binnenwerk lente 2012.indd - Natuurbeschermingsvereniging De ...

Colofon
De Steltkluut
Uitgave van Natuurbeschermingsvereniging
“De Steltkluut” verschijnt 4x per jaar.
Overname is toegestaan, mits bronvermelding.
Auteurs zijn verantwoordelijk voor de
inhoud van hun artikelen.
Contributie 2012
€ 20,00 contributie, en andere betalingen te
voldoen door overmaking t.n.v.
Natuurbeschermingsvereniging
De Steltkluut, Terneuzen
Rabo Axel/ Terneuzen
rek.no: 13.66.05.540
Voor België: PCR: 000-1666970-25
Adresgegevens:
Postbus 319, 4530 AH Terneuzen
www.steltkluut.nl
info@steltkluut.nl
Contactadressen Werkgroepen
Planologie
A. Paauwe
G.v.d. Nissestraat 48, 4532 AE Zaamslag
Vogels
A. Wieland
Liniestraat 13, 4561 ZS Hulst
0114-317026
Landschapsbeheer / Bomen
L. Calle
Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen
0115-617416
Planten
P. Maas
Rembrandtlaan 11, 4532 HP Terneuzen
0115-617004
Insecten
J. de Bakker
Past. Willemsstraat 5, 4586 AJ Lamswaarde
0114-690482
Jeugd van 6 tot 12 jaar
M. Spruyt
Notendijksepad 2, 4583 SZ Terhole
0114-314280
Jeugd van 12 tot 16 jaar
S. Dobbelaar
Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen
0115-617416
Jeugd vanaf 16 jaar
B. van der Maas,
Julianastraat 24, 4581 AP Vogelwaarde
06-10755586
2012
Inhoud
Steltkluut
In de schijnwerper 2
Goude Zirizaag / nieuwe natuurgidsen 3
Voorjaars- en najaarsvergadering 4
Het jaar van de bij 5
Onderzoek zandbijen 6 - 8
Overwinterende klapekster 9
Waarnemingen 10-11
Weidevogelproject 12 - 14
Cradle to cradle 15
Agenda
t Stekkertje
16 - 17
Voorjaarsbijen 1
Wateroppervlak 2 - 3
De wolf in ons land 3
In mei .. 4 -5
Het broeikaseffect 5
Recycling van plastic / Milieustraat 6
De bloem met de vele namen 7
Bestuur:
A. Paauwe, voorzitter
voorzitter@steltkluut.nl
L. Calle, secretaris
secretaris@steltkluut.nl
W. Wisse, penningmeester
penningmeester@steltkluut.nl
Leden
K. Rijk, R. Goossens,
R. Kregting
Redactie: redactie@steltkluut.nl
Website: webmaster@steltkluut.nl
H. Hamelinck
Excursies: excursies@steltkluut.nl
Verenigingsruimte:
Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen
0115-61 74 16
openingstijden: woensdag 10:30-17:00 uur
zaterdag 10:30-16:00 uur
ISSN 1875-1385
colofon / inhoud
De Steltkluut
Ontwerp & Layout: Elisabeth Hoek- 2D Digital Design
Uiterste inleverdatum voor de kopij: 01-05-2012
1

schijnwerper
De Steltkluut 2
Wonen aan de rand van je jeugd
Op de koudste dag van het jaar tot nu toe
houdt Luud Persijn de traditie van de geinterviewden
voor deze rubriek in stand.
Ook híj woont op een heel bijzondere plaats:
aan het einde van een weg, aan de rand
van een natuurgebied, “zijn” natuurgebied.
“Ik was al heel vroeg met de natuur bezig.
Toevallig vond ik pas de verzameling eieren
terug, die ik als twaalfjarige aanlegde. Toen
kon dat nog gewoon.”
Luud (1947, getrouwd met Marie-José, uitwonende
kinderen) woonde tot zijn achttiende
in Koewacht. Toen vertrok hij voor zijn studie
en werk in noordelijke richting. Eerst voor een
baan in de research bij Philips in Hilversum.
Later als hinderwetambtenaar naar Lelystad
(“Dat was echt pionieren, de wijk waar we
woonden was net nieuw. Er heerste daar een
sfeer van gelijkgestemden.”) Om uiteindelijk
weer de sprong naar het zuiden te maken,
als hij de Wet Milieubeheer voor de provincie
Zeeland gaat uitvoeren en in Middelburg wonen.
Hij was belast met de vergunningverlening
voor grotere bedrijven. “Het “grijze” werk. Maar
het “groene” is me altijd blijven trekken.”
Al in Eemnes (bij Hilversum) deed hij vrijwilligerswerk
met vogels tellen in de Eempolder.
In Lelystad was hij coördinator wintervoeding.
“Ik viel met mijn neus in de boter. De winter
1978 / 1979 was erg streng, ik heb heel wat
brood staan snijden voor de vogels.”
In Middelburg was hij coördinator landschapsverzorging
Walcheren. Zat hij in de
vogelwerkgroep en die voor planologie.
In 2005 keerde hij terug naar Zeeuws-Vlaanderen,
waar hij de boerderij van zijn schoonouders
betrok, na een grondige verbouwing. “Als
jongetje van elf / twaalf struinde ik hier al
door de polders en nu wonen we er!”
“Hoe ik bij de Steltkluut ben gekomen? Al in
1973 werd ik lid! Ik heb altijd contact gehouden
met Koewacht. Ik had in mijn achterhoofd
dat we ooit nog zouden terugkeren naar
Koewacht. Ik heb hier bijvoorbeeld altijd een
zevental kerkuilenkasten gecontroleerd, als we
er weer eens een paar dagen waren. Nu zit ik in
de werkgroep planologie, de vogelwerkgroep
en doe ik af en toe mee met het knotten.”
In 2008 is Luud begonnen met het “Natuurontwikkelingsproject
Noordkant Pereboomsgat”.
“Het papierwerk, inrichtingsplan en noodzakelijke
vergunningen, heeft me twee
jaar gekost. Het inrichtingsplan zelf heb ik
samen met Alex Wieland namens Landschaps-
Foto: De foto is genomen aan het “Eikenlaantje”, dat hij in
1993 al plantte, samen met de Steltkluut. De cirkel lijkt rond.
beheer Zeeland gemaakt. De laatste werken
zijn december 2011 uitgevoerd.”
Waarom? “Het was eerst landbouwgrond.
Een neef van mijn vrouw boerde hier, maar
woonde er eigenlijk te ver vandaan en wou
ervan af. Toen heb ik van de familie toestemming
gekregen om het de bestemming natuur
te geven. Dat ging omdat de provincie het
als “nieuwe natuur” had bestemd. Het stuk
grond van negen hectare ligt tussen bossen
van Staatsbosbeheer en het Pereboomsgat.
Zo’n project zou nu waarschijnlijk niet meer
kunnen, die kraan is grotendeels dichtgedraaid.”
Het idee erachter is om van het landbouwgebied
een kleinschalig natuurgebied te
maken van vóór de ruilverkaveling. Er zijn
twee kreekarmen hersteld, twee kikkerpoelen
aangelegd, knotwilgen aangeplant en een dijk
hersteld in de staat van begin vorige eeuw.
“Er moeten nog Zeeuwse heggen komen,
plus een strook struweel. Dat ga ik waarschijnlijk
zelf doen. De rest, en dat is het
grootste deel, is zogenaamd flora- en faunarijk
grasland.”
“Resultaten? Vooral amfibieën als groene
en bruine kikkers. Er komen ook spontaan
planten op, zoals waterpunge, rode waterereprijs,
kranswieren en waterranonkel. Met
de vogels valt het nog een beetje tegen. Ik ben
al blij met de gele kwikstaart en de kievit.”
Het werk dat Luud eraan heeft is vooral het
onderhoud. Het maaien van het wandelpad,
dat deels over het terrein loopt. En van de dijk.
Plus het intomen van sommige groei, wilgen
bijvoorbeeld. “Bij de grenzen met landbouwgrond
hou ik de akkerdistel in toom. Het
grootste deel, het grasland waar ik ‘t over had,
wordt onderhouden door jong melkvee.”
PS: Dit voorjaar organiseert Luud twee excursies.
(Agenda van dit blad)
Rob Kregting
Foto: Rob Kregting
Foto: Walter met de Gouden Jirizaag - Bas de Maat
Walter Berentsen wint Gouden Jirizaag
Ieder jaar houdt Stichting Landschapsbeheer
Zeeland (SLZ) de verkiezing van de
Gouden Jirizaag. Ze kiest uit de Zeeuwse
vrijwilligers die bij de SLZ of aangesloten
organisaties, zoals De Steltkluut, diegene
die zich het meest verdienstelijk heeft
gemaakt. Het accent ligt daarbij op de
mensen die met praktisch beheerswerk
in natuur of landschap actief zijn. Op de
vrijwilligersdag die op 11-2-2012 in Zuiddorpe
werd gehouden is bekend gemaakt
dat Walter Berentsen uit Terneuzen die prijs
heeft gewonnen. Walter van harte gefeliciteerd.
