Het verleden van de toekomst - Origine

Matti Suuronen,
Futuro, ontwerp
1965, prototype
1968, polyester,
aankoop Museum
Boijmans 2011
SpaceMeubelen SpaceMeubelen
Het verleden
van de toekomst
Space age
DeSign
52 Origine 2012 nummer 1 Origine 2012 nummer 1 53

SpaceMeubelen SpaceMeubelen
Richard
Wolthekker,
Fortuna 2000
gashaard voor
Faber, Leeuwarden
Vijftig jaar ruimtevaart: in 2011 stonden we stil bij
het feit de eerste mens zich in de ruimte waagde. Maar
ook dat het Space Shuttle-programma werd afgesloten.
Inmiddels is het 2012 en vliegt de Nederlandse astronaut
dr. André Kuipers vijf maanden lang in een baan om de
aarde. Vijftig jaar geleden nam vooruitgangsoptimisme
een heel eigen vorm aan, toen de ruimtewedloop terecht
kwam in de haute couture, de leefomgeving en natuurlijk
in sciencefictionfilms. Nooit leek de toekomst zo dichtbij.
TEKST Michel Didier
Na 1945 leeft overal de hoop dat wetenschappelijke vooruitgang
de mensheid op een hoger plan zal tillen. In de
Verenigde Staten, waar de oorlog voor ongekende welvaart
heeft gezorgd, is het ‘atoomtijdperk’ daar de uitdrukking
van. Hoe luguber ook, de atoombom stemt de Amerikanen
vrolijk en tevree. In talloze B-cultuurproducten, zoals
films, liedjes en beeldverhalen, wordt de ‘atom age’ verheerlijkt,
maar ook in de toegepaste kunst. De ‘Ballenklok’
van 1947, ontworpen door Irving Harper van ontwerpbureau
George Nelson in New York, bestaat uit een ronde
plaat waar twaalf bollen door staafjes mee zijn verbonden,
als neutronen om een kern.
Kunstenaars, architecten en ontwerpers houden in de
jaren vijftig vast aan traditionele materialen als brons,
baksteen en hout: de ‘Ballenklok’ is van hout en koper,
evenals de populaire ‘Spoetniklamp’. Pas eind jaren vijftig
zijn nieuwe materialen als kunststoffen zover ontwikkeld
dat ontwerpers er baan mee kunnen breken. De jaren
zestig worden dan ook gekenmerkt door een niet aflatend
aftasten van de grenzen van het mogelijke en het wenselijke.
De toekomst krijgt vorm.
Century 21
In 1961 cirkelt de Russische kosmonaut Joeri Gagarin
rond de aarde in een ruimteschip. De wereld houdt vol bewondering
de adem in: een mondiale held is geboren, een
nieuwe Lindbergh. De Amerikanen zetten onmiddellijk
een ambitieus ruimtevaartprogramma op om de Russen af
te troeven. Deze ruimterace domineert de populaire wetenschap
in de jaren zestig en de neerslag op het dagelijks
leven laat niet lang op zich wachten.
Datzelfde jaar gaat de zeer futuristische TWA-terminal
op het vliegveld van New York open, naar ontwerp van de
Fin Eerio Saarinen. Het jaar daarop vindt de wereldtentoonstelling
in Seattle plaats genaamd Century 21, met
als thema ‘Man’s Life in the Space Age’, als blikvanger de
Space Needle en als nouveautés de Friendship 7-ruimtecapsule
en de Bubbleator. Vele gebouwen in ruimtestijl
zullen volgen, van het Theme Building op de luchthaven
van Los Angeles en vele paviljoens op de wereldtentoonstellingen
Expo 67 in Montréal en Expo 70 in Osaka
tot de Futuro, een demontabele, polyester skihut van de
Fin Matti Suuronen die museum Boijmans dit jaar heeft
aangekocht en gerestaureerd. Late echo’s zijn het Maison
Bulle bij Cannes van Antti Lovag (1975), in 1989 gekocht
door Pierre Cardin en nu een attractie, en het Barbapapahuis
uit de boeken (1970) en tekenfilmserie (1973).
Rosie de Robot
Na het daverende succes van The Flintstones, over de
wederwaardigheden van een onmiskenbaar Amerikaans
middenklassegezin in de steentijd, lanceert Hanna-Barbera
in 1962 The Jetsons, een tegenhanger in het jaar 2062.
