Creëren van professionele ruimte in het onderwijs - KPC Groep
Creëren van professionele ruimte in het onderwijs - KPC Groep
Creëren van professionele ruimte in het onderwijs - KPC Groep
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Creëren</strong> <strong>van</strong> <strong>professionele</strong><br />
<strong>ruimte</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong><br />
Ton Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g (redactie)<br />
Evelien Loeffen<br />
Emerance Uytendaal<br />
Hanna de Kon<strong>in</strong>g
Colofon<br />
Dit artikel is ontwikkeld door <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> en APS voor ondersteun<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong> regulier en<br />
speciaal <strong>onderwijs</strong> <strong>in</strong> opdracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> m<strong>in</strong>isterie <strong>van</strong> OCW. <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> en APS vervullen op<br />
<strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en <strong>onderwijs</strong>veld.<br />
Auteurs: Ton Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g (redactie), Evelien Loeffen en Emerance Uytendaal (<strong>KPC</strong><br />
<strong>Groep</strong>) en Hanna de Kon<strong>in</strong>g (APS)<br />
Met dank aan: Trudy Moerkamp (Centrum voor Naschol<strong>in</strong>g), Kiki Verbeek<br />
(glashelderverhaal), Wilma Willems en Anita Zeeman (<strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>)<br />
Het is toegestaan om <strong>in</strong> <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> educatieve doelstell<strong>in</strong>gen (delen <strong>van</strong>) teksten uit dit<br />
artikel te gebruiken, te verveelvoudigen, op te slaan <strong>in</strong> een geautomatiseerd<br />
gegevensbestand of openbaar te maken <strong>in</strong> enige vorm zodanig dat de <strong>in</strong>tentie en de aard<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> werk niet worden aangetast.<br />
Bronvermeld<strong>in</strong>g is <strong>in</strong> alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te v<strong>in</strong>den:<br />
Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (red), Loeffen, E., Uytendaal, E. & Kon<strong>in</strong>g, H. de (2012). <strong>Creëren</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong>. ’s-Hertogenbosch / Utrecht: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> / APS <strong>in</strong><br />
opdracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> m<strong>in</strong>isterie <strong>van</strong> OCW.<br />
© 2012, ’s-Hertogenbosch / Utrecht, <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> / APS
Inhoud<br />
SAMENVATTING 4<br />
1 INLEIDING 5<br />
2 PROFESSIONALITEIT 6<br />
3 RUIMTE 9<br />
4 ACTIVITEITENSYSTEEMMODEL 12<br />
5 RICHTING, RUIMTE, RESULTAAT EN REKENSCHAP, HET 4R MODEL 14<br />
6 SAMENHANG, FRICTIE EN ONTWIKKELING 15<br />
7 PROFESSIONELE EENZAAMHEID 16<br />
8 GRENSGANGERS EN BRUGGENBOUWERS 17<br />
9 CREËREN VAN PROFESSIONELE RUIMTE IN HET ONDERWIJS, EEN<br />
INTENSIEF LEERPROCES<br />
MEER LEZEN 19<br />
LITERATUUR 20<br />
18
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 4/21<br />
SAMENVATTING<br />
De overheid beschouwt <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> als ‘zeggenschap <strong>van</strong> leraren’, verschillende<br />
partijen <strong>in</strong> <strong>het</strong> maatschappelijk veld zien deze <strong>ruimte</strong> als een eigen dome<strong>in</strong> <strong>van</strong> leraren. In<br />
deze studie wordt <strong>het</strong> fenomeen <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> verkend en uitgewerkt als een vorm <strong>van</strong><br />
sociale productie. Dat gaat veel verder dan ‘zeggenschap’ of ‘een eigen dome<strong>in</strong>’. Om de<br />
<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te versterken, is <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de dynamiek tussen actoren en subsystemen<br />
<strong>van</strong> de school rele<strong>van</strong>t. Het activiteitensysteemmodel <strong>van</strong> Engeström biedt een orden<strong>in</strong>gskader.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 5/21<br />
1 INLEIDING<br />
De afgelopen decennia beklaagden leraren zich over de ontnomen <strong>ruimte</strong> om mede vorm te<br />
geven aan <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong>. De kracht <strong>van</strong> de werkvloer kwam onvoldoende tot zijn recht.<br />
Vernieuw<strong>in</strong>gen mislukten door een topdown-benader<strong>in</strong>g. Van verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g tussen <strong>in</strong>novatiedoelen<br />
en de praktijk was onvoldoende sprake.<br />
De wet op <strong>het</strong> secundair <strong>onderwijs</strong> is aangepast om <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te regelen. Deze<br />
aanpass<strong>in</strong>g beoogt <strong>het</strong> herstel <strong>van</strong> de verhoud<strong>in</strong>g tussen <strong>het</strong> bevoegd gezag en de leraar door<br />
de leraar zeggenschap te geven over ontwerp en uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>onderwijs</strong>kundig beleid. De<br />
wet moet waarborgen dat leraren hun kennis en kunde op <strong>het</strong> terre<strong>in</strong> <strong>van</strong> de pedagogiek, de<br />
didactiek en de vak<strong>in</strong>houd kunnen verb<strong>in</strong>den met de schooldoelen.<br />
APS en <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> voeren momenteel een praktijkonderzoek uit naar de belev<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> onder leraren en schoolleiders. In dit artikel staat een samenvatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
de literatuurstudie die <strong>in</strong> <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> dit onderzoek is uitgevoerd.<br />
Het begrip ‘<strong>ruimte</strong>’ wordt <strong>in</strong> de omgangstaal gemakkelijk, vrijwel gedachteloos, gebruikt. Maar<br />
wat houdt <strong>het</strong> begrip ‘professioneel’ eigenlijk <strong>in</strong>? En wat is dan <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>? In dit<br />
artikel rafelen we <strong>het</strong> begrip ‘<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>’ uiteen.<br />
We gaan eerst <strong>in</strong> op wat professionaliteit is, vervolgens bespreken we <strong>het</strong> concept <strong>ruimte</strong> voor<br />
de uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> werk, <strong>van</strong> professioneel werk en we sluiten af met onze beschrijv<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
begrip ‘<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>’.<br />
Daarna laten we zien hoe <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>in</strong> organisaties zoals een school begrepen kan<br />
worden als een complex <strong>van</strong> samenhangende sociale processen. Dat doen we met behulp <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> activiteitensysteemmodel. De school als sociaal proces staat niet op zichzelf, maar dient<br />
een maatschappelijk doel.<br />
Aansluitend bespreken we aan de hand <strong>van</strong> de beschrijv<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de school als een complex<br />
<strong>van</strong> samenhangende processen de opbrengstgerichtheid daar<strong>van</strong>. In de processen b<strong>in</strong>nen<br />
een school kunnen zich allerlei spann<strong>in</strong>gen voordoen. We gaan daarom <strong>in</strong> op de betekenis die<br />
spann<strong>in</strong>gen kunnen hebben op de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>. We zien die<br />
spann<strong>in</strong>gen als een kans: zonder wrijv<strong>in</strong>g geen glans. Het omgaan met spann<strong>in</strong>gen is echter<br />
geen s<strong>in</strong>ecure, daarvoor heb je mensen met specifieke kwaliteiten nodig. Mensen die over<br />
