DROGE TURF EN NATTE VOETEN - Museum Willem van Haren

Leerkrachten
boekje
DROGE
TURF
EN
NATTE
VOETEN

Inhoudsopgave
Inleiding 3
Beknopte achtergrondinformatie 4
De grond onder onze voeten 4
Van veen naar turf 6
Het ontstaan van Heerenveen 8
Werken en wonen in het veen 9
Ferdinand Domela Nieuwenhuis 11
Lessuggesties 12
Antwoorden werkboekje groep 5 en 6 16
Antwoorden werkboekje groep 7 en 8 18
Gebruikte bronnen 21
Evaluatie 22
2

Inleiding
In de vorige eeuw waren tegen het eind
de tijden niet zo erg best
rond 1880-1900
werd oh zo’n schijntje verdiend.
Vooral in streken als de Compagnie
was het een tijd van armoe lijden.
Wanneer de winters soms lang waren
waren er vele die zware armoede hadden
in de zomer zwierven ze overal heen
maar ’s winters konden ze niets beginnen.
Een kwart jaar werd vaak niets verdiend;
waar zouden ze ook om werk naar toe moeten.
Ja het leven was zwaar
tussen het bruine goud.
Voor u ligt het educatieve programma: ‘Droge turf en natte voeten’ ontwikkeld voor de groepen
5 t/m 8 van de basisschool. Het programma bestaat uit een informatieboekje voor de leerkracht,
een leerlingen werkboekje en een museumbezoek.
Het informatieboekje voor de leerkracht bevat achtergrondinformatie, lessuggesties, antwoorden en
een evaluatie vragenlijst . Het leerlingen werkboekje gaat in op de thema´s:
grondsoorten in Nederland
turf, veen en vervening
het werken in het veen
het wonen in het veen
het verschil tussen arm en rijk
de gevolgen van de vervening voor zowel de mens als voor de natuur
Tijdens het museumbezoek leren de leerlingen o.a. over de manier waarop vervening in zijn werk
gaat en hoe Heerenveen is ontstaan.
Wij wensen u hierbij veel plezier met het lesprogramma ‘Droge turf en natte voeten’ en zouden u
tevens willen vragen de evaluatie vragenlijst aan het einde van het programma te willen
beantwoorden en terug te willen sturen naar:
Museum Willem van Haren,
t.a.v. Nynke Lootsma,
Minckelersstraat 11,
8442 CE Heerenveen
Of te mailen naar: educatie@willemvanharen.nl
De feedback zal ons helpen bij verdere ontwikkeling van educatieve programma´s!
Bij voorbaat dank,
Nynke Lootsma
Medewerker educatie en publieksactiviteiten
3

De grond onder onze voeten
Beknopte achtergrondinformatie
Ze zeggen dat de eerste gesteenten op aarde zich ongeveer 4200 miljoen jaar geleden gevormd
hebben. De aardmassa begon af te koelen en de buitenste laag begon te verharden. Toen ontstonden
ook het water en een begin van de dampkring, die toen nog helemaal geen zuurstof bevatte. In het
begin verdampte dat water door de hitte zeer snel. Toen vielen ook de eerste regenbuien, die meteen
met de afbraak van de rotsen zijn begonnen. En tot op vandaag blijft die afbraak steeds doorgaan.
Water sijpelt in de rotsspleetjes naar binnen. Als het bevriest, zal het de rotssteen doen barsten. De
stukken vallen naar beneden en verbrokkelen. Al dat afbraakmateriaal raakt na lange tijd fijn verdeeld
en wordt door stromend water en wind verplaatst (erosie). Het vormt de bodem waarin planten kunnen
groeien. Uiteindelijk blijven van die rotsblokken heel kleine stukjes over. Die bepalen uit welke
grondsoort de bodem bestaat. Bijna altijd is dat een mengsel van verschillende grondsoorten.
De grond in Nederland bestaat uit vier verschillende grondsoorten:
- veen.
- klei,
- zand,
- löss.
Veen is gevormd uit plantenresten, de andere drie zijn het gevolg van erosie (afzetting door water of
wind). Het verschil tussen de grondsoorten klei, zand en löss is de grootte van de korrels. Zand heeft
de meest grove korrel, klei is het fijnst en löss zit er tussenin.
Waar de grondsoorten in Nederland te vinden zijn, is te herleiden uit de gewassen die er op groeien.
Op veen en klei groeien voornamelijk grassen. In een gebied met veel weilanden zal de bodem dus
waarschijnlijk uit veen of klei bestaan. Zand en löss vormen een goede bodem voor granen en maïs.
De grond in een gebied met veel akkerbouw zal dus waarschijnlijk veel zand of löss bevatten.
Zand
Zand wordt onder andere gebruikt voor het maken van beton, maar ook voor de fabricage van glas.
Zand is ook geschikt om mee te spelen op het strand en in de zandbak.
Zand ontstaat door erosie van gesteente. Het zand dat de zee bereikt, vormt daar duinen en het
strand.
Zand bestaat uit vrij grove korrels en heeft zo ook grote poriën waardoor water er gemakkelijker in
wegzakt. Daardoor zijn hoge zandgronden droog. Boven op de zandheuvels van de Veluwe en op de
toppen van de duinen verdrogen planten snel. Aan de grove korrels zit voor een plant ook weinig
voedsel. Daarom noemen we zandgronden onvruchtbaar. Voor de landbouw moet er dan ook mest
toegevoegd worden.
Het zand dat in Nederland voor komt is meestal komen aanwaaien. Gedurende de laatste ijstijd kwam
de grens van het Scandinavische landijs tot in Denemarken en Noord-Duitsland te liggen. De
Noordzee kwam droog te staan en 'Nederland' vormde één groot toendragebied. In die tijd werden de
zandlagen hier neergelegd. Met de noordwesterstormen werd het Noordzeezand hierheen geblazen.
Op veel plaatsen in Drenthe, op de Veluwe, en in Brabant kun je dit zand aan het oppervlak zien
liggen. De afzetting van het zand duurde duizenden jaren.
Klei
Klei is een mineraal, waarvan vele soorten bestaan. Kleigronden zijn, vergeleken met zand, slecht
waterdoorlatend. In droge tijden houden ze veel langer water vast, maar in natte tijden verdrinken
gewassen eerder. Ook hebben kleigronden minder last van uitspoeling dan zandgronden. Hierdoor
houden ze beter voedingsstoffen voor planten vast en zijn ze over het algemeen rijk aan voedsel.
4

