De porties op Het Laatste Avondmaal in proportie - Origine

KunstLaatste Avondmaal KunstLaatste Avondmaal
De porties op Het Laatste
Avondmaal in proportie
Het scHilderij
als dikmaker

KunstLaatste Avondmaal KunstLaatste Avondmaal
De meest geschilderde maaltijd in de geschiedenis is Het
Laatste Avondmaal van Jezus Christus met zijn twaalf
volgelingen. Die maaltijd is gedurende de laatste tien eeuwen
steeds overvloediger geworden. Dit beweren althans twee
Amerikaanse wetenschappers. Zij zeggen dat Het Laatste
Avondmaal lijkt op de brood- en visvermenigvuldiging die
volgens de bijbel plaats vond aan het Meer van Tiberias (het
bijbelse Genesareth). Het brood werd spontaan bijna een
kwart groter en de hoofdmaaltijd bijna zeventig procent.
Etenswaren zien doet eten. Geen wonder dus dat de westerse
bevolking – grotendeels bestaande uit christenen – met de
kerk als lichtend voorbeeld steeds dikker en zwaarder is
geworden. Aldus Brian en Craig Wansink.
In 2000 werd het boek Last Supper door de Londense uitgeverij
Phaidon Press uitgebracht. Het boekje bevatte 105
kunstuitingen van voornamelijk schilders, uit de periode
van de vroege zesde eeuw tot 1990. De beste schilderijen
waren gemaakt in de vijftiende en zestiende eeuw, met
het werk van Leonardo da Vinci in Milaan uit 1495 als
masterpiece.
kunstuitingen in Het boek last supper per eeuw
500-600 2
900-1000 2
1000-1100 6
1100-1200 7
1200-1300 2
1300-1400 6
1400-1500 22
1500-1600 27
1600-1700 13
1700-1800 5
1800-1900 3
1900-2000 10
TEKST René Zanderink
Dit salontafelboek was voor twee wetenschappers aanleiding
om onderzoek te doen naar de relatie tussen de
Amerikaanse vetzucht en het uitgestalde eten op de
schilderijen. In januari 2010 publiceerden Brian Wansink
van de Cornell University, New York, (Faculteit Economie)
en zijn broer Craig Wansink (Religieuze Studies van het
Virginia Wesleyan College in Norfolk, Virginia) een artikel
in het International Journal of Obesity (Zwaarlijvigheid)
dat uit slechts twee pagina’s bestond. Ze baseerden zch
dan ook slechts op één bron, de illustraties in Last Supper.
Op 23 maart 2010 kwam de online versie beschikbaar en
kreeg het artikel een groter lezersbereik.
Blijkbaar zijn Amerikanen sinds de gezondheidscampagne
van mevrouw Obama grootschalig op zoek naar verklaringen
voor het alsmaar dikker en vetter worden van de Amerikaanse
bevolking. De kunstkenners en de dieetgoeroes
zijn het er nog steeds niet over eens of de resultaten van
het onderzoek van de Amerikaanse gebroeders Wansink als
‘n 1 aprilgrap moeten worden afgedaan, of dat het gewoon
goed basaal onderzoek is dat om nadere uitleg en vervolgonderzoek
vraagt.
‘Wat we de laatste tijd zien is een steeds meer consumerende
bevolking. Dat begon al eeuwen geleden, en
daarvan is kunst een reflectie’, is de conclusie van Brian
Wansink. ‘Omdat kunst het leven imiteert denken wij dat
deze veranderingen (de trend om meer en vaker te eten) in
schilderijen van het meest beroemde diner uit de geschiedenis
gereflecteerd worden. De laatste jaren is voedsel
beter en gemakkelijker beschikbaar geraakt en waarschijnlijk
heeft dat bijgedragen aan de grotere porties en flinke
borden’, aldus Wansink. De zogenaamde portion distortion
(= wanverhouding van de porties) is volgens Wansink een
recent fenomeen, hij schrijft hierover in zijn boek Mindless
eating: why we eat more than we think.
52 Schilderijen
Om nu de verklaring van het feit dat Amerikaanse fastfood
ketens megaporties voorschotelen (nog altijd tweemaal zo
groot als de gemiddelde Europese portie) te zoeken in de
grootte van porties op voornamelijk Europese schilderijen
lijkt een brug − zo niet een oceaan − te ver. Het wordt nog
sterker als men leest: ‘Based on selection criteria from the
Book, Last Supper, 52 of the best known depictions of the
last supper over the last millennium (1000-2000 A.D.) were
analyzed for content and coded to determine changes over
time.’ Deze selectie werd zo gemaakt, omdat het boek in
het millenniumjaar 2000 een overzicht van duizend jaar
eetgeschiedenis wilde geven. Gemiddeld werd dus per
schilderij twintig jaar evolutie getoond.
De Wansinks beoordeelden niet 101 kunstwerken, maar
slechts 52 schilderijen. Nergens leggen zij uit wat de
aanpak van hun onderzoek was, wat normaal is in wetenschappelijke
publicaties, en wat de objectieve criteria zijn
om items ín, dan wel uít te sluiten. Blijkbaar hebben de
gebroeders niet de 4 schilderijen in het boek die uit de
eeuwen voor het eerste millennium stammen, en evenmin
alle miniaturen en kunstwerken van hout, majolica en terracotta
in de berekeningen meegenomen. Maar dat lichten
zij in de publicatie nergens nader toe.
Scans van hoofden
Door middel van CAD/CAM-scans en geavanceerde schilderijen
van computersoftware werd op basis van metingen
van Het Heilig of Laatste Avondmaal dat Jezus kort voor
zijn dood met al zijn discipelen inclusief Judas vierde,
‘ontdekt’ (laten wij zeggen: vastgesteld) dat de geserveerde
porties in de loop der tijd veranderden. Het hoofdgerecht
werd gemiddeld zo’n 69 procent groter. De borden namen
met 66 procent in omvang toe en het brood werd spontaan
22 procent groter. Als referentie diende de grootte van
de hoofden op hetzelfde schilderij, in vergelijking met de
grootte van het bord, het brood en de hoofdgerechten.
Vooral na 1500 lijkt de maaltijd te zijn uitgegroeid tot een
groots banket.
Varkensvlees en paling
Op 18 procent van de schilderijen was volgens de Wansinks
een geschubde vis, vis met staart of vinnen of een
paling te zien, op 14 procent een lam en op 7 procent
varkensvlees of een big. En dat terwijl paling en varkens
in het jodendom (ook al in het leven van Jezus) verboden
zijn, niet koosjer zijn. Bekijken we de 52 geselecteerde
werken nader, dan is er nergens een paling te herkennen,
echter wel een brezel of gedraaid brood, op het miniatuur
uit de Pierpont Morgan Library in New York. Op de
overige 46 procent was geen duidelijk food item te zien,
anders dan brood of incidenteel een stuk meloen of ander
fruit.
Dit SALontAfeLBoek wAS voor
twee wetenScHApperS AAnLeiDing
om onDerzoek te Doen nAAr De
reLAtie tuSSen De AmerikAAnSe
vetzucHt en Het uitgeStALDe
eten op De ScHiLDerijen
40 Origine 2012 nummer 2 Origine 2012 nummer 2 41
Op het mozaiëk
van San Apollinare
Nuovo (Ravenna,
begin 6de eeuw)
zijn twee grote
vissen en zes
broodjes te zien
Ook dit vrij recente
werk (Stanley
Spencer, 1920,
Cookham) toont
nauwelijks eten, het
lijken wel blokjes
kaas, volledig
in tegenspraak
met de resultaten
van Wansink en
Wansink
Op dit 20ste
eeuwse werk van
Dali is naast wat
brood en wijn
nauwelijks eten
te zien. Niet in
overeenstemming
met de resultaten
van Wansink en
Wansink, overigens
niet meegenomen
in hun resultaten

KunstLaatste Avondmaal KunstLaatste Avondmaal
Op dit werk van
Louis de Silvestre
is duidelijk de
draaiing in de
staart van het
biggetje te zien
(1709, Musée de
Versailles)
Miniatuur (ca. 1050,
Pierpont Morgan
Library, New York);
de brezel of pretzl
is duidelijk een
interpretatie van de
kunstenaar
Fresco van de
abdij van Pomposa
uit 1517 waarop
duidelijk een
karaf en glazen
met rode inhoud
waarneembaar zijn
Brood en wijn
Opvallend was dat op de meeste van de schilderijen
volgens Wansink en Wansink niet duidelijk wijn te zien
was. Merkwaardig, want in de evangeliën van Mattheüs,
Marcus en Lucas bestaat het Laatste Avondmaal slechts
uit brood en wijn. Onder andere op het fresco uit de abdij
van Pomposa (Ferrara) uit 1317 zijn wel een doorzichtige
fles en enige glazen met duidelijk rode inhoud te zien, wat
vrijwel zeker op wijn duidt.
Als men een schilderij onder de loep had moeten nemen
om iets te zeggen over daadwerkelijke eetveranderingen,
neem dan net niet Het Laatste Avondmaal, omdat op
dit schilderij per definitie iets anders te zien is dan in de
bijbel staat. Er is daar slechts sprake van wijn en ongedesemd
(= ongerezen, zonder gist) brood, ofwel de matse.
Dit ongerezen brood is een verwijzing naar de vlucht van
de Joden uit Egypte, toen er geen tijd was om het brood te
laten rijzen. Met het brood uitdelen wordt het sacrament
van de Eucharistie ingesteld. Door het brood als zijn eigen
lichaam uit te delen, geeft Jezus aan, dat hij alle mensen
uit de slavernij van de zonden zal leiden. Alle schilderijen
met gerezen brood kloppen dus al niet.
op 18 procent vAn De
ScHiLDerijen wAS voLgenS
De wAnSinkS een geScHuBDe
viS, viS met StAArt of vinnen
of een pALing te zien,
op 14 procent een LAm en
op 7 procent vArkenSvLeeS
of een Big
Daarnaast laat Jezus op Witte Donderdag de wijn rondgaan
en noemt het zijn bloed. In het Joodse Pesach
(Pasen) is het bloed van het pascha oftewel het paaslam
het teken van het Verbond dat God heeft gesloten met
het volk dat hij uit Egypte heeft geleid. Jezus brengt een
Nieuw Verbond. Zijn eigen bloed is het teken van dit
Nieuwe Verbond. Door de wijn bij het Laatste Avondmaal
als zijn bloed te presenteren, kondigt Jezus aan dat hij het
nieuwe paaslam is, wiens bloed op Goede Vrijdag vergoten
zal worden, tot vergeving van de zonden. Met andere
woorden: alle schilderijen met paaslammeren zijn al per
definitie interpretaties.
Zwarte koeien
Kunst is natuurlijk altijd een uiting van interpretatie. Zelfs
al zou Paulus Potter in de Gouden Eeuw alleen maar zwarte
koeien geschilderd hebben, dan kan je daaruit nog niet
concluderen dat destijds louter zwarte koeien in de weiden
liepen. Zo is bekend dat tot ver in de Middeleeuwen het
hart op kunstuitingen altijd rechts in het lichaam werd
gesitueerd. Daaruit kan niet worden geconcludeerd dat
destijds het hart ook rechts zat. Daar komt bij dat vaak de
opdrachtgever en niet de kunstenaar bepaalde wat er wel
en niet op het schilderij kwam. De opdrachtgever betaalde
immers en daar moest de kunstenaar van leven.
In het geval van Het Laatste Avondmaal geldt dat vaak de
kerk (geestelijken zoals bisschoppen of andere hoogwaardigheidsbekleders)
de opdrachtgever en dus de financier
van een dergelijk schilderij was. In het belang van de kerk
– men moest immers zieltjes winnen – was het niet belangrijk
om te laten zien dat Jezus en zijn volgelingen veel
aten. Hiervoor gold juist het tegendeel: laat maar zien dat
Jezus en de zijnen het met weinig moesten doen. Lijden
is stichtelijk. Dit was het voorbeeld wat men wilde laten
zien. Zeker in de zestiende en zeventiende eeuw, toen
naast de adel de rijke burgers in aantal toenamen, was het
logischer om te laten zien dat er veel gegeten werd. Uitspraken
over de grootte van porties van Jezus en de zijnen
tijdens Het Laatste Avondmaal kunnen echter niet gedaan
worden zonder ze in het juiste tijdsbestek en de religieuze
context te plaatsen.
Vervolgens werden er in de achttiende en negentiende
eeuw minder vaak schilderopdrachten verstrekt, doordat
de economie achteruitliep, waardoor de maaltijden ongetwijfeld
kleiner geworden zijn. Dit kun je echter niet één
op één vertalen, omdat er nu eenmaal minder schilderijen
zijn geschilderd. Het zou interessant zijn om te zien of de
werken gemaakt door protestanten – die juist een gematigde,
niet-bourgondische eethouding stimuleerden − minder
grote porties en borden vertoonden. Ook hiermee wordt
door Wansink en Wansink geen rekening gehouden.
Symbolische rol
Nogmaals: de enige bestaande bronnen over de aanwezigheid
van welke gerechten dan ook en de grootte daarvan
zijn de drie Evangeliën, en die reppen niet van de hoeveelheid
wijn en brood die genuttigd werd. De beschrijvingen
van Het Laatste Avondmaal spreken juist van wijn en
brood vanwege hun symbolische rol; dit was al zo tijdens
de Wonderbaarlijke visvangst en de Wonderbaarlijke
broodvermenigvuldiging. De symbolische rol is namelijk
om te laten zien dat je met mentale kracht en geloofsovertuiging
het woord kunt verkondigen en dus meer aanhangers
en sympathisanten kunt krijgen. Door inzet genereer
je empathie en synergie.
Vooral de rijzende, door gist in volume toenemende grootte
van het brood suggereert een groter wordende katholieke
gemeenschap. Geef je de symbolische rol van de kunst
− wat kunst toch per definitie is − de hoogste betekenis,
dan zou juist de toename van de grootte van de porties op
Het Laatste Avondmaal aantonen dat de katholieke kerk in
belang is toegenomen.
De katholieke kerk heeft er nooit belang bij gehad dat
mensen dikker werden, of dat de porties groter werden.
Journaliste Marilynn Marchione van Associated Press had
enkele dagen na de online publicatie dan ook maar één
mening over de studie: niet Wansink maar Wahnsinn! Hier
is geen sprake van supersizing van de porties, maar supersizing
van de eigen interpretaties.
rené zanderink is bioloog en journalist.
De kAtHoLieke kerk
Heeft er nooit BeLAng Bij
geHAD DAt menSen Dikker
werDen, of DAt De portieS
groter werDen
42 Origine 2012 nummer 2 Origine 2012 nummer 2 43
Op het schilderij
van Jaime Huguet
(1450-1460, Museu
d’Art Catalunya,
Barcelona) is
duidelijk centraal
een lam te zien,
naast een appel
Op het schilderij
van Hans Holbein
de Jongere (1520-
1524, Öffentliche
Kunstsammlung,
Basel) is nog
slechts het karkas
van een lam te zien