Een kruis slaan voor web - Raad voor de Klinische Pastorale ...

!
'(
" # $%% &

‘HET VALT NIET MEE,’ ZEI DE PAD.
‘Wat niet?’ vroeg de vlieg.
‘Als je iets niet weet,’ zei de pad.
De vlieg zat zijn voelsprieten te poetsen, terwijl de pad achterover leunde tegen de wilg.
‘Wat weet je niet?’ vroeg de vlieg terwijl hij één voelspriet tegen het licht hield.
‘Waarom ik nooit boos ben,’ zei de pad.
De vlieg stak de voelspriet weer naar boven en keek de pad van opzij aan. Hij wist dat de pad
heel boos kon worden. Dan zwol hij langzaam op, werd rood of paars en brulde op een
eigenaardige schorre manier. Iedereen die maar enigszins tijd had kwam hem dan bekijken,
voelde aan zijn woedende vel, kneep in een kwade knie of snoof de geur van zijn razernij diep
in zich op. Er was niemand die zo schitterend boos kon worden als de pad.
‘Niemand legt mij ooit een strobreed in de weg!’ kwaakte de pad verontwaardigd.
‘Nou…’ zei de vlieg.
‘Wat bedoel je met Nou…?’ zei de pad.
‘Volgens mij,’ zei de vlieg, ‘word je om het minste geringste al kwaad.’
‘Welk minste geringste?’ vroeg de pad.
‘Elk minste geringste,’ zei de vlieg, ‘en soms zelfs om niets!’
De pad stond op en werd iets groter.
‘Zoals nu bijvoorbeeld,’ zei de vlieg.
‘Wat nu?’ riep de pad, terwijl hij verschoot van kleur.
‘Nu word je toch boos.’
‘Ik word helemaal niet boos!’ brulde de pad.
‘Je bent nu heel boos,’ zei de vlieg. ‘Echt waar.’
‘Niet!’ schreeuwde de pad. ‘Niet! Boos! Ik!’
Zijn kaken kraakten en zijn ogen schoten woedende vonken in het rond. De vlieg bekeek hem
van alle kanten.
‘Niet te geloven,’ mompelde hij. ‘Niet te geloven.’
De pad zwol nog steeds op en stampvoette ook. Zijn kleur was nu geel met rode strepen.
Zelden nam hij die kleuren aan.
‘O, o, o,’ zei de vlieg.
Het was aan het eind van de middag en het begon te waaien. De wind maakte een sissend
geluid in de buurt van de ogen van de pad. De vlieg genoot met volle teugen, terwijl de stem
van de pad oversloeg en het tenslotte helemaal begaf.
‘Kom,’ zei de vlieg, toen de zon achter de horizon verdween, ‘ik moet weer eens verder.’ Hij
klopte de pad op een van zijn ziedende schouders en vloog weg.
De pad bleef daar alleen achter. Pas toen het helemaal donker werd nam zijn woede weer af.
‘Het valt niet mee,’ mompelde hij, toen hij zijn stem weer terug had, en hoofdschuddend liep
hij naar huis.
Uit: Toon Tellegen, Misschien wisten zij alles
2

INHO UDSO PGAVE
‘Het valt niet mee,’ zei de pad.
Inhoud
Voorwoord
Inleiding
Hoofdstuk 1: Agressie
1.1 Begripsverheldering
1.2 Ontstaan en functie van agressie; sekse- en klassenonderscheid
1.2.1 Het ontstaan van agressie
1.2.2 De functie van agressie
1.2.3 Gender- en klassenonderscheid
1.3 Theologische aspecten van agressie
1.3.1 Agressie in God
1.3.2 Agressie jegens God
1.3.3 Agressie jegens mensen in de naam van
God
1.3.4 Overwegingen van systematischtheologische
en hermeneutische aard
Hoofdstuk 2: Pastores en agressie
2.1 Verborgen agressie
2.2 Pastores en agressie
2.3 Oorzaken van en factoren in het moeizaam omgaan met agressie
2.3.1 Persoonlijkheid
2.3.2 Opvoeding en pastorieleven
2.3.3 De kerkelijke context
2.4 Persoonlijke spiritualiteit
2.5 Voor- en nadelen van verborgen agressie
Hoofdstuk 3: Zelfdifferentiatie, leiderschap en agressie
3.1 De huidige setting van het pastoraat
3.2 Zelfdifferentiatie en leiderschap
3.2.1 Zelfdifferentiatie
3.2.2 Leiderschap
3.3 Zelfdifferentiatie, leiderschap en agressie
Hoofdstuk 4: Pastorale supervisie en agressie
4.1 Leren in supervisie
4.1.1 Integratie op het eerste niveau
4.1.2 Integratie op het tweede niveau
4.2 Pastorale supervisie en verborgen agressie
4.2.1 Het aspect van “verborgenheid” als
schaduwthematiek
4.2.2 Het hulpverleningsmodel van Lang en
Van der Molen toegepast op supervisie
4.2.3 De agressie van de supervisor
Hoofdstuk 5: Conclusies en aanbevelingen
Literatuur
2
3
4
6
8
8
10
10
12
13
14
15
16
17
18
19
19
20
27
27
31
31
33
36
38
38
39
39
40
43
45
45
46
47
48
48
49
56
58
61
3

VOORWOORD
Eén van de aardige dingen van de opleiding tot pastoraal supervisor bij de Raad voor
Klinische Pastorale Vorming en Pastorale Supervisie in Nederland is, dat je nog eens wat van
Nederland ziet. Met opleidingsmodules door het hele land ontstaat een nieuwe kijk op het
Nederlandse wegennet en heb ik zo mijn eigen gedachten ontwikkeld over de efficiency van
de Nederlandse Spoorwegen. Ik heb met andere ogen leren kijken naar Amersfoort, Nunspeet,
Nijmegen, Vught, Tilburg; maar ook Amsterdam en Doorn werden plaatsen van betekenis.
Uiteraard staan deze plaatsen voor veel meer dan een geografische verkenning. Het werden
voor mij vindplaatsen van modellen, werkwijzen en structuren; factoren in het ontwikkelen
van een nieuwe werkidentiteit. Het werden leerplekken in mijn vorming tot supervisor. Aan al
deze plaatsen zijn mensen verbonden, ieder in hun eigen betekenis, die een onuitwisbare
invloed hebben achtergelaten in het proces dat ik de laatste jaren heb doorgemaakt en op, niet
minder dan dat, mijn menszijn. Ik ben hen daar dankbaar voor. Bij de afronding van mijn
opleiding en het voltooien van dit werkstuk noem ik hier graag hun namen.
Allereerst mijn begeleider van dit werkstuk en leersupervisor, drs. Sjaak Körver. De tweede
serie ‘supervisie over supervisie’ is zeker dankzij jouw begeleiding tot een ‘integrerende’
ervaring geworden. De losse eindjes kwamen samen, hier en daar werd nog eens een nieuw
thema gevonden, maar deze tweede serie was zeker de fase waarin de losse delen tot een
geheel werden. In de begeleiding van de scriptie betoonde je je een nauwgezet en kritische
lezer en gesprekspartner, niet snel tevreden, maar door je enthousiasme zeer stimulerend.
Tweede lezer en mijn contactpersoon tijdens vrijwel de gehele opleiding was drs. Johan Smit.
De jaarlijkse contactmomenten over de voortgang van de studie waren steunend en soms
‘weldadig confronterend’. Dank voor je beschikbaarheid daarin.
Ook mijn eerste leersupervisor dr. Piet Zuidgeest bedank ik vanaf deze plaats. Het was een
goede ervaring onder de ambachtelijkheid van deze ‘meester’ de eerste schreden te zetten op
het supervisiepad.
Met plezier denk ik ook terug aan de cursorische delen van de opleiding en dank daarvoor,
naast eerder genoemden, drs. Hennie Kievit, drs. Wim Smeets; daarbij ook drs. Hanneke
Elich van het Ruth Cohninstituut. Bij prof. dr. Gerben Heitink was het leerzaam tentamen
doen.
Zoals gezegd: ook Doorn en Amsterdam waren van betekenis. Het was een voorrecht om als
co-trainer aan de tweede KPV van het theologisch seminarium op Hydepark in Doorn te
kunnen werken. Drs. Kees Waardenburg dank ik voor alles wat ik van hem heb geleerd, voor
de ruimte die hij bood en de vriendschappelijk collegiale samenwerking. In Amsterdam
volgde ik de Voortgezette Opleiding Pastorale Gespreksvoering aan de RIAGG Zuid-Nieuw
West (tegenwoordig GGZ Buiten Amstel), als vrije cursus. Wat ik daar leerde van drs. Jaap
Roosjen en drs. Jan Bodisco Massink was van onschatbare waarde voor mijn pastorale werk,
maar bleek ook een belangrijke inspiratiebron voor supervisie en het hier voorliggende
werkstuk.
De opleiding van de Raad is een wat ‘eenzame’ opleiding. Er is maar weinig contact met
andere sio’s. Daarom was het goed een studiemaatje te hebben. Samen de stof lezen,
ervaringen delen was van belang voor de voortgang van het proces. Dank je wel, Karen van
Huisstede voor de vele uren van gesprek en vriendschap.
4

Ik ben met mijn dankbetuigingen nog niet aan het einde. De protestantse wijkgemeente i.w. De
Dorsvloer te Spijkenisse dank ik voor de vele weken extra studieverlof. Met name vriend en
collega ds. Dick Sonneveld ben ik dankbaar voor zijn niet aflatende steun. Het is een
voorrecht om elf jaar inmiddels met jou zo nauw samen te werken.
Van 1986 tot 1988 volgde ik de Pastoraal Psychologische Leergang te Utrecht. Mijn eerste
supervisie-ervaring. Ik ontving supervisie van drs. Gerard Vergouwen. Hij zag kennelijk toen
al, waar ik nog lang geen oog voor had, getuige zijn woorden: ‘er schuilt een supervisor in
jou’. Ik heb daar met regelmaat niet in geloofd in de achterliggende jaren. Ik ben het toch
geworden. In dankbare herinnering draag ik dit werkstuk aan hem op.
Tot slot: Carla, Martine, Anne-Ruth en Tijmen. Wat jullie voor mij betekenen draag ik in mijn
hart. Bij een andere gelegenheid dan dit voorwoord deel ik dat met jullie.
Alle lezers wens ik net zo veel plezier bij het lezen van dit voorliggende werkstuk als het mij
gebracht heeft bij het onderzoek en het schrijven.
Spijkenisse, herfst 2004
Theo van Leeuwen
5

INLEIDING
Het zou wel eens zo kunnen zijn dat pastores gemakkelijker een kruis slaan, dan met de vuist
op tafel slaan. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat zij gemakkelijker dat teken van verzoening
maken (of dat nu letterlijk gebeurt, dan wel figuurlijk – dit laatste voor de protestanten onder
ons) dan het conflict aangaan of hun boosheid tonen. Het zou ook nog wel eens zo kunnen
zijn dat pastores – als in het verhaal van de pad – niet weten van zichzelf dat ze boos zijn.
Dit zou allemaal wel eens zo kunnen zijn. Het is vast te ver gezocht, maar wat doet toch dat
agressieve woordje “slaan” in zo’n verzoenend gebaar als het maken van een kruisteken?
In mijn ontwikkeling als pastor is het beschikbaar krijgen van mijn eigen agressie en het
durven en kunnen inzetten daarvan een belangrijk aspect geweest. Allereerst vormde het de
erkenning van ook deze kant van mijn persoonlijkheid. Daarnaast heeft het geholpen in het
innemen van een meer onafhankelijke positie in de kerk. Ook heeft het, zo denk ik, de
kwaliteit van mijn pastoraat in belangrijke mate verhoogd. Het heeft geholpen anderen meer
“op hun eigen benen te laten staan” en verantwoordelijkheden daar te houden waar ze horen.
Ook voor mijn leiderschap van een geloofsgemeenschap is dit van belangrijke waarde
gebleken. Ik benoem deze aspecten als een vorm van betere zelfdifferentiatie.
In mijn ontwikkeling als supervisor is eenzelfde lijn zichtbaar. Ook hier ontdekte ik hoezeer
het op constructieve wijze kunnen hanteren van mijn agressie helpend is om vastgelopen
processen weer vlot te krijgen, om supervisanten bij zichzelf en hun leren te bepalen.
Deze ontwikkelingen liepen niet gelijktijdig, maar deels na elkaar. In feite moest ik in de
opleiding tot supervisor nog weer langs een heel aantal stations, dat ik in het kader van
trainingen en supervisie over mijn eigen pastorale werk al eens gepasseerd was. Waarmee
voor mij duidelijk werd dat deze thematiek niet zomaar op orde is (ongetwijfeld zal dat per
persoon verschillen).
Maar zou ik zoveel anders zijn dan mijn collega’s? In de supervisies die ik inmiddels zelf gaf
en in wat ik om mij heen in de wereld van de kerk zie gebeuren, kreeg ik het vermoeden dat
het niet onmiddellijk bewust zijn en beschikbaar hebben van de eigen agressie vaker
voorkomt en dat pastores er baat bij zouden hebben daarover te leren. Onmiddellijk kwam
toen de vraag op of en op welke wijze supervisie daarin van betekenis kan zijn.
Interessant daarbij is, vooral in pastorale supervisie, de vraag of er ook een relatie bestaat
tussen het godsbeeld van de pastor en het kunnen omgaan met deze thematiek. Ik denk dan
vooral aan de dogmatische notie van de Ira Deï
Zo werd de grote lijn voor dit werkstuk geboren.
Vooronderstelling
Ik ga uit van de volgende vooronderstelling: het zich bewust zijn en kunnen hanteren van de
eigen agressie in het gemeentewerk leidt tot een betere zelfdifferentiatie en daarmee ook tot
een meer adequaat geestelijk leiderschap van pastores.
Vraagstelling
Ik stel mij in dit werkstuk de volgende vraag:
Op welke wijze kan supervisie bijdragen aan de bewustwording en het constructief
hanteren van de agressie en daarmee aan een betere zelfdifferentiatie en aan een beter
ontwikkeld leiderschap van de pastor/supervisant?
6

Doelstelling
De doelstelling is tweeledig:
Ik wil dat dit werkstuk
• inzicht verschaft op het gebied van verborgen agressie bij pastores, als aandachtsveld
voor pastorale supervisie en
• methodische aanwijzingen formuleert hoe pastorale supervisie kan bijdragen aan de
bewustwording en een meer constructief inzetten van de agressie, opdat daarmee een
betere zelfdifferentiatie en een beter ontwikkeld leiderschap ontstaan.
Doelgroep
Met dit werkstuk heb ik pastoraal supervisoren op het oog.
Opzet
Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden, moet worden ingegaan op een aantal
deelvragen, dat in de achtereenvolgende hoofdstukken aan de orde komt.
In hoofdstuk één staat de vraag centraal wat agressie is. Naast begripsverheldering, wordt
aandacht gegeven aan het ontstaan en de functie, sekse- en klassenonderscheid en de
theologische waardering.
Hoofdstuk twee gaat over de vraag hoe pastores eigenlijk omgaan met agressie. Aan de hand
van supervisiecasuïstiek wordt gedemonstreerd dat agressie veelal op “verborgen” wijze
wordt geuit. Tevens wordt ingegaan op literatuur en onderzoeken die aangeven dat pastores
meer dan gemiddeld moeite hebben met het hanteren van de eigen agressie. Factoren die
daarin van betekenis zijn worden besproken. Tevens wordt de vraag gesteld of in de
persoonlijke spiritualiteit van de pastor ook ruimte is voor de agressieve kanten in God.
In hoofdstuk drie wordt het verband aangegeven tussen zelfdifferentiatie, leiderschap en
agressie tegen de achtergrond van de huidige setting van het pastoraat en kerkelijk werk.
Hoofdstuk vier gaat in op de betekenis van supervisie voor deze thematiek. Na een beknopte
weergave van wat supervisie is, wordt “verborgen agressie” als schaduwthematiek benoemd.
Het hulpverleningsmodel van Lang en Van der Molen wordt aangereikt als een onderliggend
concept waarbinnen verborgen agressie ook in supervisie kan worden “bewerkt”.
In hoofdstuk vijf volgen dan de conclusies en enkele aanbevelingen en afsluitende
opmerkingen.
Dit werkstuk gaat over basispastores. Dat heeft er mee te maken dat ik in dit werkstuk wil
uitgaan van wat ik zelf in het superviseren ben tegengekomen en dat ik zelf in deze omgeving
werk. Het is voorstelbaar en ook waarschijnlijk dat wat in dit werkstuk beschreven wordt, ook
van toepassing is op velen die in andere vormen van pastoraat en geestelijke verzorging
werkzaam zijn.
Vanuit het besef dat het pastorale beroep, alsmede het supervisorschap door zowel vrouwen
als mannen wordt uitgeoefend, tracht ik zoveel mogelijk inclusief te schrijven of vrouwelijke
en mannelijke vormen af te wisselen.
Bijbelcitaten zijn afkomstig uit de vertaling 1951 van het Nederlands Bijbelgenootschap.
7

