RESTAURATIE - de Jongh Schildersbedrijf bv

Tekst: Gert te Lintelo – Fotografie: Gerard de Jongh e.a.
KoninKlijKe WachtKamers van station hollands spoor zijn paleis in 't Klein
1
Nederland kent verscheidene spoorwegstations van historisch
en/of architectonisch belang. Slechts vier daarvan hebben
echter Koninklijke Wachtkamers, waaronder Hollands
Spoor in Den Haag. Het neo-renaissancistische pand stond
zo'n veertig jaar geleden even op de nominatie om te worden
gesloopt. In 1989 brak er, kort na een ingrijpende restauratie,
een grote brand uit, die opnieuw tot restauratie leidde. De
Koninklijke Wachtkamers zijn pas in de jongste eeuw gerestaureerd.
Schildersbedrijf De Jongh bv uit Waardenburg had
daarbij een sleutelrol en slaagde erin de vorstelijke vertrekken
hun oorspronkelijke allure terug te geven.
In de 19e eeuw was de aanleg en exploitatie van spoorwegen
een kwestie van particulier initiatief. Het begon allemaal met de
Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij (H.IJ.S.M.), die in 1839
een trein verbinding opende tussen Haarlem en Amsterdam. Drie jaar
later werd de lijn uitgebreid naar Leiden. In 1843 kwam Den Haag aan
de beurt, na veel getouwtrek in 1847 gevolgd door Rotterdam. Een eerste
spoorstation van de Hofstad kwam gereed in 1847, een vrij streng
gelijnd neo-classicistisch gebouw. Dat werd reeds in 1888 vervangen
door het huidige station Hollands Spoor.
1. De ontvangst is meteen al vorstelijk. Het symmetrische trapportaal wordt omringd door een enorme
architectonische en decoratieve rijkdom, waaronder schitterend rood Belgisch marmer. 2. Station Hollands
Spoor werd geopend in 1891, maar de Koninklijke Wachtkamers (links) werden pas in 1893 in gebruik
genomen. De eigen ingang, links op de hoek, is hier net niet zichtbaar. 3. In de jaren dertig heerst er voor
het station nog een intieme sfeer.
RESTAURATIE
EindElijk dEzElfdE EigEnaar
In het midden van de 19e eeuw lag Hollands Spoor nog buiten de
stad. In 1870 verscheen er een tweede station, het Rhijnspoorstation
op de plek van het huidige Den Haag CS. Dit was het eindpunt van de
spoorlijn Utrecht – Gouda – Den Haag van de Hollandse Spoorweg
Maatschappij (HSM). In 1917 kwam het tot samenwerking tussen
de H.IJ.S.M Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij en Staats
Spoor. Pas in 1938 volgde een fusie, waarmee de N.V. Nederlandse
Spoorwegen ontstonden en de stations eindelijk dezelfde eigenaar
kregen.
Het schitterende Station Staatsspoor is, ondanks veel verzet, in de
jaren zeventig van de vorige eeuw gesloopt. Hollands Spoor bestaat
nog steeds, al kroop het station begin jaren zeventig door het oog
van de naald omdat men Den Haag Centraal op deze plek wilde gaan
bouwen. In het decennium erop werd het station grondig gerenoveerd.
Het effect was echter niet van lange duur: in de nacht van 14 op 15
oktober 1989 stichtte een inbreker brand in de stationsrestauratie. Het
perrongebouw en een deel van de perronkap liepen een grote schade
op, die gelukkig weer kon worden hersteld.
Het stationsplein onderging in 2002 een totale metamorfose, waardoor
de klassieke sfeer enigszins terugkeerde en het oude station aanzienlijk
beter tot zijn recht kwam. Helaas komen enkele ten gunste van
spuuglelijke nieuwbouw opgeofferde oude panden niet terug - ook in
de Hofstad hebben stedebouwkundigen meer schade veroorzaakt dan
de bommen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
58 | MonuMentaal MonuMentaal | 59
2
3

BijzondErE uitdaging
Hollands Spoor is van de hand van Dirk Antonie Nicolaas Margadant
(1849-1915). De in Amsterdam geboren architect heeft meerdere stations
van de Hollandse IJzeren Spoorweg-Maatschappij op zijn naam
staan. Daaronder ook het station van Haarlem, dat opvalt door de zwierige
Art Nouveau-stijl, die Margadant zich later eigen maakte.
