1 maart 2012 42e jaargang, nr. 1 - V.O.B.

Minerant 2012
Voor alle liefhebbers van mineralen, fossielen
en schelpen: afspraak op 5 en 6 mei van
10 tot 18 uur in Antwerp Expo (Jan Van Rijswijcklaan
191), want dan organiseert de Mineralogische
Kring Antwerpen haar 37ste Internationale
Mineralen- en Fossielenbeurs.
Planaria in aquaria
In het decembernummer van BIO vroeg een
collega naar een biologisch verantwoorde
manier om planaria in aquaria uit te roeien.
Dit is nu niet direct de ideale vraag aan mensen
die er bekend om zijn, dat ze hemel en
aarde zouden bewegen om alles wat leeft in
stand te houden. Of dit de reden is waarom
we slechts twee reacties kregen laat ik in het
midden...
Luc Daniëls doet volgende suggestie: in
plaats van de Planaria te verdelgen kunnen
ze misschien beter te koop (!) aangeboden
worden aan collega’s biologie.Er zijn prima
regeneratieproeven mee uit te voeren en ze
kunnen ongeslachtelijk delen (nvdr. iets wat
wij natuurlijk niet kunnen).
Herman Snoeck doet ons een middel aan de
hand om Planaria te vangen: bind een stukje
rundsvlees aan een touwtje en hang dat ‘s
nachts gedurende enkele uren op de bodem
van het aquarium. ‘s Morgens zit het vol met
Planaria!
Downloaden van artikels Jaarboek
Op onze wesite kan je alle artikels van de
Jaarboeken 2008 t.e.m. 2011 downloaden.
De pdf-bestanden kunnen alleen geopend
worden na het intikken van een wachtwoord.
Dit wachtwoord vind je op de laatste bladzijde
van de gedrukte BIO-versie.
- 8 -
VOB - vzw
M.Z. Vautierstraat 29 - 1000 Brussel
Lidgeld (per kalenderjaar)
• Werkende leden: 15 euro
• Studenten: 7 euro
• Gepensioneerden: 8 euro
Je ontvangt het Jaarboek en BIO en een lidkaart
met vrije toegang tot de ZOO, Planckendael, het
Serpentarium in Blankenberge, de Plantentuin in
Meise, het arboretum in Kalmthout, het KBIN, het
Zwin en het Afrikamuseum.
Verenigingen, scholen, e.a. betalen 15 euro
lidgeld en krijgen enkel het Jaarboek en BIO.
Om lid te worden download je het aansluitingsformulier
van onze website (www.vob-ond.be;
rubriek: info/contacten), je vult dit formulier in en
stuurt het naar het aangegeven adres. Terzelfder
tijd stort je het lidgeld op nr. 068-0666550-90 van
de VOB, p.a. E. Van Damme, Hoge Weg 234,
8200 St. Andries.
Vanuit elk ander EU-land zonder onkosten:
IBAN BE34 0680 6665 5090 - BIC GKCCBEBB
Raad van bestuur
Voorzitter
Ignace Nerinckx (Vrij Gesubsidieerd Onderwijs)
Muizenhoekstraat 37 - 2812 Muizen
E-mail: ignace.nerinckx@bio.kuleuven.ac.be
Ondervoorzitter
Marleen Van Strydonck (Officieel Onderwijs)
Te Boelaerlei 119 bus 1 - 2140 Borgerhout
E-mail: marleen.vanstrydonck@skynet.be
Secretaris, redacteur Jaarboek + BIO
Victor Rasquin
Minister A. De Clercklaan 2 - 8500 Kortrijk
Tel. +32-(0)56 21 62 39
E-mail: viras@vob-ond.be
Penningmeester
Emiel Van Damme
Hoge weg 234 - 8200 Sint-Andries (Brugge)
E-mail: emiel.vandamme@euphonynet.be
Adreswijzigingen, lidkaarten,
ledenadministratie
Herman Snoeck
Jan van Rijswijcklaan 277 bus 5
2020 Antwerpen
E-mail: herman.snoeck@ antwerpen.be
1 maart 2012 ISSN 0773 1361 42 e jaargang, nr. 1
www.vob-ond.be viras@vob-ond.be
Afgiftekantoor 2020 Antwerpen 2
Verschijnt DRIEMAANDELIJKS
Redactie:
Victor RASQUIN
Min. A. De Clercklaan 2
8500 KORTRIJK
V.U. Herman Snoeck,
Jan Van Rijswijcklaan 277
2020 Antwerpen
Lidkaart
Je lidkaart voor 2012 zit bij deze BIO als we
je lidgeld ontvingen na 15 november 2011 en
vóór 1 februari 2012.
