1 - s-Hertogenbosch

Kring Nieuws
uitgave van Kring vrienden van ’s‑HertogenboscH
Jaargang 32
nummer 6
november 2006
Voorwoord 2
Boschlogie 2
Korte berichten 3
Haikoe 4
Korte berichten 4
Redactie KringNieuws 15 jaar 5
Fietsen naar wijn 6
Molens en bier 6
’s-Hertogenbosch een stad vol
verhalen 8
Varen 9
Veranderingen 10
Feest en vertier 10
Nieuw Kringhuis thuisbasis
vrijwilligers 12
Gevraagd 13
Muzikaal onthaal
twee koninginnen 14
Erasmusfestival 15
Van Gogh terug 16
Excursie Werkgroep
Industrieel Erfgoed 17
Een eerbetoon aan
Jeroen Bosch 18
In de winter 19
Achter den Engel 20
“Jeroen Bosch Centrum”

V B
Voorwoord
foto omslag
Ellie de Vries
Voor u ligt de laatste KringNieuws van 2006. Een
jaar waarin er veel gebeurd is bij de Kring. Om te
beginnen bij het KringNieuws zelf. Sinds begin dit jaar
verschijnen we in kleur en te oordelen naar de vele
reacties die bij de redactie zijn binnengekomen, valt
dat bij u bijzonder in de smaak. Ook wij zijn er zeer
verguld mee dat we die toestemming van het bestuur
mochten verkrijgen.
In een kort artikel kunt u lezen dat de redactie 15 jaar
actief is! Wij hebben dat gevierd met een bijzondere
vergadering en een taart.
Dan was er dit jaar de aankoop van een nieuw
Kringhuis in het Lombardje. We kunnen u melden
dat de verbouwing van dit pand inmiddels voltooid
is. In december verhuizen we daadwerkelijk naar het
Lombardje.
U vindt in dit nummer van het KringNieuws diverse
onderwerpen van verschillende auteurs.
Fijn dat de oproep in de vorige editie resultaat heeft
gehad!
Een van de artikelen is geschreven door Rob
Hoogeboom. Hij schrijft een verhaal over molens en
doet verslag van een lezing. Rob loopt daarmee vooruit
op het jaar 2007, dat de vereniging De Hollandsche
Molen heeft uitgeroepen tot het Jaar van de Molens.
Het jaar van de molens wordt door middel van diverse
landelijke en regionale activiteiten ingericht. Een
van deze activiteiten is een grote tentoonstelling
over Molens in de Nederlandse kunst. Ook worden
modellen en objecten uit de geschiedenis van de molen
gepresenteerd in het Noord Brabants Museum.
De tentoonstelling Meesters en Molens- van
Rembrandt tot Mondriaan is in 2007 te bekijken in
drie musea in ’s-Hertogenbosch, Den Haag en Assen.
In januari zullen we een ruime aankondiging over de
tentoonstelling plaatsen in het KringNieuws, omdat
ook de Kring meewerkt aan deze unieke expositie.
Maar…er zijn meer verrassingen. Daarover kunt u
lezen in de eerste editie van het KringNieuws van 2007.
Kopij voor het januarinummer kunt u inleveren tot
20 december 2006.
Namens de redactie wens ik u vanaf deze plaats
gezellige feestdagen toe en een gelukkig en
voorspoedig Nieuwjaar!
Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Boschlogie
Op 11 september is de cursus Boschlogie I voor
medewerkers van de Kring van start gegaan. Om met name
die vrijwilligers die het eerste contact hebben met klanten
voldoende achtergrondinformatie te geven, heeft het bestuur
van de Kring besloten hun gratis een cursus Boschlogie I
aan te bieden. Baliemedewerkers, mensen van de planning
en enkele anderen, die als eerste ‘klantcontact’ optreden zijn
voor deze cursus uitgenodigd. Een ander criterium is, dat de
belangstellenden niet al een andere, door de Kring betaalde
cursus hebben gevolgd.
Er waren voor deze cursus 20 plaatsen beschikbaar.
Er zijn ook snel 20 deelnemers gevonden. De aftrap
van de cursus vindt plaats in een van de zalen van het
Jheronimus Bosch Art Center, de voormalige nieuwe
Sint-Jacobskerk. De deelnemers worden verwelkomd
door voorzitter Jo Timmermans; Nort Lammers
vertelt iets over het ontstaan van de cursus in 1990.
Margot Scheepens en Jos van Bruggen coördineren
de lesactiviteiten. Margot legt de huisregels van de
cursus uit. Belangrijk is, dat om het certificaat te halen,
niet meer dan twee lessen verzuimd mogen worden.
Tenslotte krijgt iedereen een cursusmap met veel
achtergrondinformatie.
Naast de cursus Boschologie I, die aangeboden wordt
door het Koning Willem I college, zijn inmiddels
vervolgcursussen ontwikkeld. Er is een speciale
cursus voor kinderen van groep 8, die in het jargon
Jeubo(schlogie) heet en een cursus voor raadslieden en
ambtenaren, Rambo in hetzelfde jargon.
Inmiddels mogen 1655 mensen zich Boschloog
noemen!
Marjan Vonk
Margot
Scheepens en
Nort Lammers
delen de eerste
cursusmappen
uit

G K
gastvrouwen en
‑mannen gezocht
Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch is een professionele
vrijwilligersorganisatie. Wij stimuleren het bestuderen van de
cultuurhistorie en het bewaken van het cultuurhistorische erfgoed
van ’s-Hertogenbosch. Wij dragen onze kennis over via advisering,
lobby, participaties, opleidingen en cultuurhistorisch toerisme
als varen, rondleiden en museumbeheer. Meer dan 4000 leden
ondersteunen onze activiteiten. Wij zijn een hechte vereniging en
willen onze ruim 300 actieve vrijwilligers en de inwoners en de
bezoekers van ’s-Hertogenbosch een plezierige vrijetijdsbesteding
leveren.
voor het verzorgen van de dagelijkse werkzaamheden
in ons nieuwe Kringhuis zijn wij op zoek naar twintig
vrijwilligers, die als team het gastvrouw/‑heerschap willen
uitvoeren.
Het takenpakket van de gastheren en -vrouwen is zeer afwisselend.
Zo bent u verantwoordelijk voor het openen en sluiten van het
Kringhuis volgens veiligheidsvoorschriften, ontvangt u bezoekende
leden en vrijwilligers, verricht u ondersteunende werkzaamheden
bij alle activiteiten die in het Kringhuis worden georganiseerd,
verleent u assistentie bij secretariaatswerkzaamheden, beheert u de
garderobe en de kluisjes.
Om deze taken goed te kunnen uitvoeren, verwachten wij van de
gastvrouwen en -mannen dat zij prettig in de omgang zijn met de
bezoekers en goed in teamverband kunnen werken. De vrijwilligers
dienen zich op de hoogte te stellen van alle activiteiten van de
Kring en enige cultuurhistorische kennis van de stad te hebben.
Tevens is het noodzakelijk enige basiskennis van het werken met
de computer te hebben. De vrijwilligers moeten bereid zijn, indien
noodzakelijk, cursussen te volgen.
Spreekt bovenstaande u aan, bent u minimaal twee dagdelen per
week beschikbaar en bereid in een team op werkdagen van 9.00
tot 22.00 uur (uitgezonderd de vrijdagavond) de continue bezetting
van het Kringhuis te verzorgen, kom dan in actie.
Bel met Frans van Sundert (06 225 685 96) of met Rinus van
Rijswijk (06 219 664 42) voor meer informatie of stuur een
sollicitatiebrief aan: Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch, afdeling
Personeelszaken, postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch.
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Korte berichten
nogmaals H.W. valk
Geachte redactie,
In het laatste nummer van KringNieuws (september
2006, jaargang 32, nummer 5) las ik in de rubriek
Korte berichten een ingezonden brief van de heer
Lodewijk van Gorkom over architect H.W. Valk. Hij
vroeg zich af of er nog gegevens te vinden zijn over
een ontwerp voor een nieuw stadhuis in Amsterdam.
Inderdaad, die zijn er. Veel tekeningen, een maquette
etc. bevinden zich bij het Brabants Historisch
Informatie Centrum (BHIC) in de Citadel te
’s-Hertogenbosch (Zuid-Willemsvaart 2). Ze bevinden
zich in het archief van H.W. Valk (toegangsnummer
199) dat daar bewaard wordt. De inventaris van
dat archief is te raadplegen op www.bhic.nl. Op
de homepage moet men gaan naar ‘archiefstukken’,
daarna in de zoekfunctie ‘valk’ intypen, en daarna
gaat men naar de inventaris van architect Valk. Onder
de rubriek ‘gemeentehuizen’ vindt men dan de
gevraagde gegevens. De stukken zelf kunnen worden
geraadpleegd in de Citadel.
Wim Lindemann, oud-archivist bij het BHIC
duke burgerhof in Koetshuis
Van 21 oktober tot en met 10 december 2006 zijn
in het Koetshuis van het Noordbrabants Museum
uiteenlopende werken te zien van Duke Burgerhof. Het
getoonde is een selectie uit de nalatenschap van de
veelzijdige Bossche kunstenaar en beslaat verschillende
perioden van zijn helaas te korte leven. Het Koetshuis
is tijdens de openingstijden van het museum gratis
toegankelijk.
Te bezichtigen zijn zowel plat als driedimensionaal
werk waarin verschillende, dikwijls onorthodoxe
technieken zijn toegepast. Naast het beeld speelt in het
werk van Duke ook de taal een grote rol. Soms alleen
in de titel, vaker echter ook in het werk zelf. Niet direct
voor de hand liggende teksten of tekstdelen leiden in
combinatie met het beeld dikwijls tot een glimlach.
Niets is wat het heet te zijn. Dat waarvan wij denken
dat het geordend en vaststaand is blijkt door de kijker
van Duke van een volstrekt andere orde en dwingt
de toeschouwer ontegenzeggelijk tot overpeinzing.
Rode draad in het werk van Duke zijn de koe, de
wetenstand, de I Tjing en de geschriften van Epicurus.
Ingrid van Berlo

