Handboek - CLZ vaklokalen

Inhoudsopgave
Inleiding Forensisch onderzoek 6
De moord op T. Thijssen 6
Werken in een groep 7
Voorkennis en vaardigheden 8
Opbouw van de module 9
Doelstellingen van de module 9
Dossier 10
Het politiedossier T. Thijssen 13
Beschrijving Plaats Delict 13
Plaats delict detail 17
Plaats delict overzicht 18
Tekening autoCamping ‘de Heideroosjes’ 19
Camping ‘de Heideroosjes’ 20
Vingersporen 21
Voetsporen 22
Sporen op de huls en kogel 23
Het schilderij 24
Ondervraagden 25
DNA profielen 30
Vingerafdrukken 31
Rapport Patholoog-anatoom 44
Verklaring ondervraagden 48
Handboek 1 Vingersporenonderzoek 55
1.1 Vingerafdrukken zijn uniek 55
1.2 Vingerafdrukken zichtbaar maken 56
1.3 Classificatie en identificatie 57
1.4 Dossier 61
Handboek 2 Technisch ontwerpen 63
2.1 Ontwerpen 63
2.2 Ontwerpprobleem analyseren en beschrijven 64
2.3 Programma van eisen opstellen 64
2.4 (Deel)uitwerkingen bedenken 65
2.5 Ontwerpvoorstel formuleren 65
2.6 Proefontwerp realiseren 66
2.7 Proefontwerp testen en evalueren 66
2.8 Een technisch ontwerp zelf maken 66
2.9 Dossier 68
Handboek 3 Voetsporen 69
3.1 Grondeigenschappen 69
3.2 Lengte van de dader 74
3.3 Dossier 75
Handboek 4 Stofeigenschappen 76
4.1 Zuivere stoffen en mengsels 76
4.2 Eigenschappen van moleculen 77
4.3 Apolair/polair? 78
4.4 Oplosbaarheid van zouten 80

4.5 Het dossier 82
Handboek 5 Chromatografie 84
5.1 Gelijk of ongelijk? 84
5.2 De stift en de cheque 84
5.3 Chromatografie 85
5.4 Dossier 89
Handboek 6 Ballistiek 91
6.1 Sporen van kogels 91
6.2 Energie van een kogel 92
6.3 Dossier 96
Handboek 7 Bloedonderzoek 98
7.1 Inleiding 98
7.2 Luminol 98
7.3 Dossier 101
Handboek 8 Forensisch DNA-onderzoek 102
8.1 Uit het proces-verbaal 102
8.2 DNA 102
8.3 DNA als bewijsmateriaal 106
8.4 De techniek om een DNA-profiel te maken 106
8.5 De PCR-techniek 107
8.6 Het bepalen van het aantal herhalingen 110
8.7 Een volledig DNA-profiel 112
8.8 De DNA-databank en het vergelijken van
profielen 113
8.9 Berekende frequentie van een DNA-profiel 115
8.10 Dossier 118
9. Afsluiting 120
URL-lijst 122

Handboeken

Handboek 1 Vingersporenonderzoek
1.1 Vingerafdrukken zijn uniek
Een op een voorwerp achtergelaten afdruk van een
vinger heet een vingerafdruk. Vingerafdrukken blijven
achter op alles wat je vastpakt: op de klink van de deur
die je opent of op het glas waaruit je drinkt.
Tijdens het vastpakken van een voorwerp breng je een
laagje huidvet op het voorwerp over. Je kunt dat zien
aan vingerafdrukken op een ruit of op een glimmend
tafelblad. Hierdoor ontstaat er een soort stempel.
Opdracht 5
Je hebt hierboven gelezen dat een vingerafdruk kan
ontstaan door middel van een laagje huidvet. Bedenk
nog drie manieren waardoor vingerafdruk op
voorwerpen achter kunnen blijven.
De afdruk wordt veroorzaakt door de zogenaamde
papillairlijnen. Dit zijn lijnvormige verhogingen van de
huid (denk bijvoorbeeld aan dijken langs een rivier).
Je vraagt je nu misschien af hoe een vingerafdruk
ontstaat en hoe je die zichtbaar kunt maken. In de
papillairlijnen bevinden zich heel veel poriën (kleine
openingen), waardoor continu meer of minder
transpiratievocht (zweet) naar buiten komt. Dit
transpiratievocht verspreidt zich over de papillairlijnen
en bestaat uit een mengsel van allerlei stoffen,
waaronder vetten, zouten en vooral water. Het water
verdampt, maar de vetten, zouten en andere stoffen
blijven op (en ook tussen) de papillairlijnen achter.
Wanneer je vingers nu in contact komen met een
voorwerp, bijvoorbeeld als je het vastpakt, worden het
transpiratievocht en vooral de niet verdampte stoffen,
zoals vetten en zouten, daarop overgebracht. Zo
ontstaat op het voorwerp een (meestal onzichtbare)
vettige afdruk van het huidlijnenpatroon, de
vingerafdruk. Deze vettige afdruk kun je met diverse
poeders zichtbaar maken.
De Engelse geleerde Sir Francis Galton bestudeerde aan
het einde van de 19 de eeuw vingerafdrukken en kwam
tot de conclusie dat vingerafdrukken per persoon uniek
zijn. Zelfs eeneiige tweelingen hebben verschillende
vingerafdrukken. De vorm van een vingerafdruk
ontstaat in de 10 e week van de zwangerschap en blijft
het hele mensenleven hetzelfde.

1.2 Vingerafdrukken zichtbaar
maken
De afdruk van een voet of schoenzool in aarde of
sneeuw is meestal direct te zien. Met gips kun je
hiervan direct een afdruk maken. Vingerafdrukken zijn
echter meestal niet direct te zien. Je moet ze eerst
zichtbaar maken. Dit kan op verschillende manieren.
Opdracht 6
Bekijk ►URL4. Beschrijf kort vier manieren waarop je
vingerafdrukken zichtbaar kunt maken.
Experiment 7: zelf vingerafdrukken zichtbaar maken
In dit experiment ga je zelf proberen om
vingerafdrukken zichtbaar te maken.
Afhankelijk van het voorwerp dat je hebt gekregen, ga
je bepalen welk poeder het meest geschikt is om te
gebruiken.
Benodigdheden
Per groepje heb je het volgende nodig:
• doekjes
• twee stof/mondkapjes
• pincet/handschoenen
• make-up kwastje
• twee voorwerpen (objectglaasje, glazuur, verf,
zwart kunststof, wit kunststof of…..)
• (zeer fijn) poeder.
• Om te gebruiken als poeder heb je de keuze uit:
• koolstofpoeder/grafiet
• poedersuiker
• aluminiumpoeder
• talkpoeder
• krijtpoeder
• make-up poeder (blusher rouge).
Uitvoering
• Maak de twee voorwerpen goed schoon met een
doekje en raak ze daarna niet meer met blote
handen aan. Gebruik een pincet of handschoenen.
• Zet met je duim een duidelijke afdruk op de
voorwerpen.
• Bedenk welk(e) poeder(s) je wilt gebruiken voor
jouw voorwerp(en) om de vingerafdruk(ken)
zichtbaar te maken. Als je een poeder hebt gekozen,
bepaal je, eventueel aan de hand van de
chemiekaarten, of het nodig is om een
stof/mondkapje te gebruiken.
• Dompel de kwast in het gekozen poeder en strijk
héél voorzichtig met de kwast over de ondergrond

totdat de vingerafdruk goed zichtbaar is geworden.
Ruim gemorst poeder direct op. Gebruik de loep om
te bepalen of er genoeg detail in de vingerafdruk te
zien is.
Resultaat
Welk poeder is nu het meest geschikt voor welk
voorwerp? Verzamel de gegevens van de andere
groepjes in je klas.
Waar moeten poeder en voorwerp aan voldoen om een
bruikbare combinatie op te leveren? Verwerk de
gegevens en je analyse in jouw forensische
onderzoeksdossier.
1.3 Classificatie en identificatie
De stelling dat vingerafdrukken uniek zijn, is empirisch
bepaald. Dat wil zeggen dat deze stelling verkregen is
uit experimenten of ervaring. In de meer dan 100 jaar
dat vingerafdrukken onderzocht worden, zijn er nog
nooit twee dezelfde vingerafdrukken van verschillende
personen gevonden.
In verschillende databanken over de gehele wereld
zitten miljarden vingerafdrukken die allemaal
verschillend zijn. Omdat vingerafdrukken uniek zijn,
zijn ze uitermate geschikt voor identificatie van
personen. Dit in tegenstelling tot kenmerken van
personen die niet uniek zijn zoals de bloedgroep.
Vraag 8
Noem nog drie kenmerken die mensen met anderen
gemeen kunnen hebben.
Behalve dat vingerafdrukken per persoon uniek zijn,
vond Galton nog drie redenen waarom vingerafdrukken
goed gebruikt kunnen worden voor identificatie:
• het lijnenpatroon van de vingerhuid blijft levenslang
hetzelfde
• de variatie in het aantal verschillende patronen is
erg groot
• vingerafdrukken kunnen geclassificeerd worden.
Vraag 9
Wat betekent classificeren?
Maar wat maakt vingerafdrukken nu zo uniek? De
verschillen tussen huidlijnenpatronen kun je
beschrijven door ze in te delen bij een aantal
hoofdgroepen. Deze hoofdgroepen kenmerken zich door
verschillende globale figuren in het huidlijnenpatroon
die hoofdpatronen heten.

Opdracht 10
Bekijk het document op het vaklokaal ►scansvingerafdrukken.nl.pdf
Teken en benoem drie hoofdpatronen.
Naast het onderscheid in hoofdpatronen kun je
onderscheid maken door te kijken naar details in het
lijnenpatroon. Kenmerkende details heten typica,
omdat deze typisch zijn voor het huidlijnenpatroon van
de betreffende persoon.
Kenmerkende details kunnen bijvoorbeeld punten zijn
waar huidlijnen splitsen of stoppen.
Opdracht 11
Kijk in het vaklokaal naar het volgende document
►scans-vingerafdrukken.nl.pdf
Teken en benoem drie typica.
De papillairlijnen van een vingerafdruk vormen dus
figuren, waarvan de details uniek zijn. In een forensisch
onderzoek kijk je bij het vergelijken van
vingerafdrukken in de eerste plaats naar de
hoofdgroepen. Vervolgens zoek je overeenkomende
typica op overeenkomende onderlinge posities, de
zogenaamde dactyloscopische punten. (Dactyloscopie
komt uit het Grieks en betekent: kijken naar vingers.)
Op basis van deze dactyloscopische punten vindt
identificatie plaats. In een strafrechtelijk onderzoek
neemt de recherche vingerafdrukken van alle tien de
vingers van een verdachte. Vervolgens maakt de
recherche hiervan inktafdrukken op papier en bergt
deze, gesorteerd naar hand en vinger, op in het
archief. Om een verdachte uit te sluiten of te koppelen
aan een misdaad, vergelijkt men de afdrukken in het
archief met een op de plaats delict gevonden afdruk.
Bij dit vergelijken let de rechercheur dus op de
aanwezigheid en de onderlinge posities van de
verschillende typica. In Nederland eist de rechter dat
er minimaal 12 punten van overeenkomst zijn.

Figuur 3: gedeelte van een vingerafdruk
Vraag 12
In figuur 3 is een vingerafdruk met 12 typica
weergegeven. Benoem de 12 typica.
Op zoek naar een match
Als de PD vingerafdrukken heeft opgeleverd, moet er
gezocht worden naar de persoon die ze heeft
achtergelaten. Dit lijkt makkelijker dan het is. Als er
twee vingerafdrukken vergeleken moeten worden, de
gevonden vingerafdruk en een vingerafdruk uit een
bestand, is dit nog wel mogelijk. Maar als een match
(overeenkomst) gezocht moet worden tussen de
gevonden afdruk en een databestand van een paar
duizend personen, elk met 10 vingerafdrukken dan is
dat onmogelijk. Ook een computer de plaatjes laten
vergelijken is onmogelijk, omdat de plaatjes van twee
vingerafdrukken van dezelfde vinger nooit identiek
zullen zijn.
In dat geval wordt van belang hoe de vingerafdrukken
in de database worden opgeslagen en welke
zoekprocedure wordt gehanteerd.
Een mogelijkheid is om in de database niet de
vingerafdruk zelf op te slaan maar de classificatiecode.
Zoeken op code is veel simpeler dan het vergelijken van
plaatjes. Maar is er een code te bedenken die net zo
uniek is als de vingerafdruk zelf?
Een antwoord is te geven met behulp van figuur 4.

Figuur 4: een vingerpatroon
Ingetekend zijn een aantal dactyloscopische punten
met de verbindingen tussen die punten. De kleur geeft
het type aan. Bijvoorbeeld 3 delta’s, 4 bifurcaties, 6
eindpunten. In totaal zijn er hier dus 13
dactyloscopische punten getekend.
De cijfers bij de verbindingen geeft aan hoeveel
papillairlijnen er liggen tussen de twee betrokken
typica.
Het opslaan van deze patronen is natuurlijk op vele
verschillende manieren mogelijk maar neemt veel
minder ruimte in dan het digitaal opslaan van een
plaatje.
Opdracht 13
In figuur 4 is te zien dat het aantal verbindingen sneller
toeneemt dan het aantal punten.
a. Teken 5 punten met hun verbindingen. Hoeveel zijn
dit er?
b. Hoeveel verbindingen zijn er bij N punten?
c. Bereken met de formule bij b hoeveel verbindingen
er bestaan bij 13 punten.
Experiment 14: dactyloscopische punten
In deze proef ga je op zoek naar de hoofdpatronen en
typica (dactyloscopische punten) in de gevonden
vingerafdrukken op de plaats delict. Je gaat daartoe de
vingerafdruk beschrijven. Mocht je de vingerafdruk
willen vergroten, gebruik dan een vergrootglas
Benodigdheden
• vergrootglas
• de vingerafdrukkaarten van de verdachten
• de vingerafdrukken gevonden op de PD.

4. Achtergrondinformatie: in het echt
Wat je in experiment 14 gedaan hebt, is door
forensische onderzoeksinstituten, zoals het NFI, op
grote schaal gedaan met de vingerafdrukken van vele
personen (meestal misdadigers). In grote digitale
databanken zijn foto’s opgenomen van de
vingerafdrukken die geclassificeerd zijn naar onder
andere soort vinger en hoofdpatronen.
Sinds 1990 werkt de Nederlandse Technische Recherche
met Het Automatische VingerAfdrukkensysteem
Nederlandse Kollectie (HAVANK). In deze zoekmachine
staan twaalf miljoen dactysporen (vingersporen) van
onopgeloste delicten, ongeïdentificeerde slachtoffers,
Nederlanders die met de politie in aanraking zijn
geweest, asielzoekers en internationale verdachten. De
gevonden sporen worden geanalyseerd op basis van
enkele kenmerken, zoals van welke hand en vinger het
vingerspoor afkomstig is en wat het typerende patroon
is. Vervolgens scant een specialist de vingerafdruk op
twaalf dactyloscopische punten en deze punten worden
ingevoerd in het HAVANK. Deze punten worden met
elkaar verbonden, waardoor een soort sterrenbeeld
ontstaat. De vorm van dat sterrenbeeld wordt gebruikt
voor het doorzoeken van de database.
Uitvoering
In deze opdracht moet je de zeven vingersporen
gevonden op de PD vergelijken met de 120
vingerafdrukken van de verdachten. Bepreek met je
klas hoe je dit het effectiefst en snelst kunt doen. De
onderstaande punten kunnen als leidraad dienen.
• Beschrijf de hoofdpatronen van de huidlijnen van de
vingersporen VINGER01 tot VINGER07.
• Bedenk of het vingerspoor afkomstig zou kunnen zijn
van een bepaalde vinger. Waaraan zou je dit kunnen
zien?
• Probeer 12 typica (dactyloscopische punten) te
vinden en markeer ze met een puntje en een
nummertje van 1 tot 12.
• Maak een patroon op de wijze van figuur 4.
• Ga na hoe nu de vingerafdrukken moeten worden
vergeleken met de database.
1.4 Dossier
In deze paragraaf heb je geleerd dat vingerafdrukken
uniek zijn voor ieder mens en dat ze bovendien
onveranderlijk zijn. Beide eigenschappen zorgen er
voor dat vingerafdrukken erg geschikt zijn voor
identificatie.