Beknopte achtergrondinformatie
Klei komt in Nederland met name voor in de kuststreken (zeeklei) en langs de rivieren (rivierklei).
Kleigronden die ontwaterd worden, komen lager te liggen, doordat het water dat zorgde voor meer
ruimte tussen de kleideeltjes verdwenen is, Hierdoor komen de kleideeltjes dichter op elkaar te
zitten. Dit verschijnsel wordt bodemdaling of inklinking genoemd.
Sommige kleisoorten, zoals potklei, worden gebruikt voor aardewerk, keramiek of baksteen. In de
dijkenbouw en andere civieltechnische constructies wordt zowel klei als keileem gebruikt.
Klei die een zekere hoeveelheid water bevat, kan men kneden in elke gewenste vorm.
Laat je de klei hierna opdrogen, dan wordt deze hard. Door wateropname kan de klei echter dan nog
weer zacht worden. Als de klei gebakken wordt in een voldoende hete oven, wordt hij hard omdat de
kleideeltjes aan elkaar sinteren. Dit is een onomkeerbaar proces: de gebakken klei wordt niet meer
zacht, ook niet als er weer water aan wordt toegevoegd.
Klei is heel fijn van structuur, de korreltjes zijn niet groter dan een paar duizendste millimeter. De
poriën in kleigrond zijn dus heel klein, zodat water er moeilijk in wegzakt. Dat maakt dan ook dat
pure klei niet geschikt is om planten op te laten groeien.
In de natuur is klei altijd gemengd met zand. De kleigrond op de akkers bestaat altijd voor meer dan
de helft uit zand. Klei werd ooit afgezet door overstromingen. Dit kon gebeuren door de zee (zeeklei),
en rivieren (rivierklei). Soms zijn rivieren bruin van het meegevoerde slib (synoniem voor klei). In de
uiterwaarden van sommige grote rivieren staan nog steenfabrieken die de afgezette klei als
grondstof benutten. Ook buiten de dijken van de rivieren liggen vaak dikke kleilagen. Zeeklei ligt in
een brede strook in de kustgebieden van Groningen en Friesland, in de kop van Noord-Holland en
op de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden. Ook in de IJsselmeerpolders ligt veel zeeklei.
Löss
Löss ligt wat korrelgrootte betreft tussen zand en klei in. De poriën zijn klein. Regenwater wordt dan
ook beter vastgehouden dan bij zand. Zo kun je ook boven op een lössheuvel van Zuid-Limburg
akkers aanleggen. Planten verdrogen daar niet zo snel. Fijne zandkorrels houden ook meer
plantenvoedsel vast dan grove, dit komt door minder uitspoeling. Löss is dus wel vruchtbaar.
Löss kwam eveneens in de ijstijd uit de droge Noordzee aanwaaien, maar dan meestal verpakt in
sneeuwvlokken. Doordat dit materiaal fijner was dan het zand, kwam het ook verder weg: in Zuid-
Limburg. Maar ook in de luwte van de stuwwal bij Nijmegen kwam het omlaag.
Veen
Het meeste veen wat in Nederland voorkomt is niet, zoals löss, klei en zand, van ergens anders
aangevoerd, maar ter plaatse ontstaan in plassen en meren.
Veen ontstaat op plaatsen waar wel licht maar te weinig zuurstof kan komen.
Een veenbodem valt het beste vergelijken met een grote spons. Deze spons bestaat uit allemaal
dode plantjes en drijft op het water. Deze plantjes worden niet verteerd, zoals bij een normale bodem
gebeurt. Voor vertering is namelijk zuurstof nodig en doordat de plantenspons zo nat is kan er geen
zuurstof bij komen. Hierdoor sterven de plantjes wel af maar verteren ze niet.
De plantjes die dood gaan blijven liggen en bovenop deze laag blijven nieuwe plantjes gewoon
doorgroeien. Zo wordt de bodem elk jaar dikker en wordt de spons steeds groter.
Als veen maar lang genoeg en ongestoord in de bodem blijft liggen, gaat het inkolen. De kleur gaat
van lichtbruin naar donkerbruin en zwart: veen wordt bruinkool en daarna steenkool.
Veen is een grondsoort die verwerkt werd tot turf. Wanneer veen wordt uitgebaggerd en gedroogd,
ontstaat er turf. Turf werd vroeger als brandstof gebruikt, zowel voor verwarming als voor
kookdoeleinden, nu wordt het nog wel gebruikt in de tuin of in de kattenbak.
5