H K
Haikoe
Een haikoe is een gedicht van 17 lettergrepen, verdeeld over 3 regels (5-7-5
lettergrepen). Deze vorm van literatuur is sinds de16de eeuw klassiek in
de Japanse dichtkunst. In een haikoe wordt een verrassende ervaring of een
onverwacht nieuw inzicht verwoord.
In de warmte van Andalusië schreef José Helmhout–Rhee onderstaande haikoes.
Ze werden op 23 augustus 2006 voorgelezen door Oeds Helmhout tijdens een
poëzie-vaartocht op de Binnendieze voor de Torengidsen van de Kring Vrienden
van ’s-Hertogenbosch.
binnendieze
de Binnendieze
stroomt slingerend door de stad
met haar verhalen.
langs Vuchterstroom groeit
muurvaren en leeuwenbek
in oude muren.
oase van rust
weerspiegelende togen
in helder water.
oude keermuren
langs de Dieze in de stad
begroeid met korstmos.
flitsend fladderen
vleermuizen onder togen
bij avondschemer.
singelgracht
wuivende rietkraag
en dotters geel als boter
zij spiegelen zich.
kwakende kikkers
weiland vol boterbloemen
een koekoek die roept.
ondergaande zon
palet vol roze kleuren
de wind voert ze mee.
Herfst
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
bij de eerste storm
valt dood hout uit de bomen
de herfst komt eraan.
dophei wordt roestig
koekoeksbloem en wilgenroos
slapen langzaam in.
de lage herfstzon
geeft schaduwen op de straat
aan de overkant.
najaarsduisternis
hagelbui in de middag
genot bij kaarslicht.
klimop omstrengelt
langzaam de eikenbomen
als in een wurggreep.
leunend op elkaar
een omarming van takken
als een liefdespaar.
in de koplampen
lijkt de regen een gordijn
van diamanten.
een bijzondere
herfstzon overgoten dag
eindigt in noodweer.
na stormachtig weer
kwam de wind tot bedaren
gevolgd door stilte.
veel herfstmiddagen
gaan al vroeg in schemer over
de openhaard brand.
José Helmhout-Rhee
Korte berichten
reactie
Met veel interesse hebben we het mooie artikel
Verdwenen Industrieën van Jan van Haaren in het
KringNieuws van september 2006 gelezen. Het geeft
in een samengevatte vorm, en toch informatief, weer
welke industrieën in ’s-Hertogenbosch in het verleden
actief waren. Een prima initiatief om de lezers hierover
te informeren. Het is een bijzonder stuk Bossche
historie dat niet veel in het daglicht komt. Graag willen
we twee inhoudelijke opmerkingen maken over het
artikel.
In de tekst over de sigarenfabrieken wordt melding
gemaakt van 100 werknemers, in dienst van de
sigarenfabriek Goulmy en Baar. Deze grootste
sigarenfabriek aan de Boschdijkstraat had in zijn
beste jaren wel 1000 werknemers in dienst, zowel
mannen, vrouwen als kinderen. In 1929 werd de
fabriek overgenomen door Willem II uit Valkenswaard.
Vandaar dat nu nog op het gebouw deze naam prijkt.
In het onderdeel dat gaat over de metaal wordt gezegd
dat Grasso zich bezig hield met het inrichten van
wasserijen. Dit berust op een misverstand. Grasso
produceerde machines voor de margarine-industrie
zoals karnkneders, boterdrogers en boterverdeelapparatuur.
De grondstoffen die door de margarineindustrie
werden verwerkt, waren aan bederf
onderhevig en dienden gekoeld te worden. Om deze
reden ging Henri, de enige zoon van Willem Grasso
zich verdiepen in de koeltechniek. Aanvankelijk
bestond de productie slechts uit condensors,
verdampers en pekelbakken. In 1910 werd de eerste
ammoniak-compressor geheel in de eigen fabriek
gebouwd. Het bedrijf Grasso bestaat nog steeds in
’s-Hertogenbosch en produceert de wereldbekende
koelcompressoren.
Werkgroep Industrieel Erfgoed WINDE
reactie Jan van Haaren
Het aantal werknemers bij Goulmy en Baar kan
nooit 1000 zijn geweest. Er was in de fabriek maar
plaats voor maximaal 500 mensen. Ooit zijn er 400
werknemers aan de slag geweest.
Wat Grasso betreft: het staat vast dat W. Grasso
stoomwerktuigen vervaardigde. Wie de afnemers
waren vind ik niet essentieel. Zowel boterfabrieken als
wasserijen werkten met stoom en waren afhankelijk
van toeleveringsbedrijven als Grasso. Of Grasso en
Grenco hetzelfde is, kan ik helaas niet beamen.

RRedactie KringNieuws 1 jaar
Het KringNieuws is bijna net zo oud als de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch.
Toch vierde de redactie onlangs haar 15-jarig bestaan. Over de geschiedenis van
het KringNieuws kan niemand beter vertellen dan Jack van Elten, die vanaf 1991
deel uitmaakt van de redactie.
Het eerste KringNieuws dateert van 1973, kort na de oprichting van de Kring.
Het was een mededelingenblad van het bestuur en verscheen dan ook onder
verantwoordelijkheid van de secretaris, Jan Kleyne. De leden werden op de hoogte
gehouden van verenigingsnieuws en activiteiten.
foto:
Studio
Van Elten
Kringnieuws anno 1991
In 1991 gaan er stemmen op om in het KringNieuws
meer artikelen over heemkunde op te nemen. Met
name Harrie Blankert dringt er op aan een redactie te
benoemen, die de bedoelde artikelen kan schrijven,
actief kopij van derden werft en ingezonden artikelen
beoordeelt. Dat zijn geen taken voor de secretaris
van het bestuur. Een aantal vrijwilligers gaat aan de
slag. Er wordt een nieuwe lay-out ontworpen, een
redactiestatuut gemaakt, er worden richtlijnen voor
schrijvers vastgesteld en er komt een begroting.
Op 26 september 1991 geeft het bestuur het groene
licht. Er zal zes keer per jaar een KringNieuws
verschijnen in een oplage van 1200 stuks. Er wordt
een redactie gevormd die onafhankelijk is van
het bestuur. Namen uit die tijd zijn naast Harrie
Blankert: Jan Bruijstens, Jack van Elten, Theo van
Herwijnen, Ati Linders en John Vermulst. Een
bestuurslid van de Kring woont, als contactpersoon,
de redactievergaderingen bij. Het eerste nummer
van het KringNieuws nieuwe stijl verschijnt als
bijlage bij het decembernummer van het bestaande
mededelingenblad. Vanaf 1992 valt het nieuwe
KringNieuws bij de leden in de bus.
oude verslagen
Bladerend door oude verslagen blijken dat dezelfde
vragen steeds opnieuw aan de orde komen. Een
daarvan is de relatie tussen het bestuur van de Kring
en de redactie. De redactie is autonoom, bepaalt
zelfstandig de inhoud van het blad. Maar natuurlijk
is de redactie gebonden aan het beleid van de Kring.
Soms is de redactie wat te eigenzinnig en dan worden
de afspraken weer wat aangescherpt.
De ene periode is het bestuur duidelijk zichtbaar in
het KringNieuws, zoals in de tijd dat Cor Gillhaus de
voorzittershamer hanteerde. Hij vroeg ieder nummer
aandacht voor een bepaald thema. Volgend jaar zal het
bestuur opnieuw regelmatig van zich laten horen.
steeds professioneler
Het KringNieuws heeft zich voortdurend ontwikkeld.
Van een gestencild blad naar een gedrukte versie met
een enkele foto. Van een zwart-wit uitgave, via een
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
voorblad met een steunkleur voor het vignet naar
een fullcolour uitgave. Het blad is gegroeid. Van 12
pagina’s per uitgave in 1992 naar 20 in 2006. Ook de
oplage is meer dan verdubbeld.
De redactie is best een beetje trots op het huidige
KringNieuws. Leden laten de redactie weten dat zij het
KringNieuws van nu op prijs stellen. Daar zijn we blij
mee. Maar we blijven kritisch. Soms is er nauwelijks
genoeg kopij. Soms had de opmaak van een pagina
beter gekund, soms is een fout blijven staan.
schrijvers gevraagd
Het KringNieuws is mede afhankelijk van mensen
die artikelen inzenden. Een aantal leden van de
Kring stuurt regelmatig een bijdrage. Jan van Haaren
schreef al voor het eerste KringNieuws nieuwe stijl in
1991 en van zijn hand zijn de afgelopen vijftien jaar
regelmatig artikelen verschenen. De redactie neemt
graag artikelen op die gaan over de heemkunde, de
cultuur en de culturele geschiedenis van onze stad.
Inzending van bijdragen wordt op prijs gesteld. Vindt u
schrijven leuk, maar weet u geen onderwerp? Dan weet
de redactie vaak wel iets. Heeft u wel een onderwerp,
maar vloeit uw pen niet zo gemakkelijk? Dan helpen
we u met het redigeren van de tekst, zoals dat deftig
heet. Voorwaarde is, dat u uw tekst digitaal kunt
aanleveren.
De redactie heeft zich tijdens de laatste vergadering
tegoed gedaan aan een lekkere taart. We gaan
enthousiast verder. Volgend jaar gaan we weer zes
prachtige nummers maken.
Marjan Vonk