Je hebt vingerafdrukken geclassificeerd en geleerd
welke hoofdpatronen en typica er zijn.
Je hebt de vingersporen van de PD geclassificeerd en
vergeleken met die van de verdachten. Misschien heb
je wel een of meerdere ‘matches’ gevonden.
Maar wat betekent het verder?
• Betekent dit dat deze verdachte de moordenaar is?
• Is dit genoeg om deze verdachte te veroordelen voor
de gepleegde moord?
• Op welke manier draagt deze kennis bij aan het
oplossen van de gepleegde moord en het veroordeeld
krijgen van de dader?
Opdracht 15: dossier
Schrijf in je dossier een korte verhandeling, van
ongeveer 250 woorden, waarin je ingaat op deze
punten en waarbij je de relevantie van dit
bewijsmateriaal bespreekt.

Handboek 3 Voetsporen
Figuur 7: Japans sterrenzand
(boven), glauconietzand (midden) en
obsidiaanzand (onder)
3.1 Grondeigenschappen
De ene grond is de andere niet. Gelukkig maar, want
verschillende grondsoorten creëren diversiteit in het
planten- en dierenrijk. De ene plant groeit liever op
een zure bodem, de andere op een voedselarme
zandgrond. Er zijn ook plantjes die op sterk
verontreinigde bodems kunnen groeien.
Verschillen in grondsoorten kunnen ook gebruikt
worden in het forensisch onderzoek. Komt de grond
onder de zolen van de verdachte overeen met die van
de PD? En is de grond onder de zolen van het
slachtoffer gelijk aan die van de PD? Wanneer er een
andere grondsoort onder zijn zolen wordt gevonden, is
het waarschijnlijk dat het slachtoffer gedumpt is.
Hoe kun je onderscheid maken tussen verschillende
grondsoorten? In dit handboek zullen we de volgende
methodes toelichten en uitvoeren: pH, geleidbaarheid,
waterabsorberend vermogen en uiterlijke kenmerken
onder een vergrootglas.
In de figuren aan de linkerkant zie je vergrotingen van
speciale grondsoorten. De bovenste is het Japans
sterrenzand, waarvan de grootste skeletjes een
doorsnede van ca. 2 mm hebben. De middelste foto is
glauconietzand uit een grondboring in Nederland. En de
laatste foto is het obsidiaanzand uit Punaluu (Hawaii)
met een korrelgrootte van ca. 0,5-1,0 mm. Zand
meenemen van dit strand is verboden. Volgens een
lokale legende is degene die dit wel doet vervloekt
totdat hij al het zand weer terugbrengt - tot op de
laatste korrel.
Op de uiterlijke kenmerken kan er onderscheid worden
gemaakt tussen de zandsoorten. Maar dit is niet altijd
even gemakkelijk. Om de verschillen tussen
grondsoorten te belichten, moeten we eerst weten wat
grond precies is.
Grond bestaat uit kleine korreltjes steen, mineralen en
organisch materiaal. De verhouding tussen deze
componenten en de afkomst maakt dat iedere
grondsoort uniek is en dus ook unieke eigenschappen
bezit. De componenten bepalen onder andere de pH,

geleidbaarheid, waterabsorberend vermogen en het
uiterlijk ( zoals kleur, structuur, korrelgrootte) van de
grond.
De grond op een bepaalde plek kan ook veranderen. De
grond van een rivierbedding verandert van maand tot
maand door de fluctuerende waterniveaus.
Soortelijke geleidbaarheid
De geleidbaarheid G van een bepaalde grondlaag geeft
aan hoe goed die laag elektriciteit kan geleiden. Het is
dus in feite het omgekeerde van de elektrische
weerstand R (in Ω):
G
R
1
=
G moet dan ook worden uitgedrukt in Ω -1 . Deze eenheid
heeft de naam Siemens (S) gekregen.
(1)
De lading stroomt makkelijker door een grondlaag
naarmate de doorsnede A ( in m 2 ) groter is en
moeilijker naarmate de stroomweg l (in m) langer is.
Voor de geleidbaarheid G geldt dus G~A en G~1/l
Dus:
A
G = σ
l
De evenredigheidsconstante σ is een stofeigenschap en
wordt de soortelijke geleidbaarheid genoemd. Deze
grootheid geeft dus aan wat de geleidbaarheid is van
een hoeveelheid grond met een doorsnede van 1 m 2 en
een lengte van 1 m.
Opdracht 18
Leid af dat de eenheid van σ de S/m is.
Bij forensisch onderzoek zijn we niet zozeer
geïnteresseerd in de eigenschappen van een grondlaag,
maar meer in de eigenschappen van de grond zelf. Dus
σ is interessanter dan G.
Zoutconcentratie en pH hebben veel invloed op σ. Dus
de soortelijke geleidbaarheid van de grond onder de
zolen van Thijssen kan een aanwijzing bevatten over de
grondsoort waar hij het laatst over heeft gelopen.
Zoutconcentratie
Ionen maken de grond geleidbaar. De geleidbaarheid is
dus een maat voor de hoeveelheid ionen in de grond.
(2)

Figuur 8: proefopstelling
Zouten bepalen grotendeels de geleidbaarheid van een
bodem.
De geleidelijke toename van het zoutgehalte in bodem
wordt verzilting genoemd. Verzilting kan ontstaan door
verdamping van water uit de bodem, waardoor het zout
achterblijft en toeneemt in concentratie. Dit gaat vaak
gepaard met slechte drainage en droog weer. Een
voorbeeld hiervan is de grond rondom de Dode Zee.
Binnen een aantal decennia zal de Dode Zee zijn
verdwenen door toenemende verdamping. Dit gaat
gepaard met afnemende wateraanvoer via rivieren naar
de Dode Zee vanwege stijgend watergebruik door
mensen.
De geleidbaarheid wordt niet alleen bepaald voor de
concentratie zoutionen. OH - en H + ionen kunnen de
geleidbaarheid ook doen toenemen. Een bodem kan een
lage zoutconcentratie hebben, maar een hoge
geleidbaarheid door een lage pH.
Opdracht 19
Bekijk de proefopstelling in figuur 8.
Twee elektroden met afmetingen van 3 bij 4 cm steken
in een bakje met rivierzand dat is vervuild. De
elektroden staan op 10 cm van elkaar.
Men zet 5,0 V over het bakje en de stroom wordt
gemeten. Er blijkt een stroom van 3,0 mA lopen.
Neem aan dat de stroom alleen loopt tussen de twee
elektroden en homogeen verdeeld is over de grond
tussen de elektroden.
a. Bereken de geleidbaarheid van deze opstelling
b. Bereken de soortelijke geleidbaarheid van dit
rivierzand.
pH
De pH is een maat voor de zuurtegraad. Citroensap is
zuurder dan water. Citroensap heeft daardoor een
lagere pH dan water. Een oplossing met een pH lager
dan 7 wordt een zure oplossing genoemd. Is de pH
hoger dan 7, dan is de oplossing basisch. Wanneer de
oplossing gelijk is aan 7, wordt deze pH neutraal
genoemd.
Grond met een grote hoeveelheid organisch materiaal is
doorgaans zuurder dan grond zonder organisch
materiaal. Veengrond bijvoorbeeld bevat een grote
hoeveelheid organisch materiaal en heeft een lage pH.
Veen bestaat uit een natte hoeveelheid dood
plantenmateriaal. Door de grote hoeveelheid water in

Figuur 9: Het meisje van Yde
Door een zuurstofarme en zure
omgeving van veen blijven lichamen
soms jarenlang goed geconserveerd.
Een van de bekende veenlijken is die
van ‘het meisje van Yde’, dat op 12
mei 1897 uit het Stijfsteen tussen
Yde en Vries werd opgegraven. Uit
14 C-datering blijkt dat zij tussen 54
v. Chr. En 128 n. CHr. is gestorven.
Zij was op dat moment 1,40 m groot
en ongeveer 16 jaar oud.
veen, ontstaat er een zuurstofarme omgeving waarin de
bacteriën de plantenresten zuurstofarm (anaëroob)
verteren. Hierbij komen onder andere zuren vrij.
Sommige mineralen kunnen de pH van de grond ook
beïnvloeden, wanneer ze in water oplossen. Kalk
(CaCO3) bijvoorbeeld reageert met water (H2O) tot
HCO3 - en OH - ionen, die de bodem meer basisch maken.
Waterabsorberend vermogen
Het waterabsorberende vermogen verschilt per
grondsoort. Globaal gezien heeft grond, bestaande uit
kleine deeltjes zoals kleideeltjes een groot
waterabsorberend vermogen. Zand bestaat uit grotere
korrels en houdt minder water vast dan klei. De
chemische samenstelling van de gronddeeltjes speelt
ook een rol. Kleideeltjes bijvoorbeeld zijn geladen en
‘trekken’ hierdoor gemakkelijker water aan. Grotere
hoeveelheden organisch materiaal verhogen het
waterabsorberende vermogen.
Kleur
De kleur van de grond wordt bepaald door zijn
compositie. Organisch materiaal maakt de grond
donkerder. Mineralen kunnen de grond ook een kleur
meegeven. IJzerionen maken de grond roder, zoals de
Uluru berg in Australië.

Figuur 10: Uluru berg in Australië
Experiment 20: gedumpt?
In het volgende experiment ga je onderzoeken of de
verdachte op de PD is geweest.
Het lichaam van Theo Thijssen kan ook gedumpt zijn.
Komt de grond onder zijn zolen overeen met die van de
PD?
Benodigdheden
• 100 g van de grondmonsters van de voetzolen,
afkomstig van de verdachten (BODEM01 tot
BODEM10).
• 100 g van het grondmonster van de PD (BODEM11)
• pH-meter
• opstelling om de geleidbaarheid te meten
• vergrootglas
• 100 mL maatcilinder
• filtreerpapier ( met een diameter van 12.5 cm)
• gedestilleerd water in bekerglas
• 250 mL bekerglazen
• 400 mL bekerglas
• 50 mL bekerglas voor gedestilleerd water
• lepels
• trechters
• weegschaal en papier voor het afwegen.
Uitvoering
a. Bespreek met de klas hoe de grondmonsters
verdeeld gaan worden, zodat niet iedereen tien
monsters moet analyseren. Zet de resultaten in de
tabel in figuur 11
b. Label een 250 mL bekerglas met jouw grondmonster
(BODEMX).
c. Weeg 50 g van het bodemmonster af en breng de
grond over in het 250 mL bekerglas.
d. Meet 100 mL gedestilleerd water af in de
maatcilinder en giet het bij de grond.
e. Roer het mengsel goed door met een lepel. Roer
elke drie minuten voor totaal 15 minuten.

BODEM X pH
BODEM01
BODEM02
BODEM03
BODEM04
BODEM05
BODEM06
BODEM07
BODEM08
BODEM09
BODEM10
BODEM11 (PD)
Figuur 11: resultaten grondonderzoek
f. Laat het mengsel 5 minuten bezinken. Was de lepel
met gedestilleerd water om contaminatie met
andere grondmonsters te voorkomen.
g. Meet de pH van het grondmonster, vraag de leraar
voor hulp indien nodig.
h. Meet de geleidbaarheid van het grondmonster,
vraag de leraar voor hulp indien nodig.
j. Hoe ziet het droge grondmonster eruit onder het
vergrootglas. Maak een schets van de
grondstructuur.
i. Bepaal het waterabsorberend vermogen van de
grond als volgt: vouw het filter in de trechter en
breng 50 g van het droge grondmonster over in het
filter. Vraag een medeleerling om de trechter boven
een 400 mL bekerglas te houden. Meet 100 mL
gedestilleerd water af in een maatcilinder en giet
het water in de trechter. Laat de trechter voor 60
seconden uitdruppelen. Giet het water in het 400
mL bekerglas terug in de maatcilinder. Bepaal de
hoeveelheid water die door de grond is
geabsorbeerd.
Bron: No dumping Texas Instruments
soortelijke
geleidbaarheid
(µS/cm)
geabsorbeerd
water (ml/50
g)
3.2 Lengte van de dader
uiterlijk
grond
(beschrijving
)
Op de PD heeft de dader een voetspoor achtergelaten
dat leidt naar Thijssens vakantiehuisje. In dit deel van
het handboek ga je onderzoeken of er een relatie
bestaat tussen de lengte van een persoon en de afstand
tussen twee voetstappen.
Experiment 21: voetsporen van de dader
In dit experiment bepaal je de relatie tussen de lengte
van een persoon en zijn voetstap. Hiervan maak je een
ijkgrafiek.

Benodigdheden
• meetlint
• rechte loopafstand van minimaal 10 meter
• een krijtje.
Uitvoering
• Analyseer de voetsporen van de dader. Zijn de
voetstappen gemaakt terwijl een persoon aan het
lopen of aan het rennen was?
• Besluit met de klas op welke manier de
proefpersonen moeten lopen (of rennen).
• Hoeveel metingen ga je per proefpersoon verrichten?
• Kies uit de klas personen met verschillende lengtes.
• Wijs vervolgens twee personen aan; een die de
krijtstrepen zet achter de hiel of voor de grote teen
van de lopende persoon en de tweede persoon die de
afstand tussen de krijtstrepen opmeet.
• Neem een gemiddelde van de lengte van de
voetstappen.
• Maak klassikaal een ijkgrafiek aan de hand van de
verkregen resultaten in relatie tot de lengte van de
proefpersonen.
Vragen
a. Is er een lineair verband tussen de lichaamslengte
en de voetstapafstand?
b. Stel een vergelijking op aan de hand van dit
verband. Maak de vergelijking in de vorm: voetstap
afstand = (a)(lichaamslengte) + b.
c. Bepaal de lengte van de dader aan de hand van de
voetspoorafstand. Zijn er verdachten die afvallen?
d. Denk je dat deze methode betrouwbaar genoeg is
voor het bepalen van iemands lichaamslengte?
Bron: Case1 Tracks of a Killer, Texas Instruments
3.3 Dossier
Opdracht 22: dossier
Werk het dossier bij met de resultaten van je werk aan
handboek 3. Kon je aan de hand van het
grondonderzoek bepalen welke verdachten op de PD
zijn geweest? Is Theo Thijssen zelf naar de plaats des
onheils gelopen of is hij daar vanuit een auto gedumpt?
Kon je aan de hand van de voetstappen bepalen welke
verdachten mogelijkerwijs op de PD zijn geweest?