De Koninklijke Wachtkamers – de andere vinden we in Amsterdam CS,
Baarn en in het Spoorwegmuseum in Utrecht – moeten een bijzondere
uitdaging voor de architect geweest zijn, waarbij het kostenaspect geen
enkele rol lijkt te hebben gespeeld. Je zou bijna van een station op zich
kunnen spreken, bij zeven vertrekken, een trappenhuis en een riante
vestibule. Dit paleis in 't klein is schitterend uitgevoerd met complexe
betimmeringen, schoorsteenmantels, schilderingen, stucplafonds en
gebrandschilderde ramen, met een breed scala van kleuren en materialen,
van marmer tot bro-
kaat. Voor de aankleding
werd een beroep gedaan
op destijds vermaarde kunstenaars.
Het beeldhouwwerk
bijvoorbeeld is van het
Amsterdamse Atelier Van
den Bossche en Crevels,
terwijl de in vergetelheid geraakte M.A. Hendricks de nodige schilderingen
maakte. Het glas-in-lood is naar ontwerp van J.L. Schouten vervaardigd
door het Delftse atelier Prinsenhof. De Haagse firma Mutters
maakte het meubilair. Al dat decoratiewerk was niet alleen bedoeld als
aangename verpozing voor de vorstelijke bezoekers. De zogenoemde
'vorstenspiegels' bijvoorbeeld waren schilderijen die de koning op
nobele gedachten moesten brengen. Of dat heeft gewerkt? We zullen
het nooit weten...
Bij de oplevering van de wachtruimten in 1893 regeerde Koningin
Emma als regentes; haar ruim veertig jaar oudere echtgenoot Koning
Willem III was drie jaar daarvoor overleden. Zij is vereeuwigd in een
kunstwerk, terwijl in een gebrandschilderd raam en in een reliëf haar
initiaal en die van haar dochter Wilhelmina zijn te vinden.
divErsE koninklijkE palEizEn
Tijdens de restauratie van eind jaren tachtig werd nog geen aandacht
geschonken aan de sterk verwaarloosde Koninklijke Wachtkamers.
Deze kwamen pas begin deze eeuw aan de beurt, waarbij, zoals gezegd,
onder meer gebruik werd gemaakt van de expertise van Schildersbedrijf
De Jongh BV uit Waardenburg. Geen toeval volgens Gerard de Jongh.
'Het bedrijf is opgericht in
1890 door drie broers en is
altijd overgegaan van vader
op zoon, al vormen we
tegenwoordig een onderdeel
van De Jager Totaal
BV. We hebben altijd al
graag aan bijzondere speciale
gebouwen gewerkt; het is een bekend verhaal in onze familie dat
mijn grootvader dagelijks zeven kilometer op en neer liep om in Varik
aan de Rooms-katholieke kerk te werken. We zijn bij heel veel restauraties
betrokken geweest en hebben ook in diverse koninklijke paleizen
gewerkt, waaronder Huis ten Bosch. Je kunt dus wel stellen dat we op
het gebied van restauraties geen onbeschreven blad zijn. Zo is men, via
'Na Het verWIjDereN vaN De
moDerNe toplaag KWameN alle
autHeNtIeKe KleureN eN pIgmeNteN
Weer tevoorScHIjN.'
1 2 3
1. groen is de overheersende kleur in de eigenlijke wachtvertrekken, maar daarvan zijn dan ook
meteen meer dan dertig verschillende tinten aangebracht. 2. De Haagse firma mutters maakte
het meubilair. er is niet zo vaak op gezeten... prachtige plafonds, met een duidelijk verschil tussen
de hoofdruimte en de nevensalons. 3. Het vorstelijke toilet, met oer-Hollandse blauwe wandtegels,
een wat vreemd contrast in de overwegend groene en voorname omgeving. 4. Het vele verguldsel
heeft heel wat uren opgeslokt bij de restauratie door de vakmensen van Schildersbedrijf de jongh.
De Jager Totaal BV, voor de restauratie van de Koninklijke Wachtkamers
bij ons terecht gekomen.'
Er viel heel wat eer te behalen voor de vaklieden uit Waardenburg. Van de
ooit zo vorstelijke ambiance was niet veel meer over omdat men in de jaren
vijftig fanatiek met synthetische verf in de weer was geweest, waardoor de
oorspronkelijke pracht en praal grotendeels aan het oog werd onttrokken.
gEluk Bij EEn ongEluk
Volgens Gerard de Jongh was er wel sprake van een geluk bij een ongeluk:
'Alles was weliswaar bedekt met moderne veelal witte verf, maar men had
niet de moeite genomen om de oorspronkelijke verflagen te verwijderen.
Na het verwijderen van de moderne toplaag – dat klinkt simpeler dan het
is – kwamen alle authentieke kleuren en pigmenten weer tevoorschijn. Die
hebben we in een gespecialiseerd laboratorium laten onderzoeken om
erachter te komen welke kleuren, pigmenten en bindmiddelen destijds
zijn gebruikt. Toen we dat eenmaal wisten, konden we het hele interieur
weer op exact dezelfde wijze schilderen, in dezelfde kleuren, met identiek
materiaal en met dezelfde technieken. Het kleurenscala was trouwens
ongelooflijk uitgebreid; er waren alleen al meer dan dertig schakeringen
groen, ongelooflijk! Toen we eenmaal wisten hoe de verf was samengesteld
en welke kleuren oorspronkelijk waren gebruikt, konden we aan de
RESTAURATIE
60 | MonuMentaal MonuMentaal | 61
4

5
1
2
3 4
slag. De lijnolieverf hebben we zelf
gemengd, precies zoals dat ook in de
19e eeuw gebeurde. Als je weet hoe
het moet en welke pigmenten je nodig
hebt en zeer exact werkt, is dat niet
het allermoeilijkste voor een klassiek
geschoolde vakman. We konden echter
niet alles zelf maken; een bepaalde
verfsoort hebben we bijvoorbeeld pas
kunnen bemachtigen via een relatie
in Schotland. Door het onderzoek
ontdekten we ook hoe de verf was
opgebracht en welke kwasten daarbij
moesten worden gebruikt. Soms was
er getamponneerd, er moesten kilometers
aan biesjes worden aangebracht
en dan kwam er onder de moderne
witte laag ook nog de nodige hout- en
andere imitaties tevoorschijn. Ja, het
was vaak monnikenwerk, zo mag je het
wel noemen. '
damastimitatiE
Tot dat monnikenwerk behoorde volgens
De Jongh ook de damast-imitatie
in de hofdamessalon. 'Je moet
weten dat je bij damast een heel apart
"omkeereffect" hebt. Afhankelijk van de
lichtval wisselt het licht-donkereffect
om. In de Koninklijke Wachtkamer is
een wandbespanning van echt damast
toegepast, maar kennelijk vond men
dat destijds te duur voor de salon van de hofdames. Daar werd hetzelfde
effect nagestreefd door middel van geschilderd damast. Die
imitatieschilderingen zijn wonderwel gelukt, maar hebben wel heel wat
voeten in de aarde gehad, een ongelooflijk lastige opgave. Dat gedeelte
heeft mijn dochter trouwens voor rekening genomen, die is nu werkzaam
als zelfstandig restauratieschilder. De echte wandbespanning, in
het vorstelijke vertrek verkeerde trouwens nog in goede conditie en had
alleen een schoonmaakbeurt nodig, dat heeft een specialist gedaan.'
Een verhaal apart waren de vele vergulde onderdelen en het sierwerk
in goud. Tijdrovend precisiewerk, waarbij gebruik werd gemaakt van
bladgoud met een dikte van zeshonderdste millimeter.
tiEn jaar
Uiteindelijk heeft de restauratie van de Koninklijke Wachtkamers zo'n
tien jaar geduurd, waarbij De Jager Totaal BV, het moederbedrijf van
Schildersbedrijf De Jongh BV, de opdracht had de vervallen wacht-
koninklijkE Wachtkamers
Het lijkt erop dat in het alweer grijze verleden er niet alleen naar
werd gekeken of de koning (of later koningin) ook werkelijk
gebruik maakte van een voor vorstelijk gebruik bedoelde wachtruimte,
maar of er een kans was dat het wellicht zou gebeuren...
Behalve Hollands Spoor had ook Staatsspoor een Koninklijke
Wachtkamer, evenals Amsterdam CS, de stations van Baarn,
Vlissingen, Apeldoorn en Arnhem. De wachtkamers in Baarn
en Amsterdam bestaan nog. Die van Staatsspoor Den Haag is
nog te bewonderen in het Spoorwegmuseum. De ruimten van
Arnhem, Vlissingen en Apeldoorn zijn allang verdwenen, mede
omdat er vrijwel nooit gebruik van werd gemaakt.
RESTAURATIE
1. voor elke vorm van (imitatie) schilderen een bijbehorende kwast... 2. Bij het onderzoek voorafgaande aan de restauratie kwam
een enorm aantal kleurschakelingen aan het licht, wat het maken van talloze verschillende verven noodzakelijk maakte. 3,4. In
het fries van de balkonkamer is een groot aantal beroepen uitgebeeld. Zo komen we – heel modern – de fotograaf tegen en de in
die tijd nog zeer gerespecteerde jager. 5. gerard de jongh (rechtsboven) is trots op zijn mensen, waarvan er enkele jarenlang in de
Koninklijke Wachtkamers hebben gewerkt. 6. De achtergevel heeft grote rondboogramen met geprofileerde natuurstenen omlijstingen
met sluitstenen. De ingang is gemarkeerd met een driehoekig fronton.
kamers van boven tot onder in de oorspronkelijke staat te herstellen,
inclusief wandkleden, schilderijen, vloeren – plaatselijk herstel en
inoliën volstond – en ornamenten. Tevens was de opdracht de ruimte
bouwkundig te herstellen en voor de toekomst veilig te stellen, onder
meer door het aanbrengen van een (uiteraard onopvallend) systeem
voor klimaatbeheersing.
Het zeer complexe en tijdrovende schilderwerk werd in november
2010 door de Schilders Vakkrant beloond met de SchildersVakprijs
2010. De jury sprak daarbij van 'een waar feest van schilderkunst'.
Eén opmerking in het juryrapport spreekt boekdelen: 'Het aantal
toegepaste technieken is in Nederland vrijwel ongekend, en alle zijn
ze met groot vakmanschap uitgevoerd'. Gerard de Jongh en zijn vakmensen
zijn er met recht trots op. Niet zo vreemd als je tien jaar lang
betrokken bent geweest bij een metamorfose die de toeschouwer het
gevoel geeft dat hij een treinreis heeft gemaakt naar de jaren negentig
van de 19e eeuw. |
schildErsBEdrijf de Jongh bv
'Het vak tot in detail beheersen en topprestaties leveren op het gebied van klassieke
schilderwerken en restauratietechnieken, dat is de doelstelling die Schildersbedrijf
de Jongh zichzelf heeft opgelegd. De dertien vakmensen uit Waardenburg hebben
ervaring met talloze bij monumentale panden toegepaste verfsoorten, van lijn- en
standolieverven tot Japanlak en schellak. Vergulden met bladgoud, verwerken en
restaureren van goudleerbehang en behang op spanjute, imitaties, beletteren, biezen,
plafond- en muurschilderingen restaureren, Italiaans stuc- en pleisterwerk, patineren,
glaceereffecten, het is slechts een greep uit de vele disciplines die men hier beheerst.
Kijk op op www.dejonghwaardenburg.nl bij 'Referenties' en het is duidelijk dat
Schildersbedrijf de Jongh een schat aan ervaring heeft op het gebied restauraties.
Benaderen via de telefoon kan uiteraard ook nog altijd: 0418 – 651 808.
62 | MonuMentaal MonuMentaal | 63
6