.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 21 van 33

Werkblad 3: Energie in het dagelijks leven.
Instructie voor de docent/begeleider.
Introductie:
De kinderen weten dat er de hele dag door energie wordt gebruikt, in huis, buiten en op school.
Neem de dag door van opstaan tot naar bed gaan en laat de kinderen nog eens nadenken over welke
apparaten zij allemaal gebruiken.
Materiaal:
blanco antwoordkaartjes, 4 gekleurde kaartjes met daarop de tekst: beweging, warmte, licht, geluid.
Opdracht:
De kinderen werken nog steeds in groepjes. Indien gewenst kan deze opdracht ook klassikaal
worden gedaan. Zorg dat elk groepje beschikt over de 4 gekleurde kaartjes en de blanco kaartjes.
Laat de kinderen apparaten opschrijven die je tegenkomt van opstaan tot naar bed gaan.
Sturing:
- Lamp
- Wasdroger
- Afzuigkap
- Strijkbout
- Verwarming
- Koelkast
- MP3 speler
- Fietsverlichting
- Vriezer
- Elektrische
tandenborstel
- Stofzuiger
- Mobiele telefoon
- Auto
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 22 van 33
- Computer
- Tosti-ijzer
- Lampen
- T.V.
- Nintendo DS
Leg vervolgens de 4 gekleurde blaadjes naast elkaar op tafel.
Laat de kinderen de opgeschreven antwoorden te categoriseren door ze onder het goede gekleurde
blaadje te leggen. Vraag steeds aan de andere kinderen in het groepje of ze het hier mee eens zijn.
Bij sommige apparaten zal je merken dat de kinderen er achter komen dat het bij meerdere
gekleurde kaartjes past. Laat de kinderen hierover in gesprek gaan en laat ze de beslissing nemen
onder welke categorie ze het apparaat plaatsen: wat vinden zij het belangrijkst?
Laat het groepje nu uit elke categorie 1 apparaat kiezen. Als zij dit hebben gedaan ga je over deze
apparaten in gesprek door middel van stuurvragen.
− Hoe kun je zorgen dat je zo min mogelijk energie gebruikt bij een apparaat?
(volle wasmachine draaien, opladers uit het stopcontact, spaarlampen gebruiken, koelkast
dicht na gebruik)
− Kunnen alle vier deze apparaten op duurzame energie werken? Waarom wel/niet?
Alle apparaten kunnen op duurzame energie werken.
− Heb je dit apparaat écht nodig?
Als er over de apparaten gepraat is houd je nog een kort afrondend klassikaal gesprek.
− Noem redenen waarom het belangrijk is om energie te besparen.
– Fossiele brandstoffen raken op en het broeikaseffect wordt groter.
− Kunnen we het broeikaseffect tegengaan door allemaal massaal te besparen, of is er meer
voor nodig?
– Naast besparen op energie is de oplossing duurzame energie er.
− Wat kan jij doen om energie te besparen?

Werkblad 4: Discussiespel (20 minuten)
Instructie voor de docent/begeleider.
Alle groepjes hebben nu de werkbladen doorgewerkt en weten meer van energie en
energiebesparing. Elk groepje krijgt een rol toegewezen. De rol staat op een kaartje die aan een
groepje gegeven wordt (zie volgende pagina). Leg bij elke rol uit wat deze inhoudt. Dit staat
hieronder beschreven.
Aan de hand van stellingen bereiden de groepjes zich voor en proberen zich echt in te leven in hun
rol. De begeleider van het groepje zorgt ervoor dat alle kinderen uit het groepje een standpunt
inbrengen. Deze kunnen worden opgeschreven op het werkblad.
Elk groepje kiest een vertegenwoordiger die het woord neemt. Hij of zij legt het standpunt van de
groep uit. De discussieleider, de leerkracht, zorgt ervoor dat de andere groepjes hierop reageren.
De rollen zijn:
overheid (gericht op het financiële aspect en of het realistisch is; is het niet te duur en is het
haalbaar?)
milieubescherming (alleen gericht op het milieu, kosten maken niet uit)
consument (gericht op financieel; is het niet te duur voor ons? En gericht op
gebruiksvriendelijkheid; moeten we er niet te veel voor doen?)
grootverbruiker (zo goedkoop mogelijk, niet geïnteresseerd in milieu)
energieproducent (als er maar veel energie gebruikt wordt)
eventueel een rol die de kinderen zelf voorstellen (bespreek hierbij ook de visie van de rol)
De meeste rollen vinden het financiële aspect belangrijk, maar zijn verder gericht op de andere
zaken. Zorg ervoor dat het niet alleen over het financiële gaat, maar er vooral creatief gedacht wordt
over de andere aspecten.
Voorbeelden van stellingen:
− In 2015 moet iedereen op duurzame energie zijn overgestapt.
− Als iedereen bespaart op energie, hoeven we niet over te gaan op duurzame energie.
− Er moet meer onderzoek gedaan worden naar de voor- en nadelen van duurzame energie.
− Stroom is te duur.
− Fabrikanten van apparaten moeten hun apparaten zo maken dat ze zo min mogelijk energie
verbruiken.
− De grote energieproducenten moeten geholpen worden door de overheid, omdat straks veel
mensen hun eigen energie gaan opwekken.
− Als we in elektrische auto’s gaan rijden dan hebben we meer energiecentrales nodig.
− Grote energieproducenten moeten alleen maar schone energie produceren.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 23 van 33