F
MMolens en bier
Fietsen naar wijn
Fietstocht georganiseerd door LEF op 30 september 2006.
Bang om zich te verslapen zat Agnes vanaf 8.15 uur op het stoepje voor de
Kijkshop te wachten op haar mensen, die zoals afgesproken allemaal om 9.30 uur
present waren.
De tocht begon bij het Sint-Janslyceum en bracht
ons langs Haanwijk richting Sint-Michielsgestel. Wij
vervolgden de weg richting Gemonde en arriveerden
om 11.00 uur op de Damianenweg in Sint-Oedenrode.
Daar ligt de wijngaard Domaine Les Damianes,
waar wij werden ontvangen door wijnboer Fons van
Boxmeer en zijn vrouw.
Na aankomst van de zes personen, die per auto
kwamen kregen wij van Fons een zeer enthousiaste
en interessante uitleg over de verbouw van zijn drie
druivenrassen, de Regent, de Riesling en de Dornfelder.
In 1985 plantte hij zijn eerste druivenstokken op
kunstmatig aangelegde heuvels, die door middel
van windsingels beschermd worden tegen de koude
Noorden en Oosten winden.
De rondleiding over zijn Domaine gaf het gevoel in
een oase van rust te verkeren. Maar door het jaar
heen moet er hard gewerkt worden om een goede
oogst te verkrijgen. De druiven worden na de pluk
vervoerd naar Valwig aan de Moezel in Duitsland om
tot wijn geperst te worden. Het Domaine heeft diverse
wijnen, waaronder een droge witte, een rode en een
dessertwijn.
Deze wijnen hebben wij alle drie mogen proeven.
Tijdens de proeverij, die plaatsvond in een door Fons
zelf aangelegde sfeervolle met kaarslicht verlichte
wijnkelder werd een video getoond over de vele arbeid
die de wijngaard met zicht meebrengt.
De wijngaard dankt zijn naam aan de paters
Damianen, ofwel de paters H. Harten. Het klooster van
de paters bevond zich op een steenworp afstand van
het Domaine.
Bij de wijnboer is de interesse voor wijn en wijnbouw
ontstaan toen hij een aantal jaren geleden een slijterij
was gestart in Sint-Oedenrode. Hij was metselaar,
wat ook wel te zien is aan zijn prachtige gemetselde
wijnkelder.
Bij het vertrek werden door ons de nodige Rooise
wijnen ingeslagen en gingen we allemaal op de kiek.
De terugreis verliep voorspoedig, misschien zat er iets
minder vaart in, maar voor de paaaaaaltjes werd nog
steeds netjes op tijd gewaarschuwd.
Agnes en Nolly dank jullie wel voor het organiseren
van deze fietstocht door een stukje mooi Brabant.
Jet Smits
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
In de laatste jaren is mede dankzij de cursus Boschlogie
veel gebeurd op cultureel en historisch gebied. Vele nieuwe
ideeën zijn geboren en er zijn verenigingen opgericht als
het Bosch Keldergenootschap en Vrienden van molens van
’s-Hertogenbosch. Vooral de synergie die optreedt tussen de
verschillende modules is opmerkelijk te noemen. Een van de
laatste is de module Industrieel Erfgoed met daarin onder
andere de historie van de Bossche bierbrouwerijen, wat al
in augustus 2006 is vermeld in het landelijke biermagazine
PINT.
Dit heeft mij ertoe aangezet om eens wat dieper in te
gaan op de relatie tussen de verdwenen molens en
bierbrouwerijen. Als men op de Binnendieze heeft
gevaren, wordt dit verhaal altijd wel verteld: het water
in de Middeleeuwen was te vuil om te drinken, maar
men gebruikte het wel om er bier mee te brouwen.
Behalve water heeft men ook andere grondstoffen
nodig zoals graan en gist.
molens
In de voorgaande eeuwen zijn er veel molens geweest
in ’s-Hertogenbosch. Het oudste document waarin
sprake is van een molen is een oorkonde van 16
september 1296. Hierin geeft hertog Jan II van Brabant
toestemming aan de poorters Hendrik van Megen
en Jan van Vught om een windmolen te bouwen aan
de Vugtherdijk. Aanvankelijk staan de molens buiten
de stadsmuren in het open veld, in de buurt van de
toegangswegen naar de stad. Het aantal molens is
steeds wisselend geweest vanwege natuurgeweld,
stadsuitbreiding of gebrek aan economische waarde.
Rond 1550 staan er 17 molens. Vanaf 1750 zijn
er vrijwel constant 9 molens met diverse functies.

In 1938/1939 wordt de laatste molen, die van Van
Esch op bastion Deuteren afgebroken. De meeste
molens deden dienst als olie- of graanmolen. Echter
mout mocht niet zonder meer op een molen worden
gemalen. Er werd belasting op geheven en tot dusver
is bekend dat de Santvlietmolen op bastion Vught
dit alleenrecht had. Niet in alle historische stukken
is terug te vinden wat de functie was van de diverse
molens, maar gezien het aantal bierbrouwerijen dat de
stad in diezelfde eeuwen rijk is geweest, moest er toch
nogal wat mout gemalen worden. Een nadeel van een
molen is wel dat er wind moet waaien. Wie het eerst
komt wie het eerst maalt. En wat gaat nu voor? De olie,
het graan of het mout. Daarvoor is het wel bekend dat
veel stadsbrouwerijen een eigen kleine watermolen
hadden om mout te malen, waardoor ze minder van
wind afhankelijk waren. Nu is malen niet helemaal het
juiste woord omdat de schil van het mout alleen open
moet barsten en niet vermalen behoeft te worden.
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Omdat het toch vooral kleine brouwerijen waren,
gebeurde het mouten vaak bij de brouwerij zelf. Dit
kan een reden zijn dat men maar een molen kan
vinden die mout maalde. Men maalde er niet om.
Van deze molens is verder weinig terug te vinden
zij het dat het onderzoek van Nico Jurgens veel
aanknopingspunten biedt om verder te gaan zoeken.
Onlangs mocht ik genieten van een boeiende lezing
van deze Nico Jurgens. Zijn kennis van Bossche
molens is zo groot dat het mij verbaasde dat over
dit onderwerp nog geen boek is verschenen. Zoveel
boeken over ’s-Hertogenbosch sieren al mijn
boekenkast. Maar deze ontbreekt nog tussen al die
prachtige boeken over de cultuurhistorie van de stad.
Er is een kleine troost. In het voorjaar van 2007 zal
er in het Noordbrabants Museum een fantastische
tentoonstelling worden ingericht over de historie van
de molens. Dit in het kader van het Molenjaar 2007.
Er zijn in Nederland wel enkele kleine brouwerijen
te vinden met een proeflokaal die zijn gehuisvest
in molens. Zoals ’t IJ in Amsterdam en De Molen
in Bodegraven. Het is een kleine droom van
ondergetekende: een werkende (mout)molen op
de Bossche stadswal met daarin een ambachtelijke
bierbrouwerij.
Rob Hoogeboom
Werkgroep Verzamelaars Hertog Jan
Bronnen;
Nico Jurgens, ’s-Hertogenbosch jaargang 1997/1998
Paul van Dun, Acht eeuwen uit een goed vat
Rene Vogels, Boschlogie III, Module Molens
Ad van Drunen, Van Straet tot Stroom
Website: www.bosschemolens.nl
Ansichten: collectie Rob Hoogeboom

H’s-Hertogenbosch een stad vol verhalen
’s-Hertogenbosch is een stad met een rijke historie. Die geschiedenis is net een
spannend boek. Een groot aantal verenigingen en organisaties houdt zich bezig
met het Bossche verleden om te proberen die boeiende en ontroerende verhalen te
achterhalen.
De vraag is: hoe maak je de verhalen uit het verleden zichtbaar, hoe laat je mensen
van nu delen in de gebeurtenissen van vroeger. De gemeente heeft onderzoek laten
doen en een van de resultaten is de werkgroep Stedelijke Historische Presentatie.
Die werkgroep zal organisaties helpen hun kennis te presenteren.
Rolf Hage
met het
banier van de
tijdreiziger bij
de start van de
gecombineerde
vaar-
wandeltocht van
de Kring.
stedelijke Historische
Presentatie
De gemeentelijke werkgroep
Stedelijke Historische Presentatie
bestaat uit medewerkers van
het stadsarchief, de dienst BAM
(bouwhistorie, archeologie en
monumenten) en de afdeling
toerisme van de gemeente. Het
ligt voor de hand dat Rolf Hage,
directeur van het stadsarchief,
waar veel verhalen over de Bossche historie bewaard
worden, voorzitter is. Hij vertelt graag over wat de
werkgroep inmiddels heeft gerealiseerd.
Het is de bedoeling, aldus Hage, organisaties, en
met name vrijwilligersorganisaties, die zich bezig
houden met de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch, te
stimuleren met hun gegevens naar buiten te komen
en daar wat mee te doen. Een voorbeeld is de Markt.
Hage: ‘Op die plek is al bijna duizend jaar een markt
geweest, er zijn al bijna duizend jaar mensen die op
die plek kopen en verkopen, kermis vieren en vroeger
terechtstellingen bijwoonden. In de begintijd van
de stad haalden vrouwen water op de Markt, uit de
centrale put. En al heel lang zijn er cafés rond de
Markt, waar mensen ook vroeger even uitrustten, een
glaasje dronken, met elkaar zaten te praten. Die Markt
is niet zomaar een plein, dat is een plein met een lange
historie. Over die geschiedenis is veel bekend. Dat
verhaal moet verteld worden. Mensen gaan dan heel
anders naar zo’n stadsplein kijken.
samenwerking stimuleren
De werkgroep heeft drie doelen. Ze wil in de eerste
plaats de samenwerking tussen al de ‘historieorganisaties’
bevorderen en de publiciteit voor hun
activiteiten versterken. Ze wil ook meer aandacht
schenken aan beroemde Bosschenaren. Jeroen
Bosch bijvoorbeeld. Bijna iedereen weet dat hij een
belangrijke middeleeuwse schilder was die in
’s-Hertogenbosch gewoond en gewerkt heeft. In het
pand aan de Markt, waar hij geboren is (waar nu De
Kleine Winst in gevestigd is) is een kleine plaquette
aangebracht om dit feit te memoreren. Hage: ‘Maar
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
dat de schilder later in een ander pand (waar nu
schoenenzaak Invito is gevestigd) woonde en werkte,
dat moeten voorbijgangers maar raden. Het is toch
leuk dat te weten, daar moeten we wat mee doen.’ De
derde taak van de werkgroep is het ontwikkelen van
een educatief project voor kinderen in groep 5, geënt
op De schat van de Donken, het zoekspel dat deze
zomer uitgebracht is.
tijdreiziger
De werkgroep Stedelijke Historische Presentatie
stimuleert organisaties om iets te doen met hun
kennis van historisch ’s-Hertogenbosch. Dat kan een
rondleiding zijn, een tentoonstelling, een lezing, het
vertonen van historische films of een muziekuitvoering.
De werkgroep heeft een budget om die activiteiten