Van veen naar turf
Beknopte achtergrondinformatie
De veen vorming op zichzelf heeft duizenden jaren geduurd en zou nog lang zijn doorgegaan
wanneer mensen het veen onberoerd hadden gelaten. Maar in de middeleeuwen was al ontdekt dat
gedroogd veen zeer brandbaar was en doordat de bevolking zich steeds meer uitbreide en er niet
genoeg hout was werd er omstreeks 1750 grootschalig met de vervening begonnen.
Om te weten hoe turf wordt gemaakt, moet je eerst weten of het om hoogveen of om laagveen gaat.
Er zijn namelijk twee soorten veen landschappen; laagveen en hoogveen.
Veengrond ontstaat door het afsterven van waterplanten. Elk seizoen sterven waterplanten af en
zinken naar de bodem van een plas. Doordat ze onder water terechtkomen, verrotten ze niet
helemaal. Er blijft een dikke smurrie over die na verloop van tijd, soms wel honderden jaren, een dikke
laag vormt. Als deze dikke laag boven de grondwaterspiegel uitkomt noemen we dit soort veen
‘hoogveen’. Als deze laag onder de waterspiegel blijft dan noemen we dit soort veen ‘laagveen’.
Beide soorten veen, dus het hoogveen en het laagveen, kwamen voor in het gebied rond
Heerenveen.
Van hoogveen naar turf
De winning van turf gemaakt uit hoogveen is vrij eenvoudig.
Eerst wordt de bovenlaag verwijderd, deze bovenlaag bestaat vaak uit heideachtige planten.
De sompige veenmassa moet helemaal watervrij zijn. De ontwatering van het veen gebeurt door
middel van kleine kanaaltjes. Dus het overtollige water werd afgevoerd naar een groot kanaal. De
hoogveenlaag werd afgestoken in kant en klare turfjes die daarna geruime tijd moesten drogen op
daarvoor gemaakte stapels.
Het hoogveen heeft geen verdere bewerking nodig, het laagveen heeft dit wel.
Het is daarom veel arbeidsintensiever om turf uit laagveen te maken.
Hoogveen is van veel mindere kwaliteit dan laagveen en het heeft een vrij korte brandduur.
Van laagveen naar turf
Het veen dat is gewonnen bij Heerenveen is veelal laagveen.
Het hoogveen was makkelijk te ontginnen. Rond 1700 kwam de afgraving van het laagveen op gang.
De winning van turf gemaakt uit laagveen is lastiger.
Met een beugel, een netje aan een lange stok, werd vroeger het veen uit grotere diepte omhoog
gehaald. Dit kostte erg veel werk. Voor de vervening (het maken van turf uit veen) werd speciaal
gereedschap gebruikt.
gereedschappen
Het verschillende gereedschap gekoppeld aan de stappen die werden ondernomen bij het maken van
turf:
- Beugel;
dit is een netje aan een lange stok waarmee de bovenlaag van het veen werd afgegraven.
- Loete;
Dit is een soort schep, hiermee werd de veengrond opgeschept.
- Baggelbak;
na het opscheppen van de veengrond met een loete werd de veengrond in een grote bak,
genaamd baggelbak, geschept en vermengd met water.
- Klauwe;
hiermee werd het mengsel fijngeslagen tot een veenbrij. Een klauwe ziet er uit als een klein
harkje.
6

Beknopte achtergrondinformatie
- Jutte;
met een jutte werd de veenbrij uit de baggelbak geschept en op het land uitgegooid.
Een jutte is een soort houten schop.
- Peardsje;
met een peardsje trok men over de veenbrij over het land, zodat een veenlaag ontstond die overal
even dik en breed is.
- Veenklompen (stekersklompen);
De veenklompen had men aan.
De klompen hadden platte onderkanten om niet in de zachte veenmassa weg te zakken.
Zo kon men gemakkelijk over de veenlagen heen lopen.
- Trappersborden en polskes;
Met trappersborden werd de veenmassa ‘plat getrapt’. Dit zijn platte plankjes die onder de voeten
werden gebonden. De polskes dienden tot steun bij het turftrappen, deze zagen er uit als lange
stokken met een platte onderkant.
Door de trappersborden en de polskes werd de veenbrij in elkaar geperst, zodat er geen lucht en
scheuren meer in zaten.
- Krabber;
dit is een soort lange hark. Hiermee werd het turf in gewenste afmetingen verdeeld.
- Steekijzer;
hiermee wordt de turf langs de lijntjes (gemaakt door de krabber) uitgestoken
(turfsteken). Na het steken moet de turf eerst drogen. Wanneer dit is gebeurd werden de
turven in hopen gestapeld.
- Turfkorf;
dit is een korf waarin een bepaalde hoeveelheid turf ging. Hiermee werden de blokjes turf van het
land gehaald en vervolgens verkocht.
Uiteindelijk werd de turf op schepen geladen en vervoerd. De turfschepen waren platte schuiten zonder
zeil.
Transport en handel
Het vervoer van turf gebeurde per schip. Voor de scheepvaart werden talloze vaarten en kanalen
aangelegd. De turf werd veelal naar het westen vervoerd, naar Noord-Holland en Zuid-Holland. Het
graven van een vaart was een heel karwei en gebeurde schep voor schep, kruiwagen voor kruiwagen.
Loodrecht op de kanalen werden dwarssloten of wijken gegraven. De wijken kregen gewoon een
volgnummer, bijvoorbeeld de tiende wijk, of ze werden naar een bekende persoon uit de omgeving
genoemd. Het graven van de kanalen en de wijken was het werk van de wijkgravers, die soms ook wel de
schrik der venen werden genoemd.
Over de wijken werden bruggetjes gelegd om langs de vaart te kunnen lopen. Veel wijken zijn gedempt na
afloop van de vervening.
Voor het vervoer van het veen dat uit Heerenveen kwam, werden de Herenslot en de Schoterlandse
Compagnonvaart aangelegd. Door deze kanalen stond Heerenveen in verbinding met Lemmer. De turf
werd over het IJsselmeer naar Holland vervoerd, waar een turfdrager de brandstof in huis bracht.
7