We geven hieronder een ingekorte
versie van het juryrapport
Walter is in 1999 als vrijwilliger bij SLZ begonnen
in de VLP en werkte sinds die tijd het
jaar rond steeds twee dagen per week. Hele
dagen knotwilgen en hagen snoeien en ’s
zomers vegetatie harken en hooien. Daarbij
Sinds 4 februari lopen er 21 nieuwe natuurgidsen
rond door heel Zeeuws Vlaanderen.
We zullen ze dan ook zeker tegen komen bij
de Steltkluut.
Deze gidsen hebben anderhalf jaar lang van
alles geleerd over natuur en milieu, excursies
meegemaakt, stages gelopen, een spreekbeurt
gehouden, een jaar lang een adoptiegebied
bestudeerd en een eindopdracht gemaakt.
Tijdens de cursus hebben mensen van de
Steltkluut meegeholpen tijdens excursies en
stages en zo al kennis gemaakt met mogelijk
nieuwe vrijwilligers. Een soort van investering
in de toekomst!
De cursus is klaar, maar het echte werk begint nu.
Dus, als er nog werkgroepen zijn, die mensen
zoeken..... of als er nog werkgroepen zijn die
een cursus willen organiseren..... Misschien
komt er wel een gids met een eigen initiatief.
Sommige gidsen zijn al lang actief, ook bij
de Steltkluut. Zij gaan ongetwijfeld met nog
2012
blijkt Walter altijd bereid om extra klussen te
doen. Als de vaste begeleider van de groep
er eens een dag niet is, staat Walter alweer
klaar om die dag in het gat te springen en
bijvoorbeeld het transport van de mensen
en gereedschappen op zich te nemen. Als er
een keer een heel ander soort klus is, kun je
ook op Walter rekenen. Zoals het begeleiden
van kinderen van een schoolklas die een
tijdje mee komen “werken”. Datzelfde geldt
voor de zaterdagen en zo kan je Walter ook
tijdens de Natuurwerkdag in een actieve
begeleidende rol aan het werk zien. Een betere
snoeier van hoogstamfruit is in Zeeland niet
te vinden. Toen in 2008 de Werkgroep Oude
Fruitrassen aan de slag ging was Walter natuurlijk
direct van de partij. Zo is Walter dan ook
overal op publieksdagen in informatiestands
aanwezig en helpt mensen daarbij
om hun meegebrachte fruit te determineren.
Ook voor De Steltkluut heeft Walter wel
klussen gedaan zoals in de kascommissie het
controleren van het hele financiële gebeuren.
De man, die als winnaar voor ons staat, is
gekozen vanwege zijn jarenlange inzet in
het beheerwerk. De wijze waarop hij kritisch
meedenkt, nieuwe kennis tot zich neemt,
deze vervolgens in praktijk brengt, en weer
overdraagt aan anderen vindt de jury van
onschatbare waarde!
Nieuwe natuurgidsen bij de Steltkluut?
meer enthousiasme aan de slag.
Het is goed dat er nieuwe aanwas is, zodat we
de lopende activiteiten kunnen voortzetten
en misschien wel nieuwe activiteiten kunnen
ontplooien.
Namens de Steltkluut durf ik dan ook wel
te zeggen: gefeliciteerd met jullie diploma’s
en voel je van harte welkom!
Cathy Boogaard
Foto: IVN Cursisten bij de watertoren in Axel – Peter Maas
van harte !
De Steltkluut
15 3

voor en achteraf 4
De Steltkluut
1
De
Verslag najaarsvergadering
Het Jaar van de Bij
van De Steltkluut d.d. 18-12-2011, te Axel Verschillende landelijke organisaties zetten
Aanwezig: 10 leden en de bestuursleden
Adri Paauwe (voorzitter), Cees Rijk, Robert
Jan Goossens, Lucien Calle en Rob Kregting
Opening en mededelingen
Felicitaties voor Maurice Kindt en Joop de Bakker
en voor de Koninklijke onderscheiding (beiden)
en de Gouden Vlinder (Joop), en Henk Castelijns
als vrijwilliger van het jaar 2011 bij Sovon.
Begroting 2012
De verschillen met de vorige zijn marginaal.
Het uitgangspunt is dezelfde contributie.
De begroting wordt goedgekeurd.
De werkgroepen
Vogels: Er waren veel excursies. De Zeeuwse
Vogelaarsdag werd georganiseerd. Onderzoek
en tellingen zijn gedaan naar o.a. Steenuilen,
weidevogels en Bruine Kiekendieven. Het is
het jaar van de Boerenzwaluw. De webcam
voor de Slechtvalk in Axel was een succes.
Jeugd: Er zijn tien activiteiten geweest, steeds
met 10 á 15 kinderen. Anja vraagt of elk kind
lid moet zijn, of één per gezin. Wordt in het
bestuur besproken. De Tussengaaien telt
ongeveer 7 leden.
Knotgroep: twaalf werkdagen met 8 á 10
leden. Ook activiteiten over de grens, met
Natuurpunt.
Planologie: Thema’s waren de Westerschelde,
dijkbetreding Ossenisse, kanaalkruising Sluiskil
en een convenant met Zeeland Seaports. Er
zijn regelmatige contacten met de gemeenten
Hulst en Terneuzen. Er wordt opgemerkt dat
er de laatste tijd veel wordt gekapt in Hulst.
Adri antwoordt dat de gemeente voor zijn
eigen kap geen vergunning meer hoeft te
hebben, maar vaak wel in overleg handelt.
Insecten: De werkgroep bestond 25 jaar!
Er was veel lof en waardering. Er was een
jubileumvergadering, mede met het oog
op verjonging van de werkgroep. Er worden
jonge vrijwilligers gezocht. De laatste twee
jaar zijn goed geweest voor de nachtvlinders,
maar er zijn nogal wat bedreigingen.
Rondvraag
Eddy constateert weinig opkomst. We kunnen
de vergaderdatum aanpassen aan het uitkomen
van Het Blad.
Eddy haalt aan dat in Hulst de tuin van de
familie Verstraeten is opengesteld, achter
het museum.
De toekomst van de Bomenstichting is onzeker.
Na de Pauze hield Albert de Wilde een fraaie
presentatie over diverse insecten.
Voorjaarsvergadering maandag 16 april
Op maandagavond 16 april, om 19.30 uur houden we weer een ledenvergadering in
Cultureel Centrum De Halle te Axel.
Agenda:
1. Opening
2. Mededelingen
3. Verslag najaarsvergadering
4. Jaarrekening
5. Verslag kascommissie
6. Rondvraag
7. Pauze
Zeezoogdieren in de Westerschelde
Na de pauze worden er twee lezingen gehouden
over zeezoogdieren in de Westerschelde.
Twee specialisten die locaal al langere tijd
intensief met de deze dieren bezig zijn:
• Robert Duyndam: Historisch onderzoek
aan Potvissen, van 1550 tot heden
• JaapvandeHiele:Strandingenvanzeezoog-
dieren vanaf 1990 tot heden
jaarlijks een diersoort in de schijnwerper.
Meestal gaat het om soorten waarmee het
niet zo goed gaat en die wel wat extra aandacht
kunnen gebruiken. Zo worden er ieder
jaar een aantal soorten gekozen in het kader
van “Het jaar van…”. 2012 is uitgeroepen tot
het jaar van de bij (naast o.a. de Klauwieren
en het Jaar van het Water). De keuze voor
bijen is zeer terecht, want deze diergroep
blijkt er bijzonder beroerd voor te staan.
Dat het met de honingbij minder goed gaat
is alom bekend. Maar ook de wilde bijen
zitten flink in de problemen. Van de 338 in
Nederland aangetroffen bijensoorten staan
er 188 (56%) op de Rode Lijst: 35 soorten zijn
verdwenen, 31 ernstig bedreigd, 52 bedreigd,
53 kwetsbaar en 17 gevoelig. Van de zes
soorten waarvan de Nederlandse populaties
van internationaal belang zijn, leven er twee
in de Zeeuwse Delta, de Schorzijdebij en de
Schorviltbij. Ook met deze soorten gaat het
niet goed. De laatste jaren is een spectaculaire
daling te zien van populaties van de Schorzijdebij
en bij Terneuzen ging een leefplek
(Nozenschor) door dijkversterking verloren.
Foto: Schorzijdebij vrouw in nesthol- Sandra Dobbelaar
2012
Maar er is ook positief nieuws. In Zeeland
worden op dit moment in het kader van de
activiteiten rondom het thema biodiversiteit
een aantal activiteiten opgezet. In verschillende
gemeenten worden bijenhotels gebouwd.
De gemeente Terneuzen koos de Knautiabij
als ambassadeursoort. Een kleine biotoopverbetering
werd inmiddels bij St. Anna
(zuidrand Terneuzen) uitgevoerd. En bijen,
zowel de honingbij als zijn wilde verwanten,
worden nadrukkelijker in educatieprojecten
meegenomen. Zie ook de landelijke site:
www.jaarvandebij.nl.
De Steltkluut kan hier natuurlijk niet achterblijven.
In alle nummers van 2012 wordt
daarom een artikel over bijen opgenomen.
We starten in dit voorjaarsnummer met een
verhaal uit De Braakman, een onderzoekje
naar effecten van bodemverstoring op grondbewonende
insecten. In het zomernummer
volgt een artikel over de Knautiabij, het
najaarsnummer wordt opgetuigd met een
verhaal over onze kustgebonden soorten en
in het winternummer een terugblik op de
activiteiten in het kader van Het Jaar van de Bij.
Foto: Schorzijdebij parend- Nico Vereecken
Foto: Knautiabij vrouw- Lucien Calle Foto: Schorviltbij man- Sandra Dobbelaar
Lucien Calle
Dit jaar ...
De Steltkluut
5

onderzoek
De Steltkluut
Het effect van bodemverstoring op
nestelende zandbijen in De Braakman
In Braakman Noord heeft nieuwe natuurontwikkeling
plaats gevonden. De daar
aanwezige brakke kreek, De Westgeul, en
de bloemrijke graslanden eromheen zijn
wat verruimd. Het bos werd in het najaar
van 2006 geveld en de bosbodem afgeplagd
tot op de voedselarme zandgrond.
Zo kreeg de kwetsbare vegetatie nieuwe
ruimte. Omdat er in het bestaande bos ook
al natuurwaarden aanwezig waren was deze
operatie een precaire zaak. Met name met
vleermuizen en bijen werd extra rekening
gehouden. Voor vleermuizen werd een
boslob en een aantal dode stammen
gespaard en extra kasten opgehangen.
Voor de bijen werden twee van aanwezige
nestplekken van de Zwartrosse zandbij
(Andrena clarkella) gespaard. Althans,
dat was het plan…
Aanwezige bijen voor de omvorming
De fauna van de bijen en wespen in Braakman
Noord is goed bekend. Er zijn in totaal 128
soorten angeldragers waargenomen, waarvan15
Rode lijst soorten. Vooral de populatie van
de Zwartrosse zandbij is in kaart gebracht
(Calle en Dobbelaar, 2005). Er waren grote
populaties aanwezig, in 2006 totaal meer
dan 1000 nestelende vrouwtjes. Deze waren
verdeeld over 9 nestplekken. Zie voor foto’s
van deze bij elders in deze Steltkluut. De nestplekken
bleken ook voor de andere insecten
aantrekkelijk. Met name de overige soorten
zandbijen en een aantal graafwespen zoals
de Vliegendoder (Mellinus arvensis) nestelden
er in grote aantallen.
De aanpassing van het omvormingsplan
Na flink wat overleg was de inzet om twee
van de nestelplekken te behouden. Daar
zou de bodem intact blijven, dus niet worden
afgeplagd of met zware machines worden
aangedrukt. Daarnaast zou op die plekken
het bosmicroklimaat worden gespaard. Dat
heeft als landschappelijk effect dat er nu een
los eilandje van bos, in het open kreeklandschap
is achtergebleven.
De uitvoering
Helaas ging het op een van de twee nestplekken
toch fout. Door een communicatiestoring
werden op een van de plekken de struiken
verwijderd en werd met tractoren, aanhang-
wagens en een bulldozer over de nestelplek
gereden. Toen dit gebeurd was ontstond even
opnieuw een discussie met Staatsbosbeheer
(SBB), Provincie Zeeland en Dienst Landelijk
Gebied (DLG), om deze plek dan alsnog te
ruimen. Omdat onzeker was of de nestelplek
kansloos was geworden en om hier het effect
van bodemverstoring op deze bijen te kunnen
bestuderen, werd besloten om hiermee tenminste
een jaar te wachten.
Soorten bodemverstoring
Er waren verschillende vormen van bodemverstoring,
als gevolg van de verschillende
types machines die erover reden. Er waren
luchtbanden en rupsbanden. Rupsbanden
zakten niet de bodem in, ploegden deze niet,
of slechts oppervlakkig om, maar verdichtten
hem wel. Plaatselijk bleven daardoor wat
waterplassen staan. Luchtbanden zakten verder
de bodem in (vooral geladen aanhangwagens,
zonder bandprofiel), of ploegden deze om
(tractoren). In de diepere sporen bleef ook
vaak water staan.
Foto: In de vochtige bodem maakten de luchtbanden
een soort bodempap- Luciën Calle
Foto: Spoor van rupsband in zand. Resultaat is een op-
pervlakkige doorploeging- Luciën Calle
Het onderzoek
Natuurlijk was het vervelend wat er was
gebeurd, maar de verstoring bood wel een
zeldzame kans om het effect ervan te bekijken,
juist omdat hier precies bekend was
waar en hoeveel bijen er in de grond zaten.
Er konden twee vragen gesteld worden
voor alle typen van bodemverstoring:
1. Kunnen uit de verstoorde bodem nog
bijen uitsluipen?
2. Wordt de verstoorde bodem door de bijen
opnieuw gebruikt om nestjes te maken?
Het inventariseren
Er is in maart 2007 in de uitsluip- en nestelperiode
geïnventariseerd. Nieuw gegraven
nestholletjes zijn eenvoudig te herkennen aan de
vers gegraven zandhoopjes. Uitsluipende bijen
(na de winter) laten slechts een klein open
holletje achter en zijn dus wat lastiger te
inventariseren. Om er zeker van te zijn dat
er geen uitsluipers werden gemist is ook een
afvangtentje gebruikt. Deze is ter controle ook
op de niet verstoorde nestelplek geplaatst.
De resultaten
Er waren op de verstoorde aggregatie 6 soorten
bodemverstoring. Ter controle is een niet
verstoorde bodem toegevoegd:
1. Bodem die aan pap gereden is, combinatie
van veel vocht en diep weggezakte banden
2. Spoor van banden op de bodem, slechts
oppervlakkig weggezakt en omgeploegd
3. Spoor van rupsbanden, daar waar de bodem
droog is gebleven
4. Spoor van rupsbanden, daar waar de bodem
blijvend erg nat is gebleven: plasvorming
5. Tussen spoor van rupsbanden, ca 1 meter
ruimte, droog
6. Tussen spoor van rupsbanden, ca 1 meter
ruimte, nat
7. Ter controle bij de niet de verstoorde
nestaggregatie
Tabel 1: aantal uitsluipers en nieuwe
nestholletjes op de verstoorde bodem
Weer: weersomstandigheden op de dag van
de inventarisatie. R: regen, het cijfer geeft
de maximum temperatuur aan. U: aantal
uitsluipers, N: aantal nieuwe nestholletjes.
De Steltkluut
2012
6 7
Foto: De tent midden in de wirwar aan sporen- Luciën Calle
1 2 3 4 5 6 7
Datum Tijd Weer Band Band Rupsb Rupsb Rupsb Rupsb Controle
Regen
Temp
Pap Spoor Spoor
Droog
Spoor
Nat
Tussen
Spoor
Droog
Tussen
Spoor
Nat
Niet
verstoorde
Aggregatie
5-3 17.00 0 0 0 0 - - -
7-3 17.30 Beetje
R10
8-3 18.00
9-3 16.00
11-3 16.00
Zon
11
Zon
13
Zon
14
14-3 16.30 Zon
14
15-3 18.30 Zon
11
18-3 15.30 R/Zon
8
0 0 0 0 Enkele
U
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
Veel U
(30?)
Veel U
5 N
Veel U
8 N
0 0 0 0 Veel U
34 N
- -
Enkele
U
Enkele
U
Enkele
U, 3 N
4 N
0 0 0 0 36 N 5 N
Enkele
U
> 120 N
> 200 N
> 200 N
> 200 N
0 0 0 0 39 N 5 N > 500 N
504
onderzoek

onderzoek
De Steltkluut
8
Tabel 2: Resultaten afvangtent
Datum Plek Resultaat
7-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0
8-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0
9-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0
11-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0
14-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0
15-3 Niet verstoorde nestaggregatie 4 v + 2 m, 11 N
Bespreking van de resultaten
Het beeld dat hier naar voren komt is erg
duidelijk. Uit geen enkele van deze verstoorde
bodemtypes heeft een enkele bij kunnen
uitsluipen. In geen enkele verstoorde bodem
heeft ook maar één enkele bij een nieuw
nestholletje gemaakt. Met bulldozer, tractor
of aanhangwagen, droog of nat, het maakt
allemaal niets uit. Eenmaal eroverheen rijden
en het blijkt voor deze zandbijen direct afgelopen.
Tussen de sporen van de bulldozer
is ca 1 meter ruimte. In die tussenruimte
bleek op een deel de bodem niet verstoord
geweest te zijn en konden de bijen in beperkte
mate zowel uitsluipen als opnieuw nestelen.
Hier leren we uit dat als machines steeds in
hetzelfde spoor blijven rijden, de negatieve
invloed grotendeels beperkt blijft tot dat
spoor zelf.
Conclusies:
• Bodemverstoring door overrijding met zware
machines blijkt op de bijen een verwoestende
uitwerking te hebben.
• Als de machines steeds precies over elkaars
spoor blijven rijden, blijft de negatieve invloed
tot die sporen beperkt. Als het echt niet anders
zou kunnen, heeft dat de voorkeur boven
het overrijden van de hele nestaggregatie.
Gezien de problemen in de communicatie,
is aan te bevelen nooit voor een gedeelte-
lijke overrijding te kiezen, maar steeds de
gehele nestplek te beschermen. Een foutje
is immers zo gemaakt.
Tot slot
In 2008 is deze nestplek verder geheel verloren
gegaan. Het wegvallen van het bosmicroklimaat
speelt hier waarschijnlijk een grote
rol. Met de andere nestaggregatie waar alles
volgens plan verliep gaat het nog steeds
redelijk goed, al zijn ook hier de aantallen
terug gelopen.
Dank
Dank aan SBB, Provincie Zeeland en DLG
voor hun compromisbereidheid in de keuze
voor het behoud van de nestaggregaties,
en in tweede instantie ook voor het behoud
van de verstoorde nestplek. Aan Sandra
Dobbelaar voor de hulp bij het inventariseren
en Sandra en Elke Hartinger voor de
hulp bij het maken van de afvangtent.
Literatuur
• Calle L. en Dobbelaar S, 2005, De Zwartrosse
zandbij in Braakman Noord, uitgave SBB
en De Steltkluut.
Luciën Calle
Foto’s: Klapekster16-11-2011 Westdorpe- Bert van Broekhoven
Overwinterende Klapekster in Zeeuws
Vlaanderen
In Zeeland zal je niet snel Klauwieren tegenkomen.
In het voorjaar en najaar is er een kleine
kans op de waarneming van een trekkende
Klapekster. Een enkeling zal ook daadwerkelijk
overwinteren. Dit jaar was dat het geval nabij
de Amaliaweg nabij Westdorpe. Vanaf 6 november
tot 14 januari is de Klapekster daar
regelmatig gezien, gefotografeerd en gefilmd.
Ik had tot dat moment 2 keer een trekkende
Klapekster gezien op de telpost Margarethapolder.
Op 16 november heb ik op een
mooie dag een aantal mooie foto’s kunnen
maken. Ik was erg tevreden weet ik nog.
Klauwieren in Nederland
Naast de hierboven genoemde Klapekster is
de Grauwe Klauwier de enige soort Klauwier
die in Nederland nog broedvogel is. Hij is blijkbaar
bezig met een herovering van Nederland.
De Klapekster is verdwenen als broedvogel
maar vermoedelijk licht toenemend als overwinteraar.
De foto’s van de Grauwe Klauwier
en de Roodkopklauwier hieronder heb ik
gemaakt op Lesbos waar Klauwieren algemeen
zijn. Daar vindt je verder ook nog de
Maskerklauwier en Kleine Klapekster. Buiten
de Klapekster worden en in Zeeuws Vlaanderen
geen ander Klauwieren waargenomen. De
laatste waarneming van een Grauwe Klauwier
dateert van begin jaren 80.
2012
2012 Jaar van de Klauwieren
2012 is door Vogelbescherming Nederland
en SOVON Vogelonderzoek Nederland uitgeroepen
tot het Jaar van de Klauwieren.
Een jaar lang staan zowel de Klapekster
(wintergast) als de Grauwe Klauwier (broedvogel)
centraal.
Voor meer info: www.jaarvandeklauwieren.nl.
Mocht u 1 van de hierboven genoemde vogels
zien in 2012 dan zou ik het erg op prijs stellen
als u dan de datum, locatie en de soort door
geeft via bertusbvb@gmail.com.
Bert van Broekhoven
Foto’s: Grauwe Klauwier en RoodkopKlauwier mei 2011 Lesbos- Bert van Broekhoven
central
De Steltkluut
9

waarnemingen
De Steltkluut
10
Waarnemingen 1-10-2011 t/ m 31-12-2011
In onderstaand overzicht zijn alleen
bijzondere waarnemingen van vogels
vermeld. Marcel Capello wordt bedankt
voor het beoordelen van de inhoud van
dit artikel en het geven van opmerkingen
en aanvullingen.
Regio: Midden en Oost Zeeuws-Vlaanderen
(vanaf grofweg het Paulinaschor tot en met
Saeftinghe).
Nieuwe meldingen: Nieuwe meldingen
kunt u sturen naar bertusbvb@gmail.com.
De voorkeur gaat uit naar registratie via
www.waarneming.nl. Bij de waarnemingen
vermelden: datum, aantal, leeftijd, geslacht,
ter plaatse of overtrekkend en dergelijke.
Gebruikte afkortingen:
Diverse waarnemers = Div.wrns, Braakman-
Noord BN, Braakman-Zuid BZ, Telpost Margarethapolder
TELM, Telpost ’t Hellegat TELH,
Autriche Polder AP, Verdronken Land van
Saeftinghe VLVS, Groot Eiland GE, Paulinaschor
PS.
Futen tot en met eenden: Een IJsduiker
werd op 4-12 gezien bij PS (PD). Tussen 12-11
en 26-11 waren er 2 Casarca’s aanwezig bij
AP (AW,LB,HN). Erg bijzonder was dat bij AP
4 overvliegende Eiders werden waargenomen
(JB), deze worden in onze regio eigenlijk
nooit in het binnenland gezien. Vanaf 23-10
is er langdurig een Koereiger te bewonderen
geweest nabij Axel. Opvallend was de waarneming
van een wel erg late Ooievaar bij
Hulst op 20-11 (AW). Op 3-10 deden LB
en WR een onverwachte waarneming van
een Purperreiger bij AP. De Roerdomp is
gemeld op 2 plaatsen. Bij GE op 31-10 en
18-12 (1) (FvV,HN) en bij Axel (1) op 14-12.
Nabij Zaamslag werd op 16-12 een Roodhalsgans
gezien (LB,JK,MvB). De voor onze
regio zeldzame Topper werd op 4-12 (5)
waargenomen bij de Spaarbekkens(HC). 1
melding van een Zomertaling op 16-10 bij
BN (MC).
Roofvogels tot en met Sterns: 2 meldingen
van een Visarend. Op 15-10 (1) bij Philippine
(LB) en op 16-1 (1) boven Terneuzen (JK).
Bijzonder is de melding van een Eleonora’s
Valk bij BN (JP en JS), helaas werd geen foto
gemaakt. Dit jaar werd de eerste bevestigde
waarneming voor Nederland in de Flevopolders
gedaan. De zeer zeldzame Giervalk
is vanaf 28-10 tot eind december aanwezig
geweest bij AP (vele 100-den waarnemers
uit binnen –en buitenland). Er zijn prachtige
foto’s van gemaakt. Zie www.waarneming.nl.
De Havik is op 3 plaatsen gezien. Op 13-10
(1) bij de Hertogin Hedwigepolder (AK en
JK), op 30-10 (1) bij BZ (WW) en op 17-12 (1)
bij Koewacht (PM). Slechts 3 Rode Wouwen
in deze periode. Op 13-1 (1) bij Zandberg
(WL), op 15-10 (1) bij Philippine (LB) en op
27-11 (1) bij Axel (LB). De Ruigpootbuizerd
is veel minder gezien dan in dezelfde periode
vorig jaar. Nu was het aanmerkelijk zachter.
Op 15-10 (1) bij Philippine (LB), op 16-10
(1) bij Sluiskil (HR) en (1) bij TELM (BV), op
21-10 (1) bij Zaamslag (JK), op 23-10 (1) bij
VLVS (AW) en (1) bij BN (MCr), op 1-11 (1)
bij Philippine (RR), op 4-11 (1) bij VLVS (KL),
op 12-11 (1) VLVS (1) bij VLVS (HC), op 19-11
(1) bij VLVS (HB), op 10-12 (2) bij VLVS (HC)
en op 17-12 (1) bij VLVS (HC,MJ). 1 melding
van een Bokje bij AP (PM). De Bosruiter
werd nog op 4 en 5-10 (1) gezien bij AP
(LB,MvB). De Drieteenmeeuw, een zeevogel,
is op de Westerschelde gezien bij TELM op
17 en 18-12 (1-5) (BvB,HM,BV). Dit na een
aantal dagen storm. Een Geelpootmeeuw
was van 15-10 tot 31-12 aanwezig bij AP
(JV,LB,AW,MC,WF,GL,AK,IW,WV). De zeldzame
Gestreepte Strandloper is op 24-10 gezien bij
AP (LB, YP). Over de Westerschelde bij Walsoorden
werd op 4-10 een Jan van Gent
gespot (MR). Kleine Strandlopers (1-4)
waren aanwezig op 4,5,19 en 24-10 bij AP
(LB). Verder is er nog 1 gezien bij VLVS op
12-11 (HC). Op TELM had BVB op 4-11 het
geluk een groep van 46 Kraanvogels te
zien vertrekken uit het gebied. Ze hadden
daar blijkbaar overnacht. Op 15-11 is er nog
een groepje van 6 gezien bij Philippine (RR).
1 melding van een Krombekstrandloper.
Op 19-10 (1) bij AP (LB). Op 22 en 26-11 is bij
AP een Pontische Meeuw gezien (LB). Op
3 en 4-10 was 1 Temmincks Strandloper
aanwezig bij AP (LB, WR)
Duiven tot en met gorzen: Op 9-12 is
een Bonte Kraai gezien bij Philippine (RR).
Boomleeuwerikken worden in onze regio
alleen overtrekkend gezien. De meldingen
daarvan: Op 9-10 (1) bij TELM (BvB),BV,HM),
op 16-10 (26) bij TELH (MC), op 22-10 (1) bij
St Jansteen (HN) en (68) bij TELH (MC), op 23-10
(1) bij VLVS (AW) en bij TELH (40) (HB)en bij
TELM (3) (BVB,HM), op 28-10 (9) bij Hulst
(HB), op 29-10 (2) bij TELM (BVB) en op 10-11 (1)
bij VLVS (KM). Bij het ringstation in VLVS
werd op 13-10 een Buidelmees gevangen
door (KM,JT). AW zag er op 20-10 3 in VLVS.
Slechts 2 meldingen van de Europese Kanarie.
Op 1-10 (1) en op 23-10 (1) bij TELH (HB). Bijzonder
is de melding van 16 Fraters bij VLVS
door AW. Fraters worden de laatste jaren
nog slechts zelden waargenomen. Op 5-11,
18-11 en 24-12 werd door AW een Geelgors
gezien nabij St Jansteen. De niet alledaagse
Grote Pieper is op diverse plaatsen solitair
trekkend waargenomen. Op 1-10 bij TELH (HB),
op 2-10 bij VLVS (MJ), op 2-10 bij Kloosterzande
(HB), op 2-10 bij TELM (BVB,HM), op 3-10 bij
AP (LB,HM,RR,PM), op 12-10 bij TELH (HB) en
op 12-10 bij TELM (BVB). Bij Hengstdijk werd op
10-10 door HB een IJsgors gehoord. Klapeksters
zijn solitair gezien op enkele plaatsen.
Op 4-10 bij de Riet- en Wulfdijkpolder (LB), op
13-10 bij VLVS (KM,TJ), op 22-10 bij Axel (RR),
op 31-10 bij Zaamslag (BV) en vanaf 6-11
langdurig bij de Amaliaweg nabij Westdorpe
2012
(Div.wrns). Zie het stuk elders in het blad. Bijzonder
is de waarneming op 4-12 van een
erg late Oeverzwaluw bij VLVS door AvdW.
Op 26-11 zag HN een Raaf nabij St Jansteen.
Een Sneeuwgors is langdurig foeragerend
gezien bij VLVS op 16-10 (BVB,HC,HB,MJ). De
zeldzame Strandleeuwerik werd op 17-12
gezien in VLVS (HB). Vermeldenswaard is de
waarneming van 971 trekkende Veldleeuwerikken
op 14-10 (BVB) bij TELM. Meldingen
van Velduilen: Op 3-10 (1) bij Walsoorden
(KM,JT), op 13-10 (1) VLVS (WDB), op 3-11
(1) bij Kloosterzande (MvB), op 6-11 (1)
VLVS (KM,JT), op 19-11 (1) bij PS (PD), op
19-11 en 20-11 (1) (HB,WK), OP 27-11 (1) bij
Hengstdijk (LT), op 4-12 (1) bij PS (PD), op
17-12 (1) VLVS (HC,HB,), op 25-12 (1) bij BN
(PM) en op 27-12 (3) VLVS (JK). Van 11-12 tot
13-12 werd bij St. Jansteen een Witkoppige
Staartmees gezien door HN. Een 2e werd
gezien op 18-12 bij Philippine door RR. De
Zwarte Specht van het Clingse Bos werd
op 20-10 en 18-11 gezien door AW.
Exoten: Op 19-11 was bij VLVS een Australische
Casarca aanwezig (HC). Op 4 en 5-10 werd bij
AP een Bahamapijlstaart gezien (LB,MvB).
Hieronder volgen de namen van de mensen,
van wie ik gegevens heb verwerkt in bovenstaande.
De afkortingen zijn in de tekst verwerkt.
L Bekaert (LB), W de Block (WdB), J Bokelaar (JB),
B v Broekhoven (BvB), H Bun (HB), M v Bunderen
(MvB), M Capello (MC), H Castelijns (HC), M
Crapoen (MCr), P Dhaluin (PD), W Faveyts (WF),
M Jeurissen (MJ), A Klarenberg (AK), J Klarenberg
(JK), A Kleibeuker (AK), J Kolijn (JK), W Konings
(WK), G Lamers (GL), W Lansman (WL), K Leysen
(KL), P Maas (PM), K Minnaar (KM), H Molenaar
(HM), H Nijskens (HN), Y Pieters (YP), J Poortvliet
(JP), W Ranschaert (WR), H Reijnhoudt (HR), R
Remijnse (RR), M Roos (MR), J Spinnewijn (JS), J
Tramper (JT), L Tromper (LT), J Veldman (JV), F v
Velzen (FvV), W Vergoossen (WV), B Vroegindeweij
(BV), I Weststrate (IW), A vd Wiel (AvdW), A
Wieland (AW), W Wisse (WW),
Bert van Broekhoven
Foto: Kraanvogels 4-11-2011 Bert van Broekhoven Foto: Kraanvogels 4-11-2011 Bert van Broekhoven
waarnemingen
De Steltkluut
11

weidevogelproject
De Steltkluut
Boerenlandvogels in de Kieldrechtpolders
vijf jaar later
In 2006 en 2011 hebben Wim Lansman en
ondergetekende de Kieldrechtpolders (de Nieuw
– en Groot Kieldrechtpolder) geïnventariseerd
in het kader van het weidevogelproject.
In dit gebied bevinden zich een heleboel
kreken, waaronder de Vlaamse kreek, Dievegat,
Vuilmuil, Zestigvoet, Zandbergse kreek, Rotte
kreek en Kleine kreek. De kreken zijn in beheer
bij Staatsbosbeheer (SBB). De Vlaamse kreek
wordt sinds 1996 jaarlijks gemonitord.
Bij sommige kreken waaronder Vuilmuil
en Dievegat waren dit jaar de akkerranden
speciaal ingezaaid met kruidenrijke bloemenmengsels
met daarin bloemen zoals de Wilde
Margriet en Klaprozen. Op de akkers werden
gewassen verbouwd. We kwamen verschillende
graansoorten tegen, aardappelen en
bloembollen van de tulp.
We hebben besloten om in 2011 behalve
de weidevogels ook alle andere broedvogels te
monitoren. We hebben een overzicht gemaakt
met de territoria van de meest opvallende
soorten vogels. Voor wat betreft de weidevogels
zien we bij veel soorten een dramatische
achteruitgang. Enkele soorten grondbroeders
die recent sterk zijn afgenomen zien we in
onderstaande tabel weergegeven.
De toe – en afname na 5 jaar ( 2006 en2011) voor deze polders wordt vergeleken met de 20-jarige
trend van de soort in de gehele Zeeuwse ecologische hoofdstructuur (Zeeuwse EHS in 1990
-2009) en met landelijke trendgegevens uit de meest recente data van Sovon.
A = Afrika-ganger. * = landelijke trend gegevens SOVON 2009/2010
2006 2011 Toe en
afname
Zeeuwse
EHS
Grauwe Gans 76 38 -- ++
Wilde Eend 121 73 -- 0/-*
Bergeend 33 16 -- +/-*
Slobeend 17 11 - 0
Krakeend 10 8 - ++/+*
Kievit 22 - - 0
Scholekster 15 7 -- -/-*
Meerkoet 48 38 - 0/-*
Waterhoen 40 24 -- -/-*
Bruine Kiekendief 11 6 -- 0
Opvallende toename van grondbroeders zoals Fazant, Patrijs en Kwartel
2006 2011 Trend EHS
Fazant 29 52 ++ -
Patrijs 1 3 + -
Kwartel (A) 3 5 +
Patrijs en Kwartel hebben geprofiteerd van de rijke akkerranden. De territoria van deze vogels
bevonden zich deels in deze akkerranden. Ook de Gele Kwikstaart neemt toe, de Veldleeuwerik
blijft stabiel in een relatief hoge dichtheid en de Graspieper neemt af. Er is ook een opvallende
toename van de Kuifeend. De Grutto blijft in klein aantal stabiel bij de Vlaamse kreek en dit jaar
zijn er incidenteel ook weer enkele territoria geweest van de Tureluur.
2006 2011 Trend EHS
Gele Kwikstaart (A) 18 30 += 0/+*
Veldleeuwerik 16 16 0 -
Graspieper 7 3 - +
Kuifeend 2 11 ++ 0/+*
Grutto (A) 2 2 0 +
Tureluur 0 2 +? +/-*
Veel moerasvogels, struweel -en bosvogels doen het in deze polders goed. Verruiging van de
vegetatie bij de kreken en verdroging zorgt voor verandering van het biotoop. Het totaal areaal
aan riet lijkt eerder toe dan af te nemen. Sommige kreken zijn praktisch dichtgegroeid. Elders in
Zeeland en Nederland zien we ook een toename van ruigtebroeders en moerasvogels.
2006 2011 Trend EHS
Rietzanger (A) 35 80 ++ ++
Bosrietzanger (A) 34 44 + -
Sprinkhaanzanger (A) 1 5 + +
Kleine Karekiet (A) 193 196 0 0
Blauwborst (A) 39 42 0 +
Snor (A) 3 3 0 /+*
Rietgors 57 74 + -
Grasmus (A) 24 42 ++ +
Zwartkop(A) 5 13 ++ ++
Tuinfluiter (A) 12 12 0 +
Houtduif 28 33 + 0
Tjiftjaf (A) 13 27 ++ +
Fitis (A) 2 2 6 + 0
Overwinteraars als Heggenmus, Winterkoning en Merel zijn afgenomen. Mogelijk hebben de
vorst en sneeuwperiodes in de laatste twee winters hieraan bijgedragen. Deze twee jaar zijn niet
meegenomen in de trend van de EHS. Kraaiachtigen zijn toegenomen. Het gunstige biotoop
met hoge bomen speelt waarschijnlijk een rol. Dat geldt ook voor andere boombewoners. De
Groene spechten hebben de laatste twee koudeperiodes redelijk doorstaan.
2006 2011 Trend EHS
Winterkoning 59 35 -- +/-*
Heggenmus 16 6 -- +
Merel 20 14 - +
Ekster 8 7 -? -
Gaai 1 3 + +
Zwarte kraai 14 20 + +
Kauw 3 4 + +
Wielewaal (A) 3 4 + -*
Boomkruiper 1 2 + +
Grote Bonte Specht 4 5 + +
Groene Specht 9 8 0-? 0/-*
Hieronder volgen nog de territoria van enkele niet eerder genoemde typische soorten van dit
dijken- en krekenlandschap. De Roodborsttapuit is een goed voorbeeld van een soort die het in
deze polders goed doet, de Zomertortel een voorbeeld van een soort die het niet goed doet.
2006 2011 Trend EHS
Roodborsttapuit 6 9 + +*
Koekoek (A) 11 10 0- -
Grote Lijster 4 3 - -*
Zomertortel (A) 1 0 - -
Baardman 0 1 0
De Steltkluut
2012
12 13
weidevogelproject

weidevogelproject
De Steltkluut
14
Samengevat kunnen we stellen dat in de
Kieldrechtpolders verschillende soorten
eenden sterk achteruit zijn gegaan. Dat is
in tegenstelling met de trendlijn van de EHS
tot 2009. Voor de Grauwe Gans en de Canadese
Gans geldt dat er sprake lijkt te zijn van stabilisatie.
De droge zomer van 2011 heeft niet bijgedragen
aan een beter broedsucces van de
steltlopers.
Zijn er over tien jaar nog Scholeksters, Kieviten
en Bruine Kiekendieven in onze polders te
vinden? Het broedsucces van de Bruine
Kiekendieven gaat achteruit; vaak mislukken de
legsels al in de nestbouwfase en/of eifase.
Wel werd er nog volop gebaltst. We vermoeden
dat een paar genesteld heeft in een naburig
graanveld. Mogelijk voldoen sommige
verdroogde rietvelden ook niet meer als
geschikte nestplaats. De toename van
predatoren zoals kraaiachtigen, Buizerd
en grotere zoogdieren zoals vossen heeft
waarschijnlijk een rol gespeeld bij predatie
van nesten van grondbroeders. Eind maart
werd een volwassen Knobbelzwaan vermoord
terug gevonden zonder kop nabij de Tournayputten.
Mogelijk verrast op het nest door
een Vos? Ook een Grauwe Gans en Canadese
Gans werden zonder kop teruggevonden bij
de Vlaamse kreek. De toename van het aantal
bezette territoria van andere grondbroeders
zoals Fazant, Patrijs en Kwartel staat hiermee
Foto van een lezer
in contrast, hoewel het onduidelijk is of hier
veel jongen zijn grootgebracht. Op slechts
twee plaatsen werden jonge Fazanten gezien.
Opvallend is ook dat veel Afrika-gangers
een stijging laten zien die mogelijk meer
samenhangt met gunstige omstandigheden
(lees: normale hoeveelheid neerslag) in de
overwinteringsgebieden en in de broedgebieden.
Een voorbeeld hiervan is de Rietzanger.
Tenslotte is het leuk om te vermelden dat we
een territorium van de Kleine Bonte Specht
in het bos bij de Zestigvoetkreek hebben
ontdekt en een zeker broedgeval van een
Engelse Gele Kwikstaart. We hebben een
mannetje gezien die met voer naar een nest
vloog om vervolgens weer weg te vliegen
met poep in de bek. Helaas kon dit nest later
niet meer worden teruggevonden en waren
de jongen mogelijk reeds uitgevlogen.
Huub Bun
Literatuur:
JW. Vergeer -Beleidsmonitoring broedvogels EHS en
beheergebieden in Zeeland 2006-2009
Van Dijk, Vergeer e.a – Broedvogelindexen in 2010:
veel Afrikagangers positief, maar water en strandvogels
negatief, in Sovon nieuws 24e jaargang september 2011
Zwarts L, Bijlsma R,van der Kamp J en Wymenga E - Living
on the edge, Wetlands and birds in a changing Sahel
Foto: Libel- Ronny Baute, Terneuzen
Duurzaamheid begint bij het ontwerp
De natuur kent geen afval. Dat is een uitvinding
van mensen. In 2002 introduceerde de chemicus
Michael Braungart samen met architect
William McDonough de Cradle to Cradle
visie (C2C). Redenerend vanuit de stelling
“afval is voedsel”, braken zij er een lans voor
om al in de productiefase rekening te houden
met het hergebruik van alle grondstoffen,
waardoor er geen reststoffen overblijven.
Letterlijk ‘van wieg tot wieg’, parallel aan de
voedselketen.
Een producent die werkt op basis van Cradle
to Cradle, streeft naar het beste product op
basis van totale kwaliteit. Die houdt zowel
rekening met het beschermen van het milieu,
als met consumenten en productieomstandigheden.
Hij beschouwt schoenen die worden
gemaakt op basis van kinderarbeid als een
slecht product. Noemt iets wat afval wordt,
een gebrekkig product.
Een heel bezondere traktatie
2012
Recycling vinden deze producenten niet genoeg,
omdat recycling in de praktijk ‘downcycling’
betekent. Veel teruggewonnen grondstoffen
worden alleen nog verwerkt in minderwaardige
producten. Zo gaan bijvoorbeeld
metalen als kobalt, chroom, mangaan en
wolfraam nu voorgoed verloren als ze in
een auto worden verwerkt.
Inmiddels werken wereldwijd vele honderden
bedrijven op basis van de uitgangspunten
van C2C. In de C2C productengids kunt u
opzoeken welke producten nu al beschikbaar
zijn, waarvan geen reststoffen overblijven
na gebruik. Bijvoorbeeld de Econova televisie
van Philips. http://www.cradletocradle.nl/
home/483_c2c-productengids.htm. Steeds
meer gebouwen worden gebouwd op basis
van dit principe, zoals het nieuwe gebouw
van het Instituut voor Ecologie in Wageningen
en het Stadhuis van Venlo.
Meer achtergrondinformatie en voorbeelden:
http://www.cradletocradle.nl/ of
http://www.duurzaamheid.nl/c2c/.
Hanneke Smulders
Met de knotwerkgroep waren we aan het
werk bij de familie de Maat aan de Altenastraat
te Hoek, waar we getrakteerd werden
op een wel heel bijzondere taart. Een heuse
Steltkluut taart, inclusief knotboom, knotters,
zagen ed..
cradle to cradle
De Steltkluut
15

klein maar ...
2
Foto: Lucien Calle- Gewone duikerwants
Het wateroppervlak: Spiegel met
twee zijden
Waar zitten de beestjes in de sloot? De eerste
gedachte is dat ze allemaal voortdurend
rondzwemmen. Maar er zijn maar weinig
soorten die dat kunnen. Vissen kunnen dat
wel, dankzij hun zwemblaas. Dat is een blaas
met lucht. Ze kunnen zelf regelen hoeveel
lucht er in die blaas moet zitten. Daarmee
kunnen ze het gewicht van het water exact
gelijk maken aan hun eigen gewicht. Hierdoor
kan een vis stijgen en dalen in het water. Of
zoals een stekelbaarsje, blijven zweven in
het water. Verder kunnen eigenlijk alleen
larven en poppen van de pluimmug dat. Zij
hebben vier piepkleine zwemblaasjes.
Watervlooien, die zomers vaak als wolken in
het water zweven, kunnen wel steeds rond
blijven zwemmen door het water. Ze blijven
zwemmen door steeds met hun voelsprieten
neerwaartse slagen te maken. Als ze daarmee
ophouden, zinken ze naar de bodem. Ook
klikkervisjes kunnen rond blijven zwemmen,
dankzij hun staartjes. Dan is er nog de karperluis
die, op zoek naar een vis, zelf als een
mini platvisje door het water zwemt. Daarmee
hebben we de meeste wel gehad.
Het is ook niet zo slim om veel door het open
water te zwemmen: je valt op! Je moet dus snel
zijn of andere maatregelen treffen: jezelf
verstoppen, niet opvallen of heel doorzichtig
zijn. Zelfs een uitstekende zwemmer als
de geelgerande watertor, zwemt maar een
klein deel van de dag door het water als hij
van de ene rustplaats naar de andere gaat.
Meestal hangt hij hangt ademend aan de
oppervlakte, rust tussen de waterplanten of
onder een steen op de bodem en verstopt
zich daarbij zo goed mogelijk.
Het wateroppervlak is een belangrijk en bijzonder
leefgebied. Op zomerse dagen ligt
het stil als een spiegel. Onder deze spiegel
is er veel te beleven. Maar de spiegel zelf is
ook heel interessant. Het wateroppervlak
vormt namelijk een onzichtbaar vlies dat
toch heel stevig kan zijn. Zo stevig zelfs dat
sommige dieren er op kunnen lopen.
De kracht die het wateroppervlak stevig
maakt noemen we oppervlaktespanning.
Grotere wezens zoals mensen en kikkers,
merken er niets van als ze in het water springen.
Maar voor de kleinste is het een taaie, stroperige
laag waar ze niet doorheen, maar ook niet
meer vanaf kunnen. Een kleine libel die op
het water valt is meestal reddeloos verloren.
Juist omdat er hier zoveel slachtoffers vallen,
is er altijd voedsel. En dus hebben een aantal
soorten er hun leefgebied van gemaakt.
Hun lichaam is aangepast om er te kunnen
leven. Op hun lijf en poten zorgen ingevette
haren of een bijzondere structuur er voor dat
het water wordt afgestoten. Het bekendste
voorbeeld is wel de schaatsenrijder, die over
het oppervlak glijdt alsof het een ijsvlakte
is. Geholpen door bijzondere voeten loopt
dit insect op het water en zakt het niet door
het vlies. Het drukt er alleen kleine kuiltjes
in, zoals een trampolinespringer in het zeil.
Sterker nog: hij kan er zelfs op springen als
op een trampoline. Valt er een klein vliegje
op het water, dan zijn schaatsenrijders er als
de kippen bij om het hapje aan te boren en
leeg te zuigen. Draaikevertjes, die half in en
half op het water liggen, leven van gevallen
insecten. Ook de vijverloper beweegt zich
af en toe over het water om ook een graantje
mee te pikken.
De onderkant van het wateroppervlak is de
plaats waar veel dieren zich verzamelen om
adem te halen. Want bijna alle diersoorten,
ook die onder water, hebben zuurstof nodig.
En als ze niet genoeg hebben aan de zuurstof
in het water moet die uit de lucht gehaald
worden. Dus moeten ze naar boven, naar de
oppervlakte. Zelfs vissen komen aan de oppervlakte
om het zuurstofrijke bovenlaagje
Foto: Eric Speksnijder- Brune Schaatsenrijder
Foto: Lucien Calle- Platte waterwants aan het wateroppervlakt
op te happen als er te weinig in het water
zit. Veel insecten “hangen” een tijd aan het
wateroppervlak om lucht in te ademen.
Geelgerande waterkevers en bootsmannetjes
bijvoorbeeld. Sommige insecten doen dit
heel vaak en hebben daarvoor speciale borstels
en adembuizen. Dat kun je bijvoorbeeld zien
bij muggenlarven, die belangrijk voedsel zijn
De wolf in ons land?
In ons land kwam vroeger een aantal diersoorten
voor die er nu niet meer zijn. Sommige
zijn verdwenen omdat ze zijn uitgestorven.
Denk maar aan de mammoet of sabeltandtijger.
Sommige komen in andere landen
nog steeds voor, zoals de wolf of lynx.
Grote roofdieren zijn er in ons land niet. Toch is er
soms ineens een spectaculaire waarneming.
Zo werden er vorig jaar ineens wolven gezien.
In België bij het dorpje Gedinne werden afgelopen
zomer regelmatig schapen doodgebeten.
Een dierenarts dacht dat een lynx
de dader was. Lynxen zijn grote katachtigen.
Onderzoekers bekeken de bijtsporen van een
dood schaap en ontdekten dat het geen lynx
was. Het leek eerder om een ontsnapte hond
te gaan. Ze hingen een nacht een filmcamera
bij het dode schaap. Na het bekijken van de
beelden zagen ze een beest dat op een hond
leek en heel voorzichtig aan het schaap snuffelde.
Al snel werd duidelijk dat dit bange dier
geen hond was. Er werd nog twee nachten
gefilmd en de beelden werden ook aan een
wolvenkenner getoond. Inderdaad was het
een wolf!
Ook in Nederland werd een wolf gezien, bij
Duiven bij Arnhem vlak bij de grens met
Duitsland. Verschillende mensen maakten
foto’s en stuurden die naar de vereniging
‘Wolven in Nederland’. Specialisten gaven
aan dat het een wolf kon zijn, maar ze durfden
het niet met zekerheid te zeggen. Al jaren
2012
voor vissen en bootsmannetjes.
Je zou verwachten dat je de dieren hier voor
het opscheppen hebt, maar ze schieten wel
bliksemsnel naar beneden als ze jou met
het net zien! …
Anja van der Giessen
voorspellen wetenschappers dat de wolf er aan
komt. Vanuit Duitsland trekken ze steeds
verder richting ons land. Het lijkt er op dat
ze nu vlak bij zijn. Maar of ze ooit in ons land
kunnen blijven is maar de vraag. Als we grotere
natuurgebieden zouden hebben, kunnen
we ze misschien weer terug krijgen.
Mensen zijn erg bang voor wolven. Maar wist
je dat wolven heel erg bang zijn voor mensen?
Het is erg moeilijk om in de natuur een wolf
te zien te krijgen. Ze zijn erg schuw en blijven
op grote afstand van mensen. Je hoeft dus
niet bang te zijn dat een wolf je achtervolgt
of op eet, zoals in het sprookje van Roodkapje.
De grootste wilde dieren die bij ons in de
buurt voorkomen zijn vossen en reeën. Wie
een beetje moeite doet, kan die makkelijk
te zien krijgen. Voorlopig moeten we het dus
nog even zonder deze prachtige dieren doen.
Sandra Dobbelaar
Foto: Lucien Calle- Gegroefde Haarwaterroofkever
Foto: Damherten- Sandra Dobbelaar
wie is er bang?
3

legt ieder vogel...
4
Foto: huiszwaluwnest en foto meerkoet- Sandra Dobbelaar
Foto: 1: Jonge merels 2: nest merel- Sandra Dobbelaar
In mei…
Als de lente net begonnen is kun je dat aan
de vogels merken. Veel vogels zingen en
zoeken een partner om samen een nestje te
bouwen. Want in mei leggen alle vogels een
ei. Of toch niet?
Eigenlijk hebben veel vogels in mei al lang
een ei gelegd. Kijk maar eens om je heen
buiten.
Vaak zijn er zelfs al jonge vogels te horen en
te zien. Dus niet alleen in mei worden er eitjes
gelegd.
Elke vogel kiest een eigen plekje om een
nest te bouwen. Een merel doet dat op een
andere plek dan een kraai. En ieder doet dat
op een heel eigen manier. Nesten zijn er in de
vorm van een kommetje, buideltje, bolletje,
ze kunnen hangen of zelfs drijven.
Hoe stevig en ingewikkeld een nest is, hangt
er van af of de jongen nog in het nest moeten
blijven na het uitkomen van het nest of niet.
Kieviten of strandplevieren maken een kuiltje
in de grond. Eenden maken ook een kuil in
de grond, maar ze bekleden dat met stengels
en bladeren. De kuikens verlaten meteen na
de geboorte het nest. Ouder vogels maken
er niet al te veel werk van.
De meeste vogels zijn vaak dagen in de weer
met het bouwen. Ze gebruiken daarbij verschillende
materialen. Takjes, stengels, gras
of hooi, modder, speeksel, schelpjes, zand,
veertjes, touw of zelfs plastic. Er wordt gehakt,
geweven, gestapeld en gelijmd.
Het nest van de merel heb je vast wel al eens
gezien. Met dunne takjes en grasstengels is het
tot een stevig kommetje in elkaar gevlochten.
Het nest van de lijster is bijna hetzelfde, maar
de binnenkant wordt bekleed met modder
en mos, zodat het helemaal glad is. Mussen
vlechten ook hun nest in elkaar. Het zijn vaak
kleine schaaltjes van droge grassprieten, zo
groot als een bierviltje. Je vindt ze in de heg
of in de klimop. Duiven lijken niet al te veel
moeite te doen. Die verzamelen takjes en
stapelen die op elkaar. Op een dikke tak of
splitsing van takken leggen ze de takjes neer.
Ze zijn er vaak een hele tijd mee bezig. Toch
is het nest niet meer dan een plat schaaltje.
Niet echt stevig. Het gebeurt dan ook vaak
dat jonge duiven er tijdens een storm uit
vallen. Soms zelfs met nest en al.
Kunstig zijn de nesten van de buidelmees.
Aan het eind van een dunne hangende tak
maakt hij een buidelvormig nest. Sprieten
en stengels worden in elkaar geweven. Het
buideltje wordt donzig gemaakt doordat
er pluis van bloeiende wilgen en lisdodden
tussen wordt gestopt. Het zakje krijgt een
tunnelvormige kleine opening als ingang.
Vaak hangen deze nesten boven het water
of moeras. Ze moeten dus stevig gemaakt zijn.
En er zijn ook nog vogels die helemaal geen
nest bouwen. De koekoek bijvoorbeeld. Die
legt zijn ei gewoon bij een andere vogel in het
nest. Ook de ransuil doet niet al te moeilijk.
Die gebruikt een oud nest van eksters en
kraaien.
Op de volgende pagina zie je foto’s van verschillende
nesten. Weet jij welke vogel bij
welk nest hoort?
Kies uit: Grote bonte specht, heggenmus,
ekster, pimpelmees, merel, zanglijster, huiszwaluw,
huismus, wilde eend en winterkoning.
Als je alle nestjes denkt te weten, draai dan
de pagina op zijn kop en dan kan je de namen
bij de foto’s lezen.
Sandra Dobbelaar
winterkoning zanglijster
huismus
heggenmus grote bonte specht
2012
merel
Weet jij wat het broeikaseffect is? Het is een
natuurlijk verschijnsel dat nodig is voor het
leven. Op deze manier kan de zonnewarmte
vastgehouden worden. Zonder het broeikaseffect
zou het op aarde maar -18 graden
Celsius zijn! Het effect komt door gassen zoals
kooldioxide (CO2) die de zonne-energie
vasthouden in de dampkring. Als de hoeveelheid
van de gassen te veel toeneemt
door met name menselijke activiteiten
(gebruik van auto’s, uitstoot van fabrieken,
enzovoort), houden de gassen meer zonneenergie
vast. En dat is minder goed, want
dat kan leiden tot klimaatveranderingen.
Je hebt nodig:
2 glazen, 1 slakom die groot genoeg is om
over een glas te zetten (op z’n kop), een
thermometer, water, één spot of zonlicht.
Vul 2 glazen voor driekwart met water. Zet
de glazen slakom op z’n kop over één van
de glazen. Laat het licht van het lampje over
pimpelmees
wilde eend
ekster
Klimaatveranderingen: Het broeikaseffect
de beiden glazen schijnen of zet ze in de
volle zon. Wacht ten minste 1 uur. Meet met
de thermometer de temperatuur van het
water in beide glazen. Wat merk je?
De temperatuur van het water onder de
slakom is veel hoger. In de proef heeft de
slakom dezelfde rol als het broeikasgas dat
de warmte van de zon in onze dampkring of
buitenlucht vasthoudt!
Anja van der Giessen
Foto: Benodigheden- Sandra Dobbelaar
eens proberen!
5

goed om te weten
6
Foto: 27x PET= 1 fleece- Sandra Dobbelaar
Recycling van plastic
Weet jij wat er gebeurt nadat je een plastic
fles bij het plastic afval hebt gegooid?
Het afval wordt eerst naar het scheidingscentrum
gebracht. Dat is in de milieustraat.
In dit centrum scheiden de medewerkers de
verschillende soorten plastic.
Er zijn twee soorten plastic flessen. Als jouw
fles niet doorzichtig is, betekent het dat hij
is gemaakt van HDPE (Hoge Dichtheid Poly
Ethyleen). Het is het plastic dat gebruikt
wordt om melk- en wasmiddelflessen te maken.
Bezoek aan de Milieustraat
Bij de Milieustraat hoorden de Stekkertjes
hoeveel van ons afval nog bruikbaar is: hout,
gipsplaten, bouwpuin, plastic, TL-lampen,
papier, metaal, elektrische apparaten, glas,
frituurolie en tuinafval. In de grijze container
Als jouw fles wel doorzichtig is, is hij waarschijnlijk
gemaakt van PET (Poly Ethyleen
Terephtalate). Dan is het plastic glimmend.
Op de bodem van de fles kun je een stip
zien en de binnenkant van de hals van de
fles is zacht. Voor het inleveren van deze
flessen krijg je statiegeld in de winkel. Kijk
op het etiket!
Je kan ze ook bij het plastic afval doen. De
zo gescheiden flessen worden vermalen en
gewassen. Van deze plasticsoorten worden
water-, limonade- en azijnflessen gemaakt.
Behalve plastic flessen wordt veel meer
plastic ingezameld, zoals plastic tassen, bekers
voor yoghurt en ijs, snoepzakken, plantenpotten,
deksels en boterkuipjes. Van dit
plastic wordt uiteindelijk poeder gemaakt
in de vorm van pailletten. Deze pailletten
worden vervoerd naar fabrieken die er nieuwe
dingen van maken.
Weet jij waar de plastic pailletten voor zijn?
Die worden gebruikt om draden of vezels te
maken voor kleding, vulling voor dekbedden,
knuffels, eierdozen, buizen om regenwater
weg te laten lopen en bv. gieters. Er zijn 27
PET-flessen nodig om een fleecetrui te maken
en 11 melkflessen van HDPE om 1 gieter te
maken.
Anja van der Giessen
voortaan alleen brandbaar afval is de les!
Verder zoveel mogelijk apart aanleveren en
er kan weer iets van gemaakt worden. Recycling
heet dat.
Hanneke Smulders
Foto: Stekkertjes bij het grof vuil- Hanneke Smulders
Foto: Een veld vol paardenbloemen- Sandra Dobbelaar
De bloem met de vele namen
De Paardenbloem is een wilde plant en komt
bijna overal ter wereld voor. Hij groeit in weilanden,
naast wegen en op braakliggend terrein.
De gladde, gekartelde bladeren staan als een
rozet om de lange wortel, die heel diep de
grond in gaat. Je moeder of vader of misschien
jezelf hebben zeker al eens geprobeerd een
paardenbloem uit het grasveld te graven.
Dit is bijna onmogelijk zonder dat een stukje
wortel in de grond blijft zitten. En dit betekent
natuurlijk dat over paar dagen weer een
nieuwe paardenbloem zal komen.
De stengels zijn kaal en hol en bevatten wit
melksap, dat bruine vlekken op je huid en
kleren kan achterlaten. Dus opgelet!
De bloem van de paardenbloem bestaat
eigenlijk uit vele kleine felgele bloemetjes.
De Paardenbloem bloeit voor het eerst in
april en meestal in augustus voor de tweede
keer. De gele bloem opent zich bij zonsopgang
en sluit zich in de schemering en bij regen.
Wanneer de bloem is uitgebloeid verschijnen
de bekende pluisjes (parachutes). De pluizen
worden door de wind heel makkelijk verspreid,
dit is ook de reden dat je soms ook
hele grote gele velden kan zien.
Wat heb je nodig?
1 of meerdere plastic bekertjes waarin je
een gat kan en mag maken
Heleboel paardenbloemen (alleen de stengels)
Iets waar je de beker kan opzetten, zodat je
een verhoging krijgt.
Hoe wordt het gemaakt?
Maak voorzichtig een gat in je bekertje, niet
te groot, maar zodat je het beginnetje van je
waterleiding erin kan stoppen en het water niet
naast gaat druppelen. Voeg zoveel mogelijk
paardenbloemenstengels zo aan elkaar dat
je het smalle einde in een dikkere einde van
een andere stengel stopt en voorzichtig in
elkaar duwt, zodat ze goed in elkaar blijven
2012
In het Spaans, Engels en Duits wordt de
bloem Leeuwtand genoemd, dit verwijst
naar de getande (gekartelde) bladeren.
De Franse naam pissenlit (pis in bed) komt
van de vochtafdrijvende werking van de
plant. Je moet er erg van plassen als je de
bladeren eet. De plant heeft zijn Nederlandse
naam te danken omdat paarden
(maar ook varkens en konijnen) deze bloem
heel erg lekker vinden.
Maar in Nederland heeft deze bloem nog veel
meer namen, zoals: hondstong, hondebloem,
konijnenbladeren of pisbloem. Kinderen bliezen
op de bloem tot alle ‘pluisjes’ weg waren
en deden daarna een wens. Zo ontstond
de naam blaasbloem. In Zeeland noemen
we de paardenbloem ook pissebed, pissebaede
tot pisseblomme, maar ook de naam
melkwiet hoor je soms.
Boeren rookte vroeger in het voorjaar hun
woonhuis en stallen uit met paardenbloemen.
Het doel van dit ritueel was, om de boerderij
te reinigen van allerlei onzuiverheden.
Maar je kan natuurlijk ook heel leuke dingen
doen met de paardenbloem. Al eens een
waterleiding van de stengels gemaakt?
Hieronder zie je hoe je aan de slag moet gaan.
zitten. Dit kan je natuurlijk zolang maken
hoe jezelf wil. Of je kan ook meerdere gaten in
je beker en meer leidingen weg laten gaan.
Maak maar iets fantastisch mee!! Veel succes!
Foto: Bloeiende en uitgebloeide paardenbloem- Sandra Dobbelaar
een wens doen
7