Handboek 4 Stofeigenschappen
4.1 Zuivere stoffen en mengsels
Op een plaats delict kunnen allerlei onbekende stoffen
worden gevonden. Een technische rechercheur neemt
er een monster van en stuurt het op naar het
laboratorium. Daar worden de stoffen bekeken met
ingewikkelde apparaten, waaruit vervolgens grafieken
of getalletjes rollen. Een onderzoeker bekijkt de
grafieken of getallen en kan vervolgens vertellen welke
stof er op de plaats delict is aangetroffen.
Hoe doet hij dat toch? Het is al moeilijk om suiker en
zout van elkaar te onderscheiden. Hoe worden stoffen
geïdentificeerd? Daarvoor moeten we ons eerst
verdiepen in de eigenschappen van stoffen.
Ieder zuivere stof heeft unieke eigenschappen, zoals
smeltpunt, kookpunt en oplosbaarheid in bijvoorbeeld
water. Water kookt bij 100 ºC en alcohol (ethanol) bij
78 ºC. Deze twee stoffen zijn van elkaar te
onderscheiden door het kookpunt van beide te meten.
De combinatie van stofeigenschappen is voor elke stof
uniek. Het is mogelijk dat van twee verschillende
stoffen een aantal stofeigenschappen hetzelfde zijn.
Zowel water als ethanol zijn vloeibaar bij
kamertemperatuur en zijn beide kleurloos.
Er zijn echter geen twee stoffen waarvan alle
stofeigenschappen dezelfde zijn. Je kunt een zuivere
stof dus altijd herkennen aan de stofeigenschappen.
In de natuur en in het dagelijkse leven komen zuivere
stoffen echter erg weinig voor. Meestal zijn stoffen
gemengd met andere stoffen. Als een stof niet zuiver
is, maar met minstens één andere stof gemengd is,
spreek je van een mengsel. De verschillende stoffen in
een mengsel noem je componenten.
Een mengsel kun je scheiden in de afzonderlijke zuivere
stoffen door gebruik te maken van de verschillen tussen
stofeigenschappen van de componenten.
Een mengsel van keukenzout en zand is bijvoorbeeld
van elkaar te scheiden door het mengsel in water op te
lossen. Keukenzout (NaCl) heeft als stofeigenschap dat
het in water oplost, zand niet. Wanneer het mengsel
van zout, zand en water door een filter wordt gegoten,
blijft het zand in het filter achter. Door vervolgens te
destilleren of in te dampen wordt het zout uit het
water gehaald. Op deze manier wordt het mengsel
gescheiden en kunnen beide stoffen individueel van
elkaar worden geanalyseerd.

Vraag 23
Hoe kun je snel vaststellen of een vaste stof zuiver is of
een mengsel?
Om de componenten van een mengsel te scheiden zijn
allerlei methoden te gebruiken. Welke
scheidingsmethode wordt gebruikt, is afhankelijk van
de stofeigenschappen van de componenten in het te
scheiden mengsel.
24. Vragen
24.1 Alcohol en water
a. Met welke methode kun je een mengsel van alcohol
en water scheiden?
b. Op welke stofeigenschap berust deze methode?
24.2 Keukenzout, jood en krijt
a. Met welke methode kun je een mengsel van
keukenzout, jood en krijt van elkaar kunnen scheiden?
Kijk naar de verschillen in stofeigenschappen, voor het
oplossen van deze vraag.
b. Op welke stofeigenschappen berusten deze
scheidingsmethoden?
24.3 NaNO3 en CaCO3
a. Hoe kun je een mengsel van de zouten NaNO3 en
CaCO3 en water van elkaar scheiden?
b. Op welke stofeigenschap berust deze methode?
24.4 Groene kleurstof en water
a. Met welke methode kun je een mengsel van een
oplosbare groene kleurstof en water scheiden?
b. Op welke stofeigenschap berust deze methode?
24.5 Olie en water
a. Met welke methode kun je een ‘mengsel’ van olie en
water scheiden?
b. Waar berust deze methode op?
4.2 Eigenschappen van moleculen
Ieder moleculair zuivere stof is verschillend doordat de
moleculen waaruit de stof bestaat, van elkaar
verschillen. Moleculen kunnen opgebouwd worden uit
118 bouwstenen die we atomen noemen. Deze atomen
zijn gerangschikt in het ‘periodiek systeem der
elementen’ en gesorteerd op hun massa. Het atoom
waterstof (H) staat op de eerste plaats in het periodiek
systeem en is daardoor het kleinste en het lichtste.
Koolstof (C) staat op de 6 e plaats en is daardoor

zwaarder dan waterstof. Zuurstof (O) is weer wat
zwaarder dan koolstof en staat op de 8 e plaats.
Zuurstof, koolstof en waterstof kunnen samen
bijvoorbeeld het molecuul ethanol (CH3-CH2-OH)
maken, maar ook het molecuul methanol (CH3-OH).
Omdat ethanol een extra CH2-groep heeft, is het
zwaarder dan methanol. De vanderwaalsbindingen (dit
is de aantrekkingskracht tussen moleculen) in stoffen
met een lage molecuulmassa zijn minder sterk dan die
in stoffen met een hoge molecuulmassa. Het kost
daardoor minder energie om een methanolmolecuul te
laten verdampen dan dat dat kost bij een
ethanolmolecuul. Het kookpunt van (het lichtere)
methanol is dus lager dan dat van (het zwaardere)
ethanol. Het gewicht van een molecuul kan dus
gebruikt worden om stoffen te scheiden. Deze
eigenschap wordt voornamelijk gebruikt voor het
identificeren van moleculen voor forensisch onderzoek.
25 Opdrachten
25.1 Periodiek systeem der elementen
Zoek het periodiek systeem der elementen op in je
binas. Bereken de molecuulmassa van ethanol en
methanol.
25.2 Ethanol en methanol scheiden
Zoek op hoe chemici in het laboratorium een mengsel
van ethanol en methanol scheiden. Welk glaswerk
gebruiken ze hiervoor?
4.3 Apolair/polair?
Zuurstof (O2) is zwaarder dan water (H2O). Hoe komt
het dan dat zuurstof bij kamertemperatuur een gas is,
terwijl water bij dezelfde temperatuur een vloeistof is?
Dit heeft alles met waterstofbruggen te maken. Een
waterstofbrug is een soort ‘brug’, een aantrekkende
kracht, tussen een zuurstofatoom van het ene
watermolecuul en het waterstofatoom van het andere
watermolecuul, zie figuur 12. Hoe kunnen deze twee
atomen elkaar aantrekken?
In een watermolecuul (H-O-H, ook wel H2O) bevinden
zich twee waterstofatomen die enigszins positief
geladen zijn. Het zuurstofatoom in het midden is een
beetje negatief geladen. In vloeibaar water hebben alle
watermoleculen contact met elkaar. Het licht positief
geladen waterstofatoom in het ene watermolecuul
trekt het licht negatief geladen zuurstofatoom van het
andere watermolecuul aan (H-0…H-O). In water

Figuur 12: een waterstofbrug
hebben alle watermoleculen op die manier interactie
met elkaar.
Sommige stoffen lossen op in water, andere stoffen
niet. Waardoor komt dit? Ethanol (CH3-CH2-OH) lost op
in water, als je een biertje inschenkt zie je geen
scheiding van ethanol en water ontstaan. Ether
(CH3CH2-O-CH2CH3) lost slecht in water op, terwijl het
moleculair gezien lijkt op ethanol: dezelfde CH3-CH2-
groep(en) en een O atoom. Hoe kan dit, waardoor is de
ene stof slecht oplosbaar in water, terwijl de andere
juist goed oplost? De oplosbaarheid in water heeft ook
hier te maken met waterstofbruggen. Ethanol (CH3-CH2-
OH) heeft namelijk een OH-groep, waardoor het een
waterstofbrug kan vormen met een watermolecuul.
Nu vraag je jezelf misschien af: in het ethermolecuul
zitten ook waterstof- en zuurstofatomen, waarom kan
dat molecuul dan nauwelijks waterstofbruggen vormen?
Ether (CH3CH2-O-CH2CH3) is slecht oplosbaar in water
omdat zijn waterstofatomen verbonden zijn aan een
koolstofatoom (de CH2 en CH3 groepen). De
waterstofatomen in water zijn speciaal, omdat ze
verbonden zijn aan een zuurstofatoom. Het
zuurstofatoom ‘zuigt’ namelijk erg hard aan het
waterstofatoom. Door deze zuigende kracht wordt het
elektron van het waterstofatoom een beetje naar het
zuurstofatoom gezogen. Elektronen zijn negatief
geladen. De zuigende kracht zorgt ervoor dat het
zuurstofatoom een beetje meer negatieve lading krijgt
en het waterstofatoom een beetje minder. Hierdoor
wordt het zuurstofatoom meer negatief geladen en het
wateratoom meer positief geladen. Positief en negatief
trekken elkaar aan en er ontstaat een waterstofbrug.
In het geval van het ethermolecuul zijn de
waterstofatomen verbonden aan een koolstofatoom.
Het koolstofatoom is geen goede ‘zuiger’, hij trekt de
elektronen van het waterstofatoom niet sterk aan.
Hierdoor is het waterstofatoom verbonden aan een
koolstofatoom (H-C) minder positief geladen dan het
waterstofatoom die verbonden is aan een sterk zuigend
zuurstofatoom (H-O). Voor het vormen van
waterstofbruggen heb je die licht positief geladen
waterstofmoleculen wel nodig. Ether kan dus geen
waterstofbruggen vormen, vandaar dat het slecht in
water oplost.

4.4 Oplosbaarheid van zouten
Wanneer je een beetje keukenzout (NaCl) in een glas
water strooit en roert, zie je dat het zout na een tijdje
is verdwenen. Het keukenzout is opgelost. Sommige
zouten kunnen echter niet oplossen, zoals kalk
(CaCO3). Hoe kan dit, wat zijn zouten precies?
Zouten zijn combinaties van metaalionen en nietmetaalionen.
Een eenvoudig voorbeeld is NaCl. Dit zout
bestaat uit het metaalion Na+ en het niet-metaalion Cl-
. Het chloordeeltje heeft daarbij een elektron
opgenomen en het natriumdeeltje een elektron
afgestaan.
Een ingewikkelder zout is bijvoorbeeld
Ca10(PO4)6(OH)2.
Dit zout is onoplosbaar. Gelukkig maar want onze
tanden en kiezen zijn ervan gemaakt. Dit zout bestaat
uit metaalionen Ca2+ en niet-metaalionen PO43- en
OH-. Zuren kunnen reageren met het OH- en kunnen
hierdoor ons gebit aantasten. Deze zuren worden
bijvoorbeeld gemaakt door bacteriën in je mond, die
suiker omzetten in bepaalde zuren. Het drinken van
zure dranken, zoals cola, tast het gebit ook aan. We
kunnen ons gebit versterken met fluoriden. Die
fluoriden gaan in de plaats van de OH--ionen zitten en
zo worden tanden meer zuur bestendig:
Ca10(PO4)6(F)2. Zouten kunnen alleen oplossen als de
binding van de ionen met watermoleculen sterker is
dan de binding tussen de ionen in het zout.
Het binden van ionen aan watermoleculen noemen we
hydratatie. Ionen zijn negatief of positief geladen en
watermoleculen hebben een positieve en een negatieve
kant.
Opdracht 26
Maak een schematische tekening van hydratatie van
keukenzout. Geef Na + weer als een positief geladen
bolletje, Cl - als een negatief geladen bolletje en water
als een bolletje zuurstof waaraan twee
waterstofmoleculen (onder de juiste hoek) zijn
verbonden. Hoe positioneer je de watermoleculen?
Oplossen is geen chemische reactie, want de
watermoleculen verzamelen zich slechts rondom de
ionen, ze reageren er niet mee. Daarom staat in
reactievergelijkingen voor oplossen geen water, wel
kun je aan de toevoeging (aq) zien dat het om een
oplossing gaat.
Voorbeeld, keukenzout lost op in water:

+ −
NaCl(s) ⎯⎯⎯⎯→ Na (aq) + Cl (aq)
Complexe ionen blijven intact dus:
NaNO (s) ⎯⎯⎯⎯→ Na (aq) +NO (aq)
en
+ −
3 3
NH Cl(s) ⎯⎯⎯⎯→ NH (aq) + Cl (aq)
+ −
4 4
Experiment 27: stoffenidentificatie
Dit experiment ga je gebruiken om te oefenen in de
aanpak van een natuurwetenschappelijk onderzoek. Bij
deze aanpak zijn verschillende fases te onderscheiden.
Zie kader met: fases van natuurwetenschappelijk
onderzoek.
Op het lichaam van Theo wordt een witachtig poeder
gevonden. Het doel van dit experiment is de
identificatie van dit witte poeder.
De witte poeders, gemerkt als STOF01 tot STOF05,
waren aangetroffen op de kleding van de verdachten.
Een analist heeft jullie al een beetje geholpen en de
stoffen 1 tot 5 geanalyseerd. De analist concludeerde
dat:
STOF01 is NaCl
STOF02 is CaCO3 (krijt)
STOF03 is Na2CO3 (soda)
STOF04 is C6H12O6 (poedersuiker)
STOF05 is NH4Cl (salmiak)
De analist kon echter de onbekende stof op het lichaam
van Theo niet identificeren. Hij vraagt daarbij jullie
hulp.
Opdracht
Vergelijk de vijf gevonden stoffen (STOF01 tot en met
STOF05) met de onbekende stof, aangetroffen op het
lichaam van Theo Thijssen.
Plan van aanpak
Gebruik de fases van natuurwetenschappelijk
onderzoek. Bedenk hoe je de vijf stoffen van elkaar zou
kunnen onderscheiden. Stel een plan van aanpak op.
Welke proeven ga je uitvoeren, welke materialen heb
je daarvoor nodig? Maak hiervoor een beslisschema,
waarin je stap voor stap tot de juiste stof komt.