HOOFDSTUK EEN AGRESSIE
In dit eerste hoofdstuk wordt het begrip ‘agressie’ verkend. Ook enige andere, verwante
termen worden onderzocht op hun betekenissen (1.1). Vervolgens wordt beknopt ingegaan op
de verschillende visies op het ontstaan van agressie en op de functie van agressie. Ook sta ik
stil bij gender- en klassenonderscheid (1.2). Het hoofdstuk wordt besloten met het benoemen
van een aantal theologische aspecten van agressie (1.3).
1.1 Begripsverheldering
Agressie is een woord dat zowel in kerkelijke als in algemeen maatschappelijke context vele
bedenkingen oproept. Agressie wordt allereerst met geweld en vernietiging geassocieerd. Al
lang bestaat de stilzwijgende afspraak dat dergelijke uitingen van agressie moeten worden
geweerd en in onze tijd is dat niet langer stilzwijgend, maar worden uitingen van geweld met
beroep op normen en waarden veroordeeld. Nog altijd en steeds meer zijn idealen belangrijk
als: aanpassing en vriendelijkheid en vooral controle houden over heftige emoties.
We houden deze idealen hoog in een wereld die aan de andere kant van geweld is
doortrokken. De achterliggende decennia werden we wereldwijd geconfronteerd met bloedige
oorlogen, geweld tegen zwakken, huiselijk geweld en extreme incidenten die we betitelen als
“zinloos geweld” en waartegen duizenden op de been zijn in stille tochten. “Agressief”
rijgedrag veroorzaakt eveneens talloze slachtoffers. Terroristische aanslagen veroorzaken,
naast het verschrikkelijke leed voor direct getroffenen, diepe angst in deze wereld.
Als een vreemde paradox kent het hedendaags amusement in de vorm van film en
videospelletjes extreme vormen van vernietigende agressie.
Reden genoeg om agressie te weren. Toch wordt in dit onderzoek een pleidooi gehouden voor
het inzetten van agressie. Om dit pleidooi te verstaan is het nodig onderscheid te maken in een
aantal begrippen die verwant zijn aan agressie en in het woord agressie zelf. Om maar met dat
laatste te beginnen: de oorsprong van het woord agressie ligt in het Latijnse werkwoord
aggredior dat de volgende betekenissen heeft 1 :
1. naar iemand of iets toegaan
2. met een bepaald doel tot iemand of iets gaan:
2a. zich tot iemand wenden, iemand zoeken te winnen
2b. aanvallen, gerechtelijk vervolgen
2c. tot iets overgaan, aan iets beginnen, iets ondernemen
De kern van het woord ligt in het: op de ander toegaan. Het is daarmee een relationeel begrip.
Het zegt iets over de verhouding tussen de een en de ander.
Het doel van agressie kan verschillend zijn.
Enerzijds kan in agressie de positieve bedoeling gelegen zijn, de eigen kracht en macht in te
zetten om contact te bewerkstelligen, dan wel te herstellen, een kwetsing tot uitdrukking te
brengen of om deze weer goed te maken. Ook kan het de bedoeling zijn tot uitdrukking te
brengen zich van de aanval die deze kwetsing teweegbracht, te distantiëren. In dit opzicht
kunnen we spreken van constructieve agressie.
Anderzijds kan agressie tot doel hebben de ander te beschadigen, te verwonden. Dan is
agressie de uitdrukking van de wens de eigen kracht meedogenloos in te zetten, misschien wel
omdat de eigen onmacht om anders met de dingen om te gaan, zo groot is. Beschadiging van
1 Muller, F., E.H. Renkema, A.D. Leeman, Beknopt Latijns-Nederlands woordenboek, Groningen, 1970
8

de ander is niet altijd doel, maar soms ook het gevolg van het willen bereiken van een ander
doel, bijvoorbeeld het vestigen van de eigen macht. In deze tweede betekenis is agressie met
geweld en vernietiging verbonden. We spreken hier van destructieve agressie.
Juist in deze tweede betekenis heeft agressie ingang gevonden in ons taalgebruik. Toch is het
van belang om de onderscheiding in het agressiebegrip te zien en te doordenken, omdat
anders het kind met het badwater wordt weggegooid. Want er schuilt dus een positieve
betekenis in het woord agressie, evenals in ergernis, trouwens.
De agressie kan uitdrukking zijn van de wens contact tot stand te brengen, communicatie te
herstellen, vastgelopen situaties te doorbreken, stilstaande processen weer vlot te krijgen,
maar ook aandacht te vragen voor kwetsingen die zijn aangedaan, erkenning te vinden voor
aangedane schendingen, herstel van de eigenwaarde.
Zijlstra kent, afgezien van pathologische agressie ten gevolge van biologische of
psychopathologische stoornissen, een groot aantal vormen van ‘normale’ agressie, die een
verschillende betekenis hebben. “Hoe uiteenlopend deze betekenissen ook mogen zijn, zij
gaan allen terug op de grondstructuur van de mens, nl. de mens als een ‘wordend’ wezen, dat
communiceren moet, wil het zich ontplooien in de richting van zijn unieke bestemming, met
andere woorden, de vele vormen van agressie zijn in laatste instantie slechts te verstaan vanuit
de polariteit van individualisatie en participatie.” 2
Verwante termen
In ons spraakgebruik zijn er nogal wat woorden die wij met agressie verbinden en die, hoewel
zij verschillende zaken betreffen, vaak ook door elkaar gebruikt worden.
Ik noem er enkele uit het boek van Klessmann 3 . Hij noemt: ergernis, woede, wrok,
vijandigheid, haat en geweld. In feite vormen de verschillende woorden verschillende stadia
op een soort continuüm van constructieve agressie naar destructieve agressie.
Ergernis en woede zijn emoties die optreden wanneer het vestigen van contact, het rechtzetten
van wat in de ogen en beleving van het subject niet terecht is, of het zich teweer stellen tegen
of na een kwetsing aan de orde is.
Bij wrok en vijandigheid is sprake van langer durende toestanden van gevoel. Het is het
gevolg van gefrustreerde ergernis: ergernis die er niet toe heeft geleid dat de situatie
veranderd is of de communicatie hersteld.
Wanneer deze wrok of vijandigheid zodanig wordt dat iemand uitsluitend nog op de
beschadiging en wellicht vernietiging van de ander uit is, spreekt men van haat.
Geweld, tenslotte, is het eindpunt van het hele spectrum van bovenstaande vormen en
agressieve uitingen: het destructieve, beschadigende, vernietigende aspect van agressie drukt
zich in fysiek geweld uit. In een uitbraak van geweld doen mensen dingen die zij anders nooit
zouden doen; de betrekking op het eigen denken en voelen, alsook op de ander, waartegen het
geweld zich richt, is verloren gegaan.
Nog twee termen wil ik hier noemen.
De eerste is: toorn.
Ook hier gaat het over een gevoel. Het is wat sterker dan ergernis. Het woord doet archaïsch
aan. In het dagelijks taalgebruik is het woord bijna verdwenen (de spellingscontrole van Word
2002 benoemt het ook als ouderwets taalgebruik). Maar in het religieus taalgebruik speelt het
echter nog een belangrijke rol. Daarom noem ik het woord apart. De herkomst van het woord
gaat terug op de woorden ‘verscheurdheid’ en ‘scheiding’ en wijst in de richting van een
2 Zijlstra 1969, 137
3 Klessmann 1992, 24-31
9

kwetsing die iets daarvan tot uitdrukking brengt, zoals ‘niet meer meetellen’ of ‘afgewezen
zijn’.
De tweede term is een woord dat nauw verwant is aan agressie en dan vooral met de
constructieve kant, namelijk: assertiviteit.
Bij assertiviteit gaat het om een afgewogen betrokkenheid, zowel op de eigen wensen,
gedachten, gevoelens en aanspraken, als op die van de ander. Het doel van assertiviteit is
eveneens communicatie, maar ook samenwerking en oplossing van problematieken die voor
beide partijen bevredigend zijn.
1.2 Ontstaan en functie van agressie; sekse- en klassenonderscheid
1.2.1 Het ontstaan van agressie
De visie op het ontstaan van agressie is complex. In de loop van de vorige eeuw is de visie op
het ontstaan van agressie ook steeds weer gewijzigd 4 .
Aangeboren instinct
Allereerst was er sprake van agressie als een aangeboren en daarmee biologisch verschijnsel,
behorend tot ons menselijk (of dierlijk) instinct.
Deze visie werd vertegenwoordigd door de sociobioloog Konrad Lorenz.
Uit zijn onderzoeken onder diersoorten bleek dat agressie een middel is om het territorium te
bewaken; dit heeft weer tot doel de voedselvoorziening veilig te stellen. Het aanvallen van
andere dieren staat daarmee in het teken van het vergroten van de eigen overlevingskansen.
Daarnaast wordt agressie gebruikt om de hiërarchie vast te stellen; wat van belang is,
bijvoorbeeld, in de paartijd.
Dieren kennen ook een ingebouwd “rem”mechanisme, zodat er niet onnodig slachtoffers
vallen. Zo geven wolven en honden hun onderworpenheid aan door hals en buik aan de
overwinnaar te tonen.
Uitingen van agressie hebben dus een nuttige functie voor dieren en stoppen als het doel is
bereikt.
Zo zou volgens Lorenz agressie bij de mens ook werken. Dat waarneembaar is dat bij mensen
regelmatig de grens van doelmatigheid wordt overschreden, heeft te maken met dat de “rem”
bij mensen minder is ontwikkeld. De cultuur speelt hierin een belangrijke rol, naast het feit
dat mensen nu eenmaal van nature niet zijn uitgerust met aanvalswapens als slagtanden,
klauwen, wurgspieren of giftanden. De mens hoeft niet altijd tot openlijke en fysieke agressie
over te gaan. Culturele structuren en de ontwikkeling van de intelligentie maken het mogelijk
agressie op andere wijze en op andere tijdstippen te uiten.
Overigens is er ook een waarneembaar fysieke kant aan menselijke agressie: versnelde
hartslag, oplopende bloeddruk, verkleuring van de huid, veranderingen in motoriek.
Aangeboren drift
Ook Freud gaat uit van een aangeboren agressie. Anders dan Lorenz spreekt hij niet van
instinct, maar van drift. Kinderen dragen deze drift van nature in zich en moeten in de loop
van de tijd rekening houden met anderen om hen heen. In de loop van de opvoeding en onder
invloed van het inmiddels gevormde geweten wordt de drift min of meer beteugeld en
omgevormd tot positieve energie, waardoor het mogelijk wordt om maatschappelijk
geaccepteerde doelstellingen te verwezenlijken.
4 Ik maak gebruik van het overzicht uit Oostrik/Ruigrok 1999, 2 – 6. Gezien de omvang van dit werkstuk moet
deze weergave beknopt blijven.
10

Op de functie van agressie vanuit het standpunt van de psychoanalyse en de objectrelatietheorie
kom ik in de volgende paragraaf van dit hoofdstuk terug.
Aangeleerd gedrag
Volgens de sociale leertheorie, waarvan Bandura een belangrijke vertegenwoordiger is, moet
agressie niet beschouwd worden als een aangeboren drift, maar als aangeleerd gedrag. Als
kinderen merken dat agressie “loont”, dat wil zeggen, dat het een voor hen gunstig resultaat
sorteert, dan is de kans groot dat zij zich agressief blijven gedragen. Er is dan geleerd van de
positieve consequentie. Anderzijds leren kinderen (en volwassenen) door imitatie. Ouders,
broers en zussen, maar ook leeftijdgenoten en, bijvoorbeeld, televisie, zijn belangrijke
voorbeelden.
Via straffen en belonen wordt kinderen geleerd om met hun agressie om te gaan.
Skinner verfijnt de opvattingen van Bandura. Bandura gaat er vanuit dat het leren in vrijheid
ontstaat, maar Skinner betwijfelt dit. In de maatschappij is steeds weer sprake van
conditionering. Gewenst gedrag wordt beloond, ongewenst gedrag afgeleerd. De mens is
individueel niet vrij om te kiezen.
Eenmaal eigen gemaakt gedrag valt moeilijk af te leren, zelfs als er negatieve consequenties
volgen. Volgens Patterson is een agressief kind geneigd om agressieve bedoelingen in het
gedrag van de ander te zien, ook al is dit feitelijk niet het geval. Daardoor ontstaat al snel een
vicieuze cirkel.
Frustratie
John Dollard verdedigt het standpunt dat agressie ontstaat op grond van frustratie. Wanneer
het individu zich belemmerd weet in zijn wensen of behoeften zal het daarop reageren met
een agressieve uiting. Deze frustratietheorie heeft veel kritiek gekregen. Hoewel er wel een
verband lijkt te bestaan met agressie, is het niet zo dat frustratie per definitie tot agressie leidt.
Er zijn ook andere reacties denkbaar. Het zou wel zo kunnen zijn dat agressie, die niet geuit
wordt, zich opstapelt, tot de rand van de emmer is bereikt en een onbeduidend voorval de
spreekwoordelijke frustratiedruppel kan zijn die tot een uitbarsting van alle opgekropte woede
leidt.
Cognities, cultuur en maatschappij
Hoe wordt bepaald gedrag benoemd? Men realiseerde zich onder invloed van de cognitieve
psychologie dat de benaming en daarmee de cognitieve invulling van belang was. In sommige
culturen komen bepaalde woorden, waarmee wij in onze westerse wereld agressief gedrag
aangeven, niet voor. Daarmee zijn meteen nog twee factoren gegeven: de culturele en de
maatschappelijke. Uit antropologisch onderzoek blijkt dat wat in de westerse maatschappijen
individuele uitingen zijn, bij, bijvoorbeeld, bepaalde Afrikaanse stammen groepsfuncties zijn.
De agressie is hier niet de uiting van een individu, maar krijgt gestalte en wordt ook
gekanaliseerd en gereguleerd in het geheel van de clan 5 .
Wat wij als agressie benoemen heeft eveneens te maken met cultuurpatronen en
levensfilosofieën.
Volgens Klessmann zijn de opeenvolgende theorieën niet te verstaan als uitsluitingen van
voorgaande theorieën, maar vooral het bewijs van de complexiteit van het agressiebegrip.
5 Zie hiervoor Klessmann 1992 en DiGiuseppe, R., “ Developing the Therapeutic Alliance with Angry Clients”
in Bernard/IJzermans 2004, 136-140
11

Uiteindelijk lijkt het van belang dat bij de gedachtevorming rondom het ontstaan van agressie
rekening wordt gehouden met het biologisch-fysiologische aspect; het cognitieve
psychologische aspect en het aspect van de sociale en maatschappelijke kaders.
1.2.2 De functie van agressie
In het psychoanalytisch denkkader is diepgaand nagedacht over de functie van agressie. Freud
stelde agressie min of meer aan destructiviteit gelijk. Dat heeft het denken over agressie zeer
beïnvloed. Bij latere object-relationisten wordt dit klassieke begrip van agressie gerelativeerd
en ook verruimd. Over de functie van agressie vanuit ontwikkelingspsychologisch
gezichtspunt wil ik, zonder te streven naar volledigheid, een aantal aspecten naar voren halen.
Freud verstond de agressie als een deel van de seksuele drift. In het psychoanalytisch kader
werden bepaalde vormen van depressie gezien als naar binnen gekeerde agressie, ontstaan
door het verloren gaan van het oorspronkelijke object, waarop de seksuele drift zich richtte.
Daardoor kon agressie ook gezien worden als de drift die aan de libidineuze drift haar kracht
en energie geeft. Maar dat betekent dat agressie in zekere zin voorwaarde is voor het kunnen
geven van liefde, toewending en nabijheid. Het is de kracht die ons op de ander ook in
libidineuze zin doet toegaan. Daarmee is agressie van belang in de ontwikkeling van het
vermogen om object relaties aan te gaan.
Zijlstra noemt als grondpolariteit van het menselijk bestaan, de dynamiek tussen Zelf en
Wereld, met als subpolariteiten o.a. individualisatie en participatie, naast onafhankelijkheid en
afhankelijkheid. 6 Deze polariteit wordt zichtbaar in het proces van scheiding en individuatie.
In de vroege kindertijd maakt een kind zich los van de moeder en verkent gaandeweg de grote
buitenwereld. Enerzijds is er nog de behoefte aan veiligheid en geborgenheid, anderzijds het
verlangen om zelfstandig op zoek te gaan en zich in de nog onbekende buitenwereld te
wagen. Dit loskomen is te zien als een belangrijke stap in onze ontwikkeling en een van de
vroegste uitdrukkingen van een positieve agressieve kracht. Het brengt ons het besef bij een
ander te zijn dan de moeder; een zelfstandig individu, dat op de wereld kan toegaan. Deze
scheiding echter, in het licht van onze individuatie, roept ook angst, spanning en pijn op. Er is
agressie voor nodig deze scheiding door te zetten, onder het accepteren van de pijn die dat en
aan de ander en aan het individu zelf doet.
“In der dauernden Spannung van Abhängigkeit und Drang nach Autonomie ist Aggression ein
notwendiger Impuls, um nicht in Abhängigkeit stecken zu bleiben.“ 7 Agressie is daarmee een
noodzakelijke voorwaarde om tot onafhankelijkheid te komen.
6 Zijlstra 1989, 25,26
7 Klessmann 1992, 64
12

