Kaaswandeling door Edam - Vereniging Oud Edam

Kaaswandeling
Wie Edam zegt, zegt kaas. En wie naar Edam gaat, gaat natuurlijk naar de Kaasmarkt, op zoek
naar het beroemde ronde kaasje. Vele duizenden toeristen genieten hier op alle
woensdagen van juli en augustus van de heropvoering van de Edamse kaashandel van
weleer. Maar er is nog veel meer terug te vinden van het rijke kaasverleden van Edam.
Gebouwen, pleinen, straten en vaartjes die met het transport, de opslag en de handel van
kaas te maken hadden.
Wie echter zoekt naar de plaatsen waar de Edammer gemaakt werd, moet buiten de stad
zijn. In het boek ‘Hoe de Edammer de wereld veroverde; de geschiedenis van een rond
kaasje’ doet auteur Marc Argeloo uit de doeken hoe de beroemde kleine kaasjes tot 1875
hoofdzakelijk op de boerderij werden gemaakt. Die lagen in de Zeevang, het omringende
platteland, en in de Purmer en Beemster en de Warderbroek (nu Zuidpolder). Binnen Edam
zal waarschijnlijk op een aantal stadsboerderijen ook wel kaas zijn gemaakt. Maar waarom
de Edammer toch Edammer heet is te danken aan het feit dat de kaas hier werd opgeslagen
in pakhuizen om te rijpen, om te wegen, om in te pakken voor vervoer naar verre
bestemmingen en omdat ze hier op de markt werd verhandeld. Die verdeling van productie
op het platteland en opslag en handel in de stad bleef zo, ook toen de kaas aan het einde
van de 19 e eeuw in toenemende mate in kaasfabriekjes werd vervaardigd. Die fabriekjes
stonden namelijk ook op het platteland, in dorpen als Middelie, Warder en Oudendijk. Even
was er toch een kaasfabriek binnen de stadsmuren: tussen 1918 en 1942. Maar die was geen
lang leven beschoren.

Kaasmarkt
Een kaaswandeling kan natuurlijk alleen maar beginnen op de Kaasmarkt. Nu is dat het Jan
van Nieuwenhuizenplein, zoals dit plein officieel heet. Maar iedereen noemt het de
Kaasmarkt.
Aan het plein staat de Kaaswaag, een gebouw uit 1775. De tegeltableaus aan de voorgevel
zijn gemaakt bij aardewerkfabriek De Distel in Amsterdam rond 1900. Zij geven de handel en
de nijverheid weer. Binnen bevinden zich een grote en een kleine waagbalans uit 1625 en
1644. Naast de waag was het café Nieuw Oost Indië gevestigd, waar de handelaren hun
zaken beklonken.
De verkoop van een partij kaas is sinds mensenheugenis op dezelfde wijze gegaan. De kazen,
ronde Edammers uit de omgeving, daar naartoe gebracht door de boeren en later door
handelaren, lagen netjes tweehoog op straat gestapeld. Over de kaas werden zeildoeken
gelegd om uitdrogen te voorkomen. Door middel van handjeklap of handslag ging men
loven en bieden, waarna koper en verkoper het met elkaar eens werden over de prijs.
Daarop volgde een handdruk. Vervolgens brachten kaasdragers de partij naar de weegschaal
op kaasberries of in manden. Hierna vond de partij zijn weg richting kaaspakhuis of werd per
schip of kar naar elders afgevoerd.
Pakhuizen
Via Prinsenstraat, Kleine Kerkstraat, Speeltoren en Lingerzijde lopen we over de
Kwakelbrug naar de Schepenmakersdijk. Hier, op de nummers 2 en 3, staan twee
kaaspakhuizen, ‘de Leeuw’, met een 17 e - eeuws houtskelet en ‘het Melkmeisje’, tot 1960 in
gebruik bij de familie Van Leuzen. De pakhuizen zijn op de verdieping met elkaar verbonden.
Veel is er over de architectuur van pakhuizen niet bekend. In de 17 e eeuw deden vaak de
verdieping en de pakzolder van woonhuizen als opslag dienst. Maar daarna werden er al
meer pakhuizen gebouwd die volledig bestemd waren voor opslag. Kenmerken: een
minimum aan ramen en in de voorgevel op de verdieping een deur, waardoor goederen
direct van buitenaf konden worden gehesen. De pakhuizen uit later tijd hebben meerdere
verdiepingen, om een zo groot mogelijk aantal vierkante meters te verkrijgen.
Nieuwe Haven
We lopen terug over de Schepenmakersdijk, over het Doelland en de Bult. Na het sluisje
linksaf, daarna bij Hotel de Fortuna direct rechts naar de Nieuwe Haven.