Werkblad 4: Discussiespel
Stelling 1:.....................................................................
Discussieleider:............................................................
Rol:..............................................................................
Standpunten:..........................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
________________________________________________________________________________
Stelling 2:.....................................................................
Discussieleider:............................................................
Rol:..............................................................................
Standpunten:..........................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
…...........................................................................…...........................................................................
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 24 van 33

Overheid
Milieubescherming
Energieproducent
Consument
Grootverbruiker
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 25 van 33

Werkblad 5a: De natuurlijke batterij
Introductie:
Wist je dat ….. je op allerlei manieren energie kan opwekken? Zelfs met vruchten? In deze opdracht
gaan we zelf een batterij maken van een citroen, een batterij op biobrandstof dus!
Materiaal:
twee citroenen, 5 elektrische snoertjes met krokodillenbek klemmen, één low currency LED-lampje
(2 milliAmpère), vier zinken plaatjes (+/- 1cm x 2 cm), vier stukjes koperen buis (waterleidingbuis
+/- 3 cm lang), 1 mes, schuurpapier, één bord.
Voorbereiding:
De draadjes aan de LED-lampjes hebben een plus- en min-kant. De min kan je herkennen omdat het
plastic randje van LED-lampje aan die kant een beetje afgeplat is. Knip met een tang het draadje
aan de min-kant kant iets korter dan de andere, zodat je de plus- en minkant snel kan herkennen. De
min-kant wordt ook wel de negatieve draad genoemd, de pluskant wordt de positieve draad
genoemd.
Werkwijze:
- Schuur de zinken plaatjes en koperen buisjes op zodat ze mooi glimmen. De helft van de buisjes
en plaatjes is voldoende.
- Snijd de twee citroen in 2 helften en leg de delen met de platte kant naar onderen in een halve
cirkel op het bord. Zie ook de plaatjes op de volgende pagina.
- Bevestig aan elk draadje van het LED-lampje 1 snoertje met de krokodillenbek.
- Steek de koperen buisjes met het geschuurde gedeelte zo diep mogelijk recht in de vier halve
citroenen. Zie ook de plaatjes op de volgende pagina.
- Steek de zinken plaatjes met het geschuurde gedeelte op ongeveer 1 cm afstand van de koperen
buisjes zo diep mogelijk in de halve citroenen. De plaatjes en de buisjes mogen elkaar niet raken!
- Verbind nu de citroenen onderling door met 3 elektriciteit snoertjes steeds een koperen buisje
met een zinken plaatje op een volgende citroenhelft te verbinden. Uiteindelijk hou je 2
citroenhelften over met op de ene een koperen buisje en op de andere een zinken plaatje zonder
verbinding. Zie ook de plaatjes op de volgende pagina.
- Verbind de negatieve draad van het LED-lampje met het zinken plaatje dat over is.
- Verbind de positieve draad van het LED-lampje met het overgebleven koperen buisje.
(Je kunt het ook gewoon uitproberen en anders wisselen).
Het LED-lampje gaat branden (maak het donker met je hand er om heen zodat je het beter ziet).
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 26 van 33

Foto’s van werkwijze Natuurlijke Batterij
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 27 van 33