Naast Rosie de Robot en hond Astro vallen de vlot gesneden
jurkjes en laarsjes van tiener Judy Jetson op. Voor een
echte Space Look is het echter nog de verkeerde tijd en de
verkeerde plaats.
In januari 1965 houdt de Parijse couturier André Courrèges
zijn eerste modeshow met schokkend futuristische
kleding, minirokken en broeken in wit en pastelkleuren:
54 Origine 2012 nummer 3 Origine 2012 nummer 3 55
Moskou, Monument
voor de ruimteveroveraars
op
het Kosmonautenmuseum,
1958-64,
sculptuur A.P.
Faidisj-Krandievski
en architecten A.N.
Koltsjin & M.O.
Barsjt
Yonel Lébovici,
Staande lamp
Soucoupe, 1970

Matti Suuronen,
Futuro, ontwerp
1965, prototype
1968, polyester,
aankoop Museum
Boijmans 2011
SpaceMeubelen SpaceMeubelen
de ‘Space Look’ is geboren. Opvallend is het bijna uitsluitend
gebruik van wit en zilver, overgenomen van de ruimtevaartpakken,
maar hier symbool van puur- en reinheid.
Even wit en puur zijn de karakteristieke zonnebril die de
modellen dragen, uit één stuk plastic, met om doorheen te
kijken slechts twee sleuven die de vorm van de wenkbrauwen
volgen, voor een extra buitenaards effect. Twee jaar
later lanceert Courrèges zijn ‘Couture Future’.
De minirok wordt binnen de kortste keren een rage en ook
de ‘Space Look’ slaat aan. Pierre Cardin doet mee: hij hult
zijn modellen in avant-gardeontwerpen met geometrische
vormen (‘Cosmocorps’) en zet ze helmen met vizier op.
Paco Rabanne, de ‘Jules Verne de la couture’, introduceert
de nieuwste technieken en materialen in zijn sciencefictioncouture.
In februari 1966 presenteert ‘le métallurgiste’
twaalf ‘objets importables en matériaux contemporains’,
inderdaad eerder een artistiek manifest dan confectie:
mini-jurken en andere kledingstukken van rijen aan elkaar
geklonken kunststofpailletten. Mode is van knippen en
naaien tot monteren en assembleren geworden. Na de
kunststof ‘Rhodoïde’ gebruikt Rabanne pailletten van leer
en metaal, wat pas na jaren experimenteren resulteert in
soepel vallende jurken.
In de film Two for the Road draagt Audrey Hepburn een
paillettenjurkje van Rabanne. Ook in andere films worden
acteurs door de van oorsprong Spaanse ontwerper gekleed,
vooral als ‘de toekomst’ verbeeld moet worden, zoals in de
psychedelische James-Bondpersiflage Casino Royale uit
1967 en de hipste sciencefictionfilm ooit, Roger Vadims
Barbarella (1968), naar de sexy stripverhalen van Jean-
Claude Forest. In de uitzinnig vormgegeven film gaat de
nimfomane Jane Fonda in het jaar 40.000 op zoek naar
een geleerde die een dodelijke straal heeft uitgezonden
met de Mathmos. Grote delen van de film zien eruit alsof
ze gefilmd zijn door een lavalamp, die semi-psychedelische
vloek van de jaren zestig. Mathmos was de naam van een
bekende Amerikaanse fabrikant van lavalampen, een toespeling
die veel mensen zal zijn ontgaan.
2001: A Space Odyssey
In 1970 komt A Clockwork Orange van Stanley Kubrick
uit, een sensationele film die in de nabije toekomst speelt,
maar eerder ‘social fiction’ dan ‘science fiction’ is: jeugd
maakt zich schuldig aan excessief geweld. De vormgeving
is bijzonder vooruitstrevend: vooral de ‘Korova Milk Bar’,
waar de jonge delinquenten hun melk nuttigen, is futuristisch
aangekleed. In 1970 wilde dat nog zeggen: wit. De
56 Origine 2012 nummer 1 Origine 2012 nummer 3 57
1
2 3
1. Tuinkruk
Allunaggio,
Achille &
Pier Giacomo
Castiglioni,
ontwerp 1965,
uitvoering
Zanotta 1980
2. Moskou,
Monument voor
Joeri Gagarin,
1980, sculptuur
P.I. Bondarenko,
architecten
Ja.B. Belopolskij
& F.M. Gazjevskij
3. Montréal,
Expo 67, Frans
paviljoen (nu
casino), Jean
Faugeron

SpaceMeubelen SpaceMeubelen
Collectie
Cosmocorps,
Pierre Cardin 1967
Century 21
Exposition, Seattle
1962: ontwerp
voor de Future
Triangle met de
Space Needle van
John Graham en
de geodetische
koepel van het
Ford-paviljoen
Space Ageontwerpen
van
Pierre Cardin, 1967
Nederlandse beeldhouwer Herman Makkink werkt mee
aan decors en objecten.