mogelijk te maken. Voorwaarden zijn dat de activiteit
past in het jaarthema dat de werkgroep kiest, dat
de geboden activiteiten voldoende kwaliteit hebben,
spannend en verrassend zijn. Meestal is de toegang
of de deelname gratis. De werkgroep zorgt dan, naast
financiële middelen, voor de nodige publiciteit in de
rubriek Tijdreiziger.
de tijdreiziger
Het vignet van de Tijdreiziger is regelmatig te zien.
Bijvoorbeeld in de Bossche Omroep, op Boschtion, in
de krant die met Open Monumentendag uitgegeven
is en nu in het KringNieuws. De Tijdreiziger geeft
actuele informatie over activiteiten die betrekking
hebben op de historie van onze stad. U kunt dit jaar
nog naar een lezing over de nieuwe Sint-Jacobkerk
en naar een lezing over Johanna de Waanzinnige,
hertogin van Brabant, met aansluitend de film Juana la
Loca. De Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch heeft
dit jaar meegedaan met een gecombineerde vaar- en
wandeltocht. Volgend jaar komt er zeker
Weer een boeiend programma
De werkgroep is inmiddels bezig met de plannen
voor volgend jaar. Is dit jaar het thema Brabant 900
jaar, komend jaar staan ‘straten en pleinen’ in de
schijnwerpers. De activiteiten moeten nog worden
ingevuld. Daarvoor wordt weer een beroep gedaan
op de organisaties die het verleden van onze stad
koesteren. Via de website (www.detijdreiziger.nl) blijft
u op de hoogte van alles wat onder het keurmerk van
de Tijdreiziger worden aangeboden.
Marjan Vonk
(Advertentie)
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
VVaren
Na diverse activiteiten in het kader van 20 jaar varen zoals
het ludieke Armadavaren (prachtige voorplaat KringNieuws
5) en het hartverwarmende varen met een intercontinentaal
gezelschap zusters van de Mariënburg in gezelschap van
mgr. J. Bluijssen, was het op 20 september de beurt aan de
aanwonenden van onze Binnendieze.
Foto Nik de Vries
Dit om deze mensen eens het hele verhaal van de
schippers te laten horen in plaats van de flarden, die
regelmatig hun huiskamers binnenwaaien.
Leden van de commissie, Annie Aarens, Toos
Neijndorff, Jan van Roosmalen, Jaap Schinkel en
auteur dezes, zijn dagen bezig geweest om te traceren
wie aan de voorzijde van de panden woonden waar
achterlangs gevaren wordt en dat bleek achteraf geen
eenvoudige opgave. Daarna zijn de uitnodigingen
bezorgd, schippers opgetrommeld, en op de avond van
20 september was het zover.
Het werd gezellig druk in de voor deze gelegenheid
versierde Molenstraat. In twee vaarten hebben de ruim
200 aanwonenden die gehoor hadden gegeven aan
onze uitnodiging de historische route beleefd, nadat
een speciaal voor deze gelegenheid vervaardigde “Wij
varen 20 jaar”-button was uitgereikt.
De reacties waren bemoedigend. Velen beloofden met
hun hele familie terug te komen.
Al met al wederom een zeer geslaagd evenement.
Ger Wiegers
Namens de organisatiecommissie “Wij varen 20 jaar”

V
FFeest en vertier
10
Veranderingen
De komende maanden verandert veel bij de Kring. Door de voltooiing van
de verbouwing van het nieuwe Kringhuis in het Lombardje moet er verhuisd
worden. Tevens is een pand aan de Molenstraat verkocht. Een en ander
heeft de nodige consequenties op korte termijn.
De verbouwing van onze nieuwe aanwinst in het
Lombardje nadert zijn einde.
In december gaat het bestuurscentrum van de
Kring (secretarie en telefonisch reserveringsbureau)
verhuizen van de Verwersstraat naar het Lombardje.
De daadwerkelijke verhuizing is gepland van 8 tot
12 december. De voorbereidingen beginnen eerder.
Voor de bibliotheek en het archief betekent dit dat de
zaken vanaf 20 november ingepakt worden.
Voor het reserveringsbureau van de Binnendieze heeft
dit geen consequenties.
Voor het reserverings- en planningsbureau van het
‘droge’ gedeelte heeft dit wel gevolgen.
Om de verhuizing zo goed mogelijk te laten
verlopen zal dit van 5 tot en met 12 december 2006
gesloten zijn. Een en ander houdt verband met het
verhuizen van de inventaris en het overzetten van de
telefooncentrale, het inrichten van de reserveringslijn
en het computernetwerk. Het geheel is operationeel
vanaf 13 december 2006.
Als alles volgens plan verloopt, zal het bestuurs- en
administratief centrum van de Kring in de loop
van week 50 weer operationeel zijn. De datum
van openstelling van het Het Kringhuis volgt. Het
Kringhuis is de huiskamer van de vrijwilligers van de
Kring waar tevens in de avonduren lezingen kunnen
worden gehouden. Op dit moment is nog niet bekend
wanneer ze werkzaamheden in dit gedeelte gereed zijn.
sluiting molenstraat 27b
Onze vergader- en lesruimte in de Molenstraat 27b is
per 1 december verkocht. Dit betekent dat de Kring
deze ruimte leeg en schoon moet opleveren. Dit
heeft als consequentie dat vanaf 20 november alle
bijeenkomsten, lessen en vergaderingen daar niet door
kunnen gaan.
Het bestuur vraagt hiervoor begrip. Wanneer u voor
uw bijeenkomst geen alternatief heeft, kunt u terecht
bij de secretaris van de Kring. Deze zal met u een
oplossing proberen te vinden.
Voor de planning van les, lezing en vergaderruimte
in 2007 volgt een nieuwe aanvangsdatum en hierbij
behorende toegangsregeling.
Al met al een hele verandering en eindelijk na dik
33 jaar een eigen ruimte!
Frans van Sundert
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Open Monumentendag stond dit jaar in het teken van
feest en vertier, een thema dat ’s-Hertogenbosch op het lijf
geschreven is. Er zijn weinig steden in Nederland waar, in
verhouding tot het aantal inwoners, zoveel gezellige cafés en
terrassen zijn als in onze stad. Dat trekt ook veel bezoekers.
In de krant die uitgegeven is ter gelegenheid van Open
Monumentendag staan veel cafés en restaurants met
een verleden genoemd met een aantal historische
wetenswaardigheden. Guus Smits, gids van de Kring, die
met belangstellenden langs die panden wandelde, voegde nog
wat extra leuke weetjes toe.
oud vermaak
Oude vormen van vertier en vermaak zijn markten
en kermissen. ’s-Hertogenbosch is vanouds een
marktplaats. Als tegenprestatie voor het bouwen van
de eerste vesting kreeg de stad het recht om markt
te houden. En markten trekken kooplui. Boten met
graan werden afgemeerd bij de Korenbrug. Sjouwers
brachten de zakken rogge en haver via het Eerste en
het Tweede Korenstraatje naar de Markt. Zwaar werk.
Op de terugweg lustten ze wel een hartversterking.
Zo ontstond een rij kleine kroegjes langs die route.
Inmiddels zijn er nog enkele bijgekomen.
vertier van stand
Kroegen, herbergen, die waren voor sjouwers, voor
arbeiders, voor rondtrekkende kooplieden. Heren
lieten zich niet zien in dergelijke gelegenheden. Zij
gingen hooguit naar een koffiehuis.
Aan het einde van de 18de eeuw kondigt de
Verlichting zich aan. Vrijheid en ontwikkeling worden
belangrijke begrippen. Heren van de stedelijke elite
en officieren van het Bossche garnizoen die samen
willen debatteren over allerhande zaken worden lid
van een sociëteit. Daar kunnen ze onder het genot van
een glas wijn praten over van alles en nog wat, ook
over zaken en politiek. Aan de Markt vestigen zich
verschillende van die sociëteiten. In sociëteit De Zwarte
Arend op nummer 11 zijn vooral patriottische heren te
vinden. In de sociëteit die gevestigd is in het logement
De Gouden Leeuw, op de plaats waar nu V&D staat,
vinden Oranjegezinde inwoners elkaar. Er waren
nog meer sociëteiten aan de Markt, onder andere op
nummer 37, waar al in de 18de eeuw een koffiehuis
was gevestigd en in 1786 een sociëteit opgericht
werd. In het huidige pand van Mennenmode was het
Hollandsch Koffiehuis gevestigd. Op nummer 31, waar
nu opticien Pearl zit, waren zelfs twee koffiehuizen,
ook voor de ‘betere stand’.