Over deze en andere scheidingen in onze kindertijd valt nog iets meer te zeggen. Er is een
samenhang tussen scheiding, angst en ergernis. Bij iedere naderende dreiging van scheiding,
reageren kinderen met angst en ergernis. De ergernis kan uitdrukking zijn van hoop: met de
ergernis wordt het kwetsende van de scheiding tot uitdrukking gebracht, in de hoop dat het
niet meer gebeuren zal, of om de hoop uit te drukken (bij langere afwezigheid) dat de ander
zal terugkeren. De ergernis kan ook uitdrukking zijn van vertwijfeling: het individu heeft de
hoop opgegeven dat de ander nog zal terugkeren en reageert daarop, als uitdrukking van het
ondervonden onrecht, met ergernis (gericht tegen iedereen en alles). Deze patronen van
ergernis blijven ook bij volwassenen herkenbaar.
Soms zijn ergernis en agressie ook vormen van afweer tegen bedreiging.
De bedreiging kan zowel van buiten, als van binnenuit komen (bepaalde driften die een mens
gewaar wordt). Het geeft weer dat de Ik functie intact is!
Overigens kan, omgekeerd, angst ook een afweervorm zijn tegen agressie en ergernis.
In het verband van dit onderzoek is van belang dat Klessmann noteert: “Menschen, die in
einer sehr konfliktvermeidender Umgebung aufgewachsen sind, reagieren häufig viel leichter
auf bedrohliche Situationen mit Angst und entsprechendem Rückzug, statt einmal ihre
Aggression zu mobilisieren.“ 8
Tenslotte is vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief te zeggen dat agressie een
levenskracht of levensenergie bedoelt te zijn, die noodzakelijk is, om het proces van
individuele groei en tussenmenselijke betrekkingen op gang te brengen, om veranderingen te
initiëren en om een gevoel van competentie te krijgen, dat wil zeggen: de beheersing van het
eigen lichaam en de beheersing van andere zaken.
Levenskracht dus, die primair de bron is van iedere beweging, actie, kortom van het leven
zelf. Het dient het lichamelijk in beweging komen en de ontwikkeling van
handelingsvaardigheden. Indammen van de agressieve kracht is derhalve het proces van groei
onderdrukken en inperken.
1.2.3 Gender- en klassenonderscheid
Als het over agressie gaat in het licht van gender, moeten we onderscheid maken tussen
enerzijds de aspecten van het hebben leren omgaan met agressie (het socialisatieaspect) en
anderzijds de beleving en zelfervaring van agressie.
Wat betreft dit socialisatieaspect wijst onderzoek uit dat ouders er op uit zijn dat meisjes
“lachen”. De consequentie daarvan is dat meisjes zijn opgeroepen hun ergernis niet uit te
drukken. Daardoor worden deze gevoelens teruggedrongen en als schuld of innerlijk
onbehagen beleefd.
Meisjes leren vroeg relaties en nabijheid te waarderen. Daar ergernis afstand schept, leren zij
vroeg ergernis te onderdrukken. Uitdrukkingen van ergernis door meisjes worden vaak
ontvangen met bedenkelijk kijken, terwijl men geïnteresseerd kijkt naar het uitdrukken van
ergernis door jongens. Achter een bedenkelijke blik schuilt het gevaar van afwijzing en
onttrekken van liefde; meisjes leren daardoor al vroeg dat ergernis voor relaties bedreigend en
gevaarlijk is.
Meisjes leren dat het niet vrouwelijk is ergernis uit te drukken. De televisie bevestigt deze
beelden: agressie wordt vertegenwoordigd door mannelijke rollen. Daarentegen presenteren
vrouwelijke rollen eerder het object waartegen mannelijke agressie zich richt, of zwakke en
weerloze slachtoffers daarvan.
Bij dit alles moet wel de vraag gesteld worden, of dit nog wel zo sterk geldt en of onder
invloed van het feminisme, daar toch niet iets van een kentering in is waar te nemen?
8 a.w. 68
13

Vrouwen worden uitgedaagd meer assertief naar voren te treden en mannen worden
uitgedaagd hun gevoelens (ook die van kwetsbaarheid en onzekerheid) te laten spreken. 9
Als het nu gaat over de waarneming en zelfwaarneming van agressie blijkt dat er niet zo veel
verschil zit tussen mannen en vrouwen. Vrouwen worden net zo vaak en met dezelfde
intensiteit geërgerd als mannen, overwegend op dezelfde gronden en ook ongeveer met
dezelfde werking. Wel zijn er enige aanwijzingen dat vrouwen minder fysiek reageren op hun
eigen ergernis maar eerder in dat geval over hun gevoelens spreken.
Maar ook mannen uiten zich bij ergernis heel vaak niet openlijk agressief. In verschijnselen is
het enige overduidelijke verschil dat vrouwen, wanneer zij in een situatie betrokken zijn,
waarin ergernis speelt, eerder huilen en zich gekwetst voelen.
Al met al zijn de overeenkomsten groter dan de verschillen.
Vrouwen zullen grotere angst hebben dat de relatie waarin zij staan door de ergernis breekt,
terwijl mannen meer projectief (het zit in de ander) reageren. 10
Ten aanzien van het klassenonderscheid is wel duidelijk verschil waar te nemen.
Middenklasse gezinnen reageren afwerend op sterke gevoelens en dus ook op agressie.
In de sociale onderlagen blijkt agressie openlijker, maar ook meer noodzakelijk om zich in
een dergelijk milieu te kunnen handhaven. Er is veel aanmoediging tot inzetten van agressie,
zeker ter verdediging; er moet echter wel grond voor zijn. 11
Je zou je in dit verband kunnen afvragen wat het betekent dat het overgrote deel van de
Nederlandse kerken bevolkt wordt door overwegend middenklasse mensen. Klessmann werpt
de vraag op of de kerk met haar mijden en veroordelen van ergernis en agressie ook niet juist
hierin de arbeidersklasse van haar heeft vervreemd door niet aan te sluiten bij een belangrijk
aspect van het levensgevoel dat aan deze laag in de samenleving eigen is. 12
1.3 Theologische aspecten van agressie
In een werkstuk over pastorale supervisie kan een theologisch deel omtrent agressie niet
ontbreken. Gezien de omvang van deze scriptie kunnen de notities echter slechts van beperkte
aard zijn. Ik onderscheid bijbels-theologisch achtereenvolgens: agressie in God, agressie
9 Prein 2002, 76
10 Klessmann 1992, 69 en Prein 2002, 74-77
11 Klessmann 1992, 72
12 a.w. 72
14

jegens God en agressie jegens mensen in de naam van God. Ik besluit met enige gedachten
van systematisch theologische en hermeneutische aard. 13
1.3.1 Agressie in God
In de Schrift wordt antropomorf van God gesproken, maar ook antropopathisch, dat wil
zeggen, dat ook als het gaat om emoties, over God gesproken wordt op dezelfde wijze als dat
bij mensen het geval is.
Het woord dat het meest duidelijk een agressieve zijde in God aanduidt, in het Eerste
Testament, is het Hebreeuwse woord dat wij vertalen met ‘toorn’. De grondstam is
verbonden met ‘snuiven’ en de psalmist schrijft dan ook:
Toen dreunde en beefde de aarde en de grondvesten der bergen sidderden en
daverden, omdat Hij in toorn ontbrand was.
Rook steeg op uit zijn neus, verterend vuur kwam voort uit zijn mond, kolen raakten erdoor in
brand.
Ps. 18: 7,8
Het woord ‘toorn’ komt vaak voor in combinatie met dat te vertalen is als ‘wraak’. In
het Nieuwe Testament is het meest gebrui . 14
Als het gaat over agressie in God, dan neemt deze agressie drie gestalten aan.
- De duistere, onverklaarbare agressie.
Er is agressie in God om een duistere, onverklaarbare reden. Het lijkt volstrekte willekeur te
zijn, wanneer de toorn van God ontbrandt. Daar zijn verschillende voorbeelden van te geven,
uiteraard enigszins afhankelijk van de exegese die men pleegt.
Ik noem, bijvoorbeeld, het verhaal uit Exodus 4, waarin Mozes, nadat hij door JHWH
geroepen is om naar Egypte te gaan en het volk te bevrijden, ook daadwerkelijk op weg gaat
en er dan ineens staat:
Onderweg nu, in een nachtverblijf, kwam de Here hem tegen en zocht hem te doden.
Ex. 4: 24
Maar ook in de psalmen wordt geklaagd over verschrikkingen, beleefd als komend van God,
zonder enige reden:
Waarom, o Here, verstoot Gij mij, verbergt Gij uw aangezicht voor mij?
Ik ben ellendig en wegstervend van mijn jeugd aan, ik draag uw verschrikkingen, ik ben radeloos; uw
brandende toorn gaat over mij heen, uw verschrikkingen vernietigen mij;
de ganse dag omringen zij mij als water, zij omsingelen mij tezamen.
Ps. 88: 14 – 17
Het, misschien wel meest indrukwekkende boek dat over deze thematiek is geschreven, Job,
verwoordt het eveneens in dergelijke bewoordingen:
13 Zie voor bijbels theologische noties in verbinding met het onderscheid tussen ‘warme’ en ‘koude’ agressie (te
vergelijken met wat we hierboven constructieve en destructieve agressie noemden) ook: Bodisco Massink, 2004,
28 – 42. Bodisco Massink noemt overigens niet het aspect van de willekeurige agressie in God: “ Gods toorn
bestaat echter binnen het gegeven dat God goed is.” (33)
14 THAT, s.v. ‘af en TDNT, s.v. orgè
15

Gij hebt mijn gehele gezin uiteengeslagen, en mij aangegrepen;
tot een getuige is mij dit geworden: mijn kwaal is tegen mij opgestaan en klaagt mij aan.
Zijn toorn verscheurt en bestookt mij, Hij knerst met zijn tanden tegen mij
Job 16: 7 – 9
- Agressie als gevolg van het falen van mensen.
Een tweede gestalte van agressie in God is de toorn die verklaarbaar is uit het falen van
mensen. Het zondvloedverhaal fundeert de vloed over de aarde vanuit de “boosheid van de
mensen, die groot was op de aarde” (Gen. 6:5).
Soms ook gaat het om persoonlijk falen: Saul die niet volledig het woord uitvoert dat tot hem
gekomen was als goddelijke opdracht (I Sam. 15).
- Agressie als uiting van gekrenkte liefde en hartstocht.
Verreweg het belangrijkste motief voor de toorn van God ligt in het feit dat Israël zijn God
“vergeet”, dat wil zeggen, niet meer rekent met zijn grote daden in de geschiedenis. Israël
verzaakt de liefde van God, wandelt vreemde goden achterna en leeft in het land van belofte
niet met de Woorden van het Verbond, ooit gegeven. De toorn die daarop ontstaat, is
uitdrukking van Gods gekrenktheid, van zijn naijver, maar ten diepste van zijn hartstocht voor
dit Volk, dat Hij bemint.
De keerzijde hiervan is dat zijn toorn zich niet alleen richt tegen Israël, maar ook tegen de
volkeren, die Israël bedreigen. Wie aan Israël komt, komt aan Hem. Zo toont de Schrift God
als een gekrenkte, maar ook hartstochtelijke minnaar, die zijn beminde niet laat vallen, maar
zal redden uit de hand van degene in wie zij gevallen is.
Ook in het Nieuwe Testament wordt herhaald van Gods toorn gesproken.
Wie in de Zoon gelooft, heeft eeuwig leven; doch wie aan de Zoon ongehoorzaam is, zal het
leven niet zien, maar de toorn Gods blijft op hem.
Joh. 3: 36
Want toorn van God openbaart zich van de hemel over alle goddeloosheid en
ongerechtigheid van mensen, die de waarheid in ongerechtigheid ten onder houden,
Rm. 1: 18
Vaak is, in het Nieuwe Testament, de toorn van God een reactie op het kwaad en tegen dat
wat zijn wil weerstaat.
1.3.2 Agressie jegens God
Ook het omgekeerde komt voor, dat mensen hun agressie tonen jegens God.
Mozes keert zich in Numeri 11: 10 – 15 tegen God, als deze voor de zoveelste maal ontbrand
is in toorn. Hij heeft er genoeg van steeds maar klem te zitten tussen God en het volk en
spreekt God daarop aan.
Indrukwekkend is het, hoe Job, in hoofdstuk 16, beschrijft hoezeer hij door God is geraakt,
hoe hij in rouw verkeert, maar dat hij niet wenst te zwijgen en met God als getuige en
pleitbezorger, in feite tegelijk ook God aanklaagt en schreeuwt om recht:
Een rouwgewaad heb ik over mijn huid genaaid, en mijn horen in het stof gestoken;
mijn aangezicht is rood van wenen, over mijn oogleden ligt diepe duisternis,
hoewel geen gewelddaad aan mijn handen kleeft, en mijn gebed rein is.
O aarde! Bedek mijn bloed niet, en mijn geroep vinde geen rustplaats!
Maar ook nu, zie mijn Getuige is in de hemel, mijn Pleitbezorger in den hoge.
16

Ook al bespotten mij mijn vrienden, nochtans richt zich mijn oog schreiend op God,
opdat Hij de mens recht doe tegenover God, en recht doe tussen de mens en zijn naaste.
Job 16: 15-21
Vervolgens zet hij zijn klacht om in verzet, in opstandigheid en hij zou wel eens even naar
God toe willen om Hem zijn zaak uiteen te zetten:
Nu wordt mijn klacht toch tot opstandigheid, hoewel mijn hand mijn zuchten nog bedwingt.
O, dat ik Hem wist te vinden, dat ik tot zijn woning mocht komen!
Dan zou ik Hem mijn rechtszaak uiteenzetten en mijn mond met bewijzen vullen.
Job 23: 2-4
In de Klaagliederen is een diep schuldbesef aanwezig, maar tegelijk ook een gevoel van: zo is
het wel welletjes geweest. Naast de verootmoediging heeft dan ook de opstandige klacht een
plek:
Zie, Here, en aanschouw wie Gij dit hebt aangedaan!
Moeten vrouwen haar eigen kroost eten, de kinderen, die zij koesteren? Moeten in het heiligdom des
Heren gedood worden priester en profeet?
Op de straten liggen ter aarde knaap en grijsaard; mijn jonkvrouwen en mijn jongelingen zijn
gevallen door het zwaard. Ten dage van uw toorn hebt Gij ze gedood, meedogenloos
geslacht.
Klaagl. 2: 20-21
Ook in de psalmen zijn voorbeelden te vinden, dat de mens een geding heeft met God en
vanuit de agressie, vanuit de gekrenktheid, tot God spreekt en dit geding aangaat.
1.3.3 Agressie jegens mensen in de naam van God
In de bijbel is regelmatig sprake van agressie die geuit wordt in de naam van God. De
profeten klagen met kracht koningen aan, valse profeten en vaak ook het volk. Heilige toorn
zou je dit kunnen noemen. Het gaat daarbij om woede om sociaal onrecht en om afval van
JHWH.
Soms ook vraagt de mens aan God om de ander die kwaad doet, te leren haten. De verder zo
innig getoonzette Psalm 139 heeft daarmee een weerbarstig einde:
Zou ik niet haten, Here, wie U haten, niet verafschuwen wie tegen U opstaan?
Ik haat hen met een volkomen haat, tot vijanden zijn zij mij.
Ps. 139: 21,22
Maar ook in Jezus zien we forse uitingen van agressie. Het meest bekend zal ongetwijfeld het
verhaal van de Tempelreiniging zijn. Bij de synoptische evangelisten is sprake van uitdrijven
van handelaren en omkeren van tafels en stoelen; bij de evangelist Johannes maakt Jezus ook
nog gebruik van een zweep van touw (Joh. 2: 15).
Maar ook in zijn bewoordingen laat hij zich soms ongemeen fel uit:
En wie een van deze kleinen, die geloven, tot zonde verleidt, het zou beter voor hem zijn, dat
een molensteen om zijn hals was gedaan en hij in de zee was geworpen.
Marcus 9: 42
17