grenzen kunnen stappen en verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen kunnen leggen.<br />
We gaan aan <strong>het</strong> e<strong>in</strong>d <strong>van</strong> dit artikel <strong>in</strong> op problemen die kunnen ontstaan wanneer schoolorganisaties<br />
er niet <strong>in</strong> slagen om constructief met spann<strong>in</strong>gen om te gaan en verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen te<br />
leggen. En we gaan <strong>in</strong> op de betekenis en kwaliteiten <strong>van</strong> grensgangers en bruggenbouwers,<br />
die <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong> nodig zijn om <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te creëren, productief te maken, te<br />
onderhouden en te vernieuwen.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 6/21<br />
2 PROFESSIONALITEIT<br />
Je zou kunnen zeggen dat ‘professioneel’ betekent dat je als beroepsbeoefenaar voortdurend<br />
bezig bent met de kwaliteit <strong>van</strong> je beroepsbeoefen<strong>in</strong>g. En dat professioneel impliceert dat de<br />
beroepsbeoefenaar zich <strong>in</strong>spant om <strong>in</strong> iedere werksituatie <strong>het</strong> beste uit zichzelf te halen door<br />
goed werk af te leveren, bijvoorbeeld voor klanten, burgers, patiënten of leerl<strong>in</strong>gen.<br />
Het begrip ‘professioneel’ is wel aan erosie onderhevig. Waren eerst alleen de klassieke<br />
professionals als artsen, juristen en accountants professioneel, nu wordt gesproken over<br />
<strong>professionele</strong> ambachtslieden. Er wordt geadverteerd met professioneel timmerwerk,<br />
schoenlappers zijn leerspecialisten geworden en <strong>professionele</strong> slagers maken de beste<br />
Hollandse bal.<br />
Over <strong>het</strong> algemeen betekent een <strong>professionele</strong> houd<strong>in</strong>g dat de beroepsbeoefenaar dienstverlenend<br />
is, afspraken nakomt, rustig blijft en bij calamiteiten <strong>het</strong> hoofd niet verliest,<br />
betrokkenheid toont bij bepaalde situaties maar toch ook afstand weet te houden. Maar <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />
voetbal is bepaald onsportief gedrag nu ook al professioneel. De <strong>professionele</strong> overtred<strong>in</strong>g<br />
wordt veelal uitgevoerd door, vaak oudere, slimme spelers met spel<strong>in</strong>zicht. Daarbij wordt dan<br />
haastig vermeld dat een goede <strong>professionele</strong> overtred<strong>in</strong>g niet hard is en de tegenstander niet<br />
zou moeten blesseren.<br />
Klassieke professionals<br />
In de literatuur is veel geschreven over wat professioneel is. Invloedrijk is <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> de<br />
Amerikaanse socioloog Freidson i . Freidson ziet de stur<strong>in</strong>gsmacht <strong>van</strong>uit de logica <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
beroep als kenmerk <strong>van</strong> professionaliteit en hij zet dit af tegen stur<strong>in</strong>gsmacht <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
management en stur<strong>in</strong>gsmacht <strong>van</strong> de markt. Dit is <strong>het</strong> beeld <strong>van</strong> de klassieke Victoriaanse<br />
professional die, zoals de traditionele medisch specialist, zelf bepaalt wat professionaliteit<br />
betekent en daarbij zorgt voor een wetenschappelijke kennisbasis, een opleid<strong>in</strong>g, een<br />
beroepscode en een tuchtrecht die de beroepsuitoefen<strong>in</strong>g waarborgen en beschermen tegen<br />
bemoeienis <strong>van</strong> buiten ii .<br />
Het pleit <strong>van</strong> Ten Br<strong>in</strong>k en Verbruggen iii om korte metten te maken met <strong>het</strong> beroepszeer en<br />
<strong>ruimte</strong> te geven aan <strong>professionele</strong> trots, past bij <strong>het</strong> klassieke denken over professionaliteit,<br />
evenals <strong>het</strong> streven naar registratie <strong>van</strong> leraren.<br />
Frontlijnprofessionals<br />
Lipsky iv onderzocht <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> frontl<strong>in</strong>iewerkers <strong>in</strong> de publieke dienstverlen<strong>in</strong>g. Tegenover<br />
de zelfreferentiële professional, die <strong>het</strong> risico loopt <strong>van</strong> zijn doelgroep en zijn organisatie te<br />
vervreemden, zet Lipsky de nieuwe professional die een <strong>in</strong>termediair is tussen vakkennis,<br />
beleid en de behoeften <strong>in</strong> de maatschappij. Dit is <strong>het</strong> beeld <strong>van</strong> de moderne bureaucratische<br />
professional.<br />
Onze overheid verwacht <strong>van</strong> leraren dat ze uitvoer<strong>in</strong>g geven aan <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong>beleid (<strong>het</strong> wat)<br />
en dat leraren bepalen op welke manier dat <strong>het</strong> beste kan gebeuren (<strong>het</strong> hoe) en zich daarvoor<br />
verstaan met de omgev<strong>in</strong>g, hun professionaliteit op peil houden, standaarden hanteren en de<br />
<strong>ruimte</strong> krijgen om professioneel te handelen v .<br />
Hoyle vi maakt voor <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong> <strong>het</strong> onderscheid tussen de ‘restricted’ professional en de<br />
‘extended’ professional. De restricted professional werkt vooral <strong>van</strong>uit zijn ervar<strong>in</strong>g en is
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 7/21<br />
gefocust op de klas en de leerl<strong>in</strong>gen. De extended professional ziet zijn werk <strong>in</strong> de klas <strong>in</strong> een<br />
bredere context, <strong>in</strong> relatie tot de theorie, zijn collega’s en maatschappelijke ontwikkel<strong>in</strong>gen.<br />
Creatieve professionals<br />
Naast de Victoriaanse professional, de bureaucratische professional onderscheidt Reed nog<br />
een derde type professional die, zoals couturiers, reclamejongens en <strong>in</strong>dustrieel ontwerpers,<br />
niet zo zeer gericht is op de eigen professie maar vooral oog heeft voor wat er <strong>in</strong> de<br />
maatschappij gebeurt. Deze supercreatieven werken samen met andere discipl<strong>in</strong>es om nieuwe<br />
ideeën te genereren, kennis te produceren en technologische vooruitgang te stimuleren, met<br />
aantrekkelijke vorm en <strong>in</strong>houd. Er zijn geen standaarden en co-creatie is <strong>het</strong> devies. Hoewel<br />
hij constateert dat de hedendaagse leraar vooral een productiemedewerker is geworden, ziet<br />
Coonen vii <strong>het</strong> liefst dat er leraren opstaan die creatieve <strong>onderwijs</strong>professionals worden, die een<br />
scheppende professional kunnen zijn en die de samenlev<strong>in</strong>g prikkelen en verleiden met<br />
nieuwe concepten. Ook Fullan ziet de leraar graag als zo’n change-agent viii .<br />
Pragmatische professionals<br />
In een studie naar de positie <strong>van</strong> de leraar argumenteren Aelterman e.a. ix dat professie,<br />
professioneel en professionaliser<strong>in</strong>g sociale constructen zijn die tijd- en cultuurgebonden zijn.<br />
Ten Bos x constateert dat de onaantastbare positie <strong>van</strong> de klassieke professional, zoals de<br />
medisch specialist of de notaris, verdwijnt. De hedendaagse professional is <strong>in</strong> beweg<strong>in</strong>g. Hij<br />
moet zich verhouden tot nieuwe werelden, met nieuwe kennissystemen en nieuwe methoden<br />
en technieken. Denk aan de digitaliser<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de wereld en de consequenties voor<br />
bijvoorbeeld leraren. Klassieke professionals die eerst heer en meester waren over hun vak,<br />
moeten nu ook verantwoord<strong>in</strong>g afleggen aan de f<strong>in</strong>anciers. De hedendaagse professional<br />