Fases van natuurwetenschappelijk onderzoek
Deze leer je nu hier. Je hebt het later nog vaker nodig en dan kun je het vinden
bij het onderdeel technisch ontwerpen in de NLT toolbox voor leerlingen.
Iedere fase bestaat uit een aantal stappen.
Hieronder staan alleen de stappen aangegeven die voor het stoffenonderzoek van
belang zijn.
Fase 1 Oriëntatie
Tijdens de oriëntatiefase
1) kom je tot een beschrijving van het probleem of het vraagstuk
2) formuleer je een hoofdvraag en splits je deze zo nodig uit in deelvragen
3) formuleer je een hypothese (hier minder van toepassing)
4) bedenk je globaal met wat voor soort onderzoek je de onderzoeksvraag gaat
beantwoorden.
De verschillende stappen van de oriëntatiefase houd je bij in het verslag voor je
dossier.
Fase 2 Planning
Tijdens de planningsfase
1) doe je een eerste verkenning van literatuur over je onderwerp, bestudeer je
relevante theorie, beantwoord je gestelde voorbereidingsvragen en stel je
eventueel op basis hiervan je hoofd- en deelvragen en/of je hypothese bij
2) maak je een werkplan voor de experimenten die je gaat uitvoeren
3) leg je de resultaten van oriëntatie en planning vast in een onderzoeksplan.
Fase 3 Uitvoering
Tijdens de uitvoeringsfase
1) voer je het onderzoek uit volgens planning
2) verwerk je je resultaten.
Houd tijdens de uitvoeringsfase alle resultaten en ontwikkelingen bij in het
verslag voor je dossier.
Fase 4 Afronding
Tijdens de afrondingsfase
1) beantwoord je de gestelde onderzoeksvraag (je trekt dus een conclusie)
2) evalueer je je onderzoek: hoe betrouwbaar zijn je uitkomsten.
Verwerk dit alles in het verslag voor je dossier.
4.5 Het dossier
28. Opdrachten
28.1 Verdachten
In het experiment heb je bepaald welke stof er op het
lichaam van Theo is aangetroffen. Welke personen
worden hiermee verdacht? Betekent dit dat deze
personen ook de moord hebben gepleegd?
Vul het schema (figuur 1) uit het politiedossier aan.
Schrijf op welke personen er nu extra verdacht zijn en
beargumenteer dit.

28.2 Indicatie van stoffen
In het experiment heb je van de onbekende stof slechts
enkele eigenschappen onderzocht. Je kunt dit
onderzoek echter niet voordragen aan de rechter. Hij
zal zeggen dat er meerdere stoffen te vinden zijn met
dezelfde eigenschappen. Zoek uit welke methodes
forensisch onderzoekers gebruiken voor het aantonen
van verschillende stoffen, waarbij ze wel met 100%
zekerheid een stof kunnen identificeren. Voeg aan je
dossier drie methodes toe die gebruikt kunnen worden
om mogelijkerwijs de onbekende stof te identificeren.
Geef een korte omschrijving van iedere methode.

Handboek 5 Chromatografie
5.1 Gelijk of ongelijk?
De cheque van 200.000 euro is geschreven met een
zwarte stift. Er zijn verschillende zwarte stiften bij de
kampeerbewoners aangetroffen. Hoe kan worden
onderzocht met welke stift de cheque is beschreven?
We moeten onderzoeken of de tekst op de plattegrond
geschreven is met de gevonden stift.
Onderzoek naar de samenstelling van de inkt kan een
oplossing geven. Maar hoe doe je dat? Hoe vergelijk je
de inkt op een papier met de inkt die nog in een stift
zit?
In deze paragraaf ga je kijken hoe je dit kunt doen door
gebruik te maken van stofeigenschappen.
5.2 De stift en de cheque
Inkt is een mengsel van kleurstof(fen) en een
‘oplosmiddel’. Hoewel inkt geen oplossing hoeft te zijn,
zal het hier wel zo genoemd worden. (Als inkt geen
oplossing is, wat is het dan wel?)
Als je met inkt schrijft, breng je de (inkt)oplossing op
het papier en daarna zal het oplosmiddel verdampen.
De kleurstof of kleurstoffen blijven achter en hechten
aan het papier (adsorptie). Om te kunnen achterhalen
of de inkt van de geschreven tekst op de cheque
overeenkomt met de inkt uit de stift, zul je de beide
inkten moeten vergelijken. Je zult moeten bepalen of
de samenstelling van de inkten dezelfde is. Anders
gezegd: je zult moeten onderzoeken of de beide
inktmengsels uit dezelfde componenten bestaan.
Je kunt de beide inktmengsels alleen maar goed
vergelijken als deze mengsels zich in dezelfde ‘vorm’
bevinden. Bijvoorbeeld allebei opgelost in water of
allebei gehecht aan (speciaal) papier. De inkt op de
cheque zul je van het papier moeten verwijderen. Dit
kun je doen door de inkt van het papier te extraheren
met een geschikt oplosmiddel. Door de inkt uit de stift
op te lossen in hetzelfde oplosmiddel (eventueel na
verdampen van het oplosmiddel in de stift) kun je beide
mengsels vergelijken. De inkten hebben dan beide
immers dezelfde ‘vorm’.
Om de samenstelling van de inkten goed te kunnen
vergelijken, zul je de mengsels moeten scheiden. Na de
scheiding van de mengsels zul je de verschillende
componenten van de beide mengsels moeten
vergelijken. Dit kan door gebruik te maken van het
verschil in stofeigenschappen van de componenten. Een

in de scheikunde veel gebruikte methode om mengsels
te scheiden is chromatografie. Na het scheiden van de
stoffen kan de samenstelling van de mengsels bepaald
of vergeleken worden.
5.3 Chromatografie
Chromatografie is een scheidingsmethode die gebruik
maakt van meerdere stofeigenschappen. Er wordt dus
bijvoorbeeld niet gescheiden op alleen het verschil in
kookpunt. Bij chromatografie vindt scheiding plaats
door deze eigenschap te combineren met een andere.
Om andere combinaties van eigenschappen te
gebruiken, zijn er verschillende uitvoeringsvormen van
chromatografie.
Twee voorbeelden van verschillende vormen van
chromatografie zijn:
• gaschromatografie
• papierchromatografie.
Hoewel het, praktisch gezien, zeer verschillende
technieken zijn, hebben ze een aantal aspecten
gemeen.
Bij chromatografie is er altijd sprake van een
zogenaamde mobiele fase en een stationaire fase. De
naam zegt het al: de mobiele fase beweegt en de
stationaire fase beweegt niet. Bij papierchromatografie
is de stationaire fase (speciaal) papier. Het te scheiden
mengsel wordt op het papier gebracht zoals
weergegeven in figuur 13.
beginsituatie eindsituatie
beweging
vloeistoffront
Figuur 13: vorming van concentrische cirkels in een chromatogram.
gescheiden
stoffen
In het midden van cirkelvormig chromatografiepapier
zet je bijvoorbeeld een stip met een stift. De stoffen in
de inkt zullen hechten aan het papier (adsorptie). Het
aanhechtingsvermogen van de verschillende
componenten zal echter verschillen. Dat wil zeggen dat
de éne component beter aan het papier ‘plakt’ dan de

andere. Vervolgens druppel je langzaam een vloeistof
op de stip. De vloeistof zal het papier intrekken en
vanuit het midden van de cirkel naar buiten bewegen.
Omdat deze vloeistof zich door het papier verplaatst en
vanuit het midden naar buiten loopt, wordt deze ook
wel de loopvloeistof genoemd.
De loopvloeistof is zo gekozen dat (een deel van) de
kleurstoffen (componenten) van de inkt hierin oplost en
er door meegenomen wordt. De kleurstoffen bewegen
dus mee van het midden van de cirkel naar buiten. Niet
alle kleurstoffen zullen echter even goed oplossen in de
loopvloeistof. Naarmate een kleurstof beter oplost, zal
de loopvloeistof deze stof makkelijker meenemen.
Deze kleurstof is dan verder naar buiten te zien.
Het verschil in oplosbaarheid is echter niet de enige
eigenschap waardoor scheiding plaats vindt. Er is ook
nog het verschil in de mate van aanhechtingsvermogen
van de componenten aan het papier. Hoe beter een
component adsorbeert aan het papier, hoe moeilijker
deze component meegenomen kan worden door de
loopvloeistof. Het eindresultaat is een scheiding van de
verschillende componenten in de inkt.
Vraag 29
a. Wat zijn bij papierchromatografie de stationaire en
de mobiele fase?
b. Wat kun je zeggen over de stofeigenschappen van de
component in de buitenste ring van het
chromatogram in figuur 13?
c. Wat kun je zeggen over de stofeigenschappen van de
component(en) in de binnenste ring van het
chromatogram in figuur 13?
Praktisch gezien is het handiger om
papierchromatografie iets anders uit te voeren. In
plaats van een cirkelvormig stuk papier gebruik je een
rechthoekig stuk papier. (zie figuur 14).

Figuur 14: voorbeeld van een chromatogram
Op de zogenaamde basislijn (een zelf getrokken, dunne
potloodstreep) zet je een stip met de stift. Vervolgens
zet je het papier rechtop in een bekerglas met daarin
een laagje loopvloeistof. Hierbij is het van belang dat
het papier in de loopvloeistof staat en dat de stip
boven de vloeistof zit. Het papier zal nu de
loopvloeistof ‘opzuigen’.
Net als bij het cirkelvormige chromatogram zal de
loopvloeistof de componenten van de inkt van de stip
meenemen afhankelijk van hun oplosbaarheid en
aanhechtingsvermogen. Zodra de mate van scheiding
voldoende is (of in ieder geval voordat de loopvloeistof
helemaal boven in het papier is), haal je het papier uit
de loopvloeistof. Met een potloodstreepje geef je aan
tot hoe ver het vloeistoffront (de vloeistof) is gekomen.
Het resultaat is nu niet een chromatogram met
concentrische cirkels maar met los van elkaar staande
stippen. Door op deze manier van zowel de inkt op de
cheque als van de inkt uit de gevonden stiften een
chromatogram te maken, kun je beide mengsels
vergelijken.
Afhankelijk van het resultaat kun je een uitspraak doen
over de vraag of de tekst op de cheque geschreven is
(of kan zijn) met een van de gevonden stiften. Als
namelijk de tekst op de cheque geschreven is met een
van de gevonden stiften, dan zouden de beide
chromatogrammen hetzelfde moeten zijn.
Bij het vergelijken van twee verschillende
chromatogrammen kan er een probleem optreden. Om

allerlei redenen kan het gebeuren dat de afstand die de
loopvloeistof heeft afgelegd (de afstand tussen basislijn
en vloeistoffront in figuur 14) bij twee verschillende
chromatogrammen erg veel verschilt. In het ene geval
kan deze 10,4 cm zijn terwijl in het andere
chromatogram een afstand van 6,7 cm wordt gemeten.
Het kan dan erg lastig worden om de beide
chromatogrammen zo met het blote oog te vergelijken.
Om twee verschillende chromatogrammen toch nog
enigszins te kunnen vergelijken, kun je kijken naar de
relatieve verplaatsing van elke component ten opzichte
van de verplaatsing van het vloeistoffront. Deze
relatieve verplaatsing wordt ook wel ‘rate of flow’
genoemd met als symbool Rf.
Vraag 30
a. Hoe kun je voor elke component uitrekenen wat de
Rf-waarde is?
b. Wat kun je zeggen over het bereik van de Rf-waarde?
c. Bereken de Rf-waarden van de bovenste drie
componenten in het chromatogram van figuur 14.
Het kunnen berekenen van een Rf-waarde geeft een
gevoel van nauwkeurigheid die er helaas niet is. Hoewel
het beter is om chromatogrammen te vergelijken op
basis van deze Rf-waarden dan te vergelijken met het
blote oog, is deze methode niet zo nauwkeurig als men
graag zou willen. Door allerlei praktische
omstandigheden (denk aan temperatuur,
luchtvochtigheid, tocht, papiersoort, et cetera) kan de
Rf-waarde variëren. Je zult dan ook niet snel een tabel
met Rf-waarden tegenkomen in het Binas. Er zijn echter
wel manieren om een chromatogram zo te maken dat
je twee mengsels goed met elkaar kunt vergelijken.
Experiment 31: papierchromatografie.
In dit experiment ga je uitzoeken of de samenstelling
van de inkt van de geschreven tekst op de cheque,
overeen komt met een van de stiften die bij de
verdachten zijn aangetroffen.
Benodigdheden
• twee bekerglazen
• loopvloeistof
• potlood
• liniaal
• strook chromatografiepapier, 12 cm breed
• de cheque waarop het bedrag 200.000 euro staat
geschreven
• vijf verschillende zwarte stiften, gemerkt van
STIFT01 tot STIFT05.

Uitvoering
• Doe een laagje (± 0,5 cm) van de loopvloeistof in elk
van de bekerglazen.
• Knip twee stroken van het chromatografiepapier af,
die in het bekerglas passen.
• Zet met potlood en liniaal voorzichtig een dun
streepje (± 1 cm hoog) op het papier.
• Los de inkt waarmee op de cheque is geschreven
weer op, door een druppeltje loopvloeistof op de
inkt (gehecht aan de cheque) aan te brengen. Prik
een beetje zodat de inkt heroplost en van het papier
op te zuigen is.
• Breng een druppeltje van het inktextract aan op het
papier, midden op de basislijn. Probeer de druppel
op het papier zo klein mogelijk te houden.
• Zet op het andere papier een stip met de
verschillende stiften naast elkaar op de
potloodstreep, op een afstand van ongeveer 2 cm
van elkaar.
• Zet het ene papier in het ene bekerglas en het
andere papier in het andere bekerglas. Wacht enige
tijd totdat de vloeistoffronten hoog genoeg zijn. Of
totdat de scheiding voldoende is en haal dan de
chromatogrammen uit de bekerglazen.
• Laat ze drogen.
• Maak een tabel waarin van elke vlek de kleur en de
Rf-waarde vermeld staat. Doe dit voor beide
chromatogrammen.
Resultaat
Bepaal aan de hand van de gegevens in je tabel welke
inkt(en) van de 5 verschillende stiften dezelfde
samenstelling heeft/hebben als de inkt op de cheque.
5.4 Dossier
32. Opdrachten
32.1 Chromatogram
a. Verwerk de gegevens en chromatogrammen van
experiment 31 in je forensisch onderzoeksdossier.
b. Bedenk een manier waarop je een chromatogram
kunt maken waarbij je de samenstelling van de
beide inkten (nog) beter kunt vergelijken. Leg uit
waarom je denkt dat de door jouw bedachte manier
beter en/of betrouwbaarder is en maak het
chromatogram.
32.2 Dossier
Probeer in je dossier ook de volgende vragen te
beantwoorden:

• Hebben de inkt op de cheque en de inkt in de stift
dezelfde samenstelling?
• Is de tekst op de cheque geschreven met de
gevonden stift?
• Wat heeft de stift te maken met de moord? En wat is
de rol van de cheque hierin?
32.3 Dossier 2
Verwerk eventueel nog andere voor jou relevante
informatie uit deze paragraaf in je forensisch
onderzoeksdossier.
32.4 Gaschromatografie (facultatief en in overleg
met de docent).
Op ►URL5 vind je uitleg over hoe gaschromatografie
werkt. Aan de hand van deze site en een werkblad te
verkrijgen bij je docent ga je zelf uitzoeken hoe
gaschromatografie werkt.