In het twistgesprek met de Judeeërs in Joh. 8: 31 – 59, neemt Jezus over zijn opponenten
zinnen en woorden in de mond als:
Jullie hebben de duivel tot vader (44);
die was een mensenmoordenaar en jullie willen zijn begeerten doen (44).
Jullie zijn leugenaars (55)
Het is een gesprek, waarin de gemoederen zo hoog oplopen, dat het bijna eindigt met stenen
gooien (8:59).
1.3.4 Overwegingen van systematisch-theologische en hermeneutische aard
De teksten, hierboven genoemd, kunnen in hun betekenis niet zomaar worden overgezet naar
onze tijd en cultuur. Bovendien kenmerkt de theologie van de laatste decennia zich door een
zekere verlegenheid met de notie van de Ira Deï en het gericht. Overigens is onze tijd daar
niet de eerste in. Ook in de vroege kerk had men zo haar moeite. “Een God die zich opwindt
kan nooit de echte zijn, want God is per definitie immuun voor passies. Voor een God die
toornig wordt, moet je je schamen. Hij blijft beneden de norm die wij zelfs aan onszelf stellen.
Inderdaad, daar raken we een teer punt van de Oude Kerk, de strijd tegen de hartstochten, de
passies, die een mens maar onrustig maken en zelfs een heel leven kunnen ontwrichten. God
als onbewogen Beweger lag haar daarom beter dan een God, die emotioneel reageert.” 15
Wij kennen Christus wel als kwetsbaar lam, maar zou Hij ook een tijger kunnen zijn, als in
het gedicht van T.S. Eliot, door Kuitert geciteerd? 16
Dat met deze voorstelling geworsteld wordt en de spanning tussen Ira en Amor Deï voelbaar
blijft, lijkt mij prima. Een te gemakkelijk hanteren van de Toorn Gods is angst opwekkend en
niet vruchtbaar. Aan de andere kant, een volstrekte benadering van God als degene die
uitsluitend Liefde is, doet tekort aan zijn emoties en zijn tegenover zijn.
Voor een goed hermeneutisch omgaan met deze spanning is het ook belangrijk te bedenken
dat deze duistere kant van God een plek heeft in het pastoraal omgaan met levensvragen.
Met name in de pastorale literatuur van de laatste drie decennia is God tevoorschijn gekomen
als een liefdevolle God, die alle mensen aanneemt en uit wie elke donkerheid is verdwenen.
Een zoete en lieve God, die met mensen meelijdt.
Maar daarmee is ons een adres voor onze klacht en onze strijd ontnomen. Het moge troostrijk
zijn, maar of het helpend is?
Job gaat het geding aan met God. Het brengt hem bij zijn kracht en vitaliteit. Met deze God is
‘Auseinandersetzung’ mogelijk, strijd, klacht en aanklacht. Daar worden de productieve,
levenssterkende mogelijkheden van ergernis en agressie ook in het bereik van geloof
beleefbaar. Een uitsluitend goede God verliest zijn tegenover-zijn, wordt onschadelijk, maar
depotentialiseert ook de mens!
De profetische gestalte van de toorn in de Schrift laat iets zien van dat mensen zich in de
naam van God niet neerleggen bij het verval, bij het onrecht of bij het bestaande, voor zover
dat vol is van ‘heidendom’. Deze toorn activeert tot een solidariteit met mensen die tekort zijn
gedaan, en tot strijd tegen onrecht. Daarmee staat de agressie in het kader van de hoop en van
de omkeer en ten laatste van het eschatologische: dat wat verwacht wordt als nieuwe wereld.
15 Kuitert 1992, 177
16 a.w. 172 Signs are taken for wonders. ‘We would see a sign!’
The word within a word, unable to speak a word,
Swaddled with darkness. In the juvescence of the year
Came Christ the tiger
18

HOOFDSTUK TWEE PASTORES EN AGRESSIE
Agressie is niet altijd openlijk beleefbaar en zichtbaar, noch bij de ander, noch bij onszelf.
Vaak wordt agressie op verborgen wijze geuit, door middel van aanpassingsmechanismen.
In dit hoofdstuk wordt eerst theoretisch weergegeven wat verborgen agressie en
aanpassingsmechanismen zijn (2.1). In de volgende paragraaf (2.2) gaan we in op de
verhouding van pastores tot agressie en illustreren wat in 2.1 werd beschreven met
supervisiecasuïstiek.
In 2.3 verkennen we deze relatie verder en onderzoeken welke factoren daarbij bepalend zijn:
de persoonlijkheid (2.3.1); opvoeding en pastorieleven (2.3.2) en de kerkelijke context (2.3.3).
Vervolgens stellen we de vraag naar de spiritualiteit van pastores en hoe daarin al dan niet
‘agressie’ een plaats krijgt (2.4).
Tenslotte beschrijven we in 2.5 de voor- en nadelen van verborgen agressie.
2.1 Verborgen agressie
Eerder noemden we de positieve aspecten van agressie: levenskracht, de beweging die ons
doet toe gaan op de ander en relatie vestigt, de drijfkracht zelfs onder de liefde, die de ander
zoekt en uit de weg wil ruimen wat aan kwetsing, verwonding was ontstaan. In de laatste
paragraaf van het vorige hoofdstuk zagen we dat ook in de grote levensvragen en in het bereik
van het geloven, agressie de mens vitaliseert en helpt zich niet zo maar neer te leggen bij
gebeurtenissen die soms overweldigend kunnen zijn. We zagen daar ook dat agressie een
functie heeft in de strijd om gerechtigheid en een positieve factor is in het ethisch handelen.
Maar we noemden ook de schaduwzijde: de destructieve kant van agressie, de vernietigende
kant, een zijde waar we in onze wereld maar al te zeer mee te maken hebben. Dat zo’n kracht
in ons huist, is dan ook angstaanjagend.
Wij schrikken van de heftigheid die in ons leeft en naar boven kan komen. Wij schrikken als
we bedenken wat onze agressie allemaal niet kan uitrichten. En velen hebben al vroeg geleerd
wat de negatieve consequenties zijn van deze agressie: we werden er op afgerekend, of om
afgestraft.
Dit alles maakt dat agressie niet altijd meer openlijk zichtbaar is. Agressie en ergernis lijken
verdwenen uit veel van de betrekkingen die wij er op nahouden.
Mensen zijn heel wel in staat af te weren “wat een bedreiging kan vormen voor het evenwicht
van het bewuste ‘ik’ tussen ‘binnenwereld’ en ‘buitenwereld’.” 17
De term die daarvoor wordt gebruikt is ‘afweermechanisme’ of, gezien het creatieve karakter
van dit proces: ‘aanpassingsmechanisme’ (Klessmann).
Afweermechanismen zijn onbewuste processen, die gebruik kunnen maken van elk psychisch
vermogen en zelfs karaktertrekken, zoals: “het vermogen om te vergeten, het intellect, het
vermogen om te doen ‘alsof’, het vermogen om zichzelf met de ander en de ander met
zichzelf te vereenzelvigen.” 18
Zijlstra kent twee hoofdcategorieën: de verschuiving en de verdringing. Wanneer er uit het
onbewuste impulsen en affecten komen zal bij verschuivingsmechanismen de richting
veranderen van waarheen dit affect zich richt (dus van het eigenlijke object af). Het affect of
de impuls komt dus wel enigszins in het bewuste terecht, maar zal, om het dragelijk te houden
voor de persoon zelf of om het hanteerbaar te houden in de relaties waarin deze staat, een
vervorming ondergaan.
17 Zijlstra 1969, 141
18 a.w. 142
19

Bij verdringingsmechanismen worden de impulsen en affecten helemaal niet in het bewustzijn
toegelaten. Toch sluipen ze via de achterdeur binnen en worden herkenbaar als de bekende
‘freudiaanse versprekingen’, grap, fantasie en droom.
Door deze aanpassingen is de agressie weliswaar minder herkenbaar geworden, of
onzichtbaar, maar niet minder aanwezig. We spreken dan ook van “verborgen agressie”.
Klessmann beschrijft een scala aan verschillende vormen van deze aanpassingsmechanismen.
In de volgende paragraaf zal ik een aantal van deze mechanismen illustreren met behulp van
pastorale casus, alle ontleend aan eigen supervisiemateriaal. 19
2.2 Pastores en agressie
In onderstaande casuïstiek zal ik een aantal vormen van verborgen agressie illustreren. Het
gaat om de volgende vormen:
1. omkering in het tegendeel
2. tegen zichzelf gerichtheid
3. passieve agressie
4. projectie
5. ontkenning of vermijding
6. verdringing
7. rationaliseren
Casus I. Ds. A.
omkering in het tegendeel; tegen zichzelf gerichtheid; passieve agressie; projectie
Een nog jonge predikant, ds. A, in zijn eerste gemeente, is overspannen geraakt. Na verloop
van tijd begint hij weer met werk en vraagt daarbij supervisie.
Zijn leervragen zijn o.a.: “hoe leer ik te zeggen ‘genoeg is genoeg’; wat maakt toch dat ik bij
drukte niet iets doorschuif?”
Bij nader doorvragen blijken er ook spanningen te liggen tussen de ene wijk van deze
gemeente en de andere en tussen deze predikant en zijn collega. Er is sprake van een zekere
rivaliteit, waarbij de wijk van de supervisant “goed in de markt ligt”.
Hij werkt hard, doet zoveel mogelijk vandaag, want je weet nooit wat morgen zal brengen.
Zegt niets af, bang om mensen tekort te doen. Willigt wensen in, geeft bijvoorbeeld op twee
verschillende dagen aan dezelfde leeftijdscategorie catechese om maar zoveel mogelijk
jongeren gelegenheid te bieden tot het volgen daarvan, maar vooral om ouders en kerkenraad
tevreden te stellen. Bezoekt trouw alle zieken één keer per week in het ziekenhuis en gaat ook,
wanneer iemand is thuisgekomen, standaard daar op bezoek.
In de supervisie krijgen twee aspecten sterke nadruk: de relatie tot de collega en de relatie tot
de gemeente.
Over de relatie tot de collega zegt hij dat de collega hem op de ziel heeft getrapt. Hij laat dat
gebeuren, bang voor het conflict. Bovendien: ruzie maken mag niet, vindt hij. Ten diepste ziet
hij zichzelf als een klein en kwetsbaar mens en bang om nog meer gekwetst te worden. Tegelijk
ook is hij bang om iets bij de ander kapot te maken; hij weet van zichzelf dat hij ook fors
gebekt uit de hoek kan komen.
Maar bij een werkinbreng wordt nog een ander trekje openbaar. Hij is ook de populaire
predikant voor heel de gemeente, die rustig wijkgrensoverschrijdend te werk gaat. Wat hij zijn
collega verwijt (afspraken niet nakomen) doet hij, op ander terrein zelf even hard, of harder.
19 Vrij naar Klessmann 1992, 114-137
20

In het kerkblad schrijft hij in subtiele bewoordingen over de verhouding tussen de beide
wijken, waarin onder een grapje, ook leesbaar is, voor de goede verstaander, de sneer naar de
collega.
Voor wat betreft de relatie tot de gemeente, komt het in een supervisiezitting een keer op het
thema ‘grenzen stellen’. Na enige feedback van de supervisor, die het woord ‘versmelten’
gebruikt, beschrijft de supervisant deze relatie als “iets heftigs, iets intiems, iets omhelzerigs”
Hij zegt: “Ik bedrijf de liefde met mijn gemeente. Het is te ongeremd en te onbegrensd.”
Ondertussen is hij doodsbang dat ze hem zullen laten vallen: “als er iemand ontbreekt in de
kerk, denk ik: ‘o jee, vorige week niet goed gepreekt.’”
Uit zijn biografie komt een beeld naar voren van een jongen, een jonge man, die erg beleefd
moest zijn tegenover zijn omgeving, zich steeds te gast voelde, afhankelijk was, daar hij jong
alleen kwam te staan.
In bovenstaande casus zijn op zijn minst de volgende vormen van verborgen agressie aan te
wijzen:
omkering in het tegendeel
Bij de omkering in het tegendeel als vorm van verborgen agressie, uit de betrokkene, in plaats
van de ergernis, het tegendeel daarvan: vriendelijkheid en hoffelijkheid of bijzondere
meegaandheid. Dat het om verborgen agressie gaat wordt zichtbaar aan de vorm, die net iets
te is.
Heftige gevoelens bij agressie, zoals haat, worden vaak omgezet in overdreven zorg.
Een bijzondere vorm van deze omkering in het tegendeel ontstaat bij het niet kunnen geven
van kritiek uit angst voor conflict of verwijdering. Kritiek komt nl. dicht bij de
oorspronkelijke agressieve impuls. Liever geeft de betrokkene dan mensen na, trekt moeilijk
grenzen, kan geen nee zeggen en durft niet een heldere en vastbesloten positie in te nemen.
Het bizarre is dat juist dit ‘het iedereen naar de zin willen maken’, ergernis bij anderen
oproept!
In de casus zien we de omkering in het tegendeel zichtbaar worden in het harde werken, maar
ook in de angst om mensen tekort te doen en het inwilligen van wensen, zoals bij de
catechese, tegen de eigen zin in. Daarnaast ook in het zich voegen in een vastgelegd patroon
van ziekenbezoek, zonder de vraag naar de relevantie te stellen.
tegen zichzelf gerichtheid
Bij tegen zichzelf gerichtheid als vorm van verborgen agressie, uit de agressie zich in
zelfverwijt, de schuld bij zichzelf zoeken, in het niet uitvechten van bijvoorbeeld een
arbeidsconflict, maar desnoods de consequentie trekken zelf weg te gaan of in lichamelijke
symptomen. Daar zit, overigens, ook een vorm van winst in: de omgeving reageert met
compassie. Soms wordt in kerkelijke context het lichamelijke lijden ook nog eens
christologisch geduid en gewaardeerd: de Heer heeft ook geleden.
In de casus zien we dat de predikant een eventueel verminderd kerkbezoek wijt aan zichzelf:
“O jee,…niet goed gepreekt.”
passieve agressie
Ook bij passieve agressie wordt de agressie niet openlijk uit gedrukt, maar krijgt gestalte in het
stille verwijt; in vriendelijke opmerkingen die een venijnige ondertoon hebben, de ander
verwonden of kwetsen; in opmerkingen met een moralistische inslag; in het niet aannemen
21

van de aanval van de ander (“ik begrijp uw boosheid niet, ik wilde u toch alleen maar
helpen?”).
In de casus wordt de passieve agressie zichtbaar in de subtiele bewoordingen in het kerkblad,
zoals de humoristisch geschreven stukjes, die echter een venijnige ondertoon hebben.
projectie
De projectie behoort tot de normale ontwikkeling in de kindertijd. Gevaarlijke impulsen,
wensen, fantasieën van agressieve of seksuele aard worden op andere personen of objecten
overgedragen, zoals poppen en dieren, en daarmee onschadelijk gemaakt.
Bij volwassenen betekent dat, dat zij geen verantwoordelijkheid nemen voor de eigen
impulsen en gevoelens en ze daarom onbewust aan iemand anders toeschrijven.
Niet ik ben boos, maar de ander is boos op mij. Ik ben het slachtoffer, ik moet lijden.
In de kerkgeschiedenis: het zijn de ketters die je moet uitroeien.
Het zijn de atheïsten of de anders-gelovigen die ons bedreigen, daarom moeten we ons
verweren. Interessant om hier nog eens op verder te denken in het licht van onze eigen
samenleving met een opkomende Islam!
Projectie is een uitermate agressief verschijnsel, daar het iets legt op de ander en deze klein
maakt. Door de projectie verheft men zich boven de ander. Projectie komt dan ook vaak voort
uit onzekerheids- en minderwaardigheidsgevoelens. Hoe zekerder iemand over zichzelf is, des
te gemakkelijker kan hij ook onaangename gevoelens bij zichzelf toe laten.
Het is ook goed te zien bij groepen. Remmerswaal wijst daar op, bij dat wat hij noemt ‘wijgroepen’ en
‘zijgroepen’ (ingroup en outgroup). Wanneer een sterke cohesie ontstaat in de ‘wijgroep’, dan ontstaat
er een hoog conflictniveau met de buitenwereld en de daar aanwezige groepen (‘zijgroep’). In de
cohesieve groep zijn zodanige normen ontstaan, die de openlijke uiting van agressie tegenover de eigen
groepsleden verbieden, zodat de agressie verschoven wordt naar een plek buiten de groep. Voor de kerk
lijkt mij dit interessant, wanneer gesproken wordt over de kerk, in onderscheid met de ‘wereld’. 20
Een andere karakteristiek van de projectie zit hem in het excessief bezig zijn met deze
gevaarlijke ander en zijn gedragingen (vgl. de preoccupatie met seksualiteit in sommige
groepen).
In de casus is de projectie aan te wijzen in de wijze waarop de supervisant zijn collega
beschrijft, “die de afspraken niet nakomt,” terwijl duidelijk wordt dat dezelfde handelswijze
ook door de supervisant zelf wordt toegepast. Projectie heeft altijd iets van de pot die de ketel
verwijt…
Bovengenoemde vormen van verborgen agressie illustreer ik met nog een tweetal casus:
Casus II. Ds. B.
tegen zichzelf gerichtheid
Ds. B maakt deel uit van een supervisiegroep (APB). Hij zwijgt tijdens een verbatimanalyse.
Later meldt hij in een reflectiebericht aan de supervisor persoonlijk en in vertrouwen hoezeer
hij zich gestoord heeft aan de inbrenger, woedend was vanwege diens vooroordeel jegens de
pastorant, maar gaandeweg tot de conclusie kwam dat hij het toch verkeerd zag en dat dat
voor hem laat zien dat er met hemzelf iets fundamenteel mis is.
20 Remmerswaal 2000, 51
22