Het ontstaan van Heerenveen
Beknopte achtergrondinformatie
De plaats Heerenveen
Als Karel de V in 1550 strenge voorschriften afkondigt – die een einde moeten maken aan de
vervening in Holland en Utrecht – zien drie heren nieuwe mogelijk heden in de vervening van het
Friese veengebied. Op 24 juli 1551 zetten deze drie ´heeren´ - Pieter van Dekema en Jan van Cuyck
en Floris Foeyt - hun handtekening dan ook onder de oprichtingsakte van de Schoterlandse
Veencompagnie. Het doel van deze onderneming is de aankoop en exploitatie van 6.500 hectare
hoogveen in Zuidoost Friesland, op de grens van de grietenijen (gemeenten) Aengwirden en
Schoterland. De turf is voor een groot deel bestemd voor de grote steden in Holland, waar een nijpend
gebrek aan brandstof is.
De compagnie laat rond 1555 de Heerensloot en een deel van de Schoterlandse Compagnonsvaart
graven voor de afwatering van het gebied en het vervoer van turf.
De plaats Heerenveen ontstaat op het kruispunt van de Schoterlandse Compagnonvaart met de
Heerensloot (tegenwoordig: Heresloot). Langs deze kruising van waterwegen ligt ook de
verbindingsweg Zwolle-Leeuwarden.
De naam Heerenveen komt van: De “Heeren” die het “veen” afgroeven.
Omstreeks 1750 had men in Heerenveen het grootste deel van het hoogveen vergraven en begon
men aan het laagveen. Grote groepen veenarbeider – vooral afkomstig uit Giethoorn – trekken naar
de omgeving van Heerenveen op zoek naar werk. De Gieterse methode van vervening heeft grote
gevolgen. Omdat het veen tot aan en soms tot de dijken en wegen werden afgegraven, begaven de
waterkeringen het vaak. In de winter liepen grote delen van Zuidoost Friesland dan ook onder water.
Storm en oeverafslag maken de veenplassen nog groter. Wegen en dorpen lopen onder. Het risico
dat er een grote binnenzee zou ontstaan was dan ook niet denkbeeldig.
In 1822 kwam er na veel discussie een koninklijk besluit, speciaal voor de Friese vervening, dat na
de vervening inpoldering moest volgen, voor het verbouwen van gewassen en of het houden van vee.
De laagveenafgravingen lieten sporen in het landschap na die ook tegenwoordig nog te zien zijn. In
het landschap zie je het patroon van de vervening terug in de vorm van gaten. Voorbeelden van dit
soort gaten, ook wel petgaten genoemd, in de omgeving van Heerenveen zijn het Nannewijd en De
Deelen.
De Gemeente Heerenveen
Doordat de vervening plaatsvond op een uitgestrekt gebied lag de plaats Heerenveen in drie
grietenijen (gemeentes). Pas op 1 juli 1934 werd uit stukken grond van de grietenijen Aengwirden,
Schoterland en Haskerland de gemeente Heerenveen gevormd.
Kanaaldorpen als Heerenveen worden gekenmerkt door lintbebouwing en dit heeft als gevolg gehad
dat Heerenveen is samengegroeid met vele buurtdorpen en een totale lengte van meer dan acht
kilometer heeft (langs de spoorweg; ongeveer noord-zuid). De breedte is beperkt tot enkele kilometers
en is op veel plaatsen minder dan één kilometer.
8

Werken en wonen in het veen
Beknopte achtergrondinformatie
De vervening (het maken van turf uit hoogveen) werd uitgevoerd door veenarbeiders.
Deze veenarbeiders werkten voor een veenbaas. Dit was een baas die een stuk land kocht van een
veenheer en dat stuk land door zijn arbeiders liet vervenen. Een veenheer was een heer die er toe
gemachtigd was door het hof van Friesland om op grote schaal verveningen uit te voeren.
Van Dekema, Cuyck en Foeyts, de Heeren van het Veen, waren veenheren.
Wonen in armoede
Veenarbeiders waren meestal heel arm..Ze woonden met complete gezinnen in keten of
plaggenhutten. Dit zijn zelfgebouwde simpele houten hutten van ongeveer 4 bij 6-8 meter. In zo’n
keet woonden soms wel tien mensen, soms zelfs met een paar geiten in de hut.
De hutten waren vochtig, klein, ongezond en zaten vol ongedierte, maar een goede woning konden
ze zelf niet betalen. De veenarbeiders woonden in zo’n hut zolang er werk was. De hutten werden in
groepen bijeen gebouwd. De kookgelegenheid, het toilet en de waterput werden gezamenlijk
gebruikt.
werken
Er bestond voor de arbeiders een groot verschil tussen zomer- en winterwerk.
In de winter was er weinig werk te doen en konden de veenarbeiders hoogstens wat geld verdienen
met takken binden. In de zomer en herfst werkten de veenarbeiders vaak bij boeren op het land.
In het voorjaar, meestal tussen 15 maart en 15 mei, was er werk bij de veenbazen.
De veenarbeiders konden niet eerder voor de veenbazen werken, omdat de grond dan vaak
bevroren was. Ze konden niet later voor de veenbazen werken, omdat de turf anders dat zelfde jaar
niet meer droog werd.
Verschillende veenarbeidersberoepen waren:
- De spitters;
De mannen die het laagveen uit het water haalden en in de baggelbak wierpen.
- De mengers;
De mannen die in de baggelbak de in de bak geworpen veenkluiten door elkaar mengden.
- De baggerlui;
De mannen die de veenbrij op het land verspreidden.
- De turfmakers;
Wanneer de veenbrij op het land was verspreid trapten de turfmakers (mannen en vrouwen)
de veenbrij in elkaar en maakten er turf van.
De mensen werkten zes dagen per week in het veen. Ze moesten van ’s morgens vroeg
(4 uur) tot ‘s avonds 7 uur ontzettend hard werken maar toch verdienden ze maar weinig. Een spitter
en een menger verdienden in ruim twee maanden ongeveer 100 gulden (ongeveer € 45). Dat is
ongeveer 9 gulden (€ 4,-) per week. De turfmakers werden per roede uitbetaald. Een roede staat
voor 16 m2 turf. In 1890 verdiende de veenarbeiders ongeveer 0,95 cent per roede. Dat is ongeveer
€ 0,43.
De vrouw als veenarbeider
Ze ging altijd naar het veen, de vrouw
Met een kind in de kruiwagen en een geit aan het touw
Naar haar man om hem te helpen bij zijn werk
Het viel haar zwaar, ze was nooit zo sterk
Voor haar mogen ze ook wel een gedenkteken oprichten gaan
Omdat ze altijd naast haar man stond, in de strijd om het bestaan
Sikko Dubbelboer
9