V
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Heimelijk
Er is in alle tijden, in ieder stad ook veel min of meer
heimelijk vertier. Oorspronkelijk waren de huizen aan
de Markt ‘vrijstaand’ gebouwd. Naast ieder huis liep
een steegje naar de achterdeur. Die smalle steegjes
waren op donkere avonden vast en zeker ook plaatsen
van vertier. Later zijn de stegen bij het woongedeelte
van de huizen getrokken. Aan de gevel is niets meer te
zien. Maar let eens op het dak: de kap staat vaak nog
op het oorspronkelijke huis, het gedeelte boven het
steegje is plat.
Er zijn in het archief stukken over ander heimelijk
vertier gevonden. Op het stadhuis staat een toren, die
niet alleen bedoeld is om het prestige van het pand
te benadrukken. Vroeger was dat ook de plek waar
een wachter zat die brand of rellen moest signaleren.
Torenwacht Gijsbertus zag tijdens zijn dienst ook een
aardig Mariken. Hij lokte haar mee naar boven, maar,
helaas voor Gijbertus, ze werden betrapt. Hij moest
voor het gerecht verschijnen. In de archiefstukken is
zijn verklaring te vinden: hun omgang was beperkt
gebleven tot enige ‘dartele dijenkletserijen’, maar
‘vleselijke conversatie’ had niet plaatsgevonden.
bordelen
De Stoofstraat heeft, bijna zo lang ze bestaat, bekend
gestaan als rosse buurt. Hoe kwam dat? De Stoofstraat
is niet de straat waar de stovenmakers woonden, zoals
u misschien dacht. Nee, het was de straat waar een
aantal openbare stoven waren, badhuizen, waar men
baden kon in warm water. Uiteraard alleen bedoeld
voor mannen. Vrouwen wasten zich binnenshuis of ze
wasten zich niet. Lange tijd werd het wassen van het
lichaam als ongezond gezien. En als die mannen dan
de kleren uit hadden en schoon gebaad waren, ja, dan
waren daar altijd dames die hun diensten aanboden.
Mede dankzij het mooie weer heerste overal in de
stad, op de markt, de terrassen, de straatjes in de
binnenstad, een vrolijke stemming. De presentatie van
verschillende activiteiten in het kader van Brabant 900
maakte van deze aflevering van Open Monumentendag
een extra feestelijke dag.
Marjan Vonk

NEen eigen Kringhuis staat al geruime tijd boven aan het verlanglijstje van het
bestuur. Dat Kringhuis moet naast andere functies ook een huiskamer zijn waar
vrijwilligers elkaar kunnen ontmoeten. En omdat het aantal vrijwilligers gestaag
groeit, mag die ruimte niet te klein zijn.
1
Nieuw Kringhuis thuisbasis vrijwilligers
De Kring is met de huidige locatie in de Verwersstraat
altijd zeer tevreden geweest. Het bestuur is dan ook
dankbaar dat we de afgelopen zes jaren gebruik
hebben kunnen maken van de ruimte achter en in het
Prentenmuseum van Jo Timmermans. Maar zoals bijna
te voorspellen was, heeft de vereniging een bijzonder
grote groei doorgemaakt. Niet alleen qua aantal
leden, maar nog meer door het toenemende aantal
vrijwilligers. Dit is voortgekomen uit het groeiende
aantal schipper-, stads- en torengidsen en het aantal
werkgroepen dat actief is bij en voor de Kring Vrienden
van ’s-Hertogenbosch.
Het huidige Kringhuis in de Verwersstraat biedt
geen ruimte voor een ontmoetingsplek voor al
die vrijwilligers. Naast de bezoekersbalie in de
museumruimte zijn daar alleen het secretariaat, de
administratie en het reserveringsbureau gevestigd.
Omdat binnen afzienbare tijd de huurtermijn van
de kantoorruimten in het Prentenmuseum afloopt,
werd het zoeken naar een nieuw pand dringend. In
februari zijn de panden Lombardje 10, 12, 14 en 16
aangekocht. Dit is sinds het bestaan van de Kring de
eerste keer dat de Kring een Kringhuis in eigendom
verwierf. De vorige zes locaties werden steeds gehuurd.
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Het pand ligt centraal in de oude binnenstad en is
heel geschikt voor de Kring. Het nieuwe Kringhuis
is in de eerste plaats bedoeld als ‘huiskamer’ voor de
vrijwilligers. Het is ook de plaats waar vrijwilligers
en werkgroepen in de toekomst hun post ophalen en
informatie kunnen uitwisselen; er zijn mogelijkheden
om te kopiëren en internet te gebruiken. In het pand
worden ook het secretariaat, de administratie en het
reserveringsbureau gevestigd. De balie van de Kring
blijft gehandhaafd in het Prentenmuseum in de
Verwersstraat.
Er was in het nieuwe pand een ingrijpende interne
verbouwing nodig. Eerst zijn er plannen gemaakt,
daarna werd een deel van de bestaande indeling
gesloopt, nu komt zo langzamerhand het interieur
van de zo gewenste huiskamer in beeld. De prachtige
grote ruimte van 110 m², met gedeeltelijk verlaagd
plafond, ziet er nog kaal uit. Maar de plannen voor de
inrichting zijn klaar. Langs twee wanden komen vaste,
afsluitbare, kasten voor de bibliotheek van de Kring.
Vrijwilligers kunnen daar het beschikbare materiaal
raadplegen aan een gezellige ouderwetse leestafel.
Daarop komen ook de tijdschriften te liggen, waar
de Kring op geabonneerd is. Nu rouleren die nog en
moeten belangstellenden wachten op hun beurt. Straks
liggen ze op de leestafel en kunnen alle medewerkers
zo even binnenlopen om te kijken wat er aan nieuwe
informatie is binnengekomen.
Naast de leestafel komt er een drietal zitgroepen om
de huiskamerfunctie te benadrukken. Gidsen kunnen
voordat een rondleiding start, even een kop koffie
drinken of na een rondleiding bijpraten. Zij werken
altijd alleen en het is soms heel prettig om ervaringen
te delen met collega’s. Daar is die huiskamer de
geschikte plek voor. Naast deze ruimte komt een
kleine compacte keuken met koelkast, vaatwasser en
koffievoorziening.
Natuurlijk moeten we ook economisch met onze
mogelijkheden omspringen. Daarom wordt deze
ontmoetingsruimte zo ingericht dat er ook opleidingen,
lezingen, films en dia-avonden kunnen worden
gehouden.
Naast de grote huiskamer telt het pand vier
royale kantoorruimten. In één hiervan komt het
reserveringsbureau. De mensen die daar gaan werken
zullen dat zeker als een vooruitgang beschouwen: een
kantoor met daglicht is te verkiezen boven de huidige
ruimte met alleen een lichtkoepel. De Binnendieze
loopt langs het pand. In het zomerseizoen, varen hier
onze boten!

1
foto’s:
Frans van
Sundert
Ook de administratie en het secretariaat van de Kring
krijgen een plaats in dit nieuwe Kringhuis. De twee
overige ruimten zijn geschikt voor vergaderingen van
bestuur en werkgroepen. In deze ruimten hoort een
PC met internetaansluiting tot de vaste inrichting.
Om het allemaal betaalbaar te houden wordt het
kantoor- en vergadergedeelte van het pand met het
reeds aanwezige meubilair ingericht. Als het Kringhuis
in het Lombardje in gebruik is genomen, wordt de
vergaderlocatie Molenstraat 27b afgestoten.
Inmiddels zijn timmerlui, elektriciens en schilders
hard bezig. In het administratiegedeelte moest het
verlaagde plafond er eerst uit en zijn alle leidingen
vernieuwd. Nu wordt het plafond hersteld. In het
hele pand is inbraakwerend dubbel glas geplaatst. Er
doen zich bijna dagelijks kleine problemen voor: een
muurtje dat op de tekening niet, maar in de praktijk
wel in de weg staat, het verbreden van de toegang van
de huiskamer, zodat ook mensen met een rolstoel
naar binnen kunnen, de eisen die aan de interne
telefooncentrale gesteld worden.
1 februari begint de reservering voor het nieuwe
seizoen, dan moet er in het nieuwe Kringhuis gewerkt
kunnen worden; in het januarinummer van het
KringNieuws hoort u meer hierover.
Frans van Sundert/Marjan Vonk
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
GGevraagd
(oud‑)docenten
Alle middelbare scholieren in Nederland hebben in
de tweede fase als verplicht vak CKV 1 (culturele en
kunstzinnige vorming). Zij moeten voor dit vak een
aantal studie-uren maken en het bezoeken van in
dit kader passende objecten maakt daarvan deel uit.
Gedacht kan worden aan architectuur, kunstwerken,
rondwandeling historie/bouwstijlen, musea of ateliers/
galerieën.
’s-Hertogenbosch heeft op dit gebied veel te
bieden. Er is al veel toegankelijke informatie
vergaard en vastgelegd. De gedachte is om een
pakket te ontwikkelen dat zal worden aangeboden
aan de vakgroep CKV 1 van de middelbare
scholen. Het pakket kan bestaan uit verschillende
bezienswaardigheden met informatie daarover en een
activerende vragenlijst waarbij naar de eindtermen van
het vak toegewerkt wordt.
Een samenwerkingsverband van de PR-commissie
van Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch, het KW1
College en de werkgroep Boschlogie wil een werkgroep
oprichten om dit pakket samen te stellen. Het doet
daarvoor een beroep op (oud-)docenten van het
voortgezet onderwijs, omdat alle aanwezige informatie
in een didactisch verantwoorde vorm moet worden
aangeboden. Ervaring in het onderwijs op het gebied
van kunstzinnige vorming is niet nodig. Ervaring in
het middelbare onderwijs liefst wel.
Wie heeft zin om zich aan te sluiten bij de werkgroep
en ’s-Hertogenbosch landelijk op de kaart te zetten bij
de volwassenen van de toekomst?
Als u meer informatie wilt, kunt u contact opnemen
met:
Nannie van Berkum (n.vanberkum@kw1c.nl) of
Annette François (annette francois@hetnet.nl; tel.
073 - 503 40 43).