Indien dit niet het geval is, gelieve dan een
mailtje te zenden naar Herman Snoeck (herman.snoeck@antwerpen.be);
hij is verantwoordelijk
voor de ledenadministratie en kan
dadelijk zien waar er eventueel iets is misgelopen.
Ben je lid geworden na 10 februari, dan moet
je op je lidkaart wachten tot het juni-nummer
van BIO, tenzij je zoals vermeld 1 euro extra
hebt gestort.
Nota: op de nieuwe lidkaarten is nog niet vermeld
dat je gratis binnen mag in het Serpentarium in
Blankenberge
- 1 -
Jaarvergadering
België – Belgique
P.B.
2020 Antwerpen 2
8/2569
P002477
Mededelingenblad van de Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie,de Milieuleer en de Gezondheidseducatie- vzw
Misschien reeds in je agenda noteren: dit
jaar is de Jaarvergadering gepland op 2 juni.
Zoals andere jaren combineren we de Jaarvergadering
met een gezellige wandeling.
Ditmaal gaan we op stap in de mooie streek
van Celles-Furfooz.
In de loop van april vind je het gedetailleerd
programma op onze webstek. We hopen dat
je van de partij zult zijn, maar om praktische
reden vragen we je wel online in te schrijven.

In memoriam
In de nacht van dinsdag 10 op woensdag 11
januari 2012 is Guido Van Steenbergen overleden.
Hij zou dit jaar 75 geworden zijn.
De betekenis van Guido voor het Centrum
voor Natuurbeschermingseducatie (CVN)
kan moeilijk overschat worden, Guido was
immers gedurende tientallen jaren het CVN.
Zonder overdrijven kan worden gesteld dat
Guido Van Steenbergen leefde voor de milieu-
en natuurbehoudsbeweging, en daar
zelf in ruime mate mee gestalte aan gegeven
heeft. Toch bleef Guido bij dit alles op persoonlijk
vlak een bescheiden persoon, die
moeilijk over zichzelf kon praten.
Het is duidelijk dat Guido binnen CVN een
leemte achterlaat die niet op te vullen is.
Paul Stryckers,
directeur CVN
Nvdr. Velen van ons hebben Guido persoonlijk
gekend en hebben zijn liefde voor de natuur en
zijn inzet voor het milieu en het natuurbehoud
leren waarderen. Talrijk zijn ook de collega’s die
nog van hem cursus gehad hebben tijdens hun opleiding
natuurgids.
Olifantenpoot
Tijdens het schooljaar is er maandelijks een
vergadering voor de gidsen van de KMDA.
In december was Dr. Kristiaan D’Août onze
gastspreker. Hij is verbonden aan het Centre
for Research and Conservation (CRC) en
aan de Universiteit Antwerpen. Het CRC is in
2002 opgericht met als partners de KMDA,
de UA en de Vlaamse Gemeenschap.
Binnen het CRC leidt Kristiaan D’Août de
onderzoeken i.v.m. functionele morfologie,
meer bepaald onderwerpen over locomotie
bij gewervelde dieren: bewegingsanalyse,
biomechanica en anatomie.
Tijdens de pauze werd o.a. de vraag gesteld:
“Is een olifant een zoolganger, teenganger of
teentopganger?”
Als je het skelet van de olifant in de Egyptische
tempel bekijkt, ben je geneigd van een
teentopganger te spreken. Het antwoord is
echter niet zo eenvoudig.
Drachtige olifantenkoeien hebben soms een
tweeling. De meeste van die tweelingen sterven
echter tijdens de dracht. Bij de autopsie
valt op dat de onvoldragen jongen zouden
kunnen uitgroeien tot zoolgangers.
In de loop van de dracht (22 maanden!) ontwikkelt
zich onder de voet een elastisch kussen,
dat later zal dienen als steunzool. De
ruimte onder de voeten van het olifanten-skelet
wordt bij een levend exemplaar opgevuld
heid’ (R- en S-zinnen ... en wat er alfabetisch
op volgt).
Keratine
• Lost op in 20 à 30 % KOH, dat gaat veel
sneller in een warmwaterbad.
Let op: bij rechtstreekse verwarming
van een proefbuisje in de vlam, kan
KOH makkelijk spatten!
• Keratine kleurt prachtig geel in pikrinezuur.
• Keratine kleurt rood in safranine O.
Test even, bv. met enkele snippers vingernagel.
Chitine
• Lost niet op in KOH. Verkleuring is mogelijk
omdat eiwitcomponenten (bindingen
met chitine) wel oplossen.
• Wordt week in diphanol, ook in javel.
• Chitine kleurt felrood in biebrich scarlet
(CI 26905, synoniem Acid red 66).
Wateroplosbaar biebrich scarlet is te
koop bij Sigma (nr. B6008) en bij Aldrich
(85,833-1).
• Chitine kleurt felrood in croceïne scarlet
(CI 27290), te koop bij Aldrich onder
het synoniem brilliant croceïne MOO (=
Acid red 73), bestelnummer 21,075-7.
Test even, bv. met de radula van een wulk, de
bek van een ‘calomar’.
Frans Desfossés (Edegem)
Nieuwe IUPAC-codes
IUPAC publiceert onder de noemer : ‘The
Blue Print Essential Codes for Molecular
Biology and Bioinformatics’ een lijst met de
‘Nucleotide Symbols IUPAC notions’ ,’Amino
Acid Codes and Abbreviation’ en ‘The Genetic
Code’ .
http://users.ox.ac.uk/~linc1775/blueprint.htm
(met dank aan A. Nevens)
- 2 - - 7 -
Inheems lieveheerbeestje bedreigd
Een grootschalige onderzoek, dat liep van
1999 tot 2011 heeft het wetenschappelijk
bewijs geleverd van de achteruitgang van inheemse
lieveheersbeestjes door de opkomst
van het Aziatisch lieveheersbeestje
Duizenden vrijwilligers over heel Europa verzamelden
verspreidingsgegevens volgens
een gestandaardiseerde methode en hielpen
zo de verspreiding van lieveheersbeestjes
in kaart te brengen. Deze gegevens werden
gecombineerd met gedetailleerde monitoring
van lieveheersbeestjesgemeenschappen in
Brussel, Cambridge en Zwitserland.
Het Aziatisch lieveheersbeestje werd voor
het eerst in 2001 in België aangetroffen, en
verspreidde zich daarna razendsnel. Tot nu
toe waren er geen precieze cijfers over de
gevolgen hiervan voor de inheemse populaties.
Biologen maakten zich grote zorgen
omdat de Aziatische soort andere lieveheersbeestjes
eet en een voedselconcurrent
is voor inheemse soorten . Nu stelt men in
Vlaanderen een afname vast met 30% van
het tweestippelig lieveheersbeestje, in het
VK zelfs 44%. Zeven van de acht onderzochte
soorten lieveheersbeestjes gingen
erop achteruit, enkel het zevenstippelig lieveheersbeestje
bleef stabiel. Opvallende
vaststelling: de trends waren in de verschillende
landen zeer gelijkaardig.
Op Europese schaal zou de opmars van het
Aziatisch lieveheersbeestje verschillende
ecosystemen zo erg kunnen aantasten dat
de natuurlijke plaagregulatie die lieveheersbeestjes
leveren ernstig vermindert.”
Verder onderzoek zal moeten aantonen of
de vastgestelde achteruitgang aanhoudt en
bepaalde soorten zelfs helemaal dreigen te
verdwijnen.
Persmededeling INBO

Sepia officinalis
Meestal in juni, als de zeewatertemperatuur
boven de 10 °C stijgt, is er een maandelijkse
migratie van zeekatten uit de foerageergebieden
in de Noordzee naar de Oosterschelde.
Daar vormen de koppeltjes zich en paren er
in een Gordiaanse-knoop-houding met verstrengelde
tentakels. Als het ♀ haar zwarte
eitjes afzet, blijft het ♂ in de buurt, kwestie
van de concurrentie geen kans te geven.
De zwarte kleur van de eitjes wordt veroorzaakt
door sepia, waarvan telkens een druppeltje
door het ♀ tussen de eivliezen wordt
afgezet. Tegen het einde van de eileg is het
mogelijk dat de eieren lichter en lichter grijs
worden, dat is een kwestie van de voorraad
sepie. De eieren kunnen ook ontkleuren als
het buitenste eivlies een lekje vertoont. Bij
een watertemperatuur van 20 °C kippen de
jongen al uit na ± 30 dagen, bij 15 °C kan dat
echter tot 3 maanden duren. De jongen zijn
8 mm lang en blijven ter plekke tot oktobernovember.
Dan trekken ze naar de foerageergebieden
in de Noordzee.
Het spektakel van de hofmakerij van zeekatten
wordt met spanning gevolgd door een
massa duikers, die ieder jaar in grotere getale
afzakken naar de Oosterschelde.
Ze zijn begeesterd door de kleurpatronen die
in snel tempo wisselen. Dat heeft te maken
met camouflage, hofmakerij en afdreiging.
- 6 -
Hoe komen die kleuren tot stand?
In de bovenste huidlagen liggen chromatoforen.
Dat zijn met kleurstoffen gevulde cellen,
met een sterk samentrekkend maar elastisch
celmembraan. Normaal is het cellichaam
klein met lange, dunne uitlopers. Elke chromatofoor
is omgeven door 6 tot 20 radiale,
willekeurige spierfibrillen. Als de hersenen
een signaal geven, trekken de fibrillen zich
samen en wordt het celoppervlak vergroot:
de kleuren worden zichtbaar.
De elasticiteit van het celmembraan dient als
antagonist.
Als we de dwarse doorsnede van de huid
denkbeeldig in vijf zones verdelen, liggen
bovenaan de bruinzwarte chromatoforen, gevolgd
door rode en gele.
De vierde laag bevat iridoforen: licht weerkaatsende
plaatjes chitine, die zo gericht
worden dat ze metaalblauwe, groene, gouden
en zilveren kleuren weerkaatsen.
De vijfde laag tenslotte bevat leucoforen: bol-
tot peervormige lichtweerkaatsende cellen.
Als ze worden ingeschakeld, kleurt de zeekat
wit.
Inktvissen hebben de hoogst ontwikkelde
hersenen van alle ongewervelde dieren en
kunnen die verschillende kleureffecten elkaar
in hoog tempo laten opvolgen.
Daan Delbare, marien bioloog, zorgde voor
deze informatie in Nelos nr. 233, maart/april
2011, een waardevol tijdschrift van Hippo
campus, een duikervereniging, die o.a. om
de drie weken (gratis!) de bassins van zeeleeuwen
en zeehonden komt schoonmaken
in de zoo. (www.nelosrs.be)
Slechts een schoonheidsfoutje, dat je abnormaal
veel aantreft in info over inktvissen.
De bek is niet van hoorn maar van chitine gemaakt.
Inktvissen hebben trouwens ook een
radula, en die bestaat eveneens uit chitine.
We kunnen dit aantonen met enkele eenvoudige
experimenten. Raadpleeg vooraf ‘veilig-
door ‘steunzolen’. Daarom stelt Kristiaan
voor het begrip plantiportaal (= dragend op
de hele voet) in te voeren en in dit geval niet
te spreken over zoolganger, teenganger of
teentopganger (zie Michilsens et al., 2009).
Je kunt dat probleem min of meer duidelijk
maken met de röntgenopname van een
damesbeen dat steunt op een schoen met
naaldhak. Wis je de schoen, dan lijkt de
dame op de toppen van haar tenen te lopen.
Olifanten leren in de
zoo een poot op een
drukplaat te zetten.
Op een computer kan
men dan vaststellen
dat olifanten telkens
zeer snel het gewicht
gelijkmatig spreiden
over de hele voet. Samen
hebben de vier
poten een steunvlak van ± 1 m2. Een olifant
die 4 000 kg weegt, heeft een gewicht van
(afgerond) 40 000 N.
Je kunt makkelijk je leerlingen de druk laten
berekenen. Vinden ze zelf een eenvoudige
methode om hun eigen druk te berekenen?
(Bv. een schoenzool omlijnen op een blad
ruitjespapier ... en dan maar tellen.)
Collega’s die ‘plantiportaal’ een te moeilijk
begrip vinden, schrappen (in werkbladen)
volgens mij best vragen over het stappen van
een olifant.
CRC biedt in PDF interessante jaarrapporten
aan. Die zijn voor iedereen beschikbaar via
het web: http://www.zooantwerpen.be/
Klik op “CRC”, dan op Publicaties en tenslotte
op “Annual Report” (met keuze van
jaargang).
Met dank aan dr. Kristiaan D’Août.
Frans Desfossés (Edegem)
- 3 -
Cursus PCR
Datum : 29 maart 2012 (9-16u)
De Plantijn Hogeschool wil leerkrachten de
mogelijkheid bieden om zich bij te scholen,
zowel praktisch als theoretisch, in de techniek
PCR en het maken van een DNA-vingerafdruk.
Het programma dat voor deze
cursus werd opgesteld, is sluit aan bij enkele
van de eindtermen in het leerplan van de
3de graad Biologie (ASO en TSO).
De cursus is zeer praktijkgericht. De theoretische
sessie wordt afgewisseld door een
praktijkoefening waarbij u de kans krijgt om
een DNA vingerafdruk te maken in het kader
van CSI. Er wordt gewerkt met Bio-Rad,
Life Science Education, Classroom Kits en
Crime Scene Investigator PCR Basics Kit.
Dit is enkel mogelijk in een kleine groep (15
tot 20 personen).
Na afloop van de cursus ontvangt de leerkracht
een certificaat. Leerkrachten met
dit certificaat, bezitten de expertise om de
praktijkoefening met hun eigen studenten
te komen uitvoeren, en kunnen het labo op
de Plantijn Hogeschool hiervoor huren. Op
deze manier kan hun theoretisch leerplan
uitgebreid worden met een praktische proef,
uitgevoerd in een volledig uitgerust academisch
lab.
Doelgroep zijn leerkrachten van de 3de
graad Biologie.
Prijs: 250€ per persoon. (incl. lunch, koffiepauze
en syllabus)
Info en Inschrijven kan via mail: barbara.
desle@plantijn.be of tel. 03/220.55.84
Plantijn Hogeschool
Departement Toegepaste Wetenschappen
en Onderwijs
Campus Kronenburg
Kronenburgstraat 47, 2000 Antwerpen

DE GROTE GROENE SABELSPRINKHAAN
- 4 - - 5 -
INFOGRAFIEK V. RASQUIN