Handboek 6 Ballistiek
Figuur 15: overzicht van een patroon
Figuur 16: groeven en krassen op een kogel
6.1 Sporen van kogels
Bij het overhalen van de trekker slaat een slagpin tegen
het slagvoetje (1) in de huls (3). Dit slagvoetje
ontsteekt een slagas, waarna de slagas het kruit
ontsteekt (2). Zie figuur 15.
De slagas is een zeer explosief chemisch mengsel met
loodazide, een stof die ontploft bij hevige trillingen. De
ontploffing veroorzaakt een enorme druk in de huls, die
ervoor zorgt dat de kogel (4) wordt afgeschoten. In de
binnenkant van de loop van een vuurwapen zijn
spiraalvormige groeven aangebracht. Deze groeven
geven de kogel een draaiing mee, waardoor de kogel
een stabiele kogelbaan aflegt.
Een vuurwapen laat op afgeschoten kogels en
kogelhulzen twee soorten sporen na; sporen die
vertellen met wat voor soort wapen (bv. revolver,
pistool of jachtgeweer) de kogel is afgeschoten en
sporen die specifiek zijn voor één enkel wapen.
De spiraal in de binnenkant van de loop, die de kogel
zijn draaiing geeft, bestaat uit ‘trekken’ en ‘velden’.
De trekken van een loop zijn de verdiepingen, de
velden zijn de verhogingen. De binnenkant van een loop
vertoont gemiddeld vier tot zes trekken en velden. Het
patroon dat ze op een kogel achterlaten kan links- of
rechtsdraaiend zijn. Iedere loop van een vuurwapen is
verschillend door onder andere slijtageplekken.
Hierdoor geeft ieder vuurwapen specifieke kenmerken
aan een kogel mee. Dezelfde soort kogels, afkomstig
van hetzelfde soort vuurwapen zien er op
microscopische schaal toch anders uit. Deze kenmerken
kunnen worden gebruikt om te bewijzen dat een kogel
uit één specifiek vuurwapen komt.
Ook de hulzen kunnen bewijzen dat een de kogel uit
één specifiek vuurwapen komt. Revolvers werpen geen
hulzen uit, dus als je op een PD hulzen vindt, heb je
altijd te maken met een pistool of geweer.

De slagpin geeft een unieke afdruk op de huls. Ook
maakt de hulsuitwerper een spoor aan de boven- en
zijkant van een huls. De plaats waar dat spoor zich
bevindt ten opzichte van de patroontrekkerhaak is
hetzelfde voor eenzelfde type vuurwapen. Maar de
vorm van deze kras is uniek voor één enkel vuurwapen.
Om aan te tonen dat een kogel met het moordwapen is
afgeschoten, worden de krassen dus vergeleken met de
trekken en velden van het wapen, terwijl de afdrukken
op de huls vergeleken worden met de slagpin en de
patroontrekkerhaak van het wapen.
6.2 Energie van een kogel
Een kogel richt schade aan doordat hij energie heeft.
Deze vorm van energie wordt bewegingsenergie of
kinetische energie genoemd. Deze energie hangt alleen
maar af van de snelheid van de kogel en de massa van
de kogel. Het verband luidt:
1
Ekin mv
2
waarin
2
= (3)
• Ekin = de kinetische energie in joule (J)
• m = de massa in kilogram (kg)
• v = de snelheid in meter per seconde (m/s)
Vraag 33
Voor kogels zoals aangetroffen in het lichaam van
Thijssen geldt:
• het is 40-punts ammunitie, dat wil zeggen de massa
is 40 maal de standaardmassa van 64,8 mg,
• na het verlaten van de loop hebben dit soort kogels
een snelheid van 340 m/s.
a. Bereken de kinetische energie van dit soort kogels.
b. Als buskruit een verbrandingswaarde heeft van 40
MJ/kg, hoeveel kruit is er dan minstens verbruikt?
c. Waarom staat hier minstens?
De energie is meegegeven door het pistool en ontstond
uit de chemische energie van het kruit dat bij het
schieten is gebruikt. Op het moment dat het kruit
ontploft, vindt er een exotherme chemische reactie
plaats waarbij de reactieproducten in gasvorm
ontstaan. Hierbij ontstaat een hoge druk, waardoor er
een kracht wordt uitgeoefend op de kogel. Deze kracht
is veel groter dan de tegenwerkende kracht van de
wrijving die de kogel in de loop ondervindt. De kogel
ondervindt dus een resulterende kracht FR die naar

voren is gericht en die werkt zolang de kogel nog in de
loop zit.
De arbeid W (in J) die op de kogel door de kracht wordt
verricht zorgt voor een toename van de kinetische
energie. Er geldt:
Δ E =− = WF= ΔFs
Δ s (1J = 1 N x 1m) (4)
kin lw R
Hierbij is de arbeid gelijk aan de gemiddelde
resulterende kracht (in N) vermenigvuldigd met het
stukje weg Δs (in m) waarover de kracht werkt.
Vraag 34
Bereken de gemiddelde resulterende kracht op de kogel
met behulp van de gegevens uit vraag 33. samen met
het gegeven dat de loop een lengte heeft van 12 cm.
Tijdens de vlucht ondervindt de kogel een
wrijvingskracht door de lucht. Deze luchtwrijving zorgt
ervoor dat de snelheid weer afneemt. Hier geldt dus
dat de arbeid door de wrijvingskracht Flw (in N) de
bewegingsenergie doet afnemen.
Δ Ekin =−FlwΔ s
(5)
Het minteken geeft aan dat het hier gaat om een
verlies van kinetische energie.
Deze formule geeft de rechercheur een
aanknopingspunt over de afstand waarover een kogel is
afgeschoten. Uit de inslagdiepte van de kogel is vaak af
te leiden wat de bewegingsenergie van de kogel was bij
inslag. Deze kan worden vergeleken met de energie
zoals berekend bij vraag 33. Het verschil moet
verklaard worden door luchtwrijving. Over
luchtwrijving is veel bekend. Dus kan via formule (5) de
afstand Δs worden bepaald.
Luchtwrijving die een kogel ondervindt hangt af van:
• De snelheid van de kogel: als de kogel tweemaal zo
snel gaat botst hij tweemaal zo hard én vinden er
ook tweemaal zoveel botsingen plaats met de
luchtmoleculen, dus Flw~v 2 .
• Frontaal oppervlak (A) van de kogel: hoe groter de
kogel hoe meer luchtweerstand, dus Flw~A.
• De luchtdichtheid (ρ): Flw~ρ.
• De vorm van het voorwerp. Hoe meer gestroomlijnd
de kogel is hoe kleiner de luchtweerstand.
Bij dit soort evenredigheden wordt de invloed van het
materiaal of het voorwerp weerspiegeld in de
evenredigheidsconstante.
Er geldt:

1
F c A v
2
2
lw = w ρ
(6)
waarin
• Flw = de luchtwrijwingskracht in Newton (N)
• cw = de vormcoëfficiënt (zonder eenheid)
• A = het frontaal oppervlak in vierkante meter (m 2 )
• ρ = de dichtheid in kilogram per kubieke meter
(kg/m 3 )
• v = de snelheid in meter per seconde (m/s)
De constante cw is de vormcoëfficiënt of
stroomlijnfactor van de kogel.
Hoe groter deze factor, hoe meer luchtweerstand.
Vraag 35
De volgende gegevens zijn beschikbaar:
• diameter kogel = 2,15 mm
• de stroomlijnfactor cw=0,295
• de luchtdichtheid (ρ) is 1,3 kg/m 3
• de massa van de kogel (m)= 2,592.10 -3 kg.
a. Bereken de wrijvingskracht van de lucht op de kogel
als deze een snelheid heeft van 340 m/s.
b. Verandert de wrijvingskracht op de kogel als deze
onderweg is naar zijn doel? Leg uit.
c. We nemen aan dat over een meter afstand de
snelheid niet merkbaar zal veranderen. De
wrijvingskracht ontneemt de kogel nu
bewegingsenergie. Bereken deze energie.
d. Met hoeveel procent neemt de snelheid over de
eerste meter af? Klopt de veronderstelling bij c?
De inslagdiepte
Als de kogel is ingeslagen is de bewegingsenergie
gebruikt voor vervorming. Hoe groter de
bewegingsenergie van de kogel, hoe groter de
inslagdiepte. Maar hoe ligt het verband precies?
Om hier enigszins grip op te krijgen, zijn experimenten
nodig. Nu is schieten op een school niet toegestaan.
Maar het gaat hier om energie en vervorming. Is aan de
hand van de vervorming vast te stellen hoeveel energie
er voor de vervorming nodig was?
Experiment 36: vervorming
Hoe hangt een vervorming af van de energie die bij het
vervormingsproces is omgezet?

Figuur 17: vervorming
Probeer het antwoord op deze vraag te vinden met een
experiment waarbij lege colablikjes worden vervormd
met een bekende hoeveelheid energie. Deze energie is
namelijk afkomstig van een baksteen die op hoogte h
wordt losgelaten boven het colablikje. Om te zorgen
dat het experiment reproduceerbaar is, wordt gebruik
gemaakt van een geleidingsbuis waarvoor een PVC-pijp
dienst kan doen. De opstelling is in figuur 17 getekend.
De energie van de baksteen is zwaarte-energie
waarvoor geldt:
Ez = mgh met g = 9,81 N/kg.
De vervorming Δs kan worden gemeten door na te gaan
hoeveel het blikje korter is geworden.
De hypothese is dat om de eerste kreuk te veroorzaken
een minimale hoeveelheid energie E0 nodig is en dat de
resterende energie evenredig is met de vervorming Δs.
In formule:
Ebaksteen – E0 = cv·Δs
Vraag
In welke eenheid wordt cv uitgedrukt?
Uitvoering
• Laat in de opening van de buis de baksteen los
(zonder beginsnelheid). Zorg wel dat er een
beschermplaatje op de vloer ligt. Doe dat bij drie
blikjes van dezelfde soort.
• Herhaal dit experiment nog vijf keer, telkens met
een andere valbuis en dus bij een andere hoogte h.
Verslag
Maak een grafiek, waarin je energie van de baksteen
uitzet tegen de gemiddelde vervorming Δs van de
blikjes.
Bepaal mbv de grafiek de vervormingsconstante cv.
Schotwonden
Bij schotwonden is voor allerlei soorten ammunitie
experimenteel het verband vastgesteld tussen de
energie van de kogel bij inslag en de indringdiepte van
de kogel. De situatie is vergelijkbaar met de vervorming
van colablikjes. Alleen wordt hier voor het vervormde
materiaal ballistische gel of gelatine gebruikt die
ongeveer dezelfde remmende werking heeft op kogels
als het weefsel van het menselijk lichaam.

Figuur 18:
luchtbukskogel (boven)
en revolverkogel(onder)
Bij elk type kogel horen twee constantes: de initiële
vervormingsenergie (E0) en de vervormingscontante (cv).
Vraag 37
In figuur 18 is een luchtbukskogeltje afgebeeld en een
revolverkogel. Beide hebben ongeveer dezelfde
diameter.
a. Leg uit welke van de twee kogels de grootste initiële
vervormingsenergie zal hebben en welke de grootste
vervormingsconstante cv.
b. Het luchtbukskogeltje heeft een massa van 0,7 g. De
initiële vervormingsenergie van deze kogel voor de
menselijke huid bedraagt 14,8 J. Bereken welke
snelheid de kogel minstens moet hebben om het
lichaam binnen te dringen.
Vraag 38
De kogels die gebruikt zijn bij de moord op Thijssen
kenmerken zich door een initiële vervormingsenergie E0
van 8,1 J, nodig om de huid binnen te dringen en
vervolgens de vervormingsconstante van 8,3 J/cm .
De kogel is bij Thijssen diep binnengedrongen: 17 cm.
Het had niet veel gescheeld of de kogel was er aan de
andere kant weer uitgekomen.
a. Bereken de kinetische energie van de kogel bij
binnendringen. Raadpleeg voor eventuele gegevens
ook de vorige opgaven.
b. Bereken de snelheid die de kogel moet hebben
gehad bij binnendringen.
c. Bereken hoever de kogel het lichaam was
binnengedrongen als de kogel nog maar een snelheid
van 200 m/s had gehad bij inslag op het lichaam.
6.3 Dossier
Vraag 39
In het politierapport staat beschreven dat de kogel het
lichaam van Theo op borsthoogte getroffen heeft en dat
er twee voetsporen het bos inlopen. Een voetspoor is
afkomstig van Theo. Het andere voetspoor loopt verder
het bos in, richting de camping.
De persoon van dit voetspoor lijkt op 2 meter van het
lichaam van Theo stil te hebben gestaan, aangezien er
twee naast elkaar staande voetafdrukken voor het
lichaam zijn gevonden.
a Op welke hoogte is de kogel waarschijnlijk
afgeschoten? Waarom denk je dat?
b Denk je dat de kogel van dichtbij of van veraf is
afgeschoten? Betrek in je beschouwing de resultaten
van het berekeningsprogramma en de uitkomsten
van de vragen 33 t/m 38.

c Denk je dat de persoon van de onbekende
voetsporen de dader zou kunnen zijn?
40. Opdrachten
40.1 Verband lengte persoon en schiethoogte
Er is een verband tussen lengte van een persoon en de
waarschijnlijke schiethoogte. Doe bij jezelf en je
medeleerlingen enkele metingen om dit verband te
vinden.
40.2 Dossier
Bespreek met elkaar welke resultaten van de
verschillende opdrachten uit handboek 6 in het dossier
moeten komen.
Voeg de betrokken gegevens toe aan je dossier.

Handboek 7 Bloedonderzoek
7.1 Inleiding
Om vast te stellen of er bloedsporen aanwezig zijn op
de plaats delict, test een forensische onderzoeker het
materiaal met een aantoningsreactie die specifiek
bloed kan aantonen. Het is natuurlijk wel van
essentieel belang dat zulke aantoningsreacties alleen
bloed aantonen en niet op bloed gelijkende substanties.
In de komende lessen leer je hoe je zelf bloed kunt
aantonen op bijvoorbeeld een kledingstuk.
7.2 Luminol
Er zijn situaties waarin men geen bloedsporen met het
blote oog kan waarnemen en waarbij men toch het idee
heeft dat er wel degelijk bloedsporen aanwezig moeten
zijn (geweest). In een dergelijk situatie zou het heel
mooi zijn als onzichtbare bloedsporen zichtbaar
gemaakt zouden kunnen worden met een bepaalde stof
die reageert op de aanwezigheid van bloed. Er bestaat
inderdaad een reactie waarbij bloed functioneert als
katalysator. Het gaat hierbij om de reactie tussen de
stof luminol en de stof waterstofperoxide (H2O2) in een
basisch milieu dus bijvoorbeeld in aanwezigheid van
natronloog (NaOH). Bij deze reactie komt een prachtig
mooi blauw licht vrij.
Figuur 19: reactie van luminol (systematische naam 5-amino-1,2,3,4-tetrahydroftalazine-1,4-dion) met
waterstofperoxide in basisch milieu. Met hν wordt een foton bedoeld. Een foton veroorzaakt een licht reactie.
De reactie van luminol met waterstofperoxide in
basisch milieu, zoals deze in figuur 19 is weergegeven,
verloopt echter bijzonder traag. Gevolg is dat de
blauwe kleur maar moeilijk te zien is. De katalyserende
werking van bloed zorgt er voor dat de reactie
aanzienlijk wordt versneld. Dat zou merkbare invloed
moeten hebben op de effecten van de reactie. Een
mengsel van luminol en waterstofperoxide vormt dus
een reagens op bloed. Het mengsel reageert op de
aanwezigheid van bloed en toont daarmee dat bloed

aan. De vraag is of het mengsel luminolwaterstofperoxide-NaOH
ook een selectief reagens is.
Het mengsel functioneert het mengsel ook als reagens
bij:
• micro-organismen (denk hierbij aan schimmels en
bacteriën)
• joodionen en chloorionen, bijvoorbeeld in
schoonmaakmiddelen
• formalineoplossing (ook wel 'sterk water' genoemd)
• peroxidasen in planten zoals vooral in
citrusvruchten, bananen, watermeloenen en talloze
groentesoorten
• een groot aantal verfsoorten.
• roest
Blauw licht is niet automatisch een bewijs voor de
aanwezigheid van bloed. Maar mogelijk is er sprake van
verschillen tussen de effecten van blauw-licht-reactie
bij de verschillende oorzaken. Uit onderzoek is
bijvoorbeeld gebleken dat valse positieve reacties
veroorzaakt door bijvoorbeeld verfsoorten vaak
onderscheidbaar zijn. Zij luminisceren meestal minder
lang dan bloed en geven soms ook een wat andere
kleur. De restanten van bleekmiddelen die hypochloriet
bevatten (zoals bleekwater) ontleden binnen enkele
dagen. Als het vermoeden bestaat dat een misdadiger
heeft geprobeerd de bloedsporen met bleekwater weg
te spoelen, dan kan de forensische onderzoeker
besluiten de sporen enkele dagen te bewaren. De
restanten van bleekmiddelen zijn dan verdwenen en
beïnvloeden niet meer het resultaat van de
luminolproef. De gevoeligheid van luminol voor bloed is
zó hoog, dat het hoeveelheden bloed die voor het oog
niet meer waarneembaar zijn, makkelijk kan aantonen,
ook als op de plaats delict is schoongemaakt.
Het maakt voor de blauwkleuring niet uit of er sprake is
van bloed van een dier of van een mens.
De blauwkleuring van luminol bij aanwezigheid van oud
bloed is intensiever dan de blauwkleuring van luminol
bij aanwezigheid van vers bloed.
Een goede katalysator voor de genoemde reactie is een
ijzerion. IJzerionen komen bijvoorbeeld voor in
hemoglobine in rode bloedcellen. Luminol reageert dus
eigenlijk alleen met de ijzeratomen in het bloed en
geeft vergelijkbare resultaten bij een reactie met
bijvoorbeeld roest. Luminol is dus wel een gevoelig
reagens, maar mogelijk is het geen selectief reagens.
Bij een positief resultaat moet het vermoeden van de
aanwezigheid van bloedsporen in dat geval bevestigd