Beknopte achtergrondinformatie
De taak van de vrouw was kinderen baren, hard werken in het veen en de huishouding regelen. Het
afgraven van het veen was erg zwaar werk dat veelal door mannen werd uitgevoerd. Zodra de
veenbrij over land werd uitgespreid, gingen zowel mannen als vrouwen en kinderen verder met het
‘turf maken’. De mannen en vrouwen sneden en staken gezamenlijk de turf en ook laadden ze de turf
gezamenlijk op de schepen. Wanneer mannen afwezig waren, moesten vrouwen hun taken
overnemen. Er was dus niet veel verschil in het werk dat mannen en vrouwen in de veenderijen
deden. De kinderen deden iets minder ‘zware’ werkzaamheden als turftrappen en het opstapelen en
het keren van de turf.
Rijkdom
Heerenveen is in de 17 de e n 18 de eeuw een plaats met allure, waar leden van de rijke families Crack,
Van Bouricius, Van Heloma, Van Oenema, Van Scheltinga en Bienema voorname huizen laten
bouwen, vooral langs de Schoterlandse Compagnonsvaart. Daar wonen zij op stand en hebben zij
een fraai uitzicht op het drukke scheepvaartverkeer van en naar het veengebied.
Crackstate, het Van Helomahuis, Oenemastate en Huize Voormeer zijn bewaard gebleven.
Het zijn vooral adellijke families, die leven van het eigen grondbezit, aangevuld met inkomsten uit
eervolle functies in het bestuur, de rechtspraak en het leger. Velen zijn grietman: een voor het leven
benoemde rechter en bestuurder van een grietenij (plattelandsdistrict). Zij hebben in die functie grote
politieke invloed. Door huwelijken te sluiten met leden van andere adellijke families en de rijke burgerij
vergroten zij hun macht en invloed. Andere families – zoals de familie Crack – hebben in korte tijd veel
grond, macht en invloed gekregen in de vervening.
Opstand in de venen
Door de lage lonen en de toenemende werkloosheid ontstond er grote ontevredenheid onder de
veenarbeiders. Daar kwam bij dat door velen de gedwongen winkelnering een doorn in het oog was.
Ieder arbeider was verplicht om zijn boodschappen in de winkel van zijn baas te kopen. Men besloot
het werk neer te leggen. De stakingen begonnen.
10

Ferdinand Domela Nieuwenhuis
Beknopte achtergrondinformatie
‘Gelukkiger is een leven in idealen
Al worden ze stuk voor stuk vernietigd
Dan dat men in het geheel geen idealen heeft’.
Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1847 – 1919 ) kan beschouwd worden als de baanbreker van het
socialisme in Nederland. In Duitsland waar het socialisme vooral van zich deed spreken kwam dit
vooral door Frederich Engels en Karel Marx. Zij schreven boeken waarin zij arbeiders oproepen zich
te verenigen. De gedachte daarachter was eenvoudig. 1 rijke kapitalist heeft veel meer macht dan 1
arme arbeider, maar alle arbeiders samen zijn veel machtiger dan die paar fabriek en land
eigenaren. Van deze heren komt ook de bekende kreet: Proletariërs aller landen verenigt u. En een
proletariër is een gewone arbeider. Later schrijft Karel Marx zijn bekendste boek Das Kapital. Daarin
beschrijft hij dat de arbeiders, als ze zich verenigt hebben, de strijd moeten aangaan met de
kapitalisten. Als ze de strijd gewonnen hebben, konden ze de productiemiddelen, de fabrieken, de
landbouwgrond, en al het gereedschap onderling verdelen en zo zou er een nieuwe maatschappij
ontstaan. Zonder een rijke elite maar met een eerlijke verdeling van de rijkdom.
Deze ideeën zijn heel belangrijk geweest voor Domela Nieuwenhuis en andere socialistische
voormannen.
Domela Nieuwenhuis was het, die de arme arbeiders in de venen en op het land opzocht en
toesprak. Hij vond dat de mensen geen genoegen moesten nemen met hun ellendige bestaan, maar
dat ze voor zichzelf op moesten komen. Hij spiegelde de mensen een gehele nieuwe maatschappij
voor. Er was nog geen algemeen kiesrecht, alleen de welgestelde burgerij mocht stemmen. Aan
arbeiders en andere mensen met weinig geld ging de verkiezingen voorbij. Dus de arme mensen
hadden helemaal geen zicht op verbetering, want zolang ze niet mee konden stemmen, zouden de
rijke lui aan de macht blijven. Domela schetste de arme mensen een beter perspectief, waar ze zich
aan vast konden klampen. Ze noemden daarom Domela in de veen streken dan ook Us Ferlosser!
‘Onze verlosser’. Domela zijn antwoord hierop was: “Laat ons niet wachten op een verlosser(
verlossers zijn er al zoveel geweest)., wij hebben grote behoefte aan verlossing en wij moeten ons
die zelf verschaffen.
Domela begon zijn publieke leven als Luthers predikant, maar zou na tien jaar de kerk verlaten en
zich wijden aan het socialisme. Van socialist werd hij vervolgens anarchist. Op vele manieren zette
hij zich in voor de strijd tegen maatschappelijk onrecht; hij schreef boeken, artikelen en brochures en
maakte vele propagandatochten. Tot op hoge leeftijd was hij actief. Zijn persoonlijk leven was
eveneens roerig: drie echtgenoten stierven in het kraambed, bovendien overleefde hij enkele van zijn
kinderen.
In 1879 was Domela mede oprichter van het blad Recht voor Allen, dat vanaf 1884 het officiële
orgaan van de Sociaal Democratische Partij in Nederland werd.
In 1887 werd nog niet het algemeen kiesrecht ingevoerd maar er mochten al meer mensen stemmen
en zo kwam Domela Nieuwenhuis in 1888 als eerste en enige socialist van Nederland in de
tweedekamer. Hij werd door het kiesdistrict Schoterland in de tweede kamer gekozen. Hieruit blijkt
wel hoe populair hij in Friesland was. Nederland kende toen een kiessysteem waarbij per district
gestemd werd. De kandidaat met de meeste stemmen kwam in het Parlement.
Domela stelde in de tweede kamer onmiddellijk de gedwongen winkelnering aan de orde, maar het
lukte hem niet om het wettelijk te laten verbieden. Hij werd totaal genegeerd in de tweede kamer en
om al zijn wetsvoorstellen wordt gelachen. Pas na zijn dood zullen vele wetsvoorstellen worden
verwezenlijk. Domela bleef op handen gedragen in de veenstreken. In nagenoeg iedere
arbeiderswoning hing een portret van hem.
11