Casus III. Ds. C.
passieve agressie
Tussen 2 andere deelnemers in de groep, is een bepaalde spanning gaande. Ds. C ergert zich
aan de arrogantie van ds. D. In de theepauze schenkt D, al pratende tegen C en E, alleen thee
voor zichzelf in. Daarop neemt C de theekan, wendt zich naar E en zegt, duidelijk hoorbaar
voor D: “E, wil je ook een kopje thee?”
In de volgende casus zien we, behalve de al eerder genoemde gerichtheid tegen zichzelf en de
projectie, ook de ontkenning of vermijding.
Casus IV. Ds. F.
Ontkenning of vermijding en verdringing
Een groep predikanten doet o.l.v. een supervisor aan casuïstiekbesprekingen. Ze analyseren
casus volgens de methodiek van een gesprek tussen inbrenger en consultgever. De inbrenger,
ds. F vertelt over haar moeite met de binnenkerkelijke prietpraat, die overigens uiterst beleefd
in kerkelijke commissies over tafel gaat, maar zover weg staat van het dagelijkse leven.
“Kritische noties worden gesmoord in wellevendheid”, zegt ze. “Tja,” vervolgt ze: “iedereen
is zo vriendelijk. Ik ben het ook. Misschien ben ik wel te weinig uitdagend.” Het gesprek
vervolgt tussen haar en de consultgever. De voorlopige conclusie is dit alles nog eens met
haar collega’s ter plaatse te bespreken.Na een half uurtje geeft de groep, die gelet heeft op
inhoud, betrekking en expressie, in hoofdzaak terug dat het een gesprek was dat werd
gekenmerkt door “beleefde afstandelijkheid”, “voorzichtigheid”, “opvallende keurigheid”.
Als in een volgende ronde, in de sharing gepoogd wordt een verbinding te krijgen tussen deze
thematiek en de overige deelnemers, reageren de groepsleden in buitengewoon heftige taal.
De supervisor noteert: “het is toch puur klote ook”, “al dat gelazer”, “Wat een geklier”.
ontkenning of vermijding
Bij ontkenning of vermijding is het van belang te bedenken dat een ervaring die iemand
opdoet, altijd bestaat uit een affect (een gevoelsmatige gewaarwording) en een idee (een
cognitieve invulling). Als afweermechanisme kan het zijn dat of wel het affect verloren gaat
en de idee behouden blijft (men is dan ‘rationeel’ boos, dat wil zeggen; men weet dat men
boos is, maar men heeft er geen gevoel bij), ofwel de idee verloren gaat, maar het affect
behouden blijft (men voelt dan onlust, woede, maar er is geen concrete invulling aan dit
gevoel verbonden). Bij ontkenning worden echter beide, affect en idee, ‘vergeten’. Het kan
bewust en onbewust gebeuren. Het is ook de reactie die valt waar te nemen in een zware
crisis: dodelijk ongeval, ernstige ziekte.
In de casus zien we allereerst dat ds. F haar eigen boosheid niet onderkent, wanneer ze vertelt
“over haar moeite met de binnenkerkelijke prietpraat.” Vervolgens – en dat is frappant – gaat
de hele groep daar in mee. Er ontstaat een gesprek dat gekenmerkt wordt door ‘beleefde
afstandelijkheid’, ‘voorzichtigheid’, ‘opvallende keurigheid’ en in de feedback op het
consultgesprek is de groep nog niet in staat de aan de orde zijnde emotie te onderkennen. Pas
wanneer men zich heeft losgemaakt van het gesprek en men toe is aan de sharing, komen
ineens alle tot dan toe vermeden emoties op tafel.
verdringing
Wat met de groep gebeurt, is te benoemen als verdringing.
Verdringing ontstaat wanneer agressie niet meer kan worden omgebogen tot iets anders. Er
ontstaat een scheiding tussen affect en de cognitieve invulling daarvan. De cognitieve
23

invulling wordt vergeten, maar het affect blijft in de vorm van ongespecificeerde angsten of
ergernisgevoelens. In de groep komt tijdens de sharing het affect boven, maar het is
onduidelijk wat nu de precieze aanleiding is of waartegen de boosheid van de groep zich richt.
Verder zien we in de casus ook weer optreden de gerichtheid naar zichzelf: “Misschien ben ik
wel te weinig uitdagend”, en de projectie: Ds. F zegt dat “kritische noties worden gesmoord in
wellevendheid”, maar hoe zit dat bij haarzelf?
Casus V. Ds. G.
rationaliseren
Ds. G is een ervaren predikant. Hij werkt al geruime tijd, bijna negen jaar in deze gemeente.
Inmiddels heeft hij ruim twee jaar een nieuwe collega. De relatie met de vorige collega was
goed te noemen, maar de samenwerking met deze collega heeft zich zeer conflictueus
ontwikkeld.
In het kader van alle spanningen vraagt hij supervisie.
Hoewel hij leervragen heeft die liggen op het gebied van perfectionisme, zich niet kunnen
losmaken van de problematiek en teveel ondergaan in zijn werk en slecht kunnen afbakenen,
heeft hij vooral heel wat te vertellen over de conflictsituatie. Hij heeft de supervisiezittingen
steeds schriftelijk voorbereid en meer dan eens verschijnen hele vellen papier met analyses
van het gedrag van de ander. Een vraag van de supervisor of het niet beter zou zijn om zich
met zichzelf bezig te houden, krijgt gehoorzaam gestalte in een nieuw papier waarop een eigen
karakterstructuur staat en de betekenis daarvan voor het samenwerken met de collega.
In de verslagen die hij inbrengt, bijvoorbeeld van vergaderingen, komt een welbespraakte man
naar voren, die zonder ook maar één keer over de welvoeglijkheidsgrens te gaan, kan
vertellen wat er allemaal mis is. Ook met de collega. In zo’n betoog (waarvan de supervisor
een letterlijk verslag op papier krijgt) geeft hij aan ernstig te hebben nagedacht over zijn
positie. Moet hij niet de minste zijn, moet hij niet de geest van nederigheid betonen en er het
zwijgen toe doen? Maar, zo vindt hij, het is in het belang van kerkenraad en gemeente dat hij
verkeerde zaken aan de orde stelt. Uiteraard bidt hij voor de ander.
Ook in de supervisie blijft hij vriendelijk, enigszins op afstand en beleefd. Als er al wat emotie
zichtbaar wordt, is dat in de vorm van aangedaan zijn, enigszins timide worden. Aan de
opdrachten van de supervisor geeft hij gevolg. Hij is cognitief ingesteld, op verduidelijkende
concepten gaat hij grif in, maar de supervisor noteert daarin ook een veelbetekenend moment,
als de supervisant tot hem zegt: “Dit vind ik wel iets om over na te denken. Je merkt: nu ga ik
ook iets opschrijven.”
De supervisor noteert na afloop: “met andere woorden: ‘Wat je tot nu toe hebt opgemerkt was
nog niet de moeite waard, supervisor!’”
De supervisor merkt dat deze opmerking effect op hem heeft. Hij gaat harder werken om
vooral maar iets nieuws te berde te brengen, dat voor de supervisant interessant is, zodat hij
weer gaat opschrijven!
rationaliseren
De vorm van verborgen agressie die in deze casus is aan te wijzen, is te benoemen als
rationaliseren.
Zoals hierboven al opgemerkt, bestaat een primaire ervaring uit een affect (een gevoelsmatige
gewaarwording) en een idee (een cognitieve invulling). In de rationalisatie wordt het affect
(de emotie die met de woede gepaard gaat) onderdrukt, maar blijft de idee behouden (de
gedachte dat er onrecht of kwetsing is aangedaan). Mensen blijven dan redeneren, kunnen de
thematiek ook niet loslaten, omdat het affect onbewust verder werkt.
24

Zo ontstaan pastores die over alles praten kunnen, maar zonder emotionele betrokkenheid. Of
die zaak en betrekking sterk scheiden, maar niet zien hoe agressief gekleurd hun voorstelling
van de zaak is.
Een speciale vorm van rationaliseren is het anticiperen. Van te voren reeds de situatie
inschatten en de mogelijke affecten vooruit in beeld krijgen, als een manier om controle te
houden over de situatie. Daaronder valt ook bijv. het lezen van een boek over een bepaalde
problematiek. Het lezen over agressie, bijvoorbeeld, zou een manier kunnen zijn om aan de
heftigheid van de eigen gevoelens omtrent dit thema te ontkomen.
In de casus wordt de rationalisatie herhaald zichtbaar. De “hele vellen papier met analyses van
het gedrag van de ander” zijn er het teken van en daarnaast het volstrekt “redelijke” betoog
dat de supervisant in een vergadering houdt met daarin het zorgvuldig afwegen van zijn
positie. De enorme woede is voelbaar voor wie er op een afstand naar kijkt, maar de
betrokkene zelf gaat nergens over de “welvoeglijkheidsgrens”.
Overigens treedt ook hier een vorm van passieve agressie op, nu gericht naar de supervisor:
“Dit vind ik wel iets om over na te denken. Je merkt: nu ga ik ook iets opschrijven.” De steek
wordt dan ook onmiddellijk door de supervisor gevoeld.
De laatste casus laat eveneens de rationalisatie zien, naast de vermijding en de tegen zichzelf
gerichtheid.
Casus VI. Ds. H.
Ds. H is predikant in een kleine plaats van gematigd orthodoxe signatuur. Hij meldt zich voor
supervisie omdat hij niet tevreden is over zijn rol in de gemeente. Er spelen allerlei vragen.
“Hoe kan ik functioneler met mijn rol omgaan? Wat betekent het ambt daarin? Ik zou
enerzijds vriendschappelijker met mensen willen omgaan, losser willen zijn, spontaner,
anderzijds zou ik meer afstand willen bewaren en doen waar het werkelijk op aankomt.
Ik leg allerlei bezoeken af, maar vraag mijzelf dikwijls af wat de zin er van is. Ik zou minder
iedereen tot vriend willen hebben en minder ook het allen naar de zin willen maken.”
Aan de orde komt dat hij ook bang is voor verzet. “Ik mag ook niet veranderen. Ik kaart wel
dingen aan en er wordt over gepraat, maar uiteindelijk blijft alles toch bij het oude.” De
boosheid hierover is duidelijk aanwezig en teruggegeven door de supervisor beaamt hij dat
ook.
Een drietal fragmenten uit deze supervisiereeks.
Hij schrijft in een kerkblad een artikel over de veranderingen in zijn eigen spiritualiteit. Het
artikel ademt een sfeer van: ‘zie eens hoe moeilijk ik het daarmee heb.’ In de supervisie klaagt
hij er over dat de gemeente zo weinig begripvol is voor zijn ontwikkelingen en hem de ruimte
niet geeft.
Een ander moment gaat over een situatie waarin kerkenraadsleden, achter zijn rug om,
inhoudelijke opmerkingen over zijn functioneren hebben geplaatst. In de supervisie meldt hij
dat, min of meer terloops en op neutrale toon. De supervisor vraagt naar de situatie en moet
er ook wat op doorvragen, waarna de supervisant zich realiseert: “een beetje boos” te zijn.
De supervisor stelt voor er wat langer bij stil te staan en vraagt hem tenslotte hoe groot de
boosheid nu eigenlijk is: of het op een theelepeltje past, het kopje nodig is, in de werkruimte
past, of dat de deur open moet?
Achteraf blijkt hij twee tafels voor zijn boosheid nodig te hebben; één voor het ene
kerkenraadslid en één voor het andere. In zijn reflectienota schrijft hij: “ik wist niet dat ik zo
boos was.”
25

Hij uit zich meestal in massieve theologische standpunten. Wat hem bevreemdt, is dat
gesprekspartners zich vervolgens geïrriteerd van hem afkeren. Gesprekken met gemeenteleden
eindigen vaak in een wat ruzieachtige sfeer. ‘Maar ruzie is het laatste wat ik wil’, verzucht hij
in een bijeenkomst.
Ter voorbereiding op een supervisiezitting heeft hij een verbatim gemaakt van een bezoek aan
een echtpaar vanwege hun huwelijksjubileum. Het echtpaar heeft bijbelse schilderijen in huis,
maar ze staan in de kast. Ze aarzelen om deze op te hangen; ze hebben namelijk tv en dat
verdraagt elkaar niet, zo zeggen ze. Bovendien zijn ze niet echt bekeerd, voegen zij eraan toe.
Zouden ze dat wèl zijn, dan hadden ze wel besloten om de tv de deur uit te doen. Maar
aangezien ze toch niet bekeerd zijn, kan de tv blijven staan en blijven de schilderijen in de
kast.
Er ontstaat tussen het echtpaar en de predikant een heftige theologische discussie over de
wedergeboorte, waarin de predikant het echtpaar op hun eigen verantwoordelijkheid wijst.
Het bezoek was gepland voor een uurtje, het wordt 2,5 uur. De irritatie druipt aan alle kanten
van het verbatim af, maar behalve de discussie is daarvan verder in het gesprek niets te
merken. Ook in de supervisiezitting duurt het even voordat hij bij zijn irritatie komt.
Ook in deze casus zijn meerdere vormen van verborgen agressie te onderkennen.
De vermijding wordt zichtbaar aan de verdwenen boosheid omtrent het “gepraat achter de
rug”. Er blijkt enige tijd voor nodig en een gesprek tussen supervisant en supervisor om
uiteindelijk te zien dat de boosheid zo groot is dat er “twee tafels voor nodig zijn” om er een
plek aan te geven. De supervisant wist en voelde de boosheid aanvankelijk niet meer.
In de klacht over de “zo weinig begripvolle gemeente” en het aangeven “hoe moeilijk ik het
daarmee heb” is de tegen zichzelf gerichtheid zichtbaar. In plaats van boos te worden op deze
gemeente, wordt de supervisant slachtoffer en etaleert de eigen moeite; hoopt wellicht op
compassie.
De “massieve theologische standpunten” zijn een vorm van rationaliseren. Het verschil van
mening, het belang dat in het geding is, wordt niet openlijk besproken. Een theologische
argumentatie wordt gebruikt. Wat hem bevreemdt is dat, ondanks dat hij dat niet wil, de
gesprekken “ruzieachtig” eindigen. Een indicatie dat de verborgen agressie door de
gesprekspartners wel degelijk is gevoeld.
Andere afweermechanismen
Klessmann beschrijft nog een aantal vormen, waarvan ik er drie wil noemen die vaak
waarneembaar zijn.
8. uitageren, uitleven.
De impuls of het gevoel wordt direct in actie omgezet, om de spanning te vermijden, zo snel
dat het zich onttrekt aan normatieve gedachten etc. Er wordt geen bewuste relatie gelegd met
de oorzaak van de ergernis. Voorbeelden hiervan zijn de anonieme brief, of het in omloop
brengen van roddel (men realiseert zich dan niet dat men bezig is met een wraakactie ten
gevolge van eigen gekwetstheid).
9. Verplaatsing of verschuiving.
Gevoelens of impulsen worden niet naar de betreffende persoon geuit, maar naar een ander, of
naar een ander object, dat meestal als zwakker wordt beschouwd. Dat heeft als extra gevaar
dat hiërarchische structuren bevestigd worden.
26

10. Identificatie met de agressor.
Men neemt de agressie die men in een machtiger persoon ervaart, over en beleeft deze
agressie als zijnde van zichzelf.
In apocalyptische literatuur en in fundamentalistische prediking zie je dit vaak: de schrijver,
de prediker identificeert zich met de toorn van God, om de toehoorders tot omkeer te
bewegen. Het voordeel zit hierin, dat men niet aan de eigen agressie toe hoeft te komen of
daar verantwoordelijkheid voor te nemen.
Voorlopige conclusie
Hierboven beschreef ik een zestal casus waarin één of meerdere vormen van afweer van
agressie aan te wijzen zijn. Als mijn uitgangspunt een beginnende, kleine supervisiepraktijk
is, lijkt het gerechtvaardigd te stellen dat verborgen agressie bij pastores veel voorkomt. In
alle situaties zijn de betrokken pastores zich niet of nauwelijks bewust van deze emotie. In
ieder geval niet op een geïntegreerde wijze. Soms weet men wel van boosheid, maar voelt
men het niet. Soms voelt men impulsen die op boosheid lijken, maar weet men geen
aanleiding of object. Vaak slaagt men er niet in de betreffende emotie gestalte te geven; deze
om te zetten in handelingen of actie. Er is, om het in supervisietermen te zeggen, geen
integratie van denken, voelen en handelen. In hoofdstuk vier, over supervisie, kom ik op dit
laatste terug.
Nu komt de vraag op of de voorlopige conclusie, dat verborgen agressie veel voorkomt bij
pastores, gerechtvaardigd is. In de volgende paragrafen van dit hoofdstuk zal ik dit nader
uitwerken.
2.3 Oorzaken van en factoren in het moeizaam omgaan met agressie
In het omgaan met agressie vormen pastores een aparte groep, zowel in beroepsmatig als in
persoonlijk opzicht. Ik wil dit nader uitwerken onder een drietal aspecten: persoonlijkheid,
opvoeding en pastorieleven en tenslotte: kerkelijke context.
2.3.1 Persoonlijkheid
J.W.G. Körver deed als KPV-trainer en supervisor onderzoek naar de relatie die pastores
hebben tot conflict en agressie en deed daarvan verslag in een lezing. 21 Voor genoemd
onderzoek maakte hij gebruik van twee diagnostische instrumenten: de Vrije
Zelfbeschrijvingsmethode (VZM) en de Personality Adjective Check List (PACL).
De Vrije Zelfbeschrijvingsmethode (VZM) is in 1987 ontwikkeld door het Laboratorium voor
Persoonlijkheidsonderzoek van de Katholieke Universiteit Leuven in samenwerking met de Sectie voor
Psychologisch Onderzoek van het Belgische Leger 22 .
In de VZM beschrijft de deelnemer zichzelf in tien zelfgekozen bijvoeglijke naamwoorden. Elk
bijvoeglijk naamwoord wordt vervolgens gescoord op de dimensies extraversie, vriendelijkheid,
gewetensvolheid, neuroticiteit, cognitieve ontwikkeling, leiderschap, creativiteit en sociale
wenselijkheid. Dit gebeurt aan de hand van de "Quotatielijst voor uitdrukkingen" die 80 bladzijden
bijvoeglijke naamwoorden, verzameld uit de antwoorden van 3000 personen, omvat. Elk bijvoeglijk
naamwoord is op de 8 dimensies tussen -20 en +20 gescoord. De som van de dimensiescores van de 10
bijvoeglijke naamwoorden kunnen worden omgezet in een normscore voor een specifieke normgroep.
21
Körver 2003. Hij was zo vriendelijk mij de tekst van deze lezing ten behoeve van dit werkstuk ter beschikking
te stellen.
22
Vrije Zelfbeschrijvingsmethode. Handleiding. S.P.O.L.A.P. Sectie voor Psychologisch onderzoek van het
Belgische Leger, Brussel & Laboratorium voor persoonlijkheidsonderzoek, Leuven. Lisse, 1987
27