Figuur 20: structuurformule van
tetrabase, een stof met de
systematische naam N,N,N',N'tetramethyl-4,4'-diaminodifenylmethaan.
worden met meer specifieke reagentia. Een daarvan is
bijvoorbeeld de tetrabasetest.
Om na te gaan of we met het luminolmengsel een
geschikt reagens in handen hebben, is een experiment
noodzakelijk. De blauwachtige kleuring van de
luminolreactie is goed waar te nemen in een donkere
kamer.
Experiment 41: luminolreactie
Doel van de proef
In deze proef ga je onderzoeken of bloed aangetoond
kan worden met een mengsel van luminol,
waterstofperoxide en natronloog. Bovendien ga je
onderzoeken hoe selectief dit reagens is door de
reactie met bloed te vergelijken met die van
bleekmiddel.
Voorbereiding:
Een katalysator heeft invloed op de reactie maar hoe
uit zich die invloed?
Als bleekmiddel en bloed verschillende invloed hebben
op de reactie hoe zou dat dan moeten blijken?
Kan worden vastgesteld of het hier gaat om een
endotherme of een exotherme reactie? Welke stappen
zijn nodig om hier achter te komen?
Benodigdheden
• twee erlenmeyers (100 ml)
• glazen trechters (passend op de erlenmeyers)
• een luminoloplossing die bestaat uit:
0,1 g luminol
9 g Soda
15 ml van een 3% waterstofperoxideoplossing.
aangevuld met gedestilleerd water tot 100 mL
• 15 ml bleekmiddel thermometer
• 15 ml bloed (uit een pakje vlees uit de supermarkt)
• thermometer
• een donkere ruimte.
Uitvoering
Bewaar de helft van de luminol oplossing voor
experiment 42
• Doe in de ene erlenmeijer het bloed en in de andere
het bleekmiddel.
• Verdeel de overgebleven luminoloplossing in twee
delen. Gebruik een deel voor het bloed en het
andere deel voor het bleekmiddel.
• Voeg de luminoloplossing tegelijk toe aan bloed en
bleekmiddel.

• Meet de temperatuur in beide erlenmeijers tijdens
het experiment.
• Beëindig het experiment als je er van overtuigd bent
dat je geen helder, blauwgekleurd licht (meer) kunt
waarnemen.
Vragen bij de proef
a. Welke vervolgexperimenten zijn nodig om de
luminolreactie tot een goed instrument te maken
voor bloedonderzoek?
b. Waarom is het niet erg dat de luminol en het
waterstofperoxide al samen in één oplossing zitten
voordat het bij bloed en bleekmiddel werd gevoegd?
Experiment 42: bloedvlekken aantonen
Doel van de proef
In dit experiment ga je onderzoeken of er bloedvlekken
kunnen worden aangetoond op de kledingstukken A, B
en C. Kleding stuk A is afkomstig van Giovanni
Guiseppe, kledingstuk B van Jan Coster en C van Mandy
Groothuizen.
Benodigdheden
• een plantenspuit of verstuiver met daarin een
oplossing van de volgende samenstelling:
De helft van de luminol oplossing die je in
experiment 41 hebt gebruikt (50 mL)
• een donkere ruimte
• drie bevlekte kledingstukken (gemerkt A t/m C).
Uitvoering
• Voordat je de proef uitvoert, noteer je op welke
kledingstukken je denkt een bloedvlek te zien;
mogelijk zijn meerdere kledingstukken met bloed
bevlekt.
• Onderzoek of er op de kledingstukken A, B en C
bloedvlekken kunnen worden aangetoond.
7.3 Dossier
Opdracht 43
a. Bij welke kledingstukken heb je een helder,
blauwgekleurd licht waargenomen na besproeiing
met de oplossing uit de plantenspuit?
Welke conclusie(s) kun je daar uit trekken?
b. Welke factoren beïnvloeden de betrouwbaarheid
van deze meting? Wat kun je zeggen over de
vlekken A, B en C?

Handboek 8 Forensisch DNAonderzoek
8.1 Uit het proces-verbaal
In de volgende paragrafen krijg je informatie over de
technieken van een DNA-onderzoek en de methode om
tot een match te komen. Dat is de taak van een
forensisch expert. Of met deze match uiteindelijk het
bewijs geleverd wordt, waarmee een verdachte
veroordeeld kan worden, is een taak van justitie.
Als informatiebron gebruik je het officiële rapport van
het Nederlands Forensisch Instituut getiteld: “De
Essenties van forensisch DNA-onderzoek.”
[Meulenbroek, 2007]. Dit is ook te vinden op het
vaklokaal ►de essenties van DNA onderzoek.pdf
Ook de politie, het openbaar ministerie, rechters en
advocaten gebruiken dit rapport om de noodzakelijke
kennis over forensisch DNA-onderzoek op te doen.
8.2 DNA
Een DNA-molecuul bestaat uit twee strengen die tegen
elkaar aanliggen. De strengen zijn elk opgebouwd uit
een lange keten van achtereenvolgens een suiker en
een fosfaat (figuur 21). Aan elke suiker zit een
stikstofbevattende base (de gekleurde ringen in figuur
21) die via waterstofbruggen vastzit aan een base uit de
andere streng (de stippellijnen in figuur 22). Hierdoor
zijn de strengen spiraalsgewijs gedraaid, de
zogenaamde dubbele helix (figuur 23).

Figuur 21: een stukje enkelstrengs DNA Figuur 22: tweedimensionaal beeld van een
(Bron BioData) stuk dubbelstrengs DNA (Bron Biodata)
Figuur 23: alfa-helix vorm van DNA (Bron BioData)
Er komen in het DNA vier basen voor: adenine (A),
thymine (T), guanine (G) en cytosine (C).
Tegenover een A zit altijd een T en tegenover een G
altijd een C (zie de figuren 21 t/m 23).
Als je een DNA streng van het ene eind doorloopt naar
het andere eind kom je een code tegen bestaande uit
een opeenvolging van A’s, T’s, G’s en C’s. (Zie figuur
22). Alle erfelijke eigenschappen zoals oogkleur,
haarkleur, huidkleur, lengte, enzovoort liggen vast in
deze code.
Aangezien mensen niet allemaal dezelfde oogkleur,
haarkleur, en huidkleur bezitten, verschilt de erfelijke

code per persoon. En dit geldt dus ook voor de andere
eigenschappen. Er zijn geen twee mensen met identiek
DNA. Zelfs het DNA van een eeneiige tweeling vertoont
verschillen.
Van het DNA zorgt maar 2% voor de erfelijke
eigenschappen (haarkleur, en dergelijke). De andere
98% is niet verantwoordelijk voor de erfelijke
eigenschappen. Dat noemt men het ‘niet-coderende
DNA’.
Op dat niet-coderende DNA bestaan sommige plaatsen
uit zich herhalende korte DNA-stukjes, bijvoorbeeld de
herhaling CTG-CTG-CTG-CTG. Het aantal herhalingen
van zo’n stukje zijn per persoon erg verschillend.
Sommige mensen hebben vijf CTG herhalingen, terwijl
een ander persoon hiervan negen herhalingen kan
hebben. Die opbouw van die plaatsen (die
hypervariabele gebieden heten) is dus per persoon
uniek en daarom bij uitstek geschikt om iemand te
identificeren.
Als je van een persoon weet hoeveel herhalingen hij
heeft op een bepaald stuk in zijn DNA, kun je die
vergelijken met het aantal herhalingen van het DNA
gevonden op het plaats delict. Wanneer het aantal
herhalingen met elkaar overeen komen, heb je een
match! Het DNA van de PD komt dus overeen met die
van de verdachte.
Om een DNA-profiel te maken, kijk je niet naar één
stuk herhalingen, zoals alleen de CTG herhaling. Je
vergelijkt een aantal herhalingen op verschillende
chromosomen. Chromosomen zijn in de celkern
aanwezig als kleine bolletjes opgewikkeld DNA.
Bij de mens tref je in de celkern 46 chromosomen aan.
Ze zijn twee aan twee gelijk. Er zijn dus 23 paren. Van
elk chromosomenpaar is één chromosoom afkomstig uit
de spermacel van de vader en het andere chromosoom
uit de eicel van de moeder. Chromosomen zijn
opgebouwd uit lange draden DNA die op eiwitmoleculen
zijn gewikkeld. Een DNA-profiel geeft aan hoeveel
herhalingen zich op een bepaald stuk op het
chromosoom bevinden. Chromosoompaar 1 heeft
bijvoorbeeld de code 8/4. Dit betekent bijvoorbeeld
dat een persoon acht GTC herhalingen op het
chromosoom 1 van zijn moeder heeft, en vier
herhalingen op het chromosoom 1 van zijn vader.

Figuur 24: de chromosomen van de mens: een karyogram. Het betreft hier het karyogram van een man met
het syndroom van Klinefelter. Hij heeft een X-chromosoom teveel.
Het 23 e chromosomenpaar is bij een vrouw evenals de
andere 22 paren aan elkaar gelijk.
Bij een man bestaat het 23 e paar echter uit één ‘groot’
chromosoom en uit een aanzienlijk kleiner exemplaar.
Het grote 23 e chromosoom wordt aangeduid met de
hoofdletter X en het kleine met de hoofdletter Y. Met
andere woorden een vrouw is XX en een man XY. De X-
en Y-chromosomen worden de geslachtschromosomen
genoemd.
De andere 22 chromosomenparen zijn de zogenaamde
autosomale chromosomen. Ze zijn genummerd van 1
t/m 22. De twee chromosomen van één paar worden
homologe chromosomen genoemd.
Als iemand een afwijkend aantal chromosomen heeft,
heeft dat vrijwel altijd ernstige gevolgen. Het
bekendste voorbeeld is de aanwezigheid van 3
chromosomen 21. Het gevolg daarvan is het syndroom
van Down.
Opdracht 44
In het karyogram van figuur 24 is een X-chromosoom
teveel aanwezig. Deze afwijking wordt het Klinefeltersyndroom
genoemd.
a Lokaliseer de beide X-chromosomen in het
karyogram in figuur 24.
b Welke verschijnselen heeft iemand die het
Klinefelter syndroom heeft?

8.3 DNA als bewijsmateriaal
45. Opdrachten
45.1 DNA-profiel
a. Lees de tekst op de bladzijden 4 /m 6 van “De
essenties van forensisch DNA-onderzoek – het DNAprofiel”.
(Dit is te vinden via het vaklokaal ►de
essenties van DNA onderzoek.pdf).
b. Verwerk de belangrijkste punten van die bladzijden
in een korte samenvatting.
45.2 Biologische sporen
a. Noem drie biologische sporen die geschikt zijn om
een DNA-profiel van te maken.
b. Leg uit waarom je DNA uit wangslijmcellen van een
verdachte kunt gebruiken om te bepalen of het
bloed dat gevonden is op de plaats delict van de
verdachte is.
45.3 Niet-coderend DNA
Op pagina 5 van het rapport staat beschreven dat voor
het maken van een DNA-profiel de hypervariabele
gebieden in het DNA worden bestudeerd. Deze
gebieden liggen op het “niet-coderende DNA”. Wat
betekent de term “niet-coderend DNA”?
“Wel coderend DNA” bevat je erfelijke eigenschappen.
Dit noemen we de genen. De genen beslaan slechts 2%
van je gehele DNA. Het gaat misschien tegen je gevoel
in, maar de volgorde van de bouwstenen van het “wel
coderende DNA” verschilt zo weinig per individu dat het
‘wel coderende DNA’ niet geschikt is om er een uniek
DNA-profiel van te maken. De genen van alle mensen
lijken dus verschrikkelijk veel op elkaar.
Opdracht 46
Wat is de kenmerkende eigenschap van de
hypervariabele gebieden in het DNA, die ze uitermate
geschikt maakt voor een vergelijkend DNA-onderzoek?
Leg dit uit door middel van een tekening van deze
gebieden bij twee verschillende personen.
8.4 De techniek om een DNAprofiel
te maken
47. Opdrachten
47.1 Forensic biology les

Ga naar ►URL6 en doe daar Case One, de forensic
biology les. Vraag je leraar/ouders om hulp als je
enkele engelse woorden niet begrijpt
47.2 Samenvatting
a. Lees de tekst op de bladzijden 7 /m 9 van “De
essenties van forensisch DNA-onderzoek – het DNAprofiel”.
b. Verwerk de belangrijkste punten van deze
bladzijden in een korte samenvatting.
47.3 Begrippen
Geef een beschrijving van de onderstaande termen:
a. Short Tandem Repeat
b. Locus
c. DNA-kenmerk
d. DNA-profiel
Als je een DNA-profiel wilt maken van het DNA van
bijvoorbeeld een verdachte, zul je dus per locus
moeten bepalen uit hoeveel herhalingen deze locus
bestaat.
Het is helaas niet mogelijk om dit te bepalen door het
DNA onder een microscoop te bekijken. Op de eerste
plaats bevat het spoor vaak zo weinig DNA dat je het
zelfs onder een microscoop niet zichtbaar kunt maken
en op de tweede plaats zou je dan alle chromosomen
zien. Je zou geen idee hebben waar de locus die jij wilt
onderzoeken zich bevindt.
Zoals je op pagina 7 van de brochure “De Essenties van
forensisch DNA-onderzoek” hebt gelezen, moeten uit
het geïsoleerde DNA de te onderzoeken loci
vermeerderd worden om te bepalen uit hoeveel
herhalingen (repeats) ze bestaan.
De techniek die men hiervoor gebruikt heet de
polymerase kettingreactie, ook wel afgekort als PCR
(Polymerase Chain Reaction). Met deze techniek is het
mogelijk om van het stuk DNA dat je wilt onderzoeken,
meer dan één miljard kopieën te maken. Pas als je door
middel van de PCR-techniek meer dan één miljard
kopieën van alle loci hebt gemaakt kun je ze
analyseren, zodat er een piekenpatroon uitkomt, zoals
in illustratie 4 van de brochure te zien is.
8.5 De PCR-techniek
Uit het geïsoleerde DNA kunnen alle elf loci tegelijk
gekopieerd worden door middel van één PCR-reactie.
Om de PCR-techniek uit te leggen, nemen we een
voorbeeld waarin je slechts één locus zou willen
kopiëren.