moet ook vraaggericht werken. Klanten treden de professional steeds vaker tegemoet met een<br />
uitdraai <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>in</strong>ternet. ‘Professionals’ ervaren <strong>in</strong> hun werk meer en meer een soort<br />
gelaagdheid. Ze moeten verschillende deskundigheden <strong>in</strong>zetten. Naast vakbekwaamheid,<br />
wordt ook verwacht dat een leraar pedagogische vaardigheden heeft om leerl<strong>in</strong>gen goed te<br />
kunnen begeleiden en zorg te bieden. Daarnaast is <strong>het</strong> <strong>van</strong> belang <strong>het</strong> grotere perspectief te<br />
zien en de brug te maken naar teamdoelen en belang <strong>van</strong> de school.<br />
De arc<strong>het</strong>ypische <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g <strong>van</strong> professionals werkt daarom niet goed. De hedendaagse<br />
professional moet <strong>van</strong> verschillende markten thuis zijn, maar eigenlijk is er maar één type, de<br />
pragmatische professional. Deze benader<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>den we bij Gastelaars en Van Wijk xi . Zij pleiten<br />
ervoor om kennis, <strong>in</strong>clusief de persoonlijke aspecten die met die kennis samenhangen, te<br />
nemen als onderscheidend kenmerk: “We def<strong>in</strong>e professionals […] as <strong>in</strong>dividuals who<br />
represent essentially ‘personalized’ and even ‘embodied’ repertoires that consists of<br />
knowledge, competences and skills that are <strong>in</strong>tr<strong>in</strong>sically connected with these human be<strong>in</strong>gs” xii .<br />
Van de ‘pragmatische’ professional wordt verwacht dat hij zich bewust is <strong>van</strong> wat Schon en<br />
Re<strong>in</strong> xiii de ‘dubbele visie’ noemen. Dit houdt <strong>in</strong> dat de professional zich bewust is dat er andere<br />
‘deskundigheden’ zijn. Deze dubbele visie – zij spreken ook <strong>van</strong> frames – is een voorwaarde<br />
om eigen waarheden te kunnen relativeren. We komen dit begrip ook tegen <strong>in</strong> <strong>het</strong> werk <strong>van</strong><br />
Keulartz xiv , die <strong>in</strong> een beschouw<strong>in</strong>g over de manier waarop over milieuvraagstukken wordt<br />
gediscussieerd onderzoekt welke rol <strong>het</strong> pragmatisme kan spelen wanneer <strong>het</strong> gaat om
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 8/21<br />
partijen die onverenigbare uitgangspunten en belangen hebben <strong>in</strong> <strong>het</strong> met elkaar laten<br />
samenwerken.<br />
De pog<strong>in</strong>g om leraren als een specifiek type professional te zien, lijkt niet zo z<strong>in</strong>vol. Het is <strong>van</strong><br />
veel groter belang om <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong> na te gaan hoe standaarden, nieuwe technologische<br />
mogelijkheden, de belangen <strong>van</strong> lerenden en de vragen uit de maatschappij zich tot elkaar<br />
verhouden en hoe leraren <strong>in</strong> dit spann<strong>in</strong>gsveld <strong>het</strong> beste <strong>onderwijs</strong> kunnen maken. De leraar<br />
zal daarvoor kenmerken moeten hebben die achtereenvolgens worden toegedicht aan de<br />
klassieke professional, de publieke dienstverlener en de creatieve professional xv .<br />
Aan leraren en hun leid<strong>in</strong>ggevenden de opgave om zich met elkaar, met kennisbronnen en<br />
met belanghebbenden te verb<strong>in</strong>den om de dialoog aan te gaan.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 9/21<br />
3 RUIMTE<br />
In de natuurwetenschappen is <strong>ruimte</strong> een fysieke plaats. In de sociale wetenschappen is<br />
<strong>ruimte</strong> <strong>het</strong> product <strong>van</strong> de handel<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> mensen. Iemand die veel over <strong>het</strong> fenomeen<br />
<strong>ruimte</strong> heeft nagedacht is de Franse filosoof Henri Lefebvre xvi . Lefebvre maakt geen<br />
onderscheidt tussen sociale en fysieke <strong>ruimte</strong>. Ook fysieke <strong>ruimte</strong> is volgens hem een sociaal<br />
product. Lefebvre stelt verder dat <strong>ruimte</strong> dient als denk- en actie-<strong>in</strong>strument, als<br />
controlemechanisme en als machtsmiddel.<br />
Ruimte is overal schrijft Piët xvii : “Grenzen, regels, normen, borden, stoptekens, labels,<br />
categoriser<strong>in</strong>g, z<strong>in</strong>tuiglijke prikkel<strong>in</strong>g en soms eenvoudigweg de aanwezigheid <strong>van</strong> een<br />
naburige <strong>ruimte</strong> geven je de sensatie <strong>van</strong> <strong>ruimte</strong> of gebrek eraan. Ruimtes dienen ertoe om je<br />
wereld te organiseren, om je te beschermen tegen chaos of onveiligheid, tegen <strong>in</strong>vasie en<br />
verwarr<strong>in</strong>g. Ze stellen je soms veilig. Ze <strong>in</strong>spireren je misschien ook tot nieuwe functies ervoor,<br />
of nieuwe ervar<strong>in</strong>gen. Nieuwe <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> die <strong>ruimte</strong>s. Ze def<strong>in</strong>iëren dome<strong>in</strong>en, territoria,<br />
zones en eigendom”. Volgens Piët worden mensen beperkt door de vaak zelfopgelegde<br />
grenzen <strong>van</strong> de <strong>ruimte</strong>. Maar een <strong>ruimte</strong> biedt volgens haar ook vrijheid en b<strong>in</strong>nen een <strong>ruimte</strong><br />
kunnen nieuwe ideeën ontstaan: “Voor wie zijn ogen opent, is er overal vrije <strong>ruimte</strong>. Ruimte<br />
omgeeft ons. Altijd. Ook als je je er niet <strong>van</strong> bewust bent. Zelfs als je v<strong>in</strong>dt dat je <strong>ruimte</strong> tekort<br />
komt. Ook als je tegen allerlei grenzen oploopt. Meestal word je je pas bewust <strong>van</strong> <strong>ruimte</strong> door<br />
de waarnem<strong>in</strong>g <strong>van</strong> grenzen of beperk<strong>in</strong>gen”.<br />
Ook al beklagen leraren zich over de bemoeienissen <strong>van</strong> de overheid, de <strong>onderwijs</strong>vernieuwers<br />
en de schoolleid<strong>in</strong>g, <strong>in</strong> de <strong>onderwijs</strong>praktijk lijkt <strong>het</strong> erop dat leraren <strong>het</strong> hebben<br />
<strong>van</strong> <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> helemaal niet zo als een probleem ervaren. Zijn ze nog altijd, zoals<br />
Lagerweij <strong>het</strong> formuleerde: “Kon<strong>in</strong>g keizer admiraal <strong>in</strong> eigen klaslokaal” xviii ?<br />
Leraren ervaren wel dat de overheid, schoolleiders en <strong>onderwijs</strong>specialisten grip op die <strong>ruimte</strong><br />
proberen te krijgen. Schoolleiders zitten op hun beurt vaak met de handen <strong>in</strong> <strong>het</strong> haar. Ze<br />
worden als wereldvreemde veranderaars gezien of als controlfreaks, maar verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />
leggen <strong>in</strong> de school blijkt lastig. In veel scholen is nog lang geen sprake <strong>van</strong> een <strong>professionele</strong><br />
cultuur, waar<strong>in</strong> leraren leergemeenschappen vormen en elkaar aanspreken.<br />
De overheid verstaat onder <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> voor leraren: “De <strong>in</strong>terne zeggenschap <strong>van</strong> de<br />
leraar ten aanzien <strong>van</strong> <strong>het</strong> ontwerp en de uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong>kundig en kwaliteitsbeleid<br />
<strong>van</strong> de school” xix . In scholen kan <strong>het</strong> thema <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> een impuls geven aan<br />
de <strong>onderwijs</strong>kwaliteit wanneer <strong>het</strong> leraren, schoolleiders en andere belanghebbenden uitdaagt<br />
met elkaar <strong>in</strong> gesprek te gaan. Grote vraag daarbij is hoe de zeggenschap vormgegeven gaat<br />