MMuzikaal onthaal twee koninginnen
1
In twee voorgaande artikelen vertelde ik u over het bezoek van koningin Emma en
koningin Wilhelmina aan ’s-Hertogenbosch op 15 en 16 mei 1895. Het moeten
slopende dagen zijn geweest voor beide vorstinnen, vooral voor de pas 14-jarige
Wilhelmina. Voor en na ’s-Hertogenbosch stonden andere plaatsen op het
programma.
In het volgende artikel vertel ik u iets over de concerten en dergelijke die
plaatsvonden in onze stad. Het grote aantal ervan laat weer eens zien wat een rijk
muzikaal leven er was in de oude hertogstad.
’s-Hertogenbosch
heeft een unieke
straatnaam:
Koninginnenlaan.
Wie weet waar
de mast op de
achtergrond voor
diende?
Op woensdag 15 mei zijn er – en dat zal de
Bossche Beiaardstichting plezier doen – enkele
carillonbespelingen. Van 11 tot half 12 en van kwart
voor 12 tot kwart over 12 klinken de klokken van de
Stadhuistoren. Van 3 tot 4 uur is er een beiaardconcert
vanaf de Sint-Janstoren, gevolgd door “plechtig
klokgelui bij het bezoek van Hare Majesteiten aan de
kathedraal”.
11 uur is ook het tijdstip waarop de koninginnen
muzikaal worden begroet en wel door de fanfare
Neerlandia, die gevormd is uit het personeel der firma
Eugène Goulmy en Baar. Dit concert vindt plaats op
de Parade.
Van 1 tot 3 uur vindt er een matinee plaats op de
Markt door het muziekcorps der dienstdoende
schutterij. Dit corps gaat vervolgens naar de Parade
waar het om 5 uur een kindercantate begeleidt.
Tussen half 6 en 8 uur is er opnieuw een concert op de
Markt, nu door het staforkest van het tweede regiment
infanterie. We zijn er nog niet, want om kwart over 9
is er een muzikaal optreden van de fanfare Neerlandia,
“bij het passeeren van den Koninklijken Stoet in de
Beurzenstraat”.
De dag wordt muzikaal afgesloten door het
muziekcorps der dienstdoende schutterij, dat van
10 tot 12 uur een slotconcert op de Markt verzorgt.
donderdag 16 mei
De tweede dag van het koninklijk bezoek begint
om kwart voor 11 muzikaal opnieuw met een
begroeting door de fanfare Neerlandia, nu aan de
Hinthameruitgang. Intussen wordt het carillon van de
Stadhuistoren bespeeld. Dat duurt tot half 12.
Van 12 tot 2 uur is er weer een matinee op de Markt
door het corps van de dienstdoende schutterij.
Aansluitend wordt het carillon van de Sint-Janstoren
bespeeld, tot 3 uur. Meteen volgt een matinee op de
Parade door de fanfare Neerlandia.
Het staforkest van het tweede regiment infanterie is
van half 7 tot half 9 present op de Markt voor een
concert. Om half 10 is er een uitvoering door de
fanfare Neerlandia bij het vuurwerk dat ten noorden
van de Stationsweg plaatsvindt.
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Deze tweede en laatste dag van het bezoek wordt van
10 tot 12 uur muzikaal afgesloten met een concert op
de Markt door het muziekcorps van de dienstdoende
schutterij.
Daarmee is een eind gekomen aan twee muzikaal
enerverende dagen. De verschillende corpsen hebben
zich van hun best kant laten zien, de bevolking heeft
er ruim van kunnen genieten. Het is jammer dat
nergens te vinden was wat er zoal gespeeld is. Er is een
uitzondering hierop: er is een feestlied geschreven dat
de kinderen van ’s-Hertogenbosch gezongen hebben.
De tekst is van W. Zuidema; de melodie is die van
het Wilhelmus. Het is een opvallende keus, aangezien
dat Wilhelmus eerst in 1932 officieel ons volkslied is
geworden.
Feestlied
Wilhelmus van nassouwe,
Oranje bloesemkind,
Dra rijp ter Eerste Vrouwe,
Die ’t Neêrlandsch harte mint!
Aan Moeders hand gekomen
Ter grijze Hertogsteê,
Hebt gij haar ingenomen
Voor ’t rijk van liefde en vree!

1
Trompetten en kartouwen
Verkonden d’intochtpraal;
Maar uit het hart der trouwen
Rijst zachter, zoeter taal,
Die, schier te teêr voor woorden,
In zangen overvliet;
En ruischt in d’oude akkoorden
Een galm van Vondels lied:
“Frederick van nassouwe
“Ben ick, vroom Hollandsch bloed;
“Mijn vaderland getrouwe
“Met leven, lijf en goed;
“Een Prince van Oranjen
“Door wapenen vermaert;
“Voor Oostenrijck noch Spanjen
“En ben ik niet vervaert.
“’s Lands rechten en vrijheden
“Ick helpen val in swang;
“In geen vereende steden
“Gewetens felle dwang
“Of tyrannye lyen;
“Ick wensch de goe gemeent
“En trouwe borgeryen
“Door liefd te sien vereent.”
Zij lang voorbijgevlogen
Der vad’ren glorie eeuw –
Nog slaan wij fier onze oogen
Op ’t vaandel van den Leeuw.
En dekk’ geen Held de slapen
Met Neêrlands koningskroon –
Heel Neêrland staat in ’t wapen
Voor ’t kind zoo lief en schoon.
En, Moeder onvolprezen!
U rijst een harteklank,
Die éénig waard mag wezen
Uw englenwerk ten dank!
Door ’t jublen en het zinden,
Door ’t daverend hoezee,
Blijft hij naar Boven dringen –
U beiden Zegenbeê!
Zouden kinderen van de lagere school helemaal
begrepen hebben wat ze moesten of mochten zingen?
Het maakt natuurlijk niet uit, want wat is er in die
tijd spannender dan te mogen zingen voor liefst twee
koninginnen?
Nik de Vries
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
EErasmusfestival
Van 24 november tot en met 3 december vindt in
’s-Hertogenbosch het tweejaarlijks Erasmusfestival plaats.
Het festival heeft als thema Ontwerpen voor het publieke
domein. Dit heeft te maken met de toekenning van
de Erasmusprijs aan Pierre Bernard, een van de grote
Franse ontwerpers van onze tijd. Hij probeert met zijn
ontwerpen de wereld wat menselijker te maken. Dat het
Erasmusfestival in onze stad plaatsvindt heeft te maken met
het feit dat de grote humanist Erasmus hier heeft gewoond
en gestudeerd.
Een van de bijzondere zaken betreffende het festival is
de eigentijdse uitgave van Erasmus’ grootse werk Lof
der zotheid. Drie boeken worden gebundeld in een
cassette. Deze is vanaf 27 november te koop bij onder
andere boekhandel Adr. Heinen. De prijs is € 49,95.
Vanaf 23 november worden in De Verkadefabriek en
Theater aan de Parade films vertoond, die alle te maken
hebben met het thema van het festival. Ik noem er
enkele: Zazie dans le Métro, man uit Marmer, IT (film
uit 1923!), Salo of de 120 dagen van Sodom, Im Lauf
der Zeit, A Bout de Souffle, Viva la Muerte en Susy Q.
Bovendien wordt op 24 november de film Playtime
(van Jacques Tati) gedraaid op 70 mm!
Op verschillende plaatsen in de stad zijn meer dan
levensgroot werken van laureaat Pierre Bernard
opgesteld. Erasmus in de stad is een foto-expositie
in de openbare ruimte. Langs de Stationsweg, in de
Casinotuin en in het Paleiskwartier hangen uitvergrote
affiches, die Bernard zelf hiervoor heeft uitgekozen.
Voor leerlingen uit alle vormen van onderwijs is een
educatief programma opgesteld, onder de titel E-was here.
Er zijn onder andere workshops, ontwerpopdrachten
en een heus seminar. Tal van scholen en culturele
instellingen hebben hierbij samengewerkt.
Tot slot zijn er nog enkele specifieke programmaonderdelen.
Zo is er een bijzondere dansvoorstelling
in het Theater aan de Parade op 25 november,
inclusief een echte wereldpremière. Op 27 november
vindt er een congres plaats over Vormgeving van
zorginstellingen. Er is een modeshow van Frans
Molenaar en Addy van den Krommenacker op
3 december in het Provinciehuis. En in het Stedelijk
Museum ’s-Hertogenbosch is de tentoonstelling
Spring THERAPY te bezichtigen. Dit is een parkachtig
landschap met in het groen huizen; centraal staat een
binnenste buiten gekeerd huis.
Voor meer informatie en het volledige programma
kunt u kijken op de site van het Erasmusfestival:
www.erasmusfestival.nl.
Nik de Vries

V
EExcursie Werkgro
1
Van Gogh terug
Vanaf 25 november is de Van Gogh-presentatie in het Noordbrabants
Museum geheel vernieuwd. De nieuwe opstelling is het gevolg van de gelukkige
omstandigheid dat het museum de komende jaren zeven Van Goghs kan laten
zien. De nieuwe Van Gogh-presentatie is mogelijk gemaakt door het Van Gogh
Museum, het Rijksmuseum en de provincie Noord-Brabant. De heer Luijendijk,
gedeputeerde van Cultuur van de provincie Noord-Brabant, zal op zaterdag 25
november de presentatie openen.
Vincent van
Gogh (Zundert
1853 -1890
Auvers-sur-
Oise)
Kop van een
vrouw, 1885
Olieverf op
doek, 43,5 x
30 cm
Collectie Van
Gogh Museum,
Amsterdam
De provincie Noord-Brabant beijvert zich om een
ruimere plaats in te ruimen voor wie misschien wel
de belangrijkste en zeker de meest bekende Brabantse
kunstenaar is: Vincent van Gogh. Niet alleen heeft de
in Zundert geboren domineeszoon in deze provincie
zijn wortels, maar ook heeft hij hier een groot aantal
schilderijen en tekeningen gemaakt. Daarin waren
het landschap, de armoedige boerderijen en de
boerenmensen uit de late 19de eeuw zijn inspiratie.
Zijn betrokkenheid bij het leven op het platteland
was meer dan alleen geografisch bepaald. Van Gogh
voelde zich emotioneel betrokken bij de mensen die
hier met hard werken een armoedig bestaan wisten
op te bouwen. Hoewel hij later, na zijn vertrek naar
Frankrijk, in artistiek opzicht zou veranderen, is die
grote rol die hij aan het gevoel gaf altijd gebleven.
Vanuit die optiek is de Brabantse periode dan ook meer
dan alleen een vroege fase in de ontwikkeling van deze
kunstenaar.
bruikleengevers
Die vier nieuwe doeken zijn in bruikleen afgestaan
door het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum
uit Amsterdam. Het zijn alle vier schilderijen uit de
Brabantse tijd van Vincent van Gogh: Boerendorp in
de avond uit de zomer van 1884, een Garenspoelende
vrouw uit maart 1885, de Kop van een vrouw uit maartmei
1885 en Mand met aardappels uit september 1885.
Zij zijn een buitengewoon welkome aanvulling op de
drie al aanwezige doeken: Raderen van de watermolen
te Gennep uit november 1884, Zittende boerin met
daagse muts uit maart 1885 (beide bruiklenen van
het Instituut Collectie Nederland) en Spittende
boerin op de rug gezien uit de zomer van 1885, het
enige schilderij door Van Gogh dat ons museum in
eigendom heeft.
Ingrid van Berlo
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
Op 3 oktober rond half tien verzamelden 7 van de 9
werkgroepleden zich bij het station van ’s-Hertogenbosch
voor een excursiedag naar Arendonk en Turnhout in België.
Na een uurtje bereikten we ons eerste doel: Sigarenfabriek
P.P. Rubens in Arendonk. Enkele medewerkers van dit
bedrijf komen uit ’s-Hertogenbosch, zoals Ton Buenen
en Lambert Vorstenbosch, waarmee de verbinding tussen
Industrieel Erfgoed en deze sigarenfabriek snel verklaard
is. Immers ’s-Hertogenbosch was in het verleden een echte
‘sigarenstad’.
sigaren
Het huidige bedrijf, dat 8 personeelsleden in dienst
heeft, is gevestigd in een pand dat al lange tijd in
gebruik is voor het produceren van sigaren. In de
hoogtijdagen werkten er ongeveer 70 mensen. Er is
veel ruimte in gebruik voor opslag van grondstoffen,
machines en oude productiegereedschappen. De
huidige directie is begonnen om de werkplekken, waar
nu geproduceerd wordt, op te knappen. Het grootste
deel van het bedrijf is redelijk oud, industrieel erfgoed
uit de 30’er jaren van de vorige eeuw. Kantoor en
directievertrekken zijn nog ingericht met meubels,
telefoons en telmachines van 60 jaar geleden. We
zagen ook een boekhoudmachine van ongeveer 40 jaar
oud.
We kwamen natuurlijk voor het maken van sigaren:
zowel het echte ambacht, geheel handmatig snijden
en aanbrengen van het dekblad, alsook voor de vele
soorten machines die nog in gebruik zijn. De oudste
daarvan dateert uit 1929. Er staan ook redelijk recente
automatische machines uit 1980 tot 1990. Alles is in
eigen beheer weer in bedrijf genomen, onderhouden
en waar nodig gerestaureerd. Veel machines zijn
de laatste jaren opgekocht uit bedrijven die met de
productie stopten. Ook de houten sigarenplanken,

ep Industrieel Erfgoed
nodig om het binnenwerk (het zogenaamde bosje) om
een sigaar te laten drogen in de juiste vorm, zijn in veel
soorten en maten aangekocht. Hiermee produceert het
bedrijf sigaren voor een aantal eigen merken en voor
gerenommeerde merken als De Graaff in Den Haag. De
betere en duurdere soorten hebben een met de hand
aangebracht dekblad, bij de overige soorten wordt dit
mechanisch aangebracht. We hebben de verschillende
handelingen die bij het maken van een sigaar nodig
zijn uitvoerig kunnen zien. Van het snijden en
mengen van tabak na binnenkomst, het fermenteren
en mengen, tot het maken van het binnenwerk voor
de duurdere soorten. De goedkopere soorten worden
gemaakt met machines in een geautomatiseerd
proces. Het maken van de cederhouten kistjes voor
de verpakking wordt, in eigen beheer, met machines
bedrukt, gemonteerd en voorzien van scharnieren. Het
is interessant om een dergelijk klein bedrijf te zien,
dat met behulp van oude machines, maar vooral met
veel kennis en ervaring van het vak, in deze tijd nog
winstgevend kan blijven bestaan.
speelkaarten
Na de lunch op de markt van Turnhout zijn we
naar het Nationaal Museum van de Speelkaart
in de binnenstad gegaan. Het is gevestigd in een
mooi gerestaureerd fabriekspand, van voorheen de
gebroeders Mesmaekers. Dit museum heeft lang dienst
gedaan als drukkerij van speelkaarten. In Turnhout
was een aantal drukkerijen gevestigd die speelkaarten
maakten. Deze zijn verdwenen of gefuseerd tot het
grootste productiebedrijf van speelkaarten ter wereld,
Carta Mundi. Het is in een moderne drukkerij op
het industrieterrein aan de rand van de stad. In het
museum werden we enthousiast welkom geheten
en rondgeleid door een vrijwilliger die zelf 40 jaar
drukker is geweest van speelkaarten en bijbels. Een
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
wat merkwaardige combinatie, speelkaarten die vaak
gebruikt worden voor gokken of spelen om geld en het
belangrijkste boek voor alle christelijke kerken.
In het museum kregen we bij de machines, die daar
fraai gerestaureerd staan opgesteld, uitleg over de
ontwikkeling van het drukproces in het algemeen
en de bewerking van speelkaarten in het bijzonder.
Van de eerste, een 17de-eeuwse handmatig bediende
houten drukpers, via de steendrukpersen die veelal
aangedreven werden door stoomkracht tot de
moderne offsetpersen. De diverse machines, speciaal
voor het maken van speelkaarten, werden getoond
en de werking ervan duidelijk gedemonstreerd.
Indrukwekkend was een grote centrale stoommachine
zoals die vroeger alle machines in een bedrijf aandreef.
Mooi opgeknapt en goed zichtbaar door glazen
panelen in vloer en wand werd de stoommachine
ook in werking getoond. Ook hier een interessante
combinatie van geschiedenis (hoe speelkaarten werden
gemaakt voordat de boekdrukkunst uitgevonden was)
en vele machines en gereedschappen die in de loop
van eeuwen gebruikt zijn, tot een overzicht van alle
soorten speelkaarten die nu nog gemaakt worden.
Het Nationaal Museum van de Speelkaart is gevestigd
in de Druivenstraat 18 te Turnhout. Dit museum
bevelen wij graag bij u aan voor een bezoek. Naast de
opgestelde drukmachines worden ook demonstraties
gegeven van oude druktechnieken.
Al met al hebben we veel industrieel erfgoed gezien; de
onderlinge banden in de werkgroep versterkt, dus echt
een succes. Met dank aan de organisatoren van de dag.
Werkgroep Industrieel Erfgoed Winde