Stel dat je het aantal herhalingen van locus TH01 op
chromosoom 11 van een verdachte wilt onderzoeken.
Om te weten waar het kopiëren moet beginnen en waar
het moet eindigen, moet je weten hoe de DNA-volgorde
er uit ziet van het DNA dat vlak voor en vlak na de
herhalingen in TH01 zit. Het aantal herhalingen in TH01
verschilt per persoon, maar de stukken die daar
omheen zitten, blijken bij iedereen identiek (Het is
gebleken dat 99,5 tot 99,9 % van het DNA van alle
mensen identiek is).
Schematisch zien de twee ketens van elk chromosoom
bij locus TH01 er uit als in figuur 25.
Figuur 25: locus TH01 op chromosoom 11
ATGATACTGACTGAC TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT AGTCTACTAG
TACTATGACTGACTG AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA TCAGATGATC
6 herhalingen op het ene chromosoom
ATGATACTGACTGAC TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT TCAT AGTCTACTAG
TACTATGACTGACTG AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA AGTA TCAGATGATC
8 herhalingen op het andere chromosoom
De flankerende stukken zijn op beide chromosomen (en zelfs bij alle mensen) gelijk!
Als je de code van de flankerende stukken weet, moet
je het beginstukje en het eindstukje (vlak voor en
achter de locus) door de PCR-leverancier laten maken.
Deze korte stukjes DNA van 15 bouwstenen, de
zogenaamde primers, passen precies op het begin en
eind van de locus die je wilt kopiëren.
Als je de primers toevoegt aan het DNA dat je
geïsoleerd hebt, plakken de primers precies voor en
achter de locus aan het DNA. Ze passen namelijk maar
op één plek. Dat komt doordat een T alleen tegenover
een A past en een G alleen tegenover een C.
De primers geven als een soort vlaggetjes aan waar de
locus begint en eindigt, zodat alleen de locus die tussen
de twee primers ligt, gekopieerd wordt. De primers
bepalen dus welke locus je kopieert.
Het kopiëren begint als je het enzym DNA-polymerase
en de DNA-bouwstenen (de nucleotiden A, C, G en T)
toevoegt. Alleen op de plaats waar een primer aan het
DNA geplakt zit, kan het enzym beginnen met kopiëren.
Het enzym DNA-polymerase plakt de juiste DNAbouwstenen
op de juiste plek, dus een A tegenover een
T en een C tegenover een G.

Stap 1: de twee strengen DNA
laten los bij 95 °C
Stap Stap 1: de 2: twee de primers strengen hechten DNA bij 55 °C precies
laten los bij op 95 de °C plaats waar ze passen
72 °C
Stap 2: de primers hechten bij 55 °C precies
op de plaats waar ze passen 95 °C
In figuur 26 Stap zie 1: je de twee de PCR-reactie strengen DNA in vier fases
afgebeeld. laten los bij 95 °C
• Stap 1. De locus die je wilt kopiëren bestaat uit
een dubbele streng nucleotiden (plaatje 1 van figuur
26).
72 °C • Stap 2. De twee strengen laten los als de
Stap 3: temperatuur boven 90 °C komt. Na afkoelen tot 55
Stap bij 72 4: aan °C verlengt het einde het van enzym de eerste DNAcyclus
heb je
polymerase twee identieke het DNA stukken vanaf de DNA. primers °C kunnen de primers vastplakken 72 op °C de plek waar
ze passen Stap (plaatje 4: aan het einde 2). van de eerste cyclus heb je
twee identieke stukken DNA.
• Stap 3. Bij 72 °C doet het enzym DNA-polymerase
vervolgens zijn werk en zet de juiste nucleotiden op
de juiste plek (plaatje 3).
Figuur 27: het PCR-apparaat
zorgt voor de juiste temperatuur
95 °C 55 °C
55 °C
72 °C
Stap 2: de primers hechten bij 55 °C precies
Stap op 3: de bij plaats 72 °C waar verlengt ze passen het enzym DNApolymerase
het DNA vanaf de primers
Figuur 26: PCR-reactie in vier
stappen
72 °C
95 °C
Stap 4: aan het einde van de eerste cyclus heb je
twee identieke stukken DNA.
72 °C
55 °C
Stap 3: bij 72 °C verlengt het enzym DNA-
Stap polymerase 2: de primers het DNA hechten vanaf bij de 55 primers °C precies
op de plaats waar ze passen
Figuur 26: PCR-reactie in vier
stappen
55 °C
72 °C
72 °C
Stap 4: aan het einde van de eerste cyclus heb je
twee identieke stukken DNA.
Stap 3: bij 72 °C verlengt het enzym DNApolymerase
het DNA vanaf de primers
• Stap 4. Het eindresultaat is 2 identieke stukken
DNA (plaatje 4).
Vervolgens begint de cyclus weer opnieuw: de
temperatuur wordt verhoogd tot 95°C en alle strengen
laten los. Nadat de primers gehecht zijn (bij 55°C) en
vanaf die plek het DNA weer verdubbeld is (bij 72°C)
heb je vier identieke stukken DNA, enzovoort…
Het PCR-apparaat is nodig om steeds de juiste
temperatuur voor het DNA en het enzym in te stellen.
Door de temperatuur te variëren kan de hele cyclus
(plaatje 1 t/m 4) meerdere keren achter elkaar
uitgevoerd worden. Na 25 cycli heb je genoeg kopieën
van de locus om te bepalen uit hoeveel herhalingen de
locus bestaat.

48. Opdrachten
48.1 PCR-filmpjes
Bekijk nu drie verschillende filmpjes over PCR via de
links ►URL7-9, zodat je het principe helemaal door
krijgt.
48.2 PCR techniek
a. Maak een lijst met benodigdheden (stoffen en
apparaten) die moet je hebben om een PCR uit te
kunnen voeren.
b. Wat zijn de twee redenen dat je de PCR-techniek
moet toepassen om een DNA-profiel te kunnen
maken?
8.6 Het bepalen van het aantal
herhalingen
In de tekst op pagina 7 van het NFI-rapport “De
Essenties van forensisch DNA-onderzoek-het DNAprofiel”
staat dat de DNA-analyse-apparatuur de DNAkenmerken
als pieken weergeeft. Maar hoe komt dit
piekenpatroon tot stand? Tot nu toe heb je geleerd hoe
de PCR-techniek van een locus één miljard kopieën kan
maken. Maar hoe bepaal je vervolgens het aantal
herhalingen van de loci in het DNA?
In handboek 5 heb je geleerd hoe chromatografie
werkt. Om te bepalen uit hoeveel herhalingen de locus
bestaat die je wilt onderzoeken, gebruik je ook een
chromatografietechniek.
Zodra de PCR-reactie voltooid is (30 cycli duren
ongeveer 3 uur), is het eindresultaat een klein buisje
met vloeistof. In die vloeistof zijn de miljarden stukjes
DNA, die tijdens de PCR-reactie zijn gemaakt, opgelost:
dit noemen we het PCR-product. Daaraan kun je met
het blote oog dus niets zien. Om te bepalen uit hoeveel
herhalingen de kopieën (en dus ook de originele locus)
bestaan, breng je deze vloeistof bovenop een heel
dunne chromatografiekolom.
Onder deze omstandigheden zijn de DNA-stukjes
negatief geladen. Om de DNA-stukjes door de kolom te
“trekken”, breng je over de kolom een spanning aan.
De negatieve pool sluit je boven aan en de positieve
pool beneden. De DNA-stukjes worden door de positieve
pool aangetrokken en bewegen dus door de kolom naar
beneden.
Aan het uiteinde van de chromatografiekolom
detecteert een laser of er DNA uit de kolom komt. Het
apparaat meet ook hoe lang de DNA stukjes er over
deden om door de kolom heen te stromen. Het
materiaal waarvan de kolom gemaakt is, zorgt ervoor

dat lange stukken (dus met meer herhalingen) daar
langer over doen dan korte stukjes (met minder
herhalingen). De tijd dat de DNA-stukjes in de kolom
verblijven is dus een maat voor het aantal herhalingen.
Figuur 28: een schematische weergave van de chromatografiekolom om de DNA-fragmenten te scheiden. De
pijl geeft de stroomrichting van de DNA fragmenten aan.
Opdracht 49
a. Na de PCR-reactie waarin je locus TH01 hebt
gekopieerd, is de vloeistof uit het PCR-apparaat op
de kolom gebracht. Dit is in de bovenstaande
tekening schematisch weergegeven. In de tweede
tekening zie je dat de vloeistof twee verschillende
PCR-producten bevat. Geef in de tekening aan
welke zwarte stip de kopieën van de locus met zes
herhalingen weergeeft en welke de kopieën van de
locus met acht herhalingen.
b. De laser staat niet in de tekening weergegeven. Stel
dat het PCR-product van TH01 met zes herhalingen
er 10 seconden over doet om door de kolom heen te
lopen en het PCR-product met acht herhalingen 12
seconden. Teken het signaal dat de laser detecteert
vanaf het moment dat de vloeistof op de kolom
werd gebracht. Op de x-as zet je de tijd en op de y–
as de hoeveelheid DNA die de laser detecteert.
Je hebt in opdracht 49 het DNA-profiel getekend van
een analyse van één locus, namelijk TH01. Je hebt met
de PCR-techiek en kolomchromatografie bepaald dat

deze persoon het DNA-kenmerk 6/8 voor deze locus
heeft.
Opdracht 50
Teken exact onder dit piekenpatroon het patroon van
een verdachte met het kenmerk 8/8 op locus TH01.
Het bepalen één DNA-kenmerk is uiteraard niet genoeg.
Zoals je in het NFI rapport “De Essenties van forensisch
DNA-onderzoek-het DNA-profiel” in illustratie 3 kunt
zien, bestaat een volledig DNA-profiel uit tien DNAkenmerken
plus één geslachtskenmerk. In figuur 31 is
het piekenpatroon van een volledig DNA-profiel te zien.
Vraag 51
Stel dat je niet het DNA kenmerk van TH01 maar van
D2S1338 zou willen bepalen. Je zou daarvoor slechts
één verandering hoeven toe te passen in de PCRtechniek.
Wat is er anders in een PCR voor D2S1338 ten opzicht
van een PCR voor TH01?
De vraag is natuurlijk hoe je de PCR-techniek en de
kolomchromatografie moet uitvoeren om niet één DNAkenmerk,
maar alle elf DNA-kenmerken te bepalen. Als
je de essentie van beide technieken hebt begrepen,
kun je hiervoor zelf een plan van aanpak opstellen.
Opdracht 52
Beschrijf hoe je uit het gesoleerde DNA van een
verdachte een DNA-profiel van alle elf DNA-kenmerken
maakt. Beschrijf waarin deze stappen verschillen van
het analyseren van één DNA-kenmerk.
8.7 Een volledig DNA-profiel
53. Opdrachten
53.1 Samenvatting
a. Lees in het NFI-rapport “De essentie van forensisch
DNA-onderzoek- het DNA-profiel” de bladzijden 10
t/m 13.
b. Verwerk de belangrijkste punten van deze bladzijde
in een korte samenvatting.
53.2 Tabel met cijfercode piekenpatroon
Zoals je in het rapport bij illustratie 6 hebt kunnen
lezen, worden de DNA-kenmerken van een profiel als
cijfercode weergegeven, zodat ze in een databank
kunnen worden opgeslagen.
Maak een tabel met de cijfercode van het
piekenpatroon op figuur 31 uit dit handboek.

53.3 Onvolledig profiel
In het meest ideale geval kun je van een biologisch
spoor een volledig DNA-profiel maken. Vaak levert een
spoor echter niet van alle loci het DNA-kenmerk.
Je spreekt dan van een onvolledig profiel.
Hoe kun je verklaren dat je uit een dergelijk DNA-spoor
niet alle DNA-kenmerken kunt kopiëren met de PCRtechniek,
terwijl je wel voor alle loci de benodigde
primers toevoegt?
53.4 Mengprofiel
Het kan ook voorkomen dat uit een DNA-spoor blijkt dat
er DNA van meerdere personen in het spoor aanwezig
zijn. Er is dan sprake van een mengprofiel.
Hoe kun je aan het piekenpatroon zien dat er sprake is
van een mengprofiel?
53.5 Spermaspoor
Van een spoor sperma op de plaats delict kan een DNAprofiel
gemaakt worden. Spermacellen bevatten echter
van elk chromosoom maar één in plaats van twee
exemplaren.
Waarom ontstaat er uit een spermaspoor toch een
volledig DNA-profiel (dus twee kenmerken per locus)?
8.8 De DNA-databank en het
vergelijken van profielen
Om de bewijswaarde van gelijke DNA-profielen te
bepalen, is het van belang te weten hoe groot de kans
is dat de DNA-profielen bij toeval gelijk zijn. Het
antwoord op deze vraag wordt uitgedrukt in de
'frequentie' waarmee een DNA-profiel (van het
sporenmateriaal) in de populatie voorkomt.
De berekening is gebaseerd op populatiegenetische
gegevens. Een belangrijk gegeven is hoe vaak een DNAkenmerk
in de populatie voorkomt. Dit is de verwachte
frequentie van het DNA-kenmerk.
In figuur 29 en 30 zijn de frequenties van de
verschillende DNA-kenmerken in de Nederlandse
bevolking (NL) weergegeven. In figuur 29 is
bijvoorbeeld te zien dat 21 herhalingen op locus
D2S1338 in Nederland een frequentie heeft van 0,015.
Dat betekent dat 1,5% van de Nederlandse bevolking
dat kenmerk heeft.