worden en welke beroepsbeelden daarbij gebruikt zullen worden. Gaan leraren zich spiegelen<br />
aan de klassieke professional, aan de creatieve professional, zien zij zichzelf als publieke<br />
dienstverlener, of kunnen zij zich v<strong>in</strong>den <strong>in</strong> <strong>het</strong> beeld <strong>van</strong> de pragmatische professional?<br />
In een studie <strong>van</strong> Van Vrieze, Van Daalen en Wester xx worden met betrekk<strong>in</strong>g tot ‘de <strong>ruimte</strong><br />
<strong>van</strong> leraren’ vier aspecten onderscheiden. De mogelijkheid:<br />
1 tot belev<strong>in</strong>g <strong>van</strong> ‘passie en motivatie’;<br />
2 om <strong>in</strong> een ‘beroepsgemeenschap’ te werken;<br />
3 om ervar<strong>in</strong>g op te doen met ‘nieuwe rollen en taken’;<br />
4 om zich als leraar ‘eigenaar’ <strong>van</strong> <strong>het</strong> vernieuw<strong>in</strong>gsproces te voelen.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 10/21<br />
Van Vrieze e.a. zien <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> als iets <strong>van</strong> leraren die <strong>het</strong> beste voor hebben met<br />
leerl<strong>in</strong>gen. Wij denken dat de opvatt<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> de overheid en die <strong>van</strong> bijvoorbeeld <strong>van</strong> Van<br />
Vrieze e.a. <strong>het</strong> concept <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te zeer verengen. De overheid die <strong>professionele</strong><br />
<strong>ruimte</strong> beperkt tot zeggenschap gaat voorbij aan de <strong>in</strong>vloed die ze zelf heeft op deelsystemen<br />
zoals <strong>onderwijs</strong>concepten, <strong>onderwijs</strong>organisatie, beroepskwalificatie en regelgev<strong>in</strong>g en de<br />
fricties die daarbij opgeroepen worden. In de uitwerk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de overheid en <strong>in</strong> de studie <strong>van</strong><br />
Van Vrieze e.a. wordt voorbij gegaan aan de constructieve betekenis <strong>van</strong> <strong>in</strong>teractie met de<br />
omgev<strong>in</strong>g en met leid<strong>in</strong>ggevenden.<br />
Het gesprek over <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> zou kansen kunnen <strong>in</strong>houden. Om dat gesprek over<br />
<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te verdiepen, is <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de sociale dynamiek tussen actoren en<br />
subsystemen <strong>van</strong> de school rele<strong>van</strong>t. Om beter zicht te krijgen op de <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>van</strong><br />
leraren, de vormgev<strong>in</strong>g en belev<strong>in</strong>g daar<strong>van</strong> en de fricties die zich daarbij voordoen,<br />
beschouwen we <strong>in</strong> ons onderzoek naar <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> die <strong>ruimte</strong> als een ‘sociaal<br />
product’. Ruimte wordt daarbij <strong>in</strong> de breedste z<strong>in</strong> gezien. Het gaat dan om de fysieke <strong>ruimte</strong>,<br />
de handel<strong>in</strong>gs<strong>ruimte</strong> voor leraren en <strong>het</strong> <strong>in</strong>stituut school. Onze belangstell<strong>in</strong>g gaat uit naar de<br />
manier waarop over deze <strong>ruimte</strong> gedacht wordt en de weerbarstige werkelijkheid <strong>van</strong><br />
conflicterend, overlappend en uiteenlopend gebruik. Deze benader<strong>in</strong>gswijze moet zicht bieden<br />
op de mogelijkheden om b<strong>in</strong>nen scholen <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> te ontwikkelen.<br />
Het activiteitensysteemmodel <strong>van</strong> Engeström biedt een orden<strong>in</strong>gskader en laat zien hoe<br />
<strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>in</strong> <strong>in</strong>teractie met de omgev<strong>in</strong>g geproduceerd, gebruikt, onderhouden en<br />
zo nodig vernieuwd wordt. We kiezen ook voor dit model omdat <strong>het</strong> meer kan zijn dan een<br />
theoretisch concept om de <strong>onderwijs</strong>praktijk te lezen. Het is gericht op gemeenschappelijk<br />
leren en <strong>het</strong> oplossen <strong>van</strong> fricties en problemen <strong>in</strong> organisaties. Het model helpt bij verbeter<strong>in</strong>g<br />
en verander<strong>in</strong>g <strong>van</strong> praktijken en kan worden <strong>in</strong>gezet om nieuwe praktijken te ontwerpen.<br />
Het activiteitensysteemmodel is voorzien <strong>van</strong> een rijk repertoire aan <strong>in</strong>strumenten om <strong>in</strong><br />
organisaties te leren en te <strong>in</strong>noveren. Een bekend <strong>in</strong>strument is <strong>het</strong> changelab (zie onderstaand<br />
kader).<br />
Changelab<br />
Engeström ontwikkelde midden jaren negentig <strong>het</strong> zoge<strong>het</strong>en ‘changelab’ als een methode om<br />
met belanghebbenden, bijvoorbeeld leraren, leid<strong>in</strong>ggevenden en onderzoekers samen te<br />
werken aan een ontwikkel<strong>in</strong>gsproces. In een changelab gaat <strong>het</strong> bijvoorbeeld om <strong>het</strong><br />
ontwikkelen <strong>van</strong> gezamenlijke ambities, <strong>het</strong> verzamelen <strong>van</strong> <strong>in</strong>formatie, <strong>het</strong> <strong>in</strong>terpreteren <strong>van</strong><br />
<strong>in</strong>formatie, <strong>het</strong> verb<strong>in</strong>den <strong>van</strong> consequenties, <strong>het</strong> maken <strong>van</strong> actieplannen of <strong>het</strong> evalueren<br />
<strong>van</strong> producten en/of processen. De methode biedt een structuur om met onderzoekers,<br />
ontwerpers uit de scholen (directeuren, adjuncten en teamleiders), doelgroepen (leraren) en<br />
kritische vrienden te pendelen tussen theoretische concepten (1), gezamenlijke analyses en<br />
de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> praktische benader<strong>in</strong>gen (2) en ervar<strong>in</strong>gen, evaluaties en onderzoek (3).<br />
De changelab methode biedt een structuur voor belanghebbenden, projectleiders,<br />
verandermanagers en praktijkgerichte onderzoekers om <strong>in</strong> een leerwerkgemeenschap samen<br />
te werken xxi . De methode is gebaseerd op de theorie <strong>van</strong> expansief leren <strong>van</strong> Engeström.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 11/21<br />
De bedoel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de changelab methode is beroepsbeoefenaren, al dan niet <strong>in</strong> teamverband,<br />
te helpen de problemen die zij onderv<strong>in</strong>den <strong>in</strong> hun dagelijks werk systematisch te analyseren<br />
en daarbij te onderzoeken of er systemische oorzaken <strong>van</strong> deze problemen zijn. Om ver-<br />
volgens nieuwe manieren <strong>van</strong> werken te ontwerpen, te implementeren en te onderzoeken<br />
of daarmee de problemen overwonnen zijn.<br />
Tijdens de bijeenkomsten <strong>in</strong> een changelab nemen de deelnemers tijdelijk afstand <strong>van</strong> hun<br />
<strong>in</strong>dividuele taken en rout<strong>in</strong>es. Hun collectieve activiteiten worden dan <strong>het</strong> object <strong>van</strong> hun<br />
gemeenschappelijke onderzoeks- en ontwikkel<strong>in</strong>gsexperimenten. In <strong>het</strong> changelab werken de<br />
deelnemers aan <strong>in</strong>novatieve ideeën en brengen die zo mogelijk direct <strong>in</strong> de praktijk. In <strong>het</strong><br />
changelab koppelen zij hun <strong>in</strong> de praktijk opgedane ervar<strong>in</strong>gen terug. Op basis <strong>van</strong> een<br />
analyse <strong>van</strong> hun huidige praktijken (spiegel) en de problemen waarmee zij worden<br />
geconfronteerd, werken zij verder aan <strong>het</strong> modelleren <strong>van</strong> hun activiteiten. Het changelab<br />