BODEMPROEF 1: Waar bestaat aarde uit
Dit heb je nodig:
schep of grondboor
emmer
glazen pot of reageerbuisjes
liniaal
maatbeker
water
pennen en potloden
papier
Werkwijze:
Graaf een kleine kuil op een plaats in de (school)tuin en doe van elke grondlaag een schepje
aarde in de emmer.
Neem de emmer mee de klas in en haal er steentjes, takjes, wortels en dergelijke uit.
Doe de aarde nu in een glazen pot en doe er drie keer zoveel water bij. Je kunt ook een aantal
kleine reageerbuisjes met wat aarde en water vullen.
Schud de glazen pot of de reageerbuisjes goed. Het water vermengt zich nu met de aarde en
wordt helemaal troebel.
Bewaar de potjes dan twee dagen op een rustig plekje.
De grootste korreltjes aarde zullen het eerst naar de bodem zakken. Er zullen zich steeds
laagjes van korreltjes met verschillende grootte vormen. Bovenop zullen de fijnste korreltjes
komen te liggen. Als het water weer helemaal helder is, ± na 2 dagen, is precies te zien
hoeveel laagjes grond er zijn ontstaan. De onderste laag is het zand, naar boven toe is er
steeds meer klei in de laagjes aanwezig.
Laat de leerlingen tijdens deze twee dagen opschrijven of tekenen wat voor proces ze
waarnemen in het potje of de reageerbuisjes.
BODEMPROEF 2: Hoe ontstaat aarde
Dit heb je nodig:
blikkenbus
een aantal schoongeborstelde steentjes
water
pennen
papier
Lessuggesties
Werkwijze:
Doe in een blikken bus een aantal schoongeborstelde steentjes en wat water. Hierbij mag
helemaal geen grond aan de steentjes hangen.
Schud nu vijf minuten krachtig met de bus zodat de steentjes tegen elkaar slaan.
Kijk wat er gebeurt is en laat de leerlingen hun bevindingen noteren en bespreek ze in een
kringgesprek.
In de bus is in een versneld tempo hetzelfde gebeurd als wat in miljoenen jaren tijd in rivieren en
zeeën plaatsvond. Stenen slijten af en vormen kleien steentjes. Hoe langer de slijtage duurt, hoe
kleiner de steentjes worden. Tenslotte zijn ze zo klein, dat we ze "grond" noemen.
12

Veen,turf en Vincent van Gogh
Lessuggesties
De schilder Vincent van Gogh (1853-1890) gebruikte verschillende werkvormen. Vincent van Gogh
maakte waterverfschilderijen, olieverfschilderijen, sketches en tekeningen.
Het liefst schilderde hij op grote vlakken om zijn expressie beter uit te laten komen. Hij schilderde
veel puntsgewijs met olieverf. Hij is een van de bekende schilders van het pointillisme.
Pointillisme is een werkvorm die zijn naam dankt aan het stip/streep – gewijs werken. Toen Vincent
van Gogh geestesziek werd begon hij deze werkvorm toe te passen in zijn werk. Hierdoor is hij een
van de eerste kunstenaars die het pointillisme laat zien in zijn schilderijen. Andere kunstenaars zijn
hierdoor geïnspireerd en zijn ook gaan werken met het stippel/streep -systeem. Hoe zieker Vincent
van Gogh werd, hoe groter en grover maakte hij de stippen en strepen, de strepen en stippen die
eerst zo fijn geschilderd werden begonnen nu veel op vegen te lijken. Dat is te zien aan de textuur in
zijn schilderijen, daarmee wordt bedoeld dat de verf steeds hoger en dikker op het doek kwam te
liggen. De verf kon je zien liggen. Ook is de verf heel goed te voelen, want het zijn hele dikke
klodders verf.
Zijn sketches maakte hij achterop brieven van zijn broer Theo. Dit deed hij omdat hij gebrek had aan
papier. De sketches maakte hij voornamelijk met houtskool, dat was goedkoper in die tijd.
Naast het maken van schilderijen met waterverf en olieverf maakte Vincent van Gogh ook veel
tekeningen. In zijn carrière heeft hij meer dan duizend tekeningen gemaakt. Zijn tekeningen maakte
hij met houtskool.
Vincent van Gogh verbleef van september tot november 1883 in Drenthe. Hij maakte hier tochten
door het turfland, tekende, schilderde en schreef briefen aan zijn broer Theo.
Hieronder staan een aantal schilderijen uit deze periode afgebeeld.
Plaggenhut met stokken,
september 1883
13
Moeraslandschap

Dit heb je nodig:
Plaatmateriaal van schilderijen van Vincent van Gogh
Plaatjes van veenarbeiders of plaggenhut (werkboekje) of
Kleurplaat turfsteker
(olie)verf
kwasten / pencelen
papier wit + gekleurd
potlood
liniaal
gum
puntenslijper
Werkwijze:
De leerlingen bekijken schilderijen van Vincent van Gogh
De leerlingen schetsen en plaatje na van veenarbeiders die aan het
werk zijn of van een plaggenhut.
De leerlingen gaan de schets of de kleurplaat van de turfsteker
stip/streep – gewijs inschilderen.
Nadat de schilderijen gedroogd zijn, maken de leerlingen een passepartout
met een gekleurd vel papier
Collage
Twee vrouwen in het veen
werkend, oktober 1883
Dit heb je nodig:
Grote vellen gekleurd papier,
vilstiften
scharen,
lijm,
tijdschriften
prikpennen of plakband
Lessuggesties
14
Turfschuit met twee figuren,
oktober 1883

Werkwijze:
De leerlingen kiezen een bepaalde tegenstelling, zoals arm/rijk, brandstoffen vroeger/nu,
werken vroeger/nu, wonen vroeger/nu.
Verdeel het grote vel papier in tweeën. Link van het papier komt het ene deel van de
tegenstelling te staan en rechts het andere deel.
Knip uit de tijdschriften plaatjes die te maken hebben met de tegenstelling waarvoor is
gekozen.
Plak nu de plaatjes op het grote vel papier aan de juiste kant.
Hang de collage´s in het klaslokaal op.
Boeken om te lezen
Lessuggesties
Simone van der Vlugt, Verdwaald onder de grond (Spetter groep 5), uitgeverij Zwijsen, Tilburg 2000
Jules Verne, Anna Overbeek, Reis naar het middelpunt van de aarde, uitgeverij Solo, Bilthoven 2004
Nynke van Hichtum, Afke’s Tiental, uitgeverij Kluitman, Alkmaar
15

Antwoorden werkboekje groep 5 en 6
Opdracht 3 Opdracht 4
Opdracht 5
HOOGVEEN
Opdracht 8
GRONDWATERSPIEGEL
LAAGVEEN
In welke provincie zit löss in de grond?
16
Limburg Zeeland Utrecht
Welke drie grondsoorten komen er in Friesland voor?
KLEI VEEN ZAND
Heidelandschappen vindt je in de provincie?
Zeeland Drenthe Noord-
Holland
Opdracht 6
Voorbeelden van
achternamen met
veen erin:
Venema,
Veenstra,
Witteveen,
van Veen of
van der Veen,
Glimmerveen,
Ederveen.
Voorbeelden van
woonplaatsen met
veen erin:
Amstelveen, Bakkeveen,
Hoogeveen, Klazienaveen,
Nijeveen, Rouveen,
Serhuisterveen, Veendam,
Veenendaal, Veenhuizen,
Veenoord, Veenwouden,
Vinkeveen, Vledderveen,
Wanneperveen,
Waddinxveen, Zuidveen
De plaatsnaam Heerenveen bestaat uit de 2 woorden:
Heeren en Veen (de heren van het veen)
Opdracht 9
1. April
2. Tent / plaggenhut
3. Van 04.00 uur tot 07.00 uur,
van 07.30 tot 11.00,
van 12.00 uur tot 20.00/21.00 uur
De turfmaker werkte dus ongeveer tussen de 12
en 14 uren in het veen.
4. Vanaf dat ze ongeveer 6 jaar oud waren

Opdracht 10
Reken uit hoeveel euro een
veenarbeider per jaar verdiende.
Werken
in het veen € 69,-
Maaien € 54,-
---------------------
Totaal € 123,-
Opdracht 14
H
N
L
O
S
S
E
E
A
E
Z
V
Antwoorden werkboekje groep 5 en 6
T
E
N
G
A
E
T
V
D
O
Oplossing: HET BRUINE GOUD
N
R
U
N
W
U
D
V
R
E
E
K
G
E
17
Opdracht 11
F
R
R
L
R
N
B
E
K
E
O
I
R
E
I
I
N
N
U
H
N
D
D
G

Opdracht 1
Erosie = het afbrokkelen en
verplaatsen van rotssteen door
wind en stromend water
Opdracht 5
Opdracht 7
Antwoorden werkboekje groep 7 en 8
Opdracht 3
“ Vaste grond onder de voeten “ betekent
1. veilig zijn.
2. dat je je ergens niet thuis voelt.
“ Ergens niet kunnen aarden “ betekent
1. veilig zijn.
2. dat je je ergens niet thuis voelt.
Opdracht 6
1. 3339700 hectare
2. Flevoland, Zeeland, Utrecht, (Limburg)
3. Limburg
4. Zeeklei
5. Drenthe,Overijssel, Gelderland, Brabant.
6. Zeeland Drenthe Noord-
Holland
7. Klei, Veen, Zand
8. 1 2 3
18
1 Rottende plantenresten
overdekken het veenslib
2 Leeg smeltwatermeer in het einde van de
3 e ijstijd
3 Het moerasbos raakt verstikt door het
veenmos. Nu wordt hoogveen gevormd
boven de oever (hoogveen= veen boven
het waterpeil)
4 Het meer is dichtgegroeid (laagveen=
veen onder het waterpeil)
5 Grassen, kruiden, struiken en bomen
groeien op het laagveen
6 Een dikke plantenlaag schuift naar het
midden toe
7 Resten van dode, zwevende waterplanten
vormen een veensliblaag

Opdracht 8
Voorbeelden van
achternamen met
veen erin:
Venema,
Veenstra,
Witteveen,
van Veen of
van der Veen,
Glimmerveen,
Ederveen.
Antwoorden werkboekje groep 7 en 8
De plaatsnaam Heerenveen bestaat uit de 2 woorden:
Heeren en Veen (de heren van het veen)
Opdracht 12
Voorbeelden van
woonplaatsen met
veen erin:
Amstelveen, Bakkeveen,
Hoogeveen, Klazienaveen,
Nijeveen, Rouveen,
Serhuisterveen, Veendam,
Veenendaal, Veenhuizen,
Veenoord, Veenwouden,
Vinkeveen, Vledderveen,
Wanneperveen,
Waddinxveen, Zuidveen
1. Laagveen
2. In het voor- en najaar
3. 6 dagen, zondags niet
4. Trekken en turfmaken
5. Mannen, vrouwen en kinderen
werkten in het veen.
Mannen: turftrekken
Vrouwen en kinderen: turfmaken
19
Opdracht 9
8 uur
Opdracht 11
Opdracht 13
3 x 16m2 = 48 m2
3 x € 0,43 = € 1,29
Opdracht 14 Opdracht 15
Werken
in het veen 3x € 23 € 69,-
Maaien 2x € 27 € 54,-
------------
Totaal € 123,-
Gewone winkel
F 0,65
F 0,15
F 0, 28
---------------+
F 1,08
Veenbaaswinkel
F 0,78
F 0,16
F 0, 31
---------------+
F 1,25

Opdracht 14
E
I
N
L
O
S
S
V
R
N
E
L
Z
D
E
E
O
E
E
A
A
E
R
R
Antwoorden werkboekje groep 7 en 8
S
G
V
N
N
I
E
V
I
W
N
D
D
U
D
E
E
E
E
K
G
L
I
N
B
R
R
L
R
E
E
I
IJ
K
E
E
O
K
B
N
In de negentiende eeuw waren tegen het eind
de tijden niet zo erg best
rond 1880-1900
werd oh zo’n schijntje verdiend.
Vooral in streken als de Compagnie (Heerenveen)
was het een tijd van armoe lijden.
Wanneer de winters soms lang waren
waren er vele die zware armoede hadden
in de zomer zwierven ze overal heen
maar ’s winters konden ze niets beginnen.
Een kwart jaar werd vaak niets verdiend;
waar zouden ze ook om werk naar toe moeten.
Ja het leven was zwaar
tussen het
BRUINE GOUD
20
R
O
E
I
N
IJ
R
G
U
U
H
E
D
R
A
A

Internetsites
http://
www.natuurinformatie.nl
www.wikipedia.nl
www.geocities.com
www.leerkracht.nl
www.bodem.nu
www.somnet.nl
www.geofoon.nl
www.kennisnet.nl
www.zwijsen.nl/zwijsen/show/id=8015
(website van uitgeverij Zwijsen met informatie voor de leerkracht over grondsoorten in
Nederland)
www.hetkleineloo.nl
(website met informatie over grondsoorten in Nederland en landbouwgewassen)
Informatieve boeken
Bodemkunde, dr.ir.s.f.kuipers Wolters Noordhoff
Gebruikte bronnen
Robert Crowther, Diep, diep onder de gronduitgeverij Ploegsma, Amsterdam 1998
Onder de grond (De wereld op zak), uitgeverij Zwijsen, Tilburg 1991
Marie-Pierre Klut, Steengoed, uitgeverij Zwijsen, Tilburg 1990
Junior Bosatlas, uitgeverij Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen 1998
Marie-José Balm, De aarde (Mini-informatie), uitgeverij Wolters-Noordhoff, Groningen 2003
21

Vragenlijst educatieve programma
Naam School: Groep:
1. Heeft de school in voorgaande jaren als eens deelgenomen aan een educatieve activiteit van het
museum? Zo ja, bij welke expositie?
2. Wat vond u van de manier waarop de school werd geïnformeerd over het educatieve aanbod?
3. Bent u tevreden over het tijdstip?
Evaluatie
4. a) Heeft u de informatie vooraf op tijd ontvangen?
b) Bent u tevreden over de vorm (cd-rom, leerkrachtenboekje, leerlingen werkboekje,
tentoonstellingsteksten) waarin u de informatie vooraf heeft ontvangen?
5. Sloot het lesmateriaal op de cd-rom en de museumles goed aan bij het niveau van de groep(en)
en de lesstof op school?
6. Wat vonden de leerlingen over het algemeen van het leerlingen werkboekje?
7. Sloot het lesmateriaal van de cd-rom goed aan op het museumbezoek?
8. Bent u tevreden over de organisatie van het museumbezoek?
22

9. Bent u tevreden over de lengte van het museumbezoek?
10. Bent u tevreden over de begeleiding tijdens het museumbezoek?
11. Wat vonden de leerlingen over het algemeen van het museumbezoek?
12. Was het een probleem zelf vervoer van en naar het museum te organiseren?
13. Is het nodig dat het museum het vervoer organiseert?
14. Doet u ook mee als u voor georganiseerd vervoer moet betalen?
Zo ja, hoeveel wilt u hier maximaal aan besteden?
15. Doet u ook mee als u entree moet betalen?
Kosten €1.50 per leerling.
16. Doet u ook mee als u voor alles moet betalen?
Heeft u nog opmerkingen / wensen / suggesties:
23

Afdeling educatie
Minckelersstraat 11
(De Heerenveense School)
8442 CE Heerenveen
Telefoon (0513)623408
Fax (0513)645782
educatie@willemvanharen.nl
www.willemvanharen.nl
24