Figuur 29: frequenties voor Nederland van DNA-kenmerken D2S1338, D3S1358, FGA, D8S1179 en THO1
D2S1338 frequentie D3S1358 frequentie FGA frequentie D8S1179 frequentie THO1 frequentie
15 0,000 12 0,000 18 0,013 8 0,019 5 0,006
16 0,048 13 0,002 18.2 0,000 9 0,011 6 0,225
17 0,203 14 0,091 19 0,058 10 0,078 7 0,219
18 0,076 15 0,281 19.2 0,000 11 0,087 8 0,104
19 0,128 16 0,253 20 0,145 12 0,147 9 0,132
20 0,171 17 0,193 21 0,177 13 0,346 9.3 0,307
21 0,015 18 0,167 22 0,173 14 0,180 10 0,006
22 0,030 19 0,011 22.2 0,015 15 0,102
23 0,097 20 0,002 23 0,136 16 0,028
24 0,095 23.2 0,006 17 0,002
25 0,117 24 0,158 18 0,000
26 0,017 25 0,074
27 0,002 25.2 0,000
26 0,028
27 0,013
28 0,002
29 0,000
31.2 0,000
45.2 0,000
Figuur 30: frequenties voor Nederland van de DNA-kenmerken VWA, D16S539, D18S51, D19S433 en D21S11
VWA frequentie D16S539 frequentie D18S51 frequentie D19S433 frequentie D21S11 frequentie
11 0,000 8 0,015 9 0,000 9 0,000 27 0,017
13 0,000 9 0,123 10 0,011 10 0,002 28 0,180
14 0,067 10 0,067 11 0,006 11 0,004 29 0,223
15 0,076 11 0,340 12 0,134 12 0,061 29.2 0,000
16 0,203 12 0,279 13 0,108 12.2 0,000 30 0,271
17 0,303 13 0,162 14 0,182 13 0,255 30.2 0,030
18 0,223 13.3 0,000 15 0,117 13.2 0,011 31 0,078
19 0,110 14 0,013 16 0,152 14 0,359 31.2 0,074
20 0,013 15 0,000 17 0,141 14.2 0,032 32 0,011
21 0,004 18 0,071 15 0,165 32.2 0,091
19 0,039 15.2 0,037 33 0,002
20 0,026 16 0,037 33.1 0,000
21 0,006 16.2 0,026 33.2 0,022
22 0,004 17 0,002 34 0,000
23 0,000 17.2 0,006 34.2 0,000
25 0,002 18.2 0,002 35 0,000
35.2 0,002
36 0,000
Bij vergelijkend DNA-onderzoek vergelijkt een
forensisch onderzoeker DNA van een biologisch spoor

met dat van een verdachte, een slachtoffer of
betrokkenen. Hierbij zijn twee resultaten denkbaar: of
de DNA-profielen verschillen of ze zijn aan elkaar
gelijk. Verschillen de DNA-profielen van elkaar, dan
betekent dit dat de persoon niet de donor is van dit
spoor. Als het DNA-profiel van het spoor overeenkomt
met dat van een persoon, dan spreekt men van een
'match'. De kans dat (een niet-verwant) persoon per
toeval het betreffende volledige DNA-profiel heeft, is
minder dan één op een miljard. Dit betekent dat het
biologische spoor in hoge mate van waarschijnlijkheid
afkomstig is van de verdachte.
Opdracht 54
a. Stel, een profiel verschilt op één DNA-kenmerk en al
de andere DNA-kenmerken zijn gelijk. Moet dan de
verdachte uitgesloten worden als donor van dit
spoor? Geef een verklaring voor je antwoord.
b. Familieleden vertonen veel overeenkomsten in DNAprofiel.
Geef hiervoor een verklaring.
8.9 Berekende frequentie van een
DNA-profiel
De berekende frequentie is de maat voor de
zeldzaamheid van een vastgesteld DNA-profiel in de
populatie. De berekende frequentie is feitelijk de kans
dat een willekeurig gekozen, niet aan de matchende
verdachte verwante, persoon hetzelfde DNA-profiel
heeft als dat van het spoor.
Bij willekeurige voortplanting is de kans dat een DNAkenmerk
wordt doorgegeven aan de volgende
generatie, groter naarmate het DNA-kenmerk vaker in
de populatie voorkomt. Elk DNA-kenmerk heeft binnen
een populatie een eigen frequentie. Als er geen andere
beïnvloedende factoren zijn (bijvoorbeeld mutatie,
emigratie of immigratie), blijven de frequenties binnen
een (grote) populatie, zoals in Nederland, door de
generaties heen constant. Deze wetmatigheid wordt de
regel van Hardy-Weinberg genoemd en kan wiskundig
worden afgeleid.
Opdracht 55
a. Bestudeer figuur 29. Wat is de frequentie van DNAkenmerk
18 op locus D2S1338?
b. Wat is de som van alle frequenties (in Nederland)
van de kenmerken op locus D2S1338? Geef hiervoor
een verklaring.
Zoals eerder gezegd, bij de mens is het DNA verdeeld
over 23 paren DNA-moleculen. Van elk paar is één DNAmolecuul
geërfd via de vader en één via de moeder.

Een persoon kan dus in locus D2S1338 maximaal twee
verschillende DNA-kenmerken bezitten. Neem
bijvoorbeeld de DNA-kenmerken 17 en 18. Genetisch
gezien kunnen er bij bevruchting ten aanzien van beide
DNA-kenmerken 4 combinaties gevormd worden:
• 17/17
• 17/18
• 18/17
• 18/18
De frequentie waarmee elke combinatie voorkomt is
een product van de frequenties van de beide DNAkenmerken.
Stel nu bij een persoon zijn op locus D2S 1338 DNAkenmerken
17 en 18 waarneembaar. DNA-kenmerk 17
komt in de bevolkingsgroep voor met een frequentie
van 0,203 = 20,3% (ofwel 1 op de 5).
DNA-kenmerk 18 komt voor met een frequentie van
0,076 = 7,6% (ofwel 1 op 13,2).
De berekening van de frequentie van voorkomen van
deze combinatie van DNA-kenmerken van dat locus, is
dan als volgt: 0,203 (20,3%) x 0,076 (7,6%) = 0,015 =
1,5%.
Omdat zoals hierboven beschreven, er voor deze DNAkenmerkencombinatie
twee mogelijkheden zijn: 17/18
en 18/17 (kenmerk 17 is van de vader geërfd en
kenmerk 18 van de moeder, of andersom: kenmerk 18 is
van de moeder geërfd en kenmerk 17 van de vader) is
een vermenigvuldiging met een factor twee nodig.
De berekende frequentie van de DNAkenmerkencombinatie
17 en 18 van dat locus is
2 x 1,5% = 3% , (2 x 0,015 = 0,03).
Vraag 56
a. Bereken op basis van boven beschreven gegevens
voor locus D2S1338 de frequentie van de DNAkenmerkcombinatie
(17/17).
b. Reken ook uit wat de frequentie is van de DNAkenmerkcombinatie
(18/18).

Figuur 31: het piekenpatroon van een volledig DNA-profiel
Bij analyse van een DNA-spoor worden de verschillende
DNA-kenmerken van de loci weergegeven als pieken
(zie figuur 31). De hoogte en breedte van een piek is
een maat voor de hoeveelheid DNA. Figuur 31 is een
weergave van een DNA-profiel met de tien genoemde
loci, met voor elk locus één piek. Voor het locus met de
code 'VWA' is er bijvoorbeeld één piek zichtbaar
(vijftien). Deze persoon heeft hier op beide DNAmoleculen
het DNA-kenmerk vijftien.
Vraag 57
Waarom is in het bovenstaande DNA-profiel de piek bij
locus D3S1358 ongeveer twee keer zo klein als de piek
bij locus VWA?
Een DNA-profiel bevat altijd een kenmerk dat aangeeft
of de persoon een man of een vrouw is. Bij een man
geeft dat kenmerk namelijk twee pieken, weergegeven
als X en Y. Bij een vrouw is er op deze plaats één piek,
weergegeven als X.
Vraag 58
Is het bovenstaande DNA-profiel afkomstig van een man
of van een vrouw?
Een DNA-profiel wordt berekend door de frequenties
van de DNA-kenmerkencombinaties die van de
afzonderlijke loci zijn bepaald met elkaar te
vermenigvuldigen. Een voorbeeld hiervan zie je in
figuur 32. Voor alle loci zijn de frequentie van DNAkenmerken
berekend.

Figuur 32: schematische weergave van een DNA-profiel met bijbehorende frequenties
locus locus bevindt zich op: mogelijk DNAkenmerk
D2S1338 Chromosoom 2 17/17 4,1
D3S1358 Chromosoom 3 17/18 6,4
FGA Chromosoom 4 21/24 5,6
D8S1 179 Chromosoom 8 13/14 12,5
TH01 Chromosoom 11 7/9 5,8
VWA Chromosoom 12 16/18 9,1
D16S539 Chromosoom 16 11/13 11,0
D18S51 Chromosoom 18 14/14 3,3
D19S4 33 Chromosoom 19 13/15 8,4
D21S11 Chromosoom 21 29/32 1,4
XY X op X-chromosoom
Y op Y-chromosoom
Door alle frequenties met elkaar te vermenigvuldigen
kun je de kans dat een persoon toevallig hetzelfde DNA
heeft, berekenen.
In dit geval is dat:
0,041 x 0,064 x 0,056 x 0,125 x 0,058 x 0,091 x 0,110 x
0,033 x 0,084 x 0,014 = 4,14.10 −13 . Voor een volledig
DNA-profiel, dat bestaat uit tien loci, is de frequentie
altijd lager dan 1 op een miljard.
Vraag 59
Stel dat een spoor slechts een gedeeltelijk profiel
oplevert.
Alleen de loci D2S1338, FGA, TH01 en VWA zijn bekend.
Het profiel ziet er als volgt uit:
locus DNA-kenmerk
D2S1338 17 / 20
FGA 21 / 22
TH01 9,3 / 9,3
VWA 16 / 17
Figuur 33: een gedeeltelijk profiel
a. Bereken op basis van de gegevens in figuur 29 en 30
de kans dat een persoon per toeval dezelfde DNAkenmerken
heeft.
b. Wat zegt dit over de bruikbaarheid van dit
gedeeltelijke profiel?
8.10 Dossier
60. Opdrachten
frequentie
%
60.1 DNA-profiel sigarettenpeuk
Uit de sigarettenpeuk die gevonden is, blijkt een
gedeeltelijk DNA-profiel gemaakt te kunnen worden.
Het ziet er als volgt uit:

locus DNA-kenmerk in
spoor
D2S1338
D3S1358
FGA
D8S1 179
TH01 5 /10
VWA 19/ 20
D16S539
D18S51
D19S4 33
D21S11 28/30
XY
berekende frequentie DNAprofiel:
Figuur 34: DNA-profiel uit sigarettenpeuk
frequentie
DNA-kenmerken
combinatie per
locus
a. Vul zelf de tabel in figuur 34 nog verder in. Bereken
daartoe eerst de frequenties van de DNA-kenmerken
die bekend zijn. Gebruik hiervoor de
frequentiewaarden uit de figuren 29 en 30.
Bereken daarna frequentie van het gedeeltelijke
profiel als geheel.
b. Hoeveel mensen in Nederland zullen matchen met
dit gedeeltelijke profiel?
60.2 DNA-profielen van de verdachten
a. Van welke verdachte is de sigaret afkomstig?
b. Had je, door alleen te kijken naar het gedeeltelijk
DNA-profiel ook kunnen zeggen van wie de sigaret
afkomstig is?
c. Op bladzijde 30 staan alle DNA-profielen van alle
betrokkenen. Wat kun je zeggen over de DNAprofielen
van de familie Thijssen?
d. Zijn er meer familie banden te onderscheiden op
basis van de DNA profielen? Gaat het hier om een
sterke of een zwakke band?
e. Zegt een DNA-profiel ook iets over het uiterlijk van
een persoon?
f. Welke uitspraken kun je op basis van deze profielen
doen?
g. Welke uitspraken kun je zeker (nog) niet doen op
basis van alleen dit forensische DNA-onderzoek?

9. Afsluiting
Je hebt in je dossier alle mogelijke gegevens van de
verdachten verzameld:
gegevens die je uit het politiedossier hebt gehaald en
gegevens uit de onderzoeken die je hebt gedaan.
61. Opdrachten
61.1 Dossier
Maak je dossier compleet en overzichtelijk.
61.2 Wie is de moordenaar?
a. Stel een lijst op van harde feiten die tegen de
verdachten pleiten.
b. Ga na wie als verdachte afvalt als je deze lijst
hanteert.
c. Stel een lijst op van feiten die minder hard zijn,
maar wel een rol kunnen spelen.
d. Verandert deze lijst het antwoord van b?
e. Kun je op grond hiervan tot een uitkomst komen?
Huiszoeking en aanhouding
Er zijn nu enkele personen voldoende verdacht om een
huiszoekingsbevel bij hen aan te vragen. Beslis bij
welke personen je wel eens binnen wilt kijken en ga
naar je leraar voor deze aanvraag. Als hij van mening is
dat jij voldoende bewijs hebt voor een
huiszoekingsbevel, zal hij je die geven. Van je leraar
krijg je vervolgens een overzicht van wat er in het huis
is aangetroffen. Kun je op basis van deze gegevens
zeggen wie T. Thijssen heeft vermoord? Of zou je graag
nog een huiszoekingsbevel bij iemand anders willen
hebben? Daarvoor mag je weer naar je leraar gaan,
indien je natuurlijk genoeg bewijs hebt om aan te
kunnen tonen dat die persoon verdacht is.
Opdracht 62
Er is nog geen sprake geweest van een motief.
a. Wat zou het motief van deze moord kunnen zijn?
b. Wie zou dit motief kunnen hebben?
c. Zijn er nog andere motieven mogelijk?
d. Wie komt het meest in aanmerking als de dader, als
je alleen op het motief zou letten?
e. Vergelijk je conclusies met je medeleerlingen.
Na de huiszoekingen heb je waarschijnlijk
bewijsmateriaal aangetroffen dat naar een moordenaar
wijst. Misschien heb je ook een idee wat het motief van

de moordenaar was. Maar met een vermoeden kun je
niet bij een rechtbank aankomen, daarvoor heb je een
bekentenis nodig. Om deze bekentenis te krijgen, zul je
de verdachte moeten verhoren. Ga naar je leraar, voor
een aanhoudingsbevel. Als hij/zij van mening is dat je
voldoende bewijs hebt gevonden om de verdachte te
verhoren, zal je leraar je de resultaten van het verhoor
geven. Heb je een bekentenis?
Opdracht 63
Klopt het motief van de moordenaar met jouw idee?
Maak het dossier compleet.

URL-Lijst
URL1 Nederlands Forensisch Instituut
http://www.forensischinstituut.nl
URL2 Estimating the Time of Death
http://www.pathguy.com/TimeDead
URL3 Wandelzoekpagina, burlende herten
http://www.wandelzoekpagina.nl/burlende_
herten/damhert.php?naam=damhert1
URL4 Wikipedia over Dactyloscopie
http://nl.wikipedia.org/wiki/Dactyloscopie
URL5 Wikipedia over gaschromatografie
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gaschromatogr
afie
URL6 CSI, the experience: web adventures
http://forensics.rice.edu
>doe de Case One, de forensic biology les
URL7 Animatie PCR
http://www.bioplek.org/animaties/molecula
ire_genetica/PCR.html
URL8 Animatie PCR
http://www.youtube.com/watch?v=_YgXcJ4n
-kQ
URL9 Animation PCR
http://www.sumanasinc.com/webcontent/a
nimations/content/pcr.html