Langs deze gracht, die pas rond 1550 verbonden werd met de Schepenmakersdijk, kwamen
vele pakhuizen te staan. Voor kaas, maar zeker ook voor andere waren zoals hout, want de
Nieuwe Haven en de overkant ervan, het Marken, werden allengs een echt industriel
kwartier, waar vooral activiteiten op het gebied van scheepsbouw plaatsvonden (zie detail
hierboven op de kaart van Frederik De Wit 1674).
U loopt de Nieuwe Haven geheel af naar het oosten. Onderweg komt u vooral 19 e -eeuwse
pakhuizen tegen. Het zijn deels grote pakhuizen met meerdere verdiepingen. Op nummer 66
‘De Toekomst’, met trapgevel, drielaags en gebouwd omstreeks 1890, op nummer 63 ‘De
Volharding’ uit 1915 en op nummer 61 ‘De Vlijt’ en op nummer 54 ‘De Koe’, drielaags, uit
1938. Ook nummer 57 was eerst pakhuis, evenals nummer 25, ‘Barcelona’.
Nummer 19 is ‘Stad Rotterdam’. Dit enorme kaaspakhuis met neo-renaissance-elementen is
een rijksmonument. Het is gebouwd in 1888. Het is onlangs omgebouwd om er woningen in

te vestigen. Veel van deze pakhuizen hebben een verbinding met een ouder pakhuis aan de
Voorhaven.
Het huis op nummer 18 heeft boven de deur een houtsnede met daarop kaasdragers en de
Kaaswaag.
Voorhaven
Aan het einde van de Nieuwe Haven gaat u linksaf en direct weer links, de Voorhaven op.
Op Voorhaven nummer 37 staat een pakhuis, gebouwd rond 1630. Het heeft een gaaf
bewaarde trapgevel en gekoppelde deur- en vensterkozijnen. Voorhaven 41, waarin nu
appartementen zijn gebouwd, was een pakhuis van de kaashandel Schardam, waarvan we
verderop nog meer pakhuizen tegenkomen. Het zijn Voorhaven 127 uit 1740 met een
klokgevel, Voorhaven 129 uit 1778 en het pakhuis ‘Edam’ uit het derde kwart van de 18 e
eeuw op nummer 131. Op vrijdag kunt u een van deze pakhuizen binnengaan om er kaas te
kopen van de aloude Edamse kaashandel Gestam. Op de foto hieronder (circa 1930) wordt
kaas uit een schip gelost en in het pakhuis van deze firma opgeslagen.
Aan het einde van de Voorhaven komt u bij de Dam. U loopt rechtdoor over de
Keizersgracht, rechtsaf over de brug, en daarna direct weer rechtsaf het Spui op.
Hier kunt u een kaasje kopen of even op de brug staan om een foto te nemen. Het is
opvallend hoe smal de haven hier is. Toch voeren hier de met kaas geladen schepen af en
aan. Al in 1450 moesten er regels worden opgesteld om te zorgen dat de schepen elkaar
netjes konden passeren.

De Edammers hebben van het nadeel van
de drassige grond, waar alleen veeteelt
mogelijk was, door zich toe te leggen op
kaasbereiding hun voordeel gemaakt.
Tussen 1600 en 1800 veroverde de
Edammer kaas de wereld. Omdat hij
handzaam en klein was, omdat hij niet
vatbaar was voor beschadiging en
uitdroging en omdat Edammer kaas in
steeds grotere aantallen in deze omgeving
geproduceerd kon worden.
De drooggemaakte polders Beemster
(1612) en Purmer (1633) droegen bij aan
een enorme groei van de productie. Tot in
de overzeese gebiedsdelen werd de rode
Edammer bekend, met zijn rode
beschermlaagje parafine. Edammer kaas is
wereldberoemd geworden, behalve in
Nederland. Want in Nederland is sedert
het midden van de vorige eeuw de
Goudse kaas het populairst.
Via het Spui loopt u weer naar de Dam, langs het Edams Museum. Dit museum bewaart nog
menige herinnering aan het rijke, Edamse verleden, waar behalve kaas ook scheepsbouw de stad
in de 16 e en 17 e eeuw tot grote bloei bracht. Daarna gaat u links af, de Breestraat in.
Breestraat
Deze straat heet op oude kaarten nog Kaasstraat. Hij was in de ogen van zijn naamgevers breed; dat
moest ook wel, want dit is de plaats waar voor 1778 de Kaasmarkt werd gehouden en waar, op de
hoek van Voorhaven en Breestraat, de kaas werd gewogen. De aanvoer was aan het einde van de
Breestraat, waar de Eilandsgracht (nu gedempt) vol lag met kaasbootjes die uit de polder de kaas
kwamen aanvoeren.
U loopt de Breestraat uit, aan het einde gaat u rechtsaf langs het oudste houten huis van Edam, en
daarna de eerste straat links, het Nieuwvaartje op.
Nieuwvaartje en Groenland
De Edammers noemen dit gedeelte van de
stad het ‘Boerenbuurtje’. Het Nieuwvaartje
werd aangelegd in 1566 zodat de scheepjes
met kaas makkelijker de markt konden
bereiken. Langs het Nieuwvaartje, en langs
het Groenland aan de overkant, stonden veel
boerderijen; zie bijvoorbeeld de nummers
Nieuwvaartje 4, 12 en 16. In 1940 waren er in
deze buurt nog 17 veehouders werkzaam.
Onlangs is de laatste veehouder gestopt.
Vanuit de boerderijen werden de koeien per
schuit naar het land gebracht. Aan het einde
van dit vaartje heeft u een prachtig uitzicht
over de Zeevang, de bakermat van de
Edammer.
U gaat linksaf om de kerk heen; in de zomer is
deze monumentale drie-beukige hallenkerk
regelmatig opengesteld voor bezoek.
Via de Mathijs Tinxgracht bereikt u weer de
Kaasmarkt.

Uitgave: Vereniging Oud Edam
Samenstelling en tekst: Jan Sparreboom Kaart: Reinout Klaarenbeek
Foto’s: Jan Sparreboom, Wil Tjoa Edam, november 2011