wordt zo een zone <strong>van</strong> de naaste ontwikkel<strong>in</strong>g (ZPD) voor de groep participanten. De ZPD is<br />
de afstand tussen de huidige acties <strong>van</strong> de <strong>in</strong>dividuen en de nieuwe vorm <strong>van</strong> groepsactiviteit<br />
collectief gegenereerd als een oploss<strong>in</strong>g voor beperk<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> hun dagelijkse handelen.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 12/21<br />
4 ACTIVITEITENSYSTEEMMODEL<br />
In de besprek<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong> activiteitensysteemmodel beperken we ons hier tot de besprek<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> vier sociale processen die <strong>het</strong> model <strong>in</strong> kaart brengt:<br />
1 <strong>het</strong> productieproces: <strong>het</strong> vormgeven en <strong>in</strong>richten <strong>van</strong> <strong>het</strong> primaire proces <strong>in</strong> de school;<br />
2 <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> betrokkenheid: de relatie met belanghebbenden;<br />
3 <strong>het</strong> uitwissel<strong>in</strong>gsproces: de wijze waarop leraren en andere belanghebbenden met<br />
elkaar omgaan en de daarbij geldende geschreven en ongeschreven regels;<br />
4 <strong>het</strong> distributieproces: de manier waarop rollen en taken verdeeld worden.<br />
Regels<br />
Leraar<br />
Beleid <strong>van</strong> de<br />
organisatie<br />
(On)geschreven regels<br />
Onderwerp Productie/<br />
primair<br />
proces<br />
Doel<br />
Uitwissel<strong>in</strong>g<br />
Curriculum / leeractiviteiten<br />
Middelen<br />
Betrokkenheid<br />
Gemeenschap<br />
School, teams, secties,<br />
afdel<strong>in</strong>gen, maatjes<br />
Distributie<br />
Leerl<strong>in</strong>g<br />
Verdel<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
werk<br />
Taken en rollen <strong>in</strong> de<br />
school, op de werkplek<br />
Leeromgev<strong>in</strong>gen<br />
Leerresultaten<br />
Diploma’s<br />
Functionerende<br />
beroepsbeoefenaren<br />
Opbrengst<br />
In deze sociale processen wordt op een verschillende manier <strong>ruimte</strong> geproduceerd. We<br />
zoomen er nog iets verder op <strong>in</strong>.<br />
Productieproces<br />
In <strong>het</strong> productieproces gaat <strong>het</strong> om <strong>het</strong> primaire proces <strong>in</strong> de school en de <strong>ruimte</strong> die leraren<br />
hebben om hun <strong>onderwijs</strong> vorm te geven. Vertrekpunt is de leraar die motieven heeft, die zich<br />
op een doel richt en die resultaten nastreeft. Zo zijn wiskundeleraren bijvoorbeeld gemotiveerd<br />
om de liefde voor rekenen over te dragen, om k<strong>in</strong>deren voor te bereiden op een toekomst en<br />
om een bijdrage te leveren aan de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de kennismaatschappij.<br />
Leraren richten zich bijvoorbeeld op de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de school als leeromgev<strong>in</strong>g, op de<br />
ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong> curriculum en op de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de leerl<strong>in</strong>g. Om de gewenste<br />
resultaten te bereiken, maken ze gebruik <strong>van</strong> mentale modellen en <strong>in</strong>strumenten, zoals<br />
opvatt<strong>in</strong>gen over <strong>het</strong> leren <strong>van</strong> k<strong>in</strong>deren, beroepsstandaarden en <strong>onderwijs</strong>pedagogische<br />
hulpmiddelen.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 13/21<br />
Proces <strong>van</strong> betrokkenheid<br />
Het proces <strong>van</strong> betrokkenheid betreft de relatie met belanghebbenden en de ondersteun<strong>in</strong>g<br />
door verschillende netwerkgroepen. Het gaat om <strong>het</strong> geven <strong>van</strong> <strong>ruimte</strong> aan elkaar, om <strong>het</strong><br />
geven <strong>van</strong> richt<strong>in</strong>g aan elkaar, om <strong>het</strong> bepalen <strong>van</strong> wenselijke resultaten en rekenschap<br />
geven. Vertrekpunt is de leraar die motieven heeft, die zich op een doel richt en die resultaten<br />
nastreeft.<br />
Bij betrokkenheid gaat <strong>het</strong> om de wijze waarop de leraar daar andere mensen bij betrekt,<br />
belangen <strong>van</strong> verschillende groepen <strong>in</strong> <strong>het</strong> oog houdt en zich door anderen gesteund weet.<br />
In <strong>het</strong> sociale netwerk wordt de leraar uitgedaagd zich tot anderen te verhouden. De vraag is<br />
hoe de leraar zich <strong>in</strong> dit proces <strong>van</strong> betrokkenheid manifesteert. Is hij de ‘restricted’ professional,<br />
die de focus heeft op <strong>het</strong> primaire proces <strong>in</strong> de klas, op de leerl<strong>in</strong>g en de resultaten of<br />
is hij een ‘extended’ professional, die ook een breder perspectief hanteert.<br />
Uitwissel<strong>in</strong>gsproces<br />
In <strong>het</strong> uitwissel<strong>in</strong>gsproces tussen mensen gaat <strong>het</strong> om de <strong>professionele</strong> uitwissel<strong>in</strong>g tussen de<br />
leraar en diens netwerk, de plaatsen <strong>van</strong> uitwissel<strong>in</strong>g, de manier <strong>van</strong> uitwissel<strong>in</strong>g, de <strong>in</strong>houd<br />
daar<strong>van</strong> en de geschreven en ongeschreven regels die daarbij gelden. Is er sprake <strong>van</strong><br />
overleg en/of dialoog, wat wordt besproken en welke regels gelden daarbij? En is er<br />
<strong>in</strong>formatieoverdracht, wordt naar verduidelijk<strong>in</strong>g gevraagd, wordt verantwoord<strong>in</strong>g afgelegd en<br />
worden drijfveren, werkwijzen en uitgangspunten onderzocht?<br />
Distributieproces<br />
In <strong>het</strong> distributieproces gaat <strong>het</strong> om de verdel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> rollen en taken, en de verduurzam<strong>in</strong>g<br />
daar<strong>van</strong>. Vormgeven aan <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> is <strong>in</strong> dit proces een <strong>professionele</strong> opgave<br />
waarbij talenten moeten worden aangesproken en competenties worden ontwikkeld om de<br />
rollen en taken waar<strong>in</strong> die opgave besloten ligt, met verve uit te voeren.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 14/21<br />
5 RICHTING, RUIMTE, RESULTAAT EN REKENSCHAP, HET 4R<br />
MODEL<br />
De school dient een maatschappelijk doel. In 2001 presenteerde CPB-directeur Paul Schnabel<br />
<strong>het</strong> zogenaamde 4R model voor een moderne overheid xxii . In <strong>het</strong> beleid geeft de overheid de<br />
richt<strong>in</strong>g aan, laat veel <strong>ruimte</strong> voor de praktijk, maar verwacht wel resultaat en rekenschap. De<br />
resultaten zijn verbonden met de <strong>ruimte</strong> voor de praktijk, <strong>het</strong> afleggen <strong>van</strong> rekenschap met de<br />
richt<strong>in</strong>g die <strong>het</strong> beleid aangaf.<br />
Het 4R-denken <strong>van</strong> Schnabel laat zich goed comb<strong>in</strong>eren met <strong>het</strong> activiteitensysteemmodel.<br />
De activiteitensysteemtheorie gaat uit <strong>van</strong> <strong>het</strong> pr<strong>in</strong>cipe dat twee of méér systemen zich tot<br />
elkaar verhouden. Bijvoorbeeld <strong>het</strong> activiteitensysteem <strong>van</strong> de school en <strong>van</strong> de overheid. Aan<br />
<strong>het</strong> e<strong>in</strong>de <strong>van</strong> <strong>het</strong> afgelopen decennium moest de overheid erkennen dat ze wel richt<strong>in</strong>g kan<br />
geven aan <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong> (wat), maar dat ze <strong>het</strong> schoolsysteem en de leraren niet kan<br />