Van de woorden die de veertig pastores in het onderzoek van Körver over zichzelf gebruikten, waren de
tien meest frequent gebruikte: onzeker (met stip op kop), gevolgd door: zoekend, vrolijk, open, serieus,
rustig, verdrietig, gevoelig, meegaand, hardwerkend.
Opvallend is, dat bij de VZM, pastores laag scoren op dimensies als extraversie en
leiderschap. Bij deze dimensies horen kenmerken als: spraakzaam, het hart op de tong,
gemakkelijk kennismakend, energiek en actief en: leidt in een groep, beheerst het
groepsgebeuren, vlot optredend in een leidinggevende rol, voortdurend in de weer,
aanmoedigend, zeker van zichzelf, persoonlijk en beslist. Dit zijn omschrijvingen die aspecten
van wat, zoals in hoofdstuk een is genoemd, constructieve agressie of assertiviteit weergeven.
Op deze dimensies scoren pastores dus laag!
Ook een lage score wordt behaald op de dimensie vriendelijkheid, een dimensie die wordt
omschreven als hartelijk, prettig in de omgang, coöperatief, goedmoedig, vertrouwensvolle
instelling jegens anderen.
Pastores scoren daarentegen hoog in dit onderzoek op gewetensvolheid en neuroticiteit.
De Personality Adjective Check List (PACL) is door Stephen Strack (1989) ontwikkeld op basis van de
persoonlijkheidstheorie van Theodore Millon 23 . De PACL bestaat uit 153 bijvoeglijke naamwoorden.
Door aankruisen beschrijft een respondent hoe hij zichzelf op dat moment ziet. De lijst kan worden
gescoord op 8 persoonlijkheidskenmerken: introversive, inhibited, cooperative, sociable, confident,
forceful, respectful, sensitive.
Wanneer pastores meedoen aan deze tweede test, de PACL, wordt het beeld bevestigd. In
deze test komen pastores naar voren als mensen die laag scoren op persoonlijkheidsken-
merken als confident (zelfverzekerd, kalm en gereserveerd) en forceful (assertief, dominant,
strijdlustig). Zij zijn eerder introvert en gewetensvol.
Mede op grond van genoemde instrumenten, komt Körver tot een profiel van de KPVcursist
en supervisant, waaruit ik de belangrijkste kenmerken schets.
Het gezin van herkomst van de pastor is vaak traditioneel-godsdienstig; bij protestanten valt
op: vaak afkomstig uit een predikantsgezin. Er worden nogal wat verlieservaringen
gesignaleerd en eenzaamheid in de jeugd (een aparte plek op het schoolplein). Er is sprake
van een meer dan gemiddelde gevoeligheid voor emoties en sfeer. Vaker wordt ook affectieve
armoede in het gezin van herkomst gevonden.
Het gaat om een plichtsgetrouw mens, die zijn emoties heeft leren beheersen, die zich richt
naar de ander en het eigen welbevinden van die ander afhankelijk maakt. Regelmatig heeft hij
de vraag of er nog wel voldoende perspectief is in het pastorale beroep: ‘wat heb ik te
bieden?’ Hij voelt zich dan ook onzeker in de rol en ten aanzien van verwachtingen die
anderen hebben.
De pastor is voorzichtig, houdt niet van conflicten, controleert zijn/haar agressieve krachten,
en is meer dan gemiddeld gespannen.
Opvallend is ook dat hij sociale contacten ziet als een opdracht.
Hij is empathisch sterk, gericht op luisteren, vooral volgend in pastorale contacten. Hij durft
maar met mondjesmaat iets duidelijk te stellen en heeft moeite met sturen en leiding geven.
Durft eigenlijk geen nee te zeggen of zich assertief op te stellen.
23 Strack, St., Manual for the Personality Adjective Check List (PACL), Richland, 1989
28

Uiteraard kan dit beeld niet zomaar gegeneraliseerd worden naar de totale beroepsgroep. Toch
worden de grote lijnen van dit beeld wel bevestigd door de literatuur.
Baumgartner 24 , bijvoorbeeld, noemt zes aspecten met betrekking tot de persoonlijkheid van de
pastor:
1. Seelsorger registrieren bei sich deutlicher als andere Menschen körperliche
Beschwerden und psychosomatische Allgemeinstörungen.
Er is een verhoogde sensitiviteit voor het eigen lichaam, dat gepaard gaat met een gevoel van tekortschieten,
falen, insufficiëntie. Baumgartner noteert dat veel pastores ook moeite hebben met lichamelijkheid; met het
lichaam kunnen zien als geschenk van God.
2. Seelsorger sind mehr introvertiert, mit geringerem Bedürfnis nach sozialem Kontakt.
Hier treedt een vreemde tegenstrijdigheid op. Er blijkt een (vaak heimelijke) behoefte tot distantie, terwijl
men werkzaam is in een bij uitstek sociaal beroep met talloze contacten.
3. Seelsorger erleben ein vergleichsweise starkes Ausmass an ‚sozialer Angst’ in Form
von ‚Fehlslag- und Kritikangst’, ‚Kontaktangst’, ‚Nicht-nein-sagen-können’. Sie
neigen zu Überhöflichkeit, Nachgiebigkeit und Gehemmtheit im sozialen Kontakt,
verbunden mit Schuldgefühlen.
Baumgartner wijst ook op de hiermee verbonden autoriteitsproblematiek. Er is een zekere onderworpenheid
waar te nemen ten opzichte van personen die met autoriteit bekleed zijn.
4. Seelsorger zeigen bei sozialen Konflikten des Alltags verst rkt personneutrale und
personferne Reaktionsmuster.
Er is, bij conflicten, een neiging tot „buiten spel“ blijven.
5. Seelsorger tun sich schwer, kleine Schw chen und Fehler bei sich angemessen
wahrzunehmen und ‚offen’ mitzuteilen.
Geconfronteerd met eigen tekortkomingen raken pastores in conflict met het ideaal beeld dat zij van zichzelf
hebben. Daarom is er de neiging aan eigen tekortkomingen voorbij te gaan en al helemaal niet deze in
communicatie te brengen met anderen.
6. Seelsorger neigen dazu, aggressive Triebimpulse gegenüber anderen aus dem
Bewusstsein zu verdrängen. Sie ‚verarbeiten’ ihre Aggressionen in starker
unbewusster Wendung gegen die eigene Person, in Form von Selbstkritik und
depressionsaffinen Schuldgefühlen.
Ook de eerder genoemde Klessmann sluit zich hierbij aan. Hij komt tot de conclusie dat
pastores een uitgesproken behoefte hebben aan een sociaal gewenste verhouding tot anderen.
Door hun wijze van in relatie staan en door hun beroep, willen zij graag geliefd zijn en
erkenning vinden. Zij doen er alles aan om dat niet in gevaar te brengen. Ze zijn dan ook
hoffelijk, vriendelijk, voorkomend en steeds vol van begrip en zullen beduidend minder
24 I. Baumgartner, Pastoralpsychologie, 1990, blz. 286 – 294. Hij baseert zich op eigen empirisch onderzoek
van n=216. Deze populatie onderzocht hij met behulp van het Onzekerheidsonderzoek van Ulrich/Ulrich; de
Freiburger Persoonlijkheidsinventarisatie (FPI) van Fahrenberg, Selg en Hampel en de Picture-Frustration-Text
(P-F-test)van Rosenzweig. De tests en de resultaten zijn beschreven in I. Baumgartner, Seelsorgerliche
Kompetenz als pastoralpsychologisches Bildungsziel.Ein theoretischer und empirischer Beitrag zur
pastoraltheologischen Ausbildung von Seelsorgern, Passau, 1982,
Körver noemt daarnaast nog Beit-Hallahmi, B. & M. Argyle, The psychology of Religious Behaviour, Belief and
Experience, Londen, 1997.
29

ergernis uitdrukken dan vergelijkbare onderzoeksgroepen en ook een sterker afkeurende
houding aannemen ten aanzien van agressie bij anderen.
Dat heeft tot gevolg dat het waarnemingsvermogen beperkt raakt: hetzij dat men ergernis
geheel niet meer waarneemt, of dat men het waarneemt maar dat innerlijk ook meteen
bestraft: schuldgevoel, zelfverwijt, depressie.
Het valt op dat theologen een relatief sterke passiviteit en conformiteit aan de dag leggen en
laag scoren op de schalen van autonomie, dominantie en agressie. 25
In de loop van de jaren is gezocht naar een verklaring voor een dergelijk persoonlijkheidsprofiel,
in relatie tot de keuze voor het pastorale beroep.
Klessmann 26 noemt drie theorieën, die aan elkaar raken.
Allereerst die van M. Bowers.
Volgens Bowers staat, bij een dergelijk persoonlijkheidsprofiel, aan het begin van het leven
gemis en verlies: de dood van een dierbare, of het gemis aan liefde en affectie. Het maakt een
mens angstig, depressief enerzijds, anderzijds vol almachtsfantasieën, waarin iemand zich kan
uitleven en de macht grijpen. Het pastorale beroep leent zich daarvoor: de identificatie met de
almachtige en wrekende God is een uitlaatklep voor de gigantische woede en haat vanwege de
krenkingen in de vroege kindertijd. Bowers spreekt dan ook over het omnipotente beroep.
De tweede theorie is die van E. Drewermann. Hij tekent een Moeder die door het bestaan van
haar Zoon overvraagd is. Zij offert zich op omwille van het welzijn van haar kind. Dit levert
het kind een massief, onbewust schuldgevoel op. Daarom is het offer van de zoon weer
noodzakelijk om deze schuld in te lossen. Klessmann wijst in dit verband, samen met
Drewermann op het ambtsverstaan in de Katholieke theologie, dat diep doordrongen is van
offerideologie. “Je stärker er leidet und je mehr er sich opfert, desto mehr wird er dem Leben
und Leiden Christi gleich“. 27
Tenslotte de theorie van J. Dittes. Deze is minder psychodynamisch en heeft meer oog voor
uiterlijke omstandigheden. Er is een categorie kinderen (het geldt trouwens ook in andere
hulpverlenende beroepen) die de neiging heeft zich al vroeg met de waarden en rollen van
volwassenen te identificeren. ‘De kleine volwassenen’, is de titel van zijn boek. Om hun
vroege volwassenheid worden zij geprezen, maar de behoefte die er ook is: aan
afhankelijkheid en de toewending van de ouders, wordt niet vervuld. Ook later in het leven
gebeurt dat niet. Hij wenst liefde naar zich toe te krijgen, maar in plaats daarvan is hij het die
dat telkens geeft, in de wanhoop toch eindelijk eens zelf ook te ontvangen. Maar wat hij ook
krijgt, het is nooit genoeg om het gemis van vroeger te compenseren. De boosheid daarover
kan niet worden geuit, want dat betekent verlies van de relatie en de bevestiging van wat al
eerder is gebeurd. In het pastor-zijn worden veel van deze aspecten herhaald. De pastor
verkeert met God zoals hij vroeger met volwassenen omging.
Deze psychogenetische theorieën omtrent de persoonlijkheid van de pastor moeten enigszins
gerelativeerd worden. Baumgartner wijst er zelf op dat er gebrek is aan recent empirisch
25 Vrij naar Klessmann 1992, 105,106.
26 Ongetwijfeld zijn er nog meer theorieën te noemen. Baumgartner, bijvoorbeeld, in Baumgartner, 1990, 294,
wijst nog op de sterke moederbinding die aangetoond kan worden in het gezin van herkomst. Pastores zijn vaak
groot geworden in gezinnen waarin de vader psychologisch afwezig was en waarin de moeder als opvoedings-
en betrekkingspersoon verreweg het belangrijkste was. Voor een oudere generatie pastores zou een en ander
zeker hebben kunnen gelden.
27 Klessmann 1992, 112
30

onderzoek naar de gezinsbetrekkingen en het opvoedingsmilieu van het gezin van herkomst
van pastores.
Van belang lijkt mij te zien dat agressiegeremdheid meer is dan een incidenteel voorkomend
fenomeen, maar meer dan gemiddeld diep ligt verankerd in de persoonlijkheden van veel
pastores en dat het diepe wortels heeft, waaraan niet zomaar voorbij kan worden gegaan.
2.3.2 Opvoeding en pastorieleven
In hoofdstuk één gaf ik al aan dat Klessmann ook een relatie legt met het opvoedingsklimaat
als het gaat over het omgaan met agressie. Mensen die in een conflictvermijdende omgeving
zijn opgegroeid, zullen vaker op spannende of bedreigende situaties reageren met angst en
terugtrekken.
Voor die pastores, van wie de ouder (meestal de vader) ook predikant was, speelt ook het
pastorieleven een rol in de houding ten aanzien van agressie.
Zeker vroeger stond het pastorieleven onder de druk voorbeeldgezin te zijn. Het leven moest
vooral in overeenstemming zijn met de prediking en vol van naastenliefde geleefd worden.
Het gaat tenslotte om hogere zaken. De wereld moet overwonnen worden; alle bedreigingen
werden dan ook met de bolster van het weldoen het hoofd geboden. Tot alle prijs moesten
conflicten buiten de deur blijven. Opvallend is dat daarmee ook het engagement aan aspecten
van deze samenleving verdween. Klessmann noteert een opvallende politieke apathie in
vroegere predikantsgezinnen. Gehoorzaamheid was het ideaal. Dit correspondeert met
bovengenoemde autoriteitsgevoeligheid 28 .
2.3.3 De kerkelijke context
Met dit laatst geschrevene zijn we al in de buurt gekomen van de invloed die er van de
kerkelijke context uitgaat op het omgaan met agressie.
De kerk heeft over het algemeen als ideaalbeeld een conflictvrije gemeenschap te zijn. Zij
voedt dit beeld zelf door het gebruik van een heel aantal bijbelteksten waarin dit ideaal tot
uitdrukking komt. Het zal duidelijk zijn dat in de keuze van deze teksten, uiterst selectief te
werk wordt gegaan.
Een kleine greep hieruit:
Maar Ik zeg u: Een ieder, die in toorn leeft tegen zijn broeder, zal vervallen aan het gerecht. Wie tot zijn
broeder zegt: Leeghoofd, zal vervallen aan de Hoge Raad, en wie zegt: Dwaas, zal vervallen aan het
hellevuur.
Matteus 5: 22
Het is duidelijk, wat de werken van het vlees zijn: hoererij, onreinheid, losbandigheid,
afgoderij, toverij, veten, twist, afgunst, uitbarstingen van toorn, zelfzucht, tweedracht,
partijschappen, nijd, dronkenschap, brasserijen en dergelijke, waarvoor ik u waarschuw,
zoals ik u gewaarschuwd heb, dat wie dergelijke dingen bedrijven, het Koninkrijk Gods niet
zullen beërven.
Galaten 5: 19-21
28 Uit mijn eigen ervaring: het was een wereld van verschil, eind jaren tachtig, begin negentig, hoe studenten aan
de theologische faculteit in Utrecht zich verhielden tot de docenten ten opzichte van studenten in Amsterdam
(V.U.) aan de faculteit psychologie en pedagogiek. Het grootste deel van de studenten theologie in Utrecht
kenmerkte zich overwegend door gezagsgetrouwheid en het “ volgen” van de docent. Bij psychologie in
Amsterdam viel een veel meer gelijkwaardige omgang tussen studenten en docenten op, waarbij kritische
tegenspraak veel meer vanzelfsprekend was en de docent ook op zijn persoon werd aangesproken.
31

Alle bitterheid, gramschap, toorn, getier en gevloek worde uit uw midden gebannen, evenals alle
kwaadaardigheid. Maar weest jegens elkander vriendelijk, barmhartig, elkander vergevend, zoals God
in Christus u vergeving geschonken heeft.
Efeze 4: 31,32
Daartegenover staat het hoogste ideaal:
Maar de vrucht van de Geest is liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid,
trouw, zachtmoedigheid, zelfbeheersing.
Galaten 5: 22
Agressie geldt in de kerk als iets wat je niet uit, niet laat zien. De norm is dat je de ander niet
kwetst, dat je je ontevredenheid niet uitdrukt en dat je goed moet weten waar je aan begint,
voordat je een andere mening dan de meest gangbare, naar voren brengt.
Lang wordt om hete breien heen gedraaid; de tolerantie met betrekking tot saaie ellenlange
bijeenkomsten is enorm – niemand zegt er wat van.
Tegelijk bloeit er heimelijke tactiek en roddel; conflicten worden vaak door relatiebreuk
opgelost: iemand stapt op en niemand haalt hem terug. Onbuigbare persoonlijke meningen
worden, in plaats van openlijk ter discussie gesteld, theologisch gelegitimeerd, hetgeen het
einde is van alle tegenspraak.
In het niet uiten van agressie wordt de pastor geacht voorbeeld te zijn. Zo leven er allerlei
verwachtingen ten aanzien van hem. Hij is tenslotte geheiligd, gewijd en daardoor anders dan
leken. Hij heeft een bijzondere verbinding met het Heilige. Zijn levenspatroon zal daaraan
beantwoorden: hij zal seksueel ongedifferentieerd en zonder verlangens zijn en zal zich
uitstekend beheersen, zeker waar het gaat over geld, bezit, macht en controle en over zijn
eigen ergernis.
Zo wordt de pastor om zijn zachtmoedigheid en ietwat gedistantieerd vaderschap (of je bij
vrouwelijke pastores daar ook zo van kunt spreken, weet ik niet) geprezen en de pastor
ontvangt de lang gewenste erkenning en bevestiging, door deze karaktereigenschappen
volstrekt uit te leven in zijn beroepsmatig handelen.
Zo komen de verwachtingen van een gemeente overeen met wat de persoonlijkheidsstructuur
van de gemiddelde pastor te bieden heeft.
Baumgartner 29 spreekt in dit verband van een ‘ekklesiale Kollusion’, een kerkelijke collusie,
een samenspel tussen twee partijen op grond van een verborgen innerlijk gelijk conflict, zoals
dat ook in partnerrelaties waarneembaar is 30 .
29 Baumgartner 1990, 297
30 De term en de beschrijving van ‘collusie’ is te vinden bij J. Willi, De partnerrelatie, Rotterdam, 1983, 1987 2
32

2.4 Persoonlijke spiritualiteit
In hoofdstuk 1.3 ging het over theologische aspecten van agressie. Het uitgangspunt lag daar
in de Schrift en in de bijbelse theologie. Hierboven, in 2.3, werd geschetst hoe opvoedings- en
andere socialisatiefactoren en ook de kerkelijke context medebepalend is voor hoe pastores
zich verhouden tot (hun) agressie.
Hoewel ‘agressief geladen’ bijbelteksten veelvuldig voorkomen, bleek de Kerk daar weinig
mee op te hebben. De vraag komt op wat dit alles betekent voor de persoonlijke spiritualiteit
van pastores? Persoonlijkheid, opvoeding, socialisatie en kerkelijke context, maar ook
bijbelgebruik en theologie vormen immers de voedingsbodem voor de spiritualiteit van
pastores. Krijgt het aspect van agressie ook een plek in het geloven van de pastor? In hoeverre
is de theologie ook terug te vinden in de spiritualiteit? Verwerkt de pastor, bijvoorbeeld, de
notie van de Ira Deï in zijn eigen “geloven”; in zijn eigen beeld van God?
Ik ging een aantal onderzoeken na, die betrekking hadden op de geloofsbeleving van pastores.
A.J. Hammers 31 , hoogleraar pastorale psychologie te Trier, doet verslag van het antwoord op
een ongewone vraag in de gebruikelijke academische context, die hij aan zijn studenten
tijdens het college voorlegt. Het voordeel van dit ongewone is dat studenten spontaan bij
zichzelf te rade gaan.
De vraag luidt: “Wat bevalt u nu aan deze God zo zeer, dat u bereid bent uw leven daarvoor te
investeren, om met Hem bezig te zijn en van Hem te vertellen?”
Hij kreeg de volgende antwoorden:
God hoort ons
Hij neemt ons serieus
Hij is genadig
Hij is Die-er-zijn-zal voor ons
Hij neemt ons als zondaren onvoorwaardelijk aan
Hij is goedertieren, barmhartig, tolerant, liefdevol, geduldig
Hij is in ons geïnteresseerd
Hij doet ons groeien
Hij geeft ons nieuwe kansen
Voor veel studenten is dit ook het enige dat zij over God zeggen.
Hammers vindt dit kenmerkend voor de verandering die zich in de laatste decennia binnen het
pastoraat heeft voltrokken. Allereerst worden de, wat hij noemt “moederlijke” eigenschappen
van God genoemd. Pas op nader aangeven van Hammers zelf, komen bij sommige studenten
ook andere noties te voorschijn, die daarmee in spanning staan en die Hammers benoemt als
“vaderlijke” eigenschappen:
God is almachtig, volmaakt, heilig, alwetend, eisend, oordelend
God woont in het ontoegankelijk licht.
De eerste, maar ook vaak laatste antwoorden laten een beleving zien van een nabije en
aanvaardende God. Pas bij doorvragen en dan ook maar bij een deel van de studenten wordt
iets zichtbaar van een God die tegenover is, van wie je niet alles weet en die niet altijd
bereikbaar is, die ook eisend en oordelend kan zijn.
31 Hammers, A.J. 1990, 157,158
33

In 1997 verscheen de studie van G. Zuidberg 32 naar de spiritualiteit van (RK) pastores.
Wanneer pastores spreken over hoe zij God beleven, hanteren zij metaforen om invulling te
geven aan hun beleving van God als bestaansgrond, als bestemming of als metgezel. De
meeste beelden worden ontleend aan het persoonlijke en het interpersoonlijke leven, soms ook
verbonden met het maatschappelijke leven. Metaforen, ontleend aan natuur, ruimte of tijd
komen minder voor.
Uit het onderzoek blijkt dat pastores voorkeur hebben voor metaforen die God als met gezel
beschrijven.
“God is ons nabij als iemand die met ons onderweg is en ons geborgenheid biedt, ons troost
op moeilijke momenten, ons verzoent met onszelf, bewogen is als wij gekwetst worden. God
is de ander die onze weg deelt of tegen wie we oplopen. God nodigt uit, roept om verder te
gaan. Wanneer dit met gezel-zijn concreter wordt ingevuld, ook gekoppeld aan het
maatschappelijk leven, blijkt er een voorkeur te ontstaan voor God als bevrijder. Daarbij is
een tendens aan te wijzen van “God als verlosser” naar “God als bevrijder”. Hij is de bevrijder
uit het kwaad, uit chaos en gespletenheid; uit vastgelegde kaders; Hij bevrijdt van onrecht.” 33
Meer dan de helft van de pastores spreekt over God in termen van nauwe verbondenheid,
terwijl zij tegelijk aangeven dat ze met name in momenten van gebed God als ‘tegenover’
beleven. Dit tegenover-zijn van God wordt vooral ingevuld vanuit de gedachte dat God een
adres vormt voor het gebed; dat Hij aan te spreken is.
Uit de studie van Zuidberg komt naar voren dat pastores een groot verlangen kennen naar
geborgenheid, vaak verbonden met de ervaring van hun eigen kwetsbaarheid. God is dan de
beschermende, helende, verzoenende God, als een moeder die haar kind dat scherven maakt,
op de arm neemt, troost en weer aan zichzelf teruggeeft.
Toch is hier bij een aantal pastores een spanningsveld aan te geven. Zij voelen zich niet
helemaal gerust bij dit beeld van een geborgenheid gevende God. Hoe kun je daarover
spreken bij zoveel onrecht en leed in deze wereld, bij zoveel ongeborgenheid? “Hoe kun je
over een troostende God spreken, wanneer je merkt dat mensen zelf zo moeilijk in beweging
te krijgen zijn om zelf iets te doen aan onrecht en geweld?”
Zowel pastores met een sterk maatschappelijk engagement, als pastores, die veel bezig zijn
met de vertroostende God geven van deze onrust blijk, de laatste categorie in de vorm van een
kwaad geweten: “moet je niet meer appellerend en uitdagend optreden?”
Terwijl pastores, in het onderzoek van Zuidberg, vaak over God spreken als een kracht, of een
manifestatie, verandert dit, zodra zij voorgaan in de liturgie.Vrijwel allen spreken God direct
en persoonlijk aan. De helft van de onderzochte populatie geeft God daarbij een actieve naam
als “Jij die” of “Gij die”. Voorbeelden:
Gij die naar ons omziet
Gij die ons draagt
Gij die schept en herschept
Gij die heel maakt
Gij die er voor ons wilt zijn
Jij die er zegt te zijn voor ons
Jij die onze met gezel bent
Jij die met ons meetrekt
Jij die liefde bent
32 Zuidberg 1997
33 a.w. 91
34

Jij die mij kent
Jij die mij oproept
Jij die in mensen zichtbaar wordt
Zuidberg signaleert wel een belangrijke tendens van een mannelijk naar een vrouwelijk en
vooral inclusief taalgebruik
Ook uit dit onderzoek komt God tevoorschijn, in het persoonlijk geloven van pastores, als een
nabije God die geborgenheid geeft. In de 240 pagina’s tellende studie komen duistere en
vrees- of ontzagwekkende aspecten van God niet voor.
A.M. Spijkerboer 34 legt een relatie tussen godsbeeld en ambtsbeeld: “Veel, met name jongere
predikanten – en onder hen vooral vrouwen – willen zichzelf in de gemeente graag zien als
gelijke onder de gelijken. Het is aardig om te merken dat dit zelfbeeld direct samenhangt met
een godsbeeld. Waar de hoge, soevereine en vrije God zijn schreden zet, wordt het ambt
vooral gezien als staande tegenover de gemeente, als een ‘hoge roeping’. Waar God vooral de
menselijke en nabije Jezus is, wil de predikant ook allereerst graag nabij zijn.”
Het is opmerkelijk dat in de genoemde onderzoeken in de geloofsbeleving van pastores veel
aspecten van God naar voren komen die te herleiden zijn tot de Amor Deï. Uiteraard zijn ook
hierin slechts tendensen aan te wijzen. De vraag is of de onderzoekspopulaties representatief
zijn voor de totale beroepsgroep; ik heb de indruk dat nog al wat materiaal afkomstig is uit
overwegend Rooms-katholieke richting en dat de onderzoeken naar protestantse pastores wat
voorbij zijn gegaan aan de meer orthodoxe stromingen.
Toch doet zich een belangrijke vraag naar de spiritualiteit van pastores gelden. Spirituele
ontwikkeling impliceert altijd de drie terreinen van zelf, ander en Ander. “Zelfonderzoek naar
onze eigen menselijkheid leidt tot het vermogen en de bereidheid om ook de menselijkheid in
de medemens te onderkennen. Zo leert de beoefening van de contemplatieve disciplines ons
‘de ander te zien en te benaderen als onszelf: als een wezen, dat net als wij fundamenteel
zachtmoedig en gevoelig is, al wordt dat wezen dan ook – wederom net als wijzelf – beheerst
door blindheid, egocentrisme, levensangst en teleurstelling over de mensen, over zichzelf en
mogelijk over het leven in het algemeen.’” 35
Een en ander impliceert dat het bij de ontwikkeling van de spiritualiteit gaat om de
aanvaarding van de lichte en de donkere zijden in onze eigen persoonlijkheid, in die van de
ander, maar dus ook in die van God! De vraag die daarmee is gesteld, is, om het klassiek te
zeggen: Waar is, in de ontmoeting met het Heilige, het “tremendum” gebleven?
Uit bovengenoemde onderzoeken blijkt in de spiritualiteit van pastores geen of weinig plek
ingeruimd voor aspecten van God die terug te voeren zijn op de Ira Deï.
34 Spijkerboer 1995, 251
35 Hoenkamp-Bisschops 2001, 229
35

2.5 Voor- en nadelen van verborgen agressie
Klessmann noemde verborgen agressie liever een aanpassingsmechanisme dan een
afweermechanisme. Als agressie “ondergronds” gaat, dan heeft dat een functie en dan is daar
winst aan te behalen. Enkele voordelen van het niet uiten van agressie zijn:
- Wanneer agressie zich tegen de eigen persoon keert en de betrokkene doet vervallen tot een
zekere ‘slachtofferlijkheid’ dan wordt bij de omgeving vaak compassie gewekt. De strijd
hoeft niet te worden uitgevochten, sterker nog, er zal wellicht een kring rondom de
betrokkene gevormd worden, die de hele problematiek met de mantel der liefde zal trachten te
bedekken. Dit is ook het geval wanneer de verborgen agressie zich uit door somatisering.
- Wat ook kan gebeuren is dat anderen aan het werk gaan. De verborgen agressie werkt
zodanig dat anderen een appèl voelen op hun verantwoordelijkheidsgevoel of zorg. Een
voorbeeld daarvan is te zien in de activiteit die de supervisor ontplooit in casus V (Ds. G ).
- Een ander voordeel is gelegen in het feit dat de verhoudingen tussen mensen werkbaar en
leefbaar blijven. Weliswaar vaak met minder voldoening en diepgang in de contacten, maar
dat is in veel gevallen een acceptabele prijs.
Ook in de geschetste karakter- en persoonlijkheidsstructuur, die mensen dispositioneert tot het
remmen van agressie, liggen belangrijke voordelen voor het pastorale werk:
- De sensitiviteit, het goed kunnen aanvoelen van sfeer en emotie, de empathie, bieden de
mogelijkheid anderen diep aan te voelen. Ook de neiging en bekwaamheid tot introspectie:
zowel in het bezig zijn met theologische thema’s als in de ontmoeting met andere mensen, is
van grote betekenis.
- Vriendelijkheid en hoffelijkheid zijn eigenschappen die in het leiden van een gemeenschap
belangrijk en noodzakelijk zijn.
Maar er is ook heel wat tegen verborgen agressie in te brengen:
- Er ontstaat een onheldere positie van de pastor. Het is niet duidelijk waar hij voor staat en
wat hij echt wil. Dat roept, paradoxaal, juist vaak conflicten op (zie casus VI, ds. H).
- Hierboven zagen we dat verhoudingen vaak werk- en leefbaar blijven. Dat geldt echter niet
meer wanneer intensief moet worden samengewerkt en men op elkaar moet kunnen
vertrouwen. Wanneer dan conflicten ontstaan, die onder de tafel verdwijnen en de agressie
verborgen is, ontstaan uiteraard slechte werkverhoudingen, terwijl de aard van de
problematiek ongrijpbaar blijft. Men kan er de vinger niet meer achter krijgen, het geen leidt
tot frustratie en machteloosheid.
- Het gevaar van burnout. “Mensen met burnoutverschijnselen zijn plichtsgetrouw, ambitieus
en doelgericht en hebben de neiging zichzelf op te offeren.” Dit kenmerk komt dichtbij het
profiel zoals we dat hierboven schetsten en komt dan ook uit een rapport over burnout bij
predikanten 36 . Het rapport schetst burnoutrisico’s wanneer er problemen ontstaan op het
gebied van werkdruk en rolverwachtingen. Ook Brouwer legt een mogelijke, weliswaar
36 Burnout 2001, 5
36

voorzichtige relatie tussen burnout en bijvoorbeeld een “weinig weerbare persoonlijkheid” 37 .
Eveneens legt de laatste een relatie tussen weinig weerbare persoonlijkheid en het kunnen
structureren van werktijd en het stellen van grenzen daarin. 38 Een zekere mate van
agressiviteit is daarvoor noodzakelijk.
- “Ingeslikte” agressie is uiteraard slecht voor de gezondheid. Zowel psychische als fysieke
klachten kunnen daaruit voortkomen.
- Het vermogen om veranderingen in te kunnen zetten en te kunnen begeleiden is gebaat bij
een heldere definiëring van positie. In het volgende hoofdstuk zullen we daar nog op terug
komen. Wanneer agressie als een constructieve kracht en motor in veranderingsprocessen
ontbreekt, zullen veranderingen ook maar moeizaam of in het geheel niet tot stand komen.
- Tot slot: de pastor die altijd weer de wensen van de ander zal willen blijven vervullen, de
conflicten altijd uit de weg zal gaan, maakt zichzelf ook afhankelijk van zijn omgeving. De
pastor die zich niet met constructieve agressie zal kunnen positioneren in het kerkelijke veld,
maakt zich afhankelijk van datzelfde kerkelijke veld. Iets daarvan wordt, mijns inziens,
voelbaar in de roep om geregelde werktijden en een cao-achtige werkstructuur, zoals die
discussie de laatste tijd in kerkelijke bladen wordt gevoerd. Het zal niet altijd zo zijn, maar
vaak is er een roep in hoorbaar om een norm buiten zichzelf. De instantie moet de werker
beschermen, in plaats van dat de werker voor zichzelf opkomt.
De keerzijde hiervan is dat niet alleen de pastor van de kerk afhankelijk wordt, maar ook
omgekeerd, bijvoorbeeld in het pastoraat, de ander afhankelijk wordt van de pastor.
Samenvattend kan geconcludeerd worden dat, hoewel agressie als positieve kracht geduid kan
worden, mensen vaak moeite hebben om hun eigen agressie te onderkennen en ook op
constructieve wijze in te zetten. Door middel van aanpassingsmechanismen raakt de agressie
op verborgen wijze aanwezig. Een heel aantal pastores lijkt op grond van hun
persoonlijkheidsstructuur, hun biografische achtergrond en de kerkelijke context daartoe
bijzonder gedispositioneerd en blijkt ook maar met moeite of in het geheel niet de agressie
een plek te geven in het persoonlijk geloven. Dit heeft gevolgen voor hun positie en
functioneren in de kerkelijke werksetting. Hierover gaat het volgende hoofdstuk.
37
Brouwer 1995, 185
38
a.w. 189
37

HOOFDSTUK DRIE ZELFDIFFERENTIATIE, LEIDERSCHAP EN AGRESSIE
In het vorige hoofdstuk, onder 2.3.3, schreef ik over de kerkelijke context als factor van
betekenis voor de pastor in het omgaan met de eigen agressie. In dit hoofdstuk wil ik een
breder perspectief tekenen, tegen de achtergrond waarvan het pastoraat en het kerkelijk werk
gestalte krijgt. Zijn de factoren die onder 2.3.3 genoemd werden min of meer ‘van alle tijden’,
de huidige context van het pastoraat dwingt ook om over de positie van pastores dieper na te
denken. Dat doe ik in dit hoofdstuk.
In 3.1 komen dus contextvragen aan de orde; in 3.2 ga ik in op de begrippen zelfdifferentiatie
en leiderschap die in het kader van de omschreven context mijns inziens van belang zijn en in
3.3 zal ik de verbinding leggen met het omgaan met agressie.
3.1 De huidige setting van het pastoraat
Bisschops schetst in haar scriptie de ontwikkelingen voor het pastoraat in de Roomskatholieke
Kerk, maar veel van wat zij zegt, geldt ook voor de Protestantse kerken. 39
In de jaren zestig van de vorige eeuw vond een belangrijke verandering plaats. Was tot die tijd
de positie van de pastor gekenmerkt door het geslacht (man-zijn), status en vanzelfsprekend
gezag, na 1960 leerden pastores zich in te leven in anderen en leerden af te moraliseren,
oordelen en adviseren. Er ontwikkelden zich meer en meer dialogische vormen in de kerken.
Dat ging wel ten koste van de vanzelfsprekende positie met betrekking tot status en gezag.
Niet langer behoorden geestelijken tot de notabelen van de samenleving en naast hun
deskundigheid op geloofsgebied, kwamen anderen op met even grote of meer deskundigheid
op het gebied van organisatie en leiding geven, met wie moest worden samengewerkt.
Het inleven in de ander kwam centraal te staan, kerygmatisch pastoraat maakte plaats voor het
pastoraat van de ontmoeting, onder invloed van de Amerikaanse zielzorgbeweging. Pastoraat
kreeg een meer therapeutische inslag. Het is in deze jaren dat de KPV naar Nederland kwam
en ook een belangrijke rol ging spelen in dit proces.
Bisschops benoemt deze overgang als de overgang van een autoritaire fase (tot 1960) naar een
empathische fase (na 1960). 40
De laatste jaren wordt echter duidelijk dat pastores in hun gerichtheid op de ander, vaak juist
zelf te kort komen. 41 Het pastoraat kreeg als grondwoord: ‘ontmoeting’ mee; het ging er om,
de ander te horen en te verstaan, ook op de diepere lagen van zijn of haar existentie.
Tegelijk veranderde ook de plek van de kerk in de samenleving. De kerk is marginaal
geworden en het valt pastores niet mee om in hun zelfbeeld op te nemen dat zij
vertegenwoordiger zijn van een marginale groepering.
Er is veel onvrede over de kerk als werkgever. Schokkend (hoewel ook wel terecht
gerelativeerd) was in 2001 het themanummer van het blad Michsjol, onder de titel: “Predikant
voor even of het leven?” 42 Hoewel enerzijds het vertrouwen in de kerk als plek waar men zich
binnen dit vak ook kan ontwikkelen, groot is, speelt toch een aanzienlijke hoeveelheid
pastores met de (al dan niet reële) gedachte buiten de kerk emplooi te vinden.
Zoals gezegd: de context van het pastoraat veranderde. De vraagstellingen binnen het
pastoraat verloren hun strikt religieuze taal en mensen brachten en brengen hun
39
Bisschops 2003
40
a.w. 3
41
Zie ook Hoenkamp-Bisschops 2001, 223
42 Michsjol 2001
38

levensthematieken in seculiere taal aan de orde. Dat stelt vragen aan de hermeneutische en
heuristische competenties van de moderne pastor.
In de kerken werd een groeiende mondigheid en assertiviteit van vrijwilligers zichtbaar. In de
Rooms-katholieke kerk vormt schaalvergroting als gevolg van een tekort aan priesters een
belangrijk probleem; in de Protestantse kerken laten terugloop in ledental en financiële
problematiek eenzelfde beeld zien: gemeenten moeten samenwerken en soms samenvoegen,
maar predikanten ook. Teamvorming vormt een nieuwe uitdaging aan de hedendaagse
pastores. Dat een en ander niet vanzelfsprekend gaat, blijkt uit de grote hoeveelheid
conflictstof die in weerwil van het onder 2.3.3 geschetste kerkelijke ideaal van liefde en
harmonieus samenleven, aanwezig is.
Pastores lopen vast in de rolverwachtingen die anderen van hen hebben. Een geheel eigen
discussie is daarbij ook nog de aard van de relatie tussen vrijgestelde geestelijke en het
bestuur van een geloofsgemeenschap. Is de pastor ‘vrij’ of toch op een bepaalde manier
‘werknemer’? Vanuit de ambtstheologie zal gewezen worden op de principiële vrijheid en het
tegenover zijn, maar in een functioneel tijdperk als het onze is dat niet meer vanzelfsprekend
ieders beleving, temeer daar het nu eenmaal zo is dat de pastor betaald wordt door de
geloofsgemeenschap.
Het gevaar hierbij is, zo signaleert Bisschops, dat de pastor zich richt naar hen die aanwezig
zijn in de kerk en het beleid maken, ten koste van hen die niet (meer) aanwezig zijn in de
kerk, maar tot wie en voor wie de pastor zich wel geroepen weet (“de lauwen en de religieuze
zinzoekers”). 43 Dat verhindert weer het inslaan van nieuwe wegen.
Om goed tegenover te kunnen zijn en niet alleen aan de ander, maar ook aan zichzelf recht te
kunnen doen, is het van belang dat pastores leren op “eigen benen te staan, eigen keuzen te
maken en eigen verlangens en behoeften te beheren zonder opnieuw autoritair te worden en
zonder het begrip voor de ander los te laten… Dat betekent dat pastores moeten leren neezeggen;
dat zij moeten leren conflicten aan te durven en dat zij moeten durven gaan voor wat
hun eigen inspiratie en bezieling vormt.” 44 Het is tijd voor een nieuwe fase: na de autoritaire
en empathische, nu de (wat Bisschops noemt:) autonome fase.
3.2 Zelfdifferentiatie en leiderschap
3.2.1 Zelfdifferentiatie
Kunnen pastores in de hierboven omschreven zin tegenover zijn van de gemeente?
In 1985 introduceerde de Amerikaanse rabbijn en gezinstherapeut Edwin H. Friedman in zijn
boek Generation to generation het concept van de systeemtheorie en gezinsprocessen als een
model van waaruit processen in kerk en synagoge ook begrepen kunnen worden. 45
Twee begrippen zijn in zijn visie van groot belang: differentiation of self en (relatively)
nonanxious presence.
Friedman kijkt naar de kerk als een systeem van emotioneel op elkaar betrokken mensen,
ongeveer vergelijkbaar met een gezin. Als er ergens in dat systeem een probleem optreedt,
wordt dat, anders dan in een individuele benadering, gezien als een symptoom van het niet
goed functioneren van het totale systeem. Degene in wie het probleem zichtbaar wordt, wordt
weliswaar door de overige leden van het systeem gezien als de patiënt, de geïdentificeerde
43
Bisschops 2003,2
44
a.w. 4
45
E.H. Friedman, Generation to generation, familyprocess in church and synagoge, New York, 1985. In het
Nederlands verschenen onder de titel Van geslacht op geslacht, 1999. Ik gebruik beide uitgaven.
39

patiënt, maar volgens de systeem- en gezinstheorie is dit slechts het element in het geheel, dat
het meest gevoelig blijkt voor de spanningen in het totaal. Anders dan in een individuele
benadering, zal vaak niet gewerkt worden met deze geïdentificeerde patiënt, maar met één of
meer andere schakels uit het systeem.
Ondertussen houdt het systeem zichzelf ook in stand en blijft zoeken naar een evenwicht.
Zodra het evenwicht verstoord dreigt te raken zal een tegenreactie op gang komen om het
evenwicht te behouden, dan wel te herstellen (wet van de homeostase). 46
Van belang is het nu dat mensen hun positie in het systeem kunnen innemen op een zodanige
wijze, die Friedman omschrijft als zelfdifferentiatie. Dit is het vermogen van een lid (van het
systeem) om zijn of haar eigen levensdoelen en waarden te bepalen, los van de druk van de
omgevingsfactoren. Het gaat er om ‘Ik’ te kunnen zeggen, wanneer anderen ‘jullie’ en ‘wij’
van iemand vragen. Het houdt ook het vermogen in tot een relatief ontspannen aanwezigheid
(nonanxious presence) temidden van bezorgde systemen, om maximale verantwoordelijkheid
te nemen voor de eigen bestemming en het emotionele wezen.
Friedman legt er de nadruk op dat deze positie niet verward moet worden met autonomie of
narcisme. Waar het in autonomie gaat om zichzelf te zijn en eigen koers te bepalen (autos
nomos), gaat het bij zelfdifferentiatie om het zichzelf kunnen zijn met behoud van de relatie
met de anderen.
Hij ziet het als taak voor pastores om op een ontspannen wijze aanwezig te kunnen zijn
temidden van het emotionele systeem dat de kerk vormt. Daarbij dient de pastor de nodige
emotionele afstand te hebben. Hieronder verstaat hij dat een pastor moet leren de eigen
reactieve neigingen onder controle te houden. Daardoor en door de eerder genoemde
ontspannen aanwezigheid, met een helder voor ogen hebben wat zij zelf wil en wenst en waar
zij voor staat, wordt ruimte geschapen. Het probleem is echter dat het tegenovergestelde vaak
gebeurt: of de emotionele afstand wordt zo groot dat er geen echte innerlijke betrokkenheid
op en verbondenheid met de groep meer bestaat of – en dat is vaker het geval bij pastores – de
pastor reageert door over-functioneren. De pastor neemt dan verantwoordelijkheden en
emotionele taken over van de ander. In dat laatste geval is de emotionele ruimte te klein
geworden, hetgeen altijd schade toebrengt, hetzij aan de één, hetzij aan de ander.
Voor de pastor zou dit kunnen betekenen dat er een burnout optreedt of een andere
problematiek.
Daar, volgens Friedman, over-functioneren bijna altijd ontstaat vanuit angst, is het van belang
dat pastores het vermogen ontwikkelen hun eigen angsten te beteugelen ten aanzien van zaken
die in de kerk spelen. Een ontspannen aanwezigheid van de pastor, in de visie van Friedman
de leider van het systeem, zal de spanning in het geheel doen afnemen. 47 Hij beveelt een
speelse omgang met allerlei zaken aan. “Wanneer pastores paradoxaal, uitdagend (in plaats
van reddend), aards, soms gek en zelfs een beetje ‘duivels’ kunnen zijn, dragen ze vaak meer
bij aan het ontwarren van knopen in het relatiesysteem in een gemeente dan met de best
bedoelde ‘serieuze’ inspanningen.” 48
3.2.2 Leiderschap
In bovenstaande is regelmatig sprake van ‘leiderschap’. Voor Friedman is de pastor de leider
in het systeem. Ook Bisschops spreekt in haar eindwerkstuk over (participerend) leiderschap.
46 Zie ook Remmerswaal 2000, 192-197
47 Gedetailleerde voorbeelden hiervan worden gegeven door Richardson 2002, 13-21
48 Friedman 1999, 221
40

In het licht van de ontwikkelingen in de tweede helft van de vorige eeuw, na de autoritaire
fase, is leiderschap een vergeten thema geworden in de kerk. In het proces van
democratisering, in het licht van een ‘ontmoetend pastoraat’ leerden pastores niet boven, maar
tussen de mensen te staan. Maar in de veranderende context, als hierboven geschetst, is het
noodzakelijk opnieuw na te denken over leiderschap.
De roep om leiderschap neemt toe. Vaak is dat de roep om een duidelijk herkenbare leider.
Een smoel voor de organisatie, een gezicht voor de kerk. Waar is de voorganger die met durf
en uitstraling mensen kan bezielen en persoonlijk uitkomt voor het geloof waarvoor hij staat?
“Waar zulke leiders naar voren treden, daar gebeurt wat. Daar krijgt een geloofsgemeenschap
nieuwe aantrekkingskracht.” 49
Maar wat voor soort leider zal het zijn, die optimaal dienstbaar kan zijn aan de kerk?
Friedman begint met de twee meest gangbare vormen van leiderschap te schetsen. Overigens
verhouden zij zich tot elkaar als de polen op een continuüm.
In de achterliggende jaren hebben wij de democratische leider in de kerken grondig leren
kennen. Niet boven, maar tussen de mensen, zei ik al, één van allen. Het is het
leiderschapsmodel dat uitgaat van consensus. De vraag die centraal staat, is steeds: wat willen
de leden van het geheel en hoe krijgen we de hele groep mee? Het gaat om het met elkaar
eens zijn. Harmonie is een belangrijk woord. In een gemeenschap, in een organisatie die
gekenmerkt wordt door deze vorm van leiderschap is ‘vrede’ belangrijker dan ‘verandering’.
Gevaren zijn dat men eindeloos met elkaar blijft spreken, zonder knopen door te hakken. Dat
men niet van zijn plaats komt. Dat er geen duidelijk gezicht, geen duidelijk profiel ontstaat
van de betreffende groep. Het gevaar voor de leider zelf is dat hij zichzelf uitlevert aan het
volledig één zijn; kortom (vrijwel) versmelt met het verband waarbinnen hij werkt.
Daartegenover staat de charismatische leider. Het is van belang te noteren dat ik dit begrip in
navolging van Friedman hanteer als een sociologisch begrip, niet als een theologisch. Vanuit
een sociologische invulling 50 gaat het in dit type leiderschap om een soort van gezag dat
berust op het geloof in de buitengewone gaven en de persoonskenmerken van een als
begenadigd beschouwd leider en in de door hem verkondigde nieuwe orde.
In gemeenschappen en organisaties waarin een dergelijk leiderschapstype wordt aangetroffen,
gaat het om de persoonlijkheid van de leider. Dit type leider heeft zijn aantrekkingskracht in
tijden van neergang en dan bewijst het ook zijn kracht: “het kan ongelijksoortige elementen in
een systeem verenigen, met een aanstekelijk enthousiasme infecteren, een gezin tot snelle
actie samensmeden, een emotioneel systeem dat diep gezonken was, in de kortste keren tot
grote hoogte brengen en in korte tijd een efficiënte organisatie in de benen krijgen, die zich op
een duidelijk omlijnd doel richt.” 51
Gevaren bij dit type leiderschap is polarisatie, moeite met continuïteit (wie volgt op?), verlies
van zelfstandig denken en handelen bij de leden van het systeem en een zekere autoritaire
structuur.
Gevaren voor de leider zelf zijn: het teveel in eigen handen houden, over-functioneren en een
uiteindelijke uitputting.
Voor beide typen geldt volgens Friedman het bezwaar dat zij vastzitten in de driehoek van
leider, overige leden en het doel dat de leider voor ogen staat. Beide typen moeten duw- en
trekkracht leveren om de andere leden naar het doel te leiden.
Hij introduceert dan ook een andere vorm van leiderschap: die vorm die gebaseerd is op
zelfdifferentiatie en systemisch denken.
49 Heitink 1999, 386
50 Deze komt van Max Weber, zie bij Heitink 1999, 387
51 Friedman 1999, 238
41

In dit concept gaat het om een leider die “op de eerste plaats de verantwoordelijkheid voor
zijn of haar eigen positie als ‘hoofd’ opneemt en eraan wil werken om de eigen doelen en
eigenheid te definiëren en tegelijk daarbij in contact blijft met de rest van het organisme.” 52
Dit contact zal hij houden op een ontspannen en niet-bezorgde wijze.
Dat is gemakkelijker neergeschreven dan gedaan, want zodra iemand zichzelf definieert zal
hij ook tegenkrachten in de ander mobiliseren (hij brengt immers het bestaande evenwicht in
gevaar!). Er ontstaat dus automatisch en onvermijdelijk tegenstand en afstand. Dan wordt het
een hele kunst om toch contact te houden. Het belangrijkste hulpmiddel is de niet-angstige, de
niet-bezorgde aanwezigheid en de, zoveel als mogelijk, speelse benadering van de
thematieken die spelen en het vermogen om niet reactief (verdedigend) te zijn.
Zo gaat het in dit type leiderschap niet om de persoon (charismatisch) maar om de positie en
niet om de eenheid (democratisch), maar op het samenzijn met behoud van de eigen integriteit
van zowel de leden, als de leider. Hij trekt of duwt de leden niet naar het doel, maar bepaalt
zijn eigen positie ten opzichte van het doel en helpt daardoor de leden zichzelf te verhouden
tot dit doel. Daarmee onttrekt hij zich aan de emotionele driehoek die de andere vormen van
leiderschap steeds wel en wetmatig kenmerken.
Bisschops noemt zo’n vorm van leiderschap participerend leiderschap. Zij spreekt in haar
werkstuk van de autonome fase waarin onze tijd is beland en waarin de pastor weer oog heeft
gekregen voor zichzelf, zijn eigen doelen en waarden en juist daardoor in staat is te
participeren in de gemeenschap op een wijze waarop hij andere mensen zal kunnen
‘empoweren’. 53
Hoewel ik het met de gedachtegang van haar betoog eens ben, vind ik de termen
“participerend leiderschap” en “autonome fase” verwarrend werken. In het begrip
‘zelfdifferentiatie’ is meer dