Lees vooral verder als je een van de vele werkende moeders bent ...

zelfkennis
Schuldgevoel
is een
misverstand
Lees vooral verder als je een van de vele werkende
moeders bent die zich vaak schuldig voelen tegenover
hun werkgever, collega’s of kind. Dat schuldgevoel is
onnodig en gebaseerd op achterhaalde opvattingen.
Laat je overtuigen en voel je voortaan tien kilo lichter.
TeksT: DeirDre enThoVen. FoTograFie: BrenDa Van Leeuwen. sTyLing: esTher De Munnik. Visagie: Manous neLeMans
Vrijwel elke keer als ik David, nu 9 maanden,
van de crèche haal, heb ik pijn in mijn
buik. Dat hoopvolle koppie, die uitgestrekte
armpjes die ‘til me op!’ schreeuwen, het
roept steeds opnieuw de vraag bij me op of
ik niet gewoon thuis moet blijven, bij hem.’
Martina (36), fiscalist, worstelt niet alleen met
een schuldgevoel tegenover haar kind. Ook op
haar werk voelt ze zich sinds ze moeder is
tekortschieten. ‘Ik ben vier dagen gaan werken,
dat is eigenlijk niet één maar twee dagen minder
dan de meeste van mijn collega’s. Ik heb
daar duidelijke afspraken over gemaakt, maar
toch blijf ik het gênant vinden als ik weer eens
als eerste vertrek.’
We weten het allemaal, Martina is niet de enige.
Veel werkende moeders voelen zich schuldig.
Schuldig tegenover hun werkgever, omdat ze
klokslag vijf uur hun pen laten vallen. Maar
vooral schuldig tegenover hun kinderen. Doen
ze hun kroost tekort door het naar een crèche
of de naschoolse opvang te brengen? En voor
wie het geen economische noodzaak is om te
werken: is het niet erg egocentrisch om kinderen
te willen, maar ook die leuke baan? Niets
nieuws onder zon. En iets typisch vrouwelijks,
lijkt het. Mannen die zich schuldig voelen als ze
hun kind naar de opvang brengen, zijn in elk
geval op één hand te tellen.
Kinderen van tweeverdieners
doen het beter
Toch verschijnen er behalve boeken en artikelen
over de inmiddels tot ‘treurige ploetermoeders’
gebombardeerde vrouwen, ook heel regelmatig
onderzoeken waaruit blijkt dat dat schuldgevoel
helemaal niet nodig is. Zo toonden de Duitse
pedagogen Annegret en Wolfgang Weikert aan
dat kinderen van werkende moeders over het
algemeen gelukkiger zijn dan kinderen van
>
Hoe ironisch: schuldgevoel
bij de ouder blijkt een negatief
effect te hebben op het kind
46 47

zelfkennis schuLDgeVoeL
wie de moeder fulltime huisvrouw is. Ze voelen
minder druk dan kinderen van wie de moeder
zich voortdurend met hen bemoeit. Ook doen
kinderen uit tweeverdienersgezinnen het beter
op school dan kinderen uit de zogenaamde
kostwinnersgezinnen. En de jeugdgezondheidszorg
signaleert vaker psychosociale problemen
(vaak emotionele, gedrags- en/of leerproblemen)
bij kinderen van wie de moeder thuis is
dan bij kinderen met twee werkende ouders. En
dat een crèche slecht zou zijn voor die psychosociale
ontwikkeling, werd begin dit jaar wederom
weerlegd door Amerikaans onderzoek.
Wat vooral een negatief effect op het kind bleek
te hebben was, hoe ironisch, een ouder met
schuldgevoel. Want dat geeft stress. ‘Vooral die
stress is schadelijk gebleken voor de ontwikkeling
van een kind,’ meldden de onderzoekers in
The New York Times.
Jouw ideaalbeeld
is waarschijnlijk irreëel
Waarom houden we ondanks deze positieve
berichten over werken en moederschap, toch
zo hardnekkig vast aan dat schuldgevoel? ‘De
basis voor ons schuldgevoel wordt gelegd in
de vroege jeugd,’ legt Marian Lijnse uit. Zij
geeft als psychosociaal therapeut onder meer de
cursus Schuldgevoel, vriend of vijand.‘Als klein kind
wil je lief gevonden worden. Dat is letterlijk van
levensbelang, want je bent sterk afhankelijk.
Maar je wilt ook op ontdekkingsreis, autonomie.
Soms raken die twee basisbehoeften met
elkaar in conflict. Je doet iets wat niet mag en
uit angst voor liefdeverlies ontstaat een gevoel
van schaamte en schuld. In de jaren daarna volgen
meer normen en waarden die het ideaalplaatje
vormen waar je je als kind, en later als
volwassene, aan spiegelt,’ legt Lijnse uit. ‘Door-
‘De basis voor ons schuldgevoel
wordt gelegd in de vroege jeugd.
Dat maakt het zo hardnekkig’
dat het basisplaatje al jong gevormd is, is het
heel hardnekkig. Anno 2008 moeten vrouwen
de perfecte partner, moeder, werknemer en
vriendin zijn. Al naar gelang je probeert je aan
te passen aan al die opgelegde eisen, zul je
meer last hebben van schuldgevoelens,’ aldus de
psychosociaal therapeute. ‘Want niemand kan
aan dat perfecte plaatje voldoen. Het dicteert in
wezen nog dat een goede moeder thuiszit en
tegelijkertijd dat een vrouw hoort te werken.
Dat gaat wringen.’ Dat mannen minder last hebben
van schuldgevoel als ze hun kind naar de
opvang brengen, heeft volgens haar simpelweg
te maken met het feit dat hun ideaalplaatje minder
complex is. Hoewel steeds meer vaders een
deel van de zorg op zich nemen, komt die zorg
in dat plaatje – dat in hun jeugdjaren werd
gevormd – nog nauwelijks voor.
Wat vind je zélf belangrijk?
Ook hardnekkig lijkt de misvatting dat je als
moeder geen toegewijde werknemer zou kunnen
zijn. Uit onderzoek van de Nederlandse
psychologen Emmerik en Sanders (2004) is
gebleken dat mensen met zorgtaken thuis óók
op het werk zorgzamer zijn en meer solidair
gedrag tegenover collega’s vertonen dan mensen
zonder kinderen. Eind vorig jaar promoveerde
sociaal psycholoog Elianne van Steenbergen
op een onderzoek naar de combinatie
werk en zorg, met als conclusie dat wie op een
bevredigende manier zijn werk en de zorg voor
de kinderen heeft georganiseerd, beide rollen
juist beter kan vervullen. Samengevat: het werk
profiteert van je vaardigheden als moeder, en
vice versa. Toch blijven veel vrouwen zich opgelaten
voelen als ze vanwege de kinderen de
deur van hun kantoor achter zich dichttrekken.
‘Loskomen van die vastgeroeste ideeën is lastig,’
beaamt Marian Lijnse. Maar het kan wel.
Schuldgevoel is aangeleerd en kun je dus ook
weer afleren. Door dat plaatje waar je aan moet
voldoen beetje bij beetje bij te stellen. Wat vind
je zelf belangrijk? Welke aannames gelden voor
jou, welke misschien niet meer?’
Lidewij (30), moeder van Splinther (1) en mar-
keting manager bij een luchtvaartmaatschappij,
houdt graag vast aan het positieve plaatje dat zij
in haar hoofd heeft van de werkende moeder,
gevormd door haar eigen moeder die altijd fulltime
werkte. ‘Ik heb ervan geleerd dat je je
energie moet steken in dingen die je leuk vindt,
dat maakt je niet alleen succesvol, maar ook een
leukere moeder. Mijn moeder was er op
belangrijke momenten en ze was bovendien
altijd bruisend en vrolijk. Daarbij komt dat als
je beiden werkt, je ook meer geld hebt voor
goede hulp. We hadden niet alleen altijd heel
lieve oppassen, maar ook huishoudelijke hulp,
waardoor mijn ouders als ze thuis waren veel
tijd voor ons hadden. En doordat er geld was,
hebben we een aantal mooie reizen kunnen
maken. Natuurlijk is dat geen voorwaarde voor
geluk, maar dat ik dat in mijn jeugd heb meegekregen
vind ik heel waardevol.’
Ook een luxeprobleem
In een land als Zweden, waar moeders al veel
langer werken dan in Nederland, wordt een
stuk minder negatief aangekeken tegen het
uitbesteden van de zorg. En ook in buurland
België lijkt het beeld positiever, of in elk geval
neutraal, blijkt uit de ervaring van Anke (36),
tandartsassistent. Ze woonde in Antwerpen toen
haar kinderen (nu 5 en 7) heel jong waren.
‘Wie werkt, brengt zijn kind daar naar de
crèche. En die is goed en betaalbaar. Vanaf 21/2
jaar gaan alle kinderen naar het zogenaamde
peuteronderwijs. Het is voor iedereen hetzelfde,
daardoor wordt er helemaal geen discussie over
gevoerd en word je in elk geval geen schuldgevoel
aangepraat.’ Toch is het schuldgevoel van
werkende moeders geen specifiek Nederlands
verschijnsel, zegt Saskia Keuzenkamp, hoofd van
de onderzoeksgroep Emancipatie en Jeugd bij
het SCP en bijzonder hoogleraar Emancipatie
aan de VU. ‘In veel landen vragen vrouwen zich
af of wat ze doen wel goed is voor kinderen,
maar in Nederland leidt het, met dank aan de
parttime mogelijkheden en een welvarende
economie, veel meer dan in andere landen tot
gedragsveranderingen, zoals minder werken.’ >
48 49

zelfkennis schuLDgeVoeL
Meer
informatie?
Boeken
> Veilig door de kraam-
tijd & de eerste
maanden na de
bevalling door
B. Smulders. Uitg.
Kosmos, € 27,95
surfen:
> www.despiraal.net
voor de trainingen
van Marian Lijnse
Bronnen:
> Werkende moeders
hebben gelukkiger
kinderen door A. en
W. Weikert. Uitg.
Synthese
> Erfolgreich lernen:
Schulische und
familiäre Faktoren
door U.M. Röhr-
Sendlmeier (2006)
> Armoede en sociale
uitsluiting bij kinderen,
SCP (2007)
> The effects of social
embeddedness on job
performance (...) door
J.H. van Emmerik en
K. Sanders (2004)
> Work-family facilitation
(...) door E. van
Steenbergen (2007)
50
‘Op den duur zal onze opvang zo goed
zijn dat het zelfs als een gemis wordt
gezien als een kind er níet heen gaat’
Omdat werken voor ons een keuze is, hebben
we de luxe om ons af te vragen of we de juiste
keuze maken. Voor wie werken noodzaak is, is
schuldgevoel simpelweg geen optie.
Je kind heeft een ander plaatje
‘Ook de oorsprong van de kinderopvang draagt
bij aan het beeld dat we ervan hebben,’ zegt
Saskia Keuzenkamp. ‘In ons land is de kinderopvang
sinds 1990 sterk uitgebreid om de
arbeidsparticipatie van vrouwen te bevorderen
en is het dus een arbeidsmarktinstrument. In
Scandinavië is het veel meer ingezet als pedagogisch
instrument. Daar zijn de crèches zó goed
dat het zelfs als een gemis wordt gezien als een
kind er niet heen gaat.’ Op den duur zullen we
hier ook een dergelijk positief gevoel hebben
bij de crèche, vermoedt Keuzenkamp. ‘Het
bewustzijn dat kinderopvang geen kwaad kan is
een eerste stap, toename van het gebruik en
verbetering van de kwaliteit van crèches en buitenschoolse
opvang is een volgende. Zo zal de
verandering in de houding tegenover kinderopvang
langzaam doorzetten.’ Dat denkt ook
therapeut Marian Lijnse. ‘De kans is groot dat de
kinderen van de vrouwen die nu werk en zorg
combineren later al een heel ander plaatje hebben,
waarin de crèche normaal is. Schuldgevoel
daarover zal dan ook afnemen.’ Iemand die
geen crèchevoorstander is, in elk geval niet als
het gaat om baby’s, is Beatrijs Smulders. Zij is
verloskundige, oprichter van het Geboortecentrum
in Amsterdam en vurig pleitbezorger van
de babysabbatical, ofwel: een jaar lang betaald
verlof. ‘Schuldgevoel van moeders die hun kleine
baby naar de crèche brengen is heel terecht!’
vindt ze. ‘In het eerste levensjaar vindt ten eerste
de hechting plaats, daarbij zijn de veilige armen
van de moeder onontbeerlijk. Dat toonde John
Bowlby al aan in de jaren 40 en ook recenter
onderzoek van Alan Shore laat dit zien. Ten
tweede zijn de hersenen van een kleine baby
nog onrijp. Te veel stress, veroorzaakt door
gesleep, te lang huilen en te weinig aandacht,
zorgt voor een blijvend te hoge cortisolspiegel,
wat in de puberteit of daarna tot gezondheids-
en psychische problemen kan leiden.’ Het argument
dat een jaar betaald verlof niet te betalen
is, veegt Smulders daarom rigoureus van tafel.
‘Het gaat om een essentiële investering in de
toekomst,’ zegt ze. ‘Een generatie die door een
slechte hechting en te veel stress massaal kampt
met lichamelijk en psychische problemen, dát
is pas onbetaalbaar.’ Smulders’ standpunt wordt
niet door iedereen ondersteund. Volgens Saskia
Keuzenkamp van het SCP staat haar pleidooi
wetenschappelijk in elk geval niet sterk. ‘Hechtingsonderzoek
bij baby’s heeft vooral tegenstrijdige
resultaten opgeleverd,’ zegt ze.
Word vooral geen
ongelukkige moeder
Beatrijs Smulders vindt niet dat een moeder per
definitie het eerste levensjaar van haar baby
thuis moet zitten. Als het na drie maanden
begint te kriebelen, moet ze vooral weer aan
het werk gaan, zegt ze. ‘Ik ben de laatste die dat
zou afkeuren, maar er moet wel een stabiel
alternatief zijn.’ En dat houdt volgens haar in
dat de vader, een grootouder en eventueel een
oppas de zorg op zich moeten nemen. ‘Maar
meer dan drie of vier personen moeten het niet
zijn. Daarom is een crèche echt onwenselijk.’
Al met al komt het er dus op neer dat je het
thuis goed moet regelen. Wie een goed netwerk
voor de kinderopvang regelt, pendelt zonder
schuldgevoel rustig tussen baan en thuis heen
en weer. ‘Maar het belangrijkste is dat je doet
wat jij goed acht,’ besluit Marian Lijnse. ‘Wanneer
fulltime werken, of misschien juist helemaal
niet werken, voor jou goed voelt, dan is
het goed. Voor moeder én kind, omdat een
moeder die goed in haar vel zit beter functioneert
dan een ongelukkige moeder – en dan is
elke vorm van schuldgevoel daarover onterecht.’
test
Ik heb vaak het gevoel dat ik iets moet goedmaken
bij mijn kind.
Ik verwijt mezelf dat ik mijn kind niet alles kan
geven wat ik zou willen.
Bij problemen vergelijk ik mezelf vaak met
mensen die het slechter doen of hebben dan ikzelf.
Ik ben geneigd mijn kind (te veel) te verwennen.
Ik ben geneigd te piekeren over mezelf en mijn
relaties met anderen.
Ik houd mezelf geregeld voor dat het niet
realistisch is om er altijd voor je kind te zijn.
Ik voel me een betere ouder als ik mijn kind zie
lachen.
Ik pep mezelf op met de gedachte dat ik het een
stuk beter doe dan veel andere moeders.
Ik ben vaak bang dat mijn kind me later verwijt dat
ik het als moeder niet goed heb gedaan.
Als ik mijn kind tekortdoe, ben ik bang dat het niet
meer van me houdt.
Gaat er iets mis met mijn kind, dan geef ik mezelf
daarvan de schuld.
Voel ik me schuldig, dan zoek ik afleiding.
Het idee dat ik mijn kind niet alles kan geven wat
ik zou willen, snijdt als een mes door mijn hart.
Ik baal regelmatig van mezelf.
Mensen zouden veel meer hun verstand moeten
gebruiken!
Ik kan er slecht tegen om mijn kind gefrustreerd
of overstuur te zien.
Ik vind het erg belangrijk dat mijn kind me
aardig vindt.
Het maken van deze test maakt me gespannen.
Ik heb allerlei dingen in mijn hoofd waarmee ik
mijn kind (weer) blij kan maken.
Ik heb vaak het gevoel dat ik achter de feiten
aanhol.
Totaal aantal kruisjes per kolom:
Hoe ga jij om
met schuldgevoelens?
Kies steeds welke uitspraak – die aan de linker- of de rechterkant – op jou van toepassing is. Is de linker-uitspraak het meest op jou van
toepassing, kruis dan het linker witte vakje aan. Is de rechter-uitspraak het meest op jou van toepassing, kruis dan het rechter witte vakje aan.
C z R W A
Voel ik me niet happy, dan steek ik een sigaret op,
neem ik een borrel of eet ik iets lekkers.
Schuldgevoelens ervaar ik niet per se als
vervelend; ik bezie ze als een teken van
betrokkenheid.
Ik denk liever niet te veel na over problemen;
daar worden ze vaak alleen maar groter van.
Ik kan schuldgevoelens lastig van me afzetten.
Voel ik me schuldig, dan zeg ik tegen mezelf:
schei toch uit met dat schuldgevoel!
Schuldgevoelens zorgen ervoor dat ik mijn
prioriteiten bijstel.
Voel ik me schuldig, dan druk ik dat gevoel weg,
ik kan er toch niks mee.
Ik voel me goed over wie ik ben, ook als ik me
schuldig voel naar mijn kind toe.
Voel ik me schuldig, dan probeer ik aan iets
anders, iets prettigs te denken.
Voel ik me schuldig, dan denk ik na over hoe ik
de situatie kan verbeteren.
Voel ik me schuldig dan zeg ik tegen mezelf:
Ik ben ook maar een mens.
Heb ik het idee dat mijn kind tekortkomt, dan kijk
ik of ik mijn agenda of rooster kan veranderen.
Heb ik het idee dat mijn kind tekortkomt, dan denk
ik aan al die kinderen in de wereld die zonder
ouders moeten opgroeien.
Als er iets misgaat dan zie ik daar ook de
voordelen van.
Ik ben bang voor negatieve gevoelens.
Voelt mijn kind zich zo nu en dan gefrustreerd,
dan wordt het daar alleen maar sterker van.
Schuldgevoelens zorgen ervoor dat ik goed naar
mezelf kijk: wat is er nu precies aan de hand?
Van schuldgevoelens probeer ik te leren: hoe kan
ik een betere moeder worden?
Het maken van deze test maakt me verdrietig
en versterkt mijn schuldgevoel.
Ik zeg vaak tegen mezelf: Er bestaat niet zoiets
als een perfecte moeder.
Tel nu de kruisjes in de kolommen op. De letter die je het meest hebt aangekruist, verwijst naar de uitslag op de volgende pagina’s.
51