dom<strong>in</strong>eren en de <strong>onderwijs</strong>praktijk <strong>ruimte</strong> moet bieden om beleid te ontwikkelen en uit te<br />
voeren (hoe). De te behalen resultaten stemt de school af met direct belanghebbenden en met<br />
de overheid. Vervolgens wordt over de manier waarop aan doelen gewerkt is en over de<br />
behaalde resultaten rekenschap afgelegd, bijvoorbeeld aan direct belanghebbenden zoals de<br />
ouders en de overheid.<br />
B<strong>in</strong>nen de school als systeem zijn de 4R-pr<strong>in</strong>cipes ook werkzaam:<br />
Betrokkenheid Productieproces Uitwissel<strong>in</strong>g Arbeidsdel<strong>in</strong>g<br />
Richt<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de samenhang:<br />
leraar-leerl<strong>in</strong>g,<br />
leraar-<strong>professionele</strong><br />
gemeenschap,<br />
leraar-management<br />
en bestuur<br />
Ruimte via de <strong>ruimte</strong> die<br />
professionals<br />
elkaar geven <strong>in</strong> een<br />
<strong>professionele</strong><br />
gemeenschap<br />
Resultaat <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g<br />
met anderen wordt<br />
aan collectieve<br />
doelen en<br />
resultaten gewerkt<br />
Rekenschap <strong>in</strong> de ontmoet<strong>in</strong>g<br />
met anderen:<br />
collega’s, leid<strong>in</strong>g,<br />
leerl<strong>in</strong>gen, ouders<br />
en andere<br />
belanghebbenden<br />
via <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong><br />
concepten en<br />
<strong>in</strong>strumenten<br />
via de <strong>professionele</strong><br />
<strong>ruimte</strong> die de<br />
professional heeft om<br />
te bepalen hoe/met<br />
welke concepten en<br />
<strong>in</strong>strumenten gewerkt<br />
wordt<br />
via <strong>het</strong> meten <strong>van</strong><br />
doelen en resultaten,<br />
<strong>van</strong> tevredenheid bij<br />
doelgroepen<br />
via beleidspr<strong>in</strong>cipes,<br />
formele en <strong>in</strong>formele<br />
regels, <strong>professionele</strong><br />
codes<br />
via regel<strong>ruimte</strong> of<br />
discretionaire<br />
bevoegdheid<br />
<strong>in</strong> rapportage- en<br />
monitorsystemen<br />
<strong>in</strong> collegiale toets<strong>in</strong>g via procesverslagen,<br />
<strong>in</strong> <strong>in</strong>terne audits en<br />
<strong>in</strong> publicaties<br />
via ontwerp <strong>van</strong> taken<br />
en rollen<br />
<strong>in</strong> de <strong>ruimte</strong> om een<br />
eigen stijl te<br />
ontwikkelen<br />
via feedback <strong>van</strong><br />
doelgroepen,<br />
leid<strong>in</strong>ggevenden en<br />
collega’s<br />
<strong>in</strong> functioner<strong>in</strong>gs- en<br />
beoordel<strong>in</strong>gsgesprekken
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 15/21<br />
6 SAMENHANG, FRICTIE EN ONTWIKKELING<br />
Een organisatie als een school kan een verzamel<strong>in</strong>g autonome <strong>in</strong>dividuen zijn, waar<strong>in</strong> leraren<br />
een eigen <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> creëren. In gesprekken met leraren lijkt <strong>het</strong> erop dat <strong>professionele</strong><br />
<strong>ruimte</strong> niet als probleem ervaren wordt. Tegelijkertijd is samenhang géén <strong>van</strong>zelfsprekendheid,<br />
bijvoorbeeld als <strong>het</strong> gaat om <strong>in</strong>troductie <strong>van</strong> nieuwe collega’s, onderl<strong>in</strong>ge afstemm<strong>in</strong>g en<br />
samenwerk<strong>in</strong>g tussen leraren, ouders, leid<strong>in</strong>ggevenden en andere belanghebbenden.<br />
B<strong>in</strong>nen en tussen de verschillende processen en tussen verschillende groepen met hun eigen<br />
processen kan daarom frictie ontstaan. Bijvoorbeeld de verkenn<strong>in</strong>g <strong>van</strong> nieuwe <strong>onderwijs</strong>pedagogische<br />
uitgangspunten kan tot fricties leiden <strong>in</strong> <strong>het</strong> primaire proces, <strong>in</strong> de onderl<strong>in</strong>ge<br />
uitwissel<strong>in</strong>g tussen leraren, <strong>in</strong> de afstemm<strong>in</strong>g met belangengroepen en <strong>in</strong> de verdel<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
taken en rollen.<br />
Er kunnen fricties ontstaan tussen <strong>in</strong>dividuen en verschillende groepen b<strong>in</strong>nen de school,<br />
zoals vakgroepen, mentorenteams, onderbouwteams, projectteams of <strong>in</strong>formele groepen. Die<br />
fricties kunnen expliciet en bovengronds zijn, maar ook impliciet en ondergronds broeien. Het<br />
is <strong>van</strong> belang deze fricties functioneel te laten worden om zo de verdere ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
elkaar en de organisatie te ondersteunen. In <strong>het</strong> slechtste geval keren groepen zich <strong>van</strong> elkaar<br />
af en trekken zij zich terug <strong>in</strong> hun eigen realiteit. In <strong>het</strong> gunstigste geval <strong>in</strong>spireren groepen<br />
elkaar, ook al zijn en blijven ze verschillend.<br />
Fricties kunnen leiden tot onzekerheid, verkramp<strong>in</strong>g en verstarr<strong>in</strong>g en <strong>professionele</strong> eenzaamheid,<br />
maar ze kunnen dus ook leiden tot onderzoek, professioneel leren en ontwikkel<strong>in</strong>g.<br />
Voor leid<strong>in</strong>ggevenden is <strong>het</strong> een onmogelijke opgave om op detailniveau te sturen. Meer effect<br />
is te verwachten <strong>van</strong> <strong>het</strong> scheppen <strong>van</strong> condities, zoals <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een professioneel<br />
leerklimaat waar<strong>in</strong> leraren gezamenlijke ambities formuleren, hun werkwijzen expliciteren en<br />
onderzoekbaar maken. Meer effect is ook te verwachten <strong>van</strong> <strong>het</strong> realiseren <strong>van</strong> leerfuncties<br />
die een dergelijk leerklimaat ondersteunen. Bijvoorbeeld door te zorgen voor een kennissysteem,<br />
voor probleemoploss<strong>in</strong>gmethoden, voor onderl<strong>in</strong>ge communicatie, voor reflectiemomenten,<br />
voor zelfreguler<strong>in</strong>g en voor creatieve onrust afgewisseld door rust en stabiliteit.<br />
Verder is ook effect te verwachten <strong>van</strong> personeelsbeleid waar<strong>in</strong> ondersteun<strong>in</strong>g wordt geboden<br />
aan ‘grensgangers’ en ‘bruggenbouwers’.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 16/21<br />
7 PROFESSIONELE EENZAAMHEID<br />
In scholen ligt <strong>professionele</strong> eenzaamheid op de loer. In de frontl<strong>in</strong>ie <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong> komt<br />
<strong>van</strong> alles op leraren af. Wensen <strong>van</strong> ouders en k<strong>in</strong>deren, beleid <strong>van</strong> de overheid, directieven<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> management, bureaucratische eisen en dan is er bovenal de dagelijkse opgave <strong>in</strong> de<br />
klas. Vermeulen zegt hierover: “Op zich zou je verwachten dat daar juist een soort solidariteit<br />
<strong>in</strong> de uitvoer<strong>in</strong>g zou ontstaan, maar dat valt tegen. Het blijkt <strong>in</strong> dit soort beroepen lastig te zijn<br />
om een open en oprecht gesprek over elkaars kwaliteiten te voeren” xxiii .<br />
Om te overleven is <strong>het</strong> risico groot dat leraren zich vastklampen aan persoonlijke rout<strong>in</strong>es en<br />
een teruggetrokken leven leiden <strong>in</strong> <strong>het</strong> eigen klaslokaal. Wanneer er <strong>in</strong> een school geen<br />
<strong>professionele</strong> dialoog is op basis waar<strong>van</strong> gedeelde waarden tot ontwikkel<strong>in</strong>g komen, gaat de<br />
stem <strong>van</strong> leraren gemakkelijk verloren. Ook <strong>het</strong> leervermogen en de wendbaarheid <strong>van</strong> leraren<br />
en hun waarde voor de school kunnen daardoor snel afnemen xxiv .
