Mondelinge interactie: Meeting point voor sociologen ...

HANNEKE HOUTKOOP-STEENSTRA
EN CAREL JANSEN
Mondelinge interactie: Meeting point
voor sociologen, taalwetenschappers en
psychologen
Tussen 1964 en 1975 verzorgde Harvey Sacks colleges sociologie in California. Sacks introduceerde
een toen nog geheel nieuw onderwerp voor academisch onderzoek: gespreksvoering
ofwel sociale interactie. Het ging hem daarbij vooral om de wijze waarop mensen
hun gesprekken lokaal en ad hoc organiseren als een serie opeenvolgende en min of meer
samenhangende uitingen, die door de elkaar afwisselende gespreksdeelnemers worden
geproduceerd. Sacks stelde dat, om inzicht in deze conversationele procedures te krijgen,
men niet te rade moest gaan bij de eigen intuïties over gespreksvoering, maar dat men
gesprekken op band moest opnemen en ze uiterst gedetailleerd moest transcriberen.Alleen
op die manier was het mogelijk te beschrijven welke middelen gespreksvoerders nu in feite
tot hun beschikking hebben als ze met elkaar in interactie zijn. In één van zijn colleges
(gepubliceerd in 1984) beschrijft Sacks het doel en de methode van zijn onderzoek als
volgt:
The gross aim of the work I am doing is to see how finely the details of actual, naturally
occurring conversation can be subjected to analysis that will yield the technology
of conversation.
The idea is to take singular sequences of conversation and tear them apart in
such a way as to find rules, techniques, procedures, methods, maxims (a collection of
terms that more or less relate to each other and that I use somewhat interchangeably)
that can be used to generate the orderly features we find in the conversations
we examine.The point is, then, to come back to the singular things we observe in
an singular sequence, with some rules that handle those singular features, and also,
necessarily, handle lots of other events. (Sacks 1984, 413).
In 1974 publiceerden Sacks, Schegloff en Jefferson in het tijdschrift Linguistics hun baanbrekende
artikel over de wijze waarop mensen in alledaagse gesprekken gespreksbeurten
opbouwen en wisselen. Met dat artikel deed de conversatie-analyse (CA) haar intrede in de
wereld van de taalwetenschap, en met name in de pragmatiek. De zich langzaam uitbreidende
invloed van de CA resulteerde erin dat onderzoekers op het gebied van de linguïstische
pragmatiek zich meer en meer gingen realiseren dat taalgebruik zich afspeelt in de
reële wereld van de gespreksvoering. Het was (en is deels nog steeds) binnen de linguïstische
pragmatiek usance om studie te maken van taalgebruik dat verkregen is d.m.v. rollenspellen
(bijv.Van der Wijst 1996), en soortgelijke experimenten (bijv. Korzilius & Springorum
1999), interviews over taalgebruik (bijv. Huls 1991) of door bij de eigen intuïtie te
Tijdschrift voor Taalbeheersing – 23e jaargang, nr. 3, 175-177
175

176
HANNEKE HOUTKOOP-STEENSTRA EN CAREL JANSEN
rade te gaan, zoals Robin Lakoff (1975) dat deed in haar invloedrijke boek Language and
Woman’s Place. Inmiddels zien we meer en meer hoe ook in de pragmatiek gebruik wordt
gemaakt van feitelijk taalgebruik dat geproduceerd in de interactionele context.
Maar ook andersom was er sprake van beïnvloeding. De toenemende belangstelling van
de linguïstisch georiënteerde pragmatiek-onderzoekers voor gespreksvoering had tot
gevolg dat sommige sociologisch georiënteerde conversatie-analytici meer aandacht begonnen
te krijgen voor de syntactische en prosodische aspecten van gespreksvoering (zie de
boeken van Ford, 1993, Ochs, Schegloff & Thompson, 1996, en Couper-Kuhlen & Selting
1996).
Inmiddels lijken pragmatiek-onderzoek en CA-onderzoek soms vloeiend in elkaar over
te lopen. Het is dan ook niet toevallig dat deze disciplinair verschillende onderzoekers
regelmatig lezingen houden op dezelfde sociologie- en pragmatiekconferenties.
Ook binnen de psychologie is aandacht ontstaan voor gespreksvoering en sociale interactie.
Met name in de cognitief-sociale psychologie, waar men zich onder meer bezig houdt
met attitudes, ontwikkelde zich bij sommige onderzoekers interesse in de vraag hoe attitudes
in en door interactie met andere mensen veranderen en/of tot stand komen (zie o.a. de
inleiding van Edwards, 1997). Bekende namen in deze ‘Discursive Psychology’ zijn de Britten
Jonathan Potter, Margaret Wetherell, Derek Edwards en Charles Antaki. Dit themanummer
laat zien dat ook in het Nederlandse taalgebied de grenzen tussen de disciplines
waar onderzoek wordt gedaan naar mondelinge interactie, met steeds meer gemak overschreden
worden.
In de thematiek is ook een duidelijke verschuiving waar te nemen. Waar in de eerste
periode van de conversatie-analyse de aandacht vooral uitging naar alledaagse gesprekken,
wordt er tegenwoordig met name studie gemaakt van mondelinge interacties in diverse
institutionele contexten.
Deze interesse in institutie-specifieke interactie blijkt ook in dit nummer. Mazeland presenteert
onderzoek naar telefonische telemarketing, Zowel Te Molder als Jansen, Houtkoop-Steenstra
& Walstock schrijven over hun onderzoek naar telefonische hulp- en
advieslijnen, Lammers analyseert de functie van we/wij in gesprekken bij de sociale dienst,
en Berenst, Hajer & Koole houden zich bezig met interactie in het onderwijs.
Wij wensen de lezer veel genoegen met dit nummer van Tijdschrift voor Taalbeheersing.
Bibliografie
Couper-Kuhlen, E. & M. Selting (eds.). 1996. Prosody in conversation. Interactional studies. Cambridge,
Cambridge University Press.
Edwards, D. 1997. Discourse and Cognition. London, Sage.
Ford, C. 1993. Grammar in interaction. Adverbial clauses in American English Conversation. Cambridge, Cambridge
University Press.
Huls, E. 1991. Een landenvergelijkend onderzoek naar de formulering van een verzoek. In Artikelen van de Eer-
ste Sociolinguïstische Conferentie. Bijeengebracht door Roeland van Hout en Erica Huls. Delft, Eburon:241-
259.

Mondelinge interactie: Meeting point voor sociologen, taalwetenschappers en psychologen
Korzilius, H. & D. Springorum. 1999. De betekenis van lichaamstaal in een gehoorsituatie. In Artikelen van de
Derde Sociolinguïstische Conferentie. Bijeengebracht door Erica Huls en Bert Weltens. Delft, Eburon: 275-
287.
Lakoff, R. 1975. Language and Woman’s Place. New York, Harper & Row.
Ochs, E., E.A. Schegloff & S.A. Thompson (eds.). 1996. Interaction and grammar. Cambridge, Cambridge
University Press.
Sacks, 1984. On doing “being ordinary”. In J.M.Atkinson & J. Heritage.(eds.) 1984. Structures of social interaction:
Studies in conversation analysis. Cambridge, Cambridge University Press: 413-449.
Sacks, H., E.A. Schegloff & G. Jefferson. 1974. A simplest systematics for the organization of turn taking in
conversation. Linguistics 50, 4, 696-735.
Wijst, van der P. 1996. Politeness in requests and negotiations. Dordrecht, ICG.
177