EEen eerbetoon aan Jeroen Bosch
1
Al geruime tijd wordt hard gewerkt aan de ombouw van de voormalige
Sint-Jacobkerk tot het Jheronimus Bosch Art Center. De werkzaamheden naderen
hun voltooiing en binnenkort opent het centrum zijn deuren.
Iedereen kan dan op verschillende manieren kennis maken met leven en werken
van Jeroen Bosch.
nieuwe functie sint‑Jacob
Volgens kunsthistorici is het niet goed mogelijk de
schilderijen van Jeroen Bosch te begrijpen zonder meer
te weten over de omgeving waarin de schilder leefde
en werkte. Centrale factoren in die leefomgeving waren
de stad ’s-Hertogenbosch, het speciale karakter van de
Bossche stedelijke samenleving in de tweede helft van
de 15de eeuw en het katholieke geloof.
Vanuit deze optiek is het niet meer dan logisch
juist in ’s-Hertogenbosch een centrum te wijden
aan Jeroen Bosch. In de loop der jaren is een aantal
pogingen ondernomen om de schilder een meer
permanente plaats in de stad te geven. Zo is op
verschillende locaties de collectie met fotopanelen van
de schilderijen te zien geweest. Verder waren er allerlei
plannen voor een combinatie van een documentatie-
en expositiecentrum. De vestigingsplaatsen varieerden
van historische panden in de binnenstad tot een nieuw
cultureel centrum in het Paleiskwartier.
De totstandkoming van het Jeroen Boschcentrum
kwam in een stroomversnelling nadat Jo Timmermans,
onder andere voorzitter van de Kring Vrienden van
’s-Hertogenbosch, de voormalig Sint-Jacobkerk aan de
Hinthamerstraat kocht van het bisdom. Timmermans
nam het initiatief om de kerk een nieuwe functie
te geven in de vorm van het Jheronimus Bosch Art
Center met het doel om iedereen –van kunsthistorici
tot toeristen– kennis te laten maken met de wereld
van Jeroen Bosch. De afgelopen jaren is hard gewerkt
aan de realisatie van de plannen, het opknappen
van de gebouwen en het voorbereiden van een
activiteitenprogramma.
toren
Voor bezoekers aan de stad wordt de markante toren
van het centrum een nieuwe toeristische trekpleister.
Niet alleen kan vanaf de toren een blik worden
geworpen op de stad van Jeroen Bosch, in de toren
zelf is ook het werk van de schilder te zien. Verdeeld
over verschillende verdiepingen hangen reproducties
op ware grootte van alle schilderijen. Een film plaatst
daarbij alles nog eens in het juiste perspectief. In een
nagebouwd atelier onder in de toren kunnen bezoekers
ervaren hoe 15de-eeuwse schilders te werk gingen.
Welke materialen gebruikten ze bijvoorbeeld? Hoe
bouwden ze hun compositie op?
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
gerlach‑collectie
De bibliotheek van het centrum bevat een schat aan
informatie in de vorm van boeken, tijdschriften,
krantenknipsels en allerlei op digitale media
vastgelegde bronnen. Een unieke bron is hier de
collectie die is opgebouwd door pater Gerlach. De in
Leuven tot kunsthistoricus opgeleide Gerlach hield
zich vanaf 1939 intensief bezig met Jeroen Bosch.
Hij wilde met name de invloed van de Brabantse en
katholieke leefomgeving op het werk van de schilder
zichtbaar maken. Na zijn overlijden in 1986 kwam
het door hem verzamelde materiaal terecht bij de
Brabantcollectie van de Universiteit van Tilburg. Een
deel van dat materiaal is nu overgebracht naar het
nieuwe documentatiecentrum. Naar ’s-Hertogenbosch
kwamen de artikelen die pater Gerlach in de loop
der jaren schreef en zijn correspondentie met
kunsthistorici en Bosch-kenners uit de gehele
wereld. Pater Gerlach beheerde ook de rijke Jeroen
Boschverzameling van Jan Mosmans, de in 1966
overleden archivaris van de Sint-Jan. Ook dit materiaal
is nu ondergebracht bij het nieuwe centrum.

1
foto:
Ellie De Vries
vooruitblik naar 2016
Volop wordt ook al vooruitgekeken naar 2016. Dan is
het vijfhonderd jaar geleden dat Jeroen Bosch overleed.
Onder andere is dan een internationale conferentie
voorzien. Grote droom is het organiseren van een
Bosch-tenstoonstelling met de echte schilderijen, net
zoals in 1966/1967 in het Noordbrabants Museum.
Een expositie die toen het recordaantal van meer dan
300000 bezoekers trok.
Meer informatie over het centrum en de geplande
activiteiten is onder andere te vinden op de website
www.jheronimusbosch-artcenter.nl.
Jan Korsten
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
IIn de winter
Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch organiseert dit jaar
van november tot april iedere maand winteractiviteiten.
Breek er eens uit en verstevig uw bekendheid met de stad!
• Een deskundige gids wandelt met u door wijken
die u anders misschien zelden of vluchtig betreedt
en waarover zoveel interessante dingen te vertellen
zijn. Het betreft de wijken Het Zand, De Muntel,
De Vughterdriehoek, De Hinthamerdriehoek en het
haven/vestinggebied rond de citadel.
• Op verschillende zaterdagen wordt u rondgeleid
in het prachtig gerenoveerde Stadhuis en eveneens
kunt u een bezoek brengen aan de Raadskelder,
waarvan de historie nauw verbonden is met die van
het Stadhuis. Een kopje koffie/thee met Bossche bol
zorgt voor de afsluiting.
• In de kerstvakantie zijn er extra rondleidingen in de
Sint-Janstoren. U krijgt uitleg over het klokkenspel
en kunt genieten van een schitterend uitzicht over
de stad die er van boven heel anders uitziet dan
wanneer u er doorheen loopt. In deze tijd zal de
feestverlichting de sfeer verhogen.
noteer in uw agenda
Ken uw Stad-wandelingen:
• 18 november 2006: Het Zand, eens de mooiste
stationswijk van Nederland;
• 16 december 2006: De Muntel met zijn geheel eigen
bouwkundige signatuur;
• 13 januari 2007: De Vughterdriehoek, het
stiltegebied achter de Vughterstraat met bijzondere
pleintjes en steegjes;
• 10 februari 2007: De Hinthamerdriehoek,
Anthoniegaarde en omgeving;
• 17 maart 2007: haven/vestingwandeling, de
omgeving van de haven en de citadel.
Rondleiding Stadhuis/Raadskelder:
• Op de zaterdagen 11 november en 9 december
2006, 20 januari, 3 en 31 maart 2007 van 14.00 uur
tot 16.00 uur. Afsluiting met een kopje koffie of thee
en een Bossche bol.
Rondleiding in de Sint-Janstoren:
• Op 26 december 2006 starten de rondleidingen om
16.00 uur. Daarna tot en met 6 januari 2007 iedere
dag, met uitzondering van Nieuwjaarsdag.
De prijs van de wandelingen en rondleidingen bedraagt
€ 3,50, Stadhuis/Raadskelder-rondleiding € 8,-.
Reserveringen aan de balie van het Kringhuis,
Verwersstraat 19 A, telefoon: 073 - 613 50 98.
Mieke Plasmans

AAchter den Engel
verhalen uit het bos van de hertog
Het straatje Achter den Engel, gelegen tussen de Vughterstraat en de Westwal, is een van die typisch
Bossche straatjes, waar sinds mensenheugenis door arbeiders is gewoond. Die bewoning is niet altijd
ideaal geweest.
0
foto’s:
Ellie De Vries
In de 19de eeuw zijn het al
krotwoningen. In 1886 besluit het
gemeentebestuur de bouwvallen
te slopen en een jaar later
valt het besluit er vijf nieuwe
woningen te bouwen. Nou ja,
woningen is een groot woord voor
hedendaagse begrippen. Het zijn
eenkamerwoningen van 5,65 m
bij 6,17 m; daarin is een portaal
aanwezig en een bedstede. Deze
is voor de ouders, want de kinderen, en dat zijn er meestal veel, slapen
op zolder, onder de pannen waar in de winter de sneeuw doorheen wordt
geblazen. Uiteraard staat er ook een trap in de kamer of een ladder. Als
iemand een keer teveel van het gerstenat heeft gedronken, slaapt hij onder
aan de ladder en is hij dus ‘ladderzat’.
Aan de overkant van de woningen is er een stukje
grond voor elk van die woningen. Dat is te gebruiken
als moestuin of als bleekveld en dat is voor die tijd
een pluspunt. Verder zijn er buiten aan de zijde van
de Vughterdijk nog twee privaten en een ruimte voor
afval. Aan de kant van de Westwal kan men water
pompen, als het niet te hard gevroren heeft tenminste.
Zo heeft men altijd wel een ongemak, maar daar leren
de mensen wel mee leven. Burenhulp is onder de
bewoners vanzelfsprekend.
Nu, anno 2006, heb ik contact gezocht met de huidige
bewoners. Ik heb een bezoekje gebracht en onder het
genot van een kop koffie en een stuk Bossche koek heb
ik indrukken op kunnen doen zoals het nu geworden
is. Van de vijf huisjes zijn er nu drie gemaakt: twee
grotere en een met de oorspronkelijke afmetingen.
De vijf stukjes grond zijn in een grote tuin veranderd,
met een vijver en een zitje, zodat het geheel meer
ruimte biedt. Ik heb daar dezelfde ervaring opgedaan,
zoals op de Binnendieze, zo midden in de stad een
oase van rust. Ook de saamhorigheid van vroeger
is nog aanwezig wat ook een vereiste is om in zo’n
straatje samen te kunnen leven. De harmonie is er nog, zo heb ik mogen
constateren.
De woningen zijn wat interieur betreft eigentijds, al moet je wel enig
gevoel voor historie hebben en dat hebben de huidige bewoners. Het
straatje is afgesloten voor vreemde bezoekers. Hoewel de bewoners niet
mensenschuw zijn, stellen ze privacy erg op prijs. Ik heb van mijn bezoek
genoten en ik heb de indruk dat dat wederzijds is. Graag bedank ik de
bewoners dat ik een kijkje mocht nemen in Achter den Engel.
Jan van Haaren
KringNieuws november 2006, jaargang 32 nummer 6
KringNieuws is het minimaal zes maal per jaar
verschijnend tijdschrift van de
Kring Vrienden van ’s‑Hertogenbosch.
Redactie:
Jan Korsten, Frans van Sundert, Marjan Vonk,
Nik de Vries en Gerdie de Zeeuw‑Nieuwenhuis
(voorzitter).
Vormgeving:
Egbert van den Berg en
Jack van Elten
Redactie-adres:
Secretariaat KringNieuws
Postbus 1162
5200 BE ’s‑Hertogenbosch
E‑mail:
redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl
Druk:
Drukkerij Opmeer bv, Den Haag
Oplage 2.700 stuks
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen
zonder schriftelijke toestemming van de redactie.
secretariaat
Postbus 1162
5200 BE ’s‑Hertogenbosch
E‑mail:
algemeen@kringvriendenvanshertogenbosch.nl
Internet:
www.kringvriendenvanshertogenbosch.nl
Betalingen:
Postgiro 3.119.716
Jaarlijkse bijdrage minimaal ¤ 14,00
Jeugdleden ¤ 7,00
Kringhuis
Verwersstraat 19A ’s‑Hertogenbosch
Telefoon 073 ‑ 613 50 98
Telefax 073 ‑ 614 60 21
Openingstijden:
Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 ‑ 17.00 uur
Zon‑ en feestdagen van 12.00 ‑ 16.00 uur