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 17/21<br />
8 GRENSGANGERS EN BRUGGENBOUWERS<br />
In <strong>het</strong> streven naar samenhang, constructief omgaan met fricties en vormgeven aan ontwikkel<strong>in</strong>g,<br />
en bij <strong>het</strong> leren <strong>van</strong> de school als <strong>professionele</strong> organisatie spelen grensgangers en<br />
bruggenbouwers een belangrijke rol. Zij kunnen de <strong>professionele</strong> dialoog, waar<strong>in</strong> collega’s zich<br />
<strong>in</strong> elkaars opvatt<strong>in</strong>gen en aanpakken verdiepen, ondersteunen. Ze kunnen een coörd<strong>in</strong>erende<br />
rol vervullen <strong>in</strong> <strong>het</strong> zoeken naar, <strong>het</strong> experimenteren met en <strong>het</strong> afstemmen <strong>van</strong> verschillende<br />
aanpakken. En ze kunnen de <strong>professionele</strong> reflectie aanjagen, faciliteren en daaruit<br />
consequenties trekken.<br />
De grensgangers en bruggenbouwers zijn cruciaal bij <strong>het</strong> leren en ontwikkelen en <strong>in</strong>noveren <strong>in</strong><br />
de school. Ze zijn <strong>van</strong> belang voor de vitaliteit <strong>van</strong> de school xxv .<br />
Grensgangers en bruggenbouwers kunnen uit verschillende geled<strong>in</strong>gen komen. Het kan gaan<br />
om de bevlogen, ‘extended’ professional, om <strong>onderwijs</strong>kundige ondersteuners of leid<strong>in</strong>ggevenden.<br />
De grensgangers laten naast een vakbetrokkenheid een bredere oriëntatie zien.<br />
Ze v<strong>in</strong>den bijvoorbeeld centrale doelstell<strong>in</strong>gen belangrijk en zijn zo de bruggenbouwers bij vaken<br />
schoolontwikkel<strong>in</strong>g. De grensgangers gaan fricties niet uit de weg. Ze maken zo leren en<br />
ontwikkelen door verdiep<strong>in</strong>g en verbred<strong>in</strong>g mogelijk.<br />
Doordat grensgangers en bruggenbouwers <strong>in</strong> meerdere systemen <strong>in</strong> de school opereren,<br />
kunnen ze de ‘frontl<strong>in</strong>ie-<strong>in</strong>telligentie’ <strong>van</strong> leraren en de ‘bestuurs<strong>in</strong>telligentie’ <strong>van</strong> leid<strong>in</strong>ggevenden<br />
verb<strong>in</strong>den. Het zijn wezenlijke actoren om <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>in</strong> school te<br />
organiseren en vorm te geven.<br />
Voor de leid<strong>in</strong>g is <strong>het</strong> <strong>van</strong> belang om te weten wie deze grensgangers en bruggenbouwers<br />
zijn, wat ze nog meer <strong>in</strong> huis hebben en waar ze <strong>in</strong> de organisatie <strong>het</strong> best tot hun recht<br />
kunnen komen.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 18/21<br />
9 CREËREN VAN PROFESSIONELE RUIMTE IN HET ONDERWIJS,<br />
EEN INTENSIEF LEERPROCES<br />
De leraar verricht zijn werk <strong>in</strong> de context <strong>van</strong> een dynamische maatschappij, die steeds sneller<br />
verandert en hij wordt voortdurend geconfronteerd met wensen en eisen die raken aan zijn<br />
professionaliteit en deskundigheid. Het kan zijn dat de leraar nog geen aff<strong>in</strong>iteit heeft met<br />
nieuwe wensen en eisen, zich er nog niet kritisch mee verstaan heeft, laat staan dat hij de<br />
kennis en vaardigheden heeft om aan die nieuwe wensen en eisen te voldoen.<br />
Op basis <strong>van</strong> onze ervar<strong>in</strong>gen als tra<strong>in</strong>ers, adviseurs en onderzoekers <strong>in</strong> de <strong>onderwijs</strong>praktijk,<br />
op basis <strong>van</strong> literatuuronderzoek naar <strong>het</strong> fenomeen <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> en op basis <strong>van</strong><br />
verkennende gesprekken over <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>, denken wij dat <strong>het</strong> een opgave is voor<br />
zowel de leraren, de schoolleiders als hun ondersteuners zich bewust te zijn <strong>van</strong> de krachten<br />
die de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de leraar als professional beïnvloeden.<br />
Alle betrokkenen zullen zich willen en moeten positioneren <strong>in</strong> <strong>het</strong> krachtenveld <strong>van</strong> maatschappelijke<br />
eisen, wensen <strong>van</strong> ouders en k<strong>in</strong>deren, beroepsstandaarden, eisen <strong>van</strong> de organisatie<br />
en eigen normen en waarden. We denken dat dit om een <strong>in</strong>dr<strong>in</strong>gend <strong>in</strong>dividueel en collectief<br />
leerproces vraagt en om een creatief proces.<br />
Een leerproces dat vraagt om <strong>het</strong> zorgvuldig lezen <strong>van</strong> de <strong>onderwijs</strong>praktijk, om <strong>het</strong> <strong>in</strong> dialoog<br />
bespreken en onderzoeken <strong>van</strong> fricties en om <strong>het</strong> gezamenlijk creëren, onderhouden en zo<br />
nodig vernieuwen <strong>van</strong> <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong>. Met <strong>het</strong> oog op de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>onderwijs</strong><br />
aan onze k<strong>in</strong>deren, de ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> de leraar als eigentijdse professional en de ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> de school als de motor <strong>van</strong> onze kennismaatschappij is dit een belangrijk proces.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 19/21<br />
MEER LEZEN<br />
Broos, F. & Korte, E. (2007). Ruimte voor de leraar. Mesofocus, 66, Alphen aan den Rijn:<br />
Kluwer.<br />
Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (2012). Professionele <strong>ruimte</strong> voor leraren, een vorm <strong>van</strong> sociale productie. Een<br />
literatuurstudie. ’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong> (<strong>in</strong> voorbereid<strong>in</strong>g).<br />
Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (2012). Vormgeven aan <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> voor leraren is leren via<br />
constructieve confrontaties. ’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>.<br />
Sticht<strong>in</strong>g Onderwijs Midden-Limburg (2012). Professionele <strong>ruimte</strong>. Schakel, (32) 2.<br />
Kon<strong>in</strong>g, H. de (2008). De leraar als zelfsturende professional. Utrecht: APS.<br />
Kon<strong>in</strong>g, H. de (2011). Naar gedeeld leiderschap <strong>in</strong> de school. Utrecht: APS.<br />
Kon<strong>in</strong>g, H. de & Kroon, H. (red) (2011). Op een dag ben je leraar. Zoektocht naar<br />