Kubrick maakte A Clockwork Orange met het geld dat hij
verdiend had met het succesvolle 2001: A Space Odyssey
in 1968. Hierin geeft hij een beklemmend en zwaarmoedig
beeld van de toekomst dat het absolute tegendeel is van
dat in Barbarella.
In 2001 komt een hotel voor, een ruimte-Hilton, waar de
meest futuristische meubelen staan. Die meubels zijn dan
eigenlijk al drie jaar oud, gemaakt door de Franse ontwerper
Olivier Mourgue voor Airborne International. Het zijn
sculpturaal vormgegeven fauteuils en bankjes in heldere
kleuren. De chaise longue ‘Djinn’ is het jaren-zestigantwoord
op de befaamde chaise longue van Le Corbusier:
het stalen buisgeraamte is bedekt met schuimrubber,
overtrokken met rode latex.
Ruimtelandschappen
Ook Mourgues landgenoot Pierre Paulin bereikt met
schuimrubber en felgekleurde latex over stalen buizen futuristische
resultaten. Midden jaren zestig opent hij in Parijs
een eigen ontwerpbureau. Voor Artifort in Nederland
maakt hij opvallende en zeer eigentijdse ontwerpen, vooral
fauteuils als ‘de Tong’ (1967), die het mogelijk maken ongedwongen
en laag bij de grond te zitten. Zijn ontwerpen
zijn zeer gewilde verzamelobjecten geworden, evenals die
van de Deen Verner Panton. Nadat Panton in 1960 zowel
de eerste uit één stuk gegoten polyester stoel voor volwassenen
heeft ontworpen als de Moon-tafellamp, verhuist hij
naar Frankrijk, waar hij zich laat inspireren door Op Art
en ‘Space Age’. Tot zijn beroemdste ontwerpen behoren de
psychedelische ‘ruimtelandschappen’ voor Bayer op de ‘Visiona
0’- en ‘Visiona 2’-tentoonstellingen in 1968 en 1970
in Keulen, waar hij golvende vormen combineert met pure
kleuren in fantastische maanlandschappen.
Op de ‘Visiona 3’ in 1971 stelt Panton zijn visie op ‘living
environment’ tentoon, tegelijk met die van Olivier Mourgue
en Joe Colombo. Cesare Colombo, later Joe genaamd,
is in Italië aanvankelijk schilder, onder andere bij de
‘Movimento Nucleare’ ofwel kernbeweging. Later neemt
hij zijn vaders bedrijf over en begint hij meubels te ontwerpen.
In 1969 presenteert hij de futuristische ‘Tube’-stoel
van polyethuraan en plastic, bestaande uit vier zachte
cilinders van verschillende dikte.
In hetzelfde jaar maakt Colombo ‘Wohnmodell 1969’, een
ruimte-enscenering op de ‘Visiona 1’ op de Internationale
Möbelmesse in Keulen. De blik in de wooneenheid van
de toekomst bestaat uit aan elkaar geschakelde ruimten
met geïntegreerde elementen, als in een ruimteschip. De
keuken is een volautomatisch ‘Kitchenbox-Block’ met
‘schakelpanelen’, de ‘Night Cell’ een ronde slaapcabine,
verbonden met een natte cel; het ‘Central Living-Block’
heeft een ligplateau van kussenelementen met een ingebouwde
bar, waarboven een ronde, draaibare boekenkast
zweeft met ingebouwde televisie.
Jongensspeelgoed
Opvallend aan de hele ‘Space Age Design’-rage van de
jaren zestig is dat de stijl voornamelijk in Europa is ontwikkeld.