Werkblad 5b: De Zonneval
Introductie van de opdracht:
We gaan met elkaar onderzoeken wat de kracht van de zon is door een zonneval te maken.
Materiaal:
dik tekenpapier van 50 x 30 cm, lijm en aluminiumfolie, plakband of nietmachine, een kaars.
Voorbereiding (met de leerlingen):
- Pak het papier en plak het aluminiumfolie erop.
- Laat de lijm een half uur drogen. Je hebt nu een grove spiegel gemaakt.
Plan de voorbereiding van deze proef al eerder in de les, zodat je niet een half uur moet wachten op
het drogen van de lijm!
Werkwijze:
- Neem het karton met de aluminiumfolie mee naar buiten en probeer het te gebruiken als een
spiegel, door bijvoorbeeld zonlicht op de muur van de school te weerkaatsen. Kijk ook wat er
gebeurt als de spiegel een beetje buigt. Laat de kinderen niet op elkaar richten!
- Rol de spiegel op als een toeter. Zorg ervoor dat het aluminium aan de binnenkant bevindt. De
diameter van de bovenzijde is ongeveer 15 cm en de onderkant ongeveer 2,5 cm.
- Bevestig de toeter door middel van plakband of nietjes.
De zonneval is nu klaar.
Steek je wijsvinger in de kleine opening aan de onderkant van de toeter en draai langzaam rond. Je
zult een punt passeren, waarbij je vinger warmer zal aanvoelen. Op dat moment sta je natuurlijk in
de richting van de zon.
Nog steeds met je vinger in de toeter, beweeg je arm langzaam naar boven en beneden. Je passeert
dan een punt waarbij je je vinger snel uit de opening zal halen! Er is geen gevaar dat je je vinger zal
branden, maar hij zal erg heet worden. Als je een kaars in de opening zou stoppen, zou die smelten
als boter.
Beweeg een kaars in de zonneval en kijk wat er gebeurt.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 28 van 33

Werkblad 6: Afronding van de les: ‘een bron van energie’.
Introductie van de opdracht:
Deze opdracht heeft als doel om klassikaal het lesprogramma ‘een bron van energie’ te verwerken
en af te ronden.
De leerlingen maken een korte presentatie, tekening, kunstwerk, expositie of toneelstukje om het
toekomstbeeld en de acties die we bij opdracht 4 hebben opgeschreven aan de andere groepen te
presenteren.
Laat de leerlingen met elkaar bepalen hoe ze de presentatie willen doen: presenteren ze allemaal, of
kiezen ze een vertegenwoordiger?
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 29 van 33

7. Achtergrond informatie voor de docent
Duurzame energie algemene informatie
Duurzame energie is energie waarover de mensheid voor onbeperkte tijd kan beschikken en
waarbij, door het gebruik ervan, het leefmilieu en de mogelijkheden voor toekomstige generaties
niet worden benadeeld. Duurzame energie heet zo omdat de bronnen, zoals zonlicht of windkracht,
niet kunnen opraken.
Op 16 februari 2005 is het Verdrag van Kyoto in werking getreden. Dit is een internationale
klimaatovereenkomst waarin aan de CO2 uitstoot van industrielanden duidelijke beperkingen
worden opgelegd, zowel in omvang als in tijd. CO2 komt vooral vrij bij de verbranding van fossiele
brandstoffen en is een van de stoffen die het broeikaseffect in de dampkring versterken en dus een
veroorzaker van klimaatverandering.
Het probleem van de broeikasgassen, het veranderende klimaat en alle negatieve gevolgen van dien,
is in de eerste plaats een energiekwestie. Daarom werkt de Brabantse Milieufederatie actief mee aan
de realisatie van meer duurzame energie en opheffen van belemmeringen. De oplossing zal niet
liggen in een techniek of aanpassing, maar voor ieder plan en iedere situatie moet naar het beste
maatwerk worden gezocht en daarbij moet worden gekeken naar de CO2 winst in de gehele keten.
Hoe staat Nederland er voor?
In Nederland wordt momenteel nog geen 4% van de energie duurzaam opgewekt. In het huidige
tempo halen we zelfs de omlaag geschroefde normen niet (Analyse regeerakkoord PBL klimaat nov
2010.pdf). Als het om schone energie gaat, doen bijna alle andere Europese landen het beter dan
Nederland. We staan op een schamele 26e plaats van de 28 Europese landen (status Mei 2011).
Welke vormen van duurzame energie opwekking?
Er zijn heel veel manieren om energie duurzaam op te wekken. Denk bijvoorbeeld aan energie uit
waterkracht, uit wind, uit plantenresten en uit zon. Wat al deze manieren vanuit het oogpunt van
klimaat gemeen hebben is dat deze energievormen hernieuwbaar (onuitputtelijk) zijn en dat ze per
saldo geen broeikasgassen uitstoten. Hierbij zijn enkele randvoorwaarden van groot belang. Je moet
bij energieopwekking namelijk ook kijken naar de hele levenscyclus van het proces van opwekken,
en ook naar randeffecten. Energiebedrijven maken onderscheid tussen 'groene stroom' (energie uit
onder meer biomassa) en 'natuurstroom' (energie uit zon en wind).
Zonne-energie
Zonne-stroom
De instraling van de zon is enorm groot, er kan gemakkelijk voldoende energie van de zon
verkregen worden voor het huidige gebruik als de zonne-energie effectief omgezet wordt naar
elektriciteit en warmte. Zonlicht wordt met behulp van zonnepanelen met photovoltaïsche cellen
(ook wel PV-cellen genoemd) direct omgezet in elektriciteit. Deze vorm van stroomopwekking
levert in Zuid-Duitsland reeds 10% van de benodigde stroom op een zonnige dag. De
omzettingsrendementen blijven echter achter bij de verwachtingen, al wordt er gesproken over een
doorbraak op korte termijn.
Zonne-warmte
Onder zonnewarmte of zon-thermisch, verstaan we het gebruik van de warmte van de zonnestraling.
Zon-thermische installaties hebben directe zoninstraling nodig, waar de photovoltaïsche conversie
ook gebruik kan maken van diffuus licht. De zonne-instraling in ons huis warmt ons huis op, maar
kan ook voor ons warm water zorgen. Een zonneboiler bestaat uit een zonnecollector en een boiler-
of voorraadvat. De collector ligt op het dak en daarin wordt het water door de zon verwarmd. In het
boilervat wordt het warme water opgeslagen.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 30 van 33

Het warme water wordt meestal alleen gebruikt voor het tapwater en niet voor de verwarming, maar
in principe kun je met een zonneboiler ook (gedeeltelijk) je huis verwarmen maar alleen in bepaalde
situaties. Het gaat alleen als het huis goed is geïsoleerd en wordt verwarmd met een "lage
temperatuur-verwarming" zoals bijvoorbeeld vloerverwarming of muurverwarming. Ook zal er een
veel groter oppervlakte aan zonnecollectoren op het dak moeten worden geplaatst en er is een veel
grotere boiler nodig voor de opslag van het warme water voor de verwarming. Legionella in het
tapwater wordt voorkomen door met een gesloten systeem te werken, waarbij de warmtewisselaar
de warmte overzet op de tapwaterleiding.
Windenergie
Een windturbine gebruikt de kracht van de wind om een elektrische generator aan te drijven en zo
elektriciteit op te wekken. Windmolens zijn in Nederland reeds eeuwenlang ingezet als
overbrengingsvorm van energie. In de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw werden de eerste
ontwerpen van de moderne windmolen gemaakt. Nu is de techniek van deze windmolens volwassen
en worden ze geplaatst op land en zelfs in parken in zee. De trend is steeds grotere molens,
aangezien die meer opbrengst genereren tegen lagere kosten.
Bodem-energie
Gesloten Warmte Koude opslag
Bij een gesloten systeem, zoals dit in een koude-warmte systeem vaak wordt gebruikt, wordt een
met vloeistof gevulde ‘slang’ in de grond gebracht. De slang noemen we een
bodemwarmtewisselaar. De vloeistof in de slang warmt op of koelt af door de temperatuur van de
bodem. Vervolgens wordt de warmte of koude via een warmtewisselaar uitgewisseld met het water
in het verwarmingssysteem in de woning, en op temperatuur gebracht met een warmtepomp. Een
warmtepomp is een apparaat dat door middel van elektriciteit de temperatuur verhoogd en het
principe werkt hetzelfde als een koelkast.
Indien de nadruk van het systeem ligt op warmte dan noemen ze dit meestal Warmte Koude Opslag
(WKO) als het meer gaat om koude dan wordt de term Koude Warmte Opslag gebruikt (KWO),
maar het is eigenlijk hetzelfde. Bij een gesloten systeem wordt de diepte of lengte van de slang
bepaald door de warmte en/of koude vraag.
Open warmte Koude opslag
Bij open warmte- en koude opslag wordt grondwater in de dieper liggende bodem benut als
energiebuffer. Als er daadwerkelijk grondwater onttrokken en geïnfiltreerd wordt uit waterhoudende
grondlagen (aquifers), noemen we dit een open systeem.
Geothermie
Geothermie speelt zich af in de diepe ondergrond. In plaats van enkele honderden meters gaat
geothermie enkele kilometers diep. Op deze diepte is de temperatuur van de aarde zo hoog dat men
hier water omhoog kan pompen met een temperatuur die direct geschikt is voor het verwarmen van
woningen of bijvoorbeeld het aandrijven van een stoomturbine voor de productie van elektriciteit.
Bij geothermie vindt er meestal een boring plaats tot 1 – 2 km diep, maar kan ook dieper (hoe
dieper, hoe warmer). Er wordt grondwater met temperaturen van maximaal 100 °C (in Nederland)
opgepompt. Op een geothermie-bron kunnen enkele duizenden woningen worden aangesloten om te
verwarmen.
Energie uit water
Golfslagenergie: De beweging van de golven van de zee wordt gebruikt om elektriciteit op te
wekken.
Getijdenenergie: De verschillen in waterhoogte van de getijden worden via turbines in elektrische
energie omgezet.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 31 van 33

Blauwe energie: is de energie die kan worden gewonnen door het verschil in zoutconcentratie
tussen zeewater en zoetwater.
Hydro-elektrische energie: Energie winnen uit hoogteverschillen van water, meestal door de bouw
van een stuwdam of bij een natuurlijke waterval.
OTEC (Afkorting van het Engelse Ocean thermal energy conversion). Deze techniek maakt gebruik
van het temperatuurverschil tussen het oppervlaktewater en de diepere lagen van de oceaan om
elektriciteit op te wekken.
Duurzame energie in Nederland
Elektriciteit die opgewekt wordt op een duurzame manier, mag in Nederland en België verkocht
worden als groene stroom. De productie van duurzaam opgewekte elektriciteit of groene stroom
groeit langzaam maar gestaag in Nederland. In de grafiek hiernaast staat dit weergegeven. Naast
elektriciteit wordt er ook op beperkte schaal biobrandstoffen geproduceerd in Nederland.
Figuur 1: Aandeel duurzame elektriciteit uit binnenlandse energiebronnen (in % van het totale
elektriciteitsverbruik in Nederland)
In 2009, was het aandeel van groene stroom gestegen naar 8,9% van het verbruik (2008: 7,5% en
2007: 6%). Met deze toename ligt Nederlands iets voor op haar doelstelling. In 2010 is de productie
van hernieuwbare elektriciteit gelijk gebleven op ongeveer 9 procent van het binnenlands
elektriciteitsverbruik. Vergeleken met 2009 is er meer elektriciteit geproduceerd uit biomassa en
minder uit windenergie. De doelstelling van de overheid (9 procent hernieuwbare elektriciteit voor
2010) is dus gehaald. De economische crisis leidde ook tot een lagere elektriciteitsconsumptie. Het
zijn vooral centrales die steenkool en gas als brandstof gebruiken die minder hebben geproduceerd.
De binnenlandse vraag naar hernieuwbare elektriciteit is in 2010 verder gestegen tot 28 miljard
kWh (CertiQ, 2011). Dat is ongeveer een kwart van het elektriciteitsverbruik. De binnenlandse
productie van hernieuwbare elektriciteit is niet voldoende om aan deze vraag te voldoen. Dat
verklaart de aanzienlijke invoer van hernieuwbare elektriciteit in de vorm van Garanties van
Oorsprong. In 2010 was dit 16 miljard kWh. De invoer van hernieuwbare elektriciteit telt overigens
niet mee voor de Nederlandse beleidsdoelstelling van 9 procent hernieuwbare elektriciteit in 2010.
Biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie (warmte en elektriciteit). In 2010 was
biomassa goed voor drie kwart van alle hernieuwbare eindverbruik. Belangrijke technieken om
biomassa te benutten zijn het verbranden van het biogene deel van gemengd afval in
afvalverbrandingsinstallaties, het meestoken van biomassa in elektriciteitscentrales, het verbruik
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 32 van 33

van biobrandstoffen in het wegverkeer en het verbruik van biomassa in houtkachels door
huishoudens.
Lesprogramma 'Een bron van Energie'Lesprogramma Een bron van Energie groep 7-8
Pagina 33 van 33