<strong>professionele</strong> identiteit <strong>van</strong> leraren. Utrecht: APS.<br />
Loeffen, E. (2012). De leraar als professional. Ruimte nemen, <strong>ruimte</strong> maken en <strong>ruimte</strong><br />
benutten. ’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>.<br />
Uytendaal, E. (2012). Ruimte beg<strong>in</strong>t met verlangen naar dialoog. Schakel, (31) 2, pp. 12.<br />
Uytendaal, E. (2012). Leraar naar vormgever en regisseur <strong>van</strong> beleid. Schakel, (31) 2, pp. 22.<br />
Uytendaal, E. (2012). Samenwerken <strong>in</strong> de praktijk. De eenzaamheid voorbij!<br />
’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>.<br />
Willems, W. (2012). Een schoolleider heeft <strong>in</strong>vloed op de <strong>professionele</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een<br />
leraar! ’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>.<br />
Zeeman, A. (2012). De <strong>professionele</strong> <strong>ruimte</strong> <strong>van</strong> de leraar. Een kwestie <strong>van</strong> beleid.<br />
’s-Hertogenbosch: <strong>KPC</strong> <strong>Groep</strong>.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 20/21<br />
LITERATUUR<br />
i<br />
Freidson, E. (2001). Professionalism, the third logic. On the practice of knowledge. Chicago:<br />
University of Chicago.<br />
ii<br />
Reed, M. (1996). Expert power and control <strong>in</strong> late modernity. An empirical review and<br />
theoretical synthesis. In: Organization Studies. 17 (4), pp. 573-597.<br />
iii<br />
Br<strong>in</strong>k, G. <strong>van</strong> der, Jansen, Th. & Pessers, D. (2005). Beroepszeer. Amsterdam: Boom.<br />
Jansen, Th., Br<strong>in</strong>k, G. <strong>van</strong> den & Kole, J. (2009). Beroepstrots. Amsterdam: Boom.<br />
iv<br />
Lipsky, M. (1980). Street-level bureaucracy. New York: Russel Sage Foundation.<br />
v<br />
Gastelaars, M. (2005). Excuses voor <strong>het</strong> ongemak. De vele gevolgen <strong>van</strong> klantgericht<br />
organiseren. Amsterdam: SWP.<br />
vi<br />
Hoyle, E. (1974). Professionality, professionalism and control <strong>in</strong> teach<strong>in</strong>g. London<br />
Educational review, 3 (2), pp. 13-19.<br />
vii<br />
Coonen, H. (2005). De leraar <strong>in</strong> de kennissamenlev<strong>in</strong>g. Oratie. Heerlen: Open Universiteit.<br />
viii<br />
Fullan, M. (ed) (2009). The Challenge of Change. Start School Improvement Now! Second<br />
Edition. London: Corw<strong>in</strong>.<br />
ix<br />
Aelterman, A., Verhoeven, J., Rots, I., Buvens, I., Engels, N. & Petegem, P. <strong>van</strong> (2002).<br />
Waar staat de leraar <strong>in</strong> onze samenlev<strong>in</strong>g? Een onderzoek naar opvatt<strong>in</strong>gen over de<br />
professionaliteit en de maatschappelijke waarder<strong>in</strong>g <strong>van</strong> leerkrachten. Gent: Academia Press.<br />
x<br />
Bos, R. ten (2003). Rationele engelen. Moraliteit en Management. Amsterdam: Boom.<br />
xi<br />
Gastelaars, M.M. & Wijk, E.B. <strong>van</strong> (2009). Creat<strong>in</strong>g Spaces for Personalized Repertoires.<br />
Relat<strong>in</strong>g to Professionalism, Organizational Involvement and Situated Action. Barcelona:<br />
EGOS Colloqium.<br />
xii<br />
Ibid, pp. 2<br />
xiii<br />
Schon, D. & Re<strong>in</strong>, M. (1994). Frame reflection. Toward the resolution of <strong>in</strong>tractable policy<br />
controversies. New York: Basic Books.<br />
xiv<br />
Keulartz, J. (2005). Werken aan de grens. Een pragmatische visie op natuur en milieu.<br />
Budel: Damon.<br />
xv<br />
Brom, L. <strong>van</strong> den & Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (2011). Hart voor de zaak. Opleid<strong>in</strong>g & Ontwikkel<strong>in</strong>g. 24 (3),<br />
pp. 13-17.<br />
Brom, L. <strong>van</strong> den & Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (2012). Goed werk is werken en leren op de grens. Opleid<strong>in</strong>g<br />
& Ontwikkel<strong>in</strong>g. Geaccepteerd.<br />
xvi Lefebvre, H. (1974,1991). The Production of Space. Oxford: Blackwell Publish<strong>in</strong>g.<br />
xvii<br />
Piët, S. (2010). Space is overal, als je je maar opent. Opgehaald: 16 maart 2012.<br />
http://www.susannepiet.com/do.php?a=show_visitor_page&s=32&p=142<br />
xviii<br />
Lagerweij, N.A.S.J. (1991). Kon<strong>in</strong>g, keizer, admiraal <strong>in</strong> eigen klaslokaal. Houten: Bohn<br />
Stafleu Van Loghum.<br />
xix<br />
OCW (2008). Convenant Leerkracht <strong>van</strong> Nederland. Den Haag: M<strong>in</strong>isterie <strong>van</strong> Onderwijs,<br />
Cultuur en Wetenschap.<br />
xx<br />
Vrieze, G., Daalen, M. <strong>van</strong> & Wester, M. (2009). Ruimte <strong>van</strong> de leraar. Helpt LINC om de<br />
<strong>ruimte</strong> <strong>van</strong> de leraar vorm te geven? Nijmegen: ITS.<br />
xxi Engeström, Y., Virkkunen, J., Helle, M., Pihlaja, J. & Poikela, R. (1996). The Change<br />
laboratory as a tool for transform<strong>in</strong>g work. Lifelong Learn<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Europe, 1 (2), pp. 10-17.<br />
xxii Schnabel, P. (2001). Bedreven en gedreven. Den Haag: Sociaal cultureel planbureau.
maart 2012<br />
Pag<strong>in</strong>a 21/21<br />
xxiii<br />
Vermeulen, M. (2009). Vrijheid, gelijkheid en eenzaamheid. In: D. <strong>van</strong> den Berg (red),<br />
Onderwijs<strong>in</strong>novatie geen verzegelde lippen meer. Antwerpen / Apeldoorn: Garant, pp. 92.<br />
xxiv<br />
Bru<strong>in</strong><strong>in</strong>g, T. (2011). Werken en leren <strong>in</strong> de frontl<strong>in</strong>ie <strong>van</strong> de publieke dienstverlen<strong>in</strong>g. In:<br />
J.W.M. Kessels & R. Poell (red), Handboek Human Resources Development. Organiseren <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> leren. Houten: Bohn Stafleu <strong>van</strong> Loghum.<br />
Lipsky, M. (1980). Ibid<br />
Noordegraaf, M., Geuijen, K. & Meijer, A. (red)(2011). Handboek publiek management. Den<br />
Haag / Boom: Lemma.<br />
Sennett, R. (2012). Together. The rituals, pleasures and politics of cooperation. London: Allen<br />
Lane.<br />
Thijssen, J. (2006). De tweede loopbaanhelft. Afscheidsrede. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
xxv<br />
Akkerman, S. & Bakker, A. (2011). Boundary cross<strong>in</strong>g and boundary objects. Review of<br />
Educational Research, 81, pp. 132-169.<br />
Akkerman, S. & Bakker, A. (2012). Het leerpotentieel <strong>van</strong> grenzen. Opleid<strong>in</strong>g & Ontwikkel<strong>in</strong>g,<br />
25 (1), pp. 15-19.