In de Verenigde Staten en de Sovjetunie is veel
enthousiasme voor ‘de ruimte’: buiten jongensspeelgoed
en sciencefictionfilms voornamelijk architectonische ontwerpen
die eruit zien als torens van geschakelde capsules
of een maanlander, zoals het Theme Building op de luchthaven
van Los Angeles (1962).
In de Sovjetunie resulteert de ruimtegeestdrift in betonnen
vliegende schotels en ruimtevaartmusea annex monumenten,
zoals de dynamische, titaniummen raketvlucht
op het Kosmonautenmuseum in Moskou uit 1964 (tussen
hotel Kosmos en het Kosmospaviljoen), met als omstreden
eindpunt het glanzende, ontmenselijkte monument voor
Joeri Gagarin uit 1980. In Europa zijn het echter topontwerpers
die de ruimtevaartinvloeden verwerken.
De Fin Eero Aarnio gebruikt fiberglas voor zijn flitsende
zitmeubels, waaronder de ronde ‘Globe’-stoel, bestaande
uit een bol op een voet (1963-65). De Parijse ontwerper
Yonel Lébovici ontwerpt planetaire verlichting. Zijn
tafellamp ‘Satellite’ is een glanzende bol, opgehangen in
een paar beweegbare perspex schijven, die de indruk van
een planeet met satellieten geven (1965). De staande en
hangende lampen ‘Soucoupe’ zijn op vliegende schotels gebaseerd
en eerder lichtobjecten dan lichtbronnen (1970).
Omdat Lébovici’s lampen in heel kleine oplagen zijn
gemaakt (de ‘Satellite’ maar twintig stuks), zijn het prijzige
verzamelobjecten.
Makkelijker verkrijgbaar zijn de massa-geproduceerde consumptieartikelen
die in de ‘space’-variant van de ‘pop’-stijl
zijn vervaardigd. In Japan worden vanaf 1969 wekkers en
televisietoestellen gemaakt die als twee druppels water lijken
op de helm van Neil Armstrong, de astronaut van Apollo 11
die in dat jaar als eerste mens voet zet op de maan.
Apollo 11
De landing van Apollo 11 is een van de grootste televisiegebeurtenissen
van het decennium. Het geeft de vormgeving
van het ruimtevaarttijdperk een nieuwe impuls, maar
het zal tevens de laatste opleving blijken te zijn. Na 1970
neemt de populariteit van het bizarre, extravagante ‘Pop
Design’ snel af, mede door de versobering en rationalisering
als gevolg van de oliecrisis.
In 1965 ontwerpt de Nederlander Richard E. Persé
Wolthekker de kogelronde gashaard ‘2000’. De bolvorm
zorgt voor een optimale warmteafgifte. In strijd met deze
vooruitstrevende functionaliteit is het rooster met de gloeikooltjes,
zodat hij oogt als een ‘echte’, gezellige haard. De
kachel is ontworpen voor Faber gashaarden, die gewoonlijk
traditionele modellen uitbrengt. Door terughoudendheid
van de Leeuwardense firma komt de ‘2000’ pas begin
jaren zeventig op de markt. Hij is verkrijgbaar in wapenblank
staal, zwart-wit of in de Carnabykleuren oranje en
paars. Het model is geen succes, omdat aan de populariteit
van wilde ontwerpen een einde is gekomen en omdat
in nieuwbouwhuizen cv wordt aangelegd.
Aan de andere kant wordt de metalen tuinkruk ‘Allunaggio’
(maanlanding), eveneens ontworpen in 1965, in 1980
in productie genomen door het Milanese bedrijf Zanotta.
Een van de ontwerpers, de broers Achille en Pier Giacomo
Castiglioni, is dan al overleden. Er is dan een nieuwe
markt voor extravagante, individualistische ontwerpen ontstaan,
hoewel Sojoez en Space Shuttle de maan links laten
liggen. En die toekomst ligt nu ook weer achter ons.
58 Origine 2012 nummer 3 Origine 2012 nummer 3 59
Planetaire mobile
in de lobby van
Hotel Kosmos,
Moskou
Jane Fonda als
Barbarella in een
kostuum van Paco
Rabanne
Joe Colombo,
wooncapsule
Wohnmodell 1969
op de Visiona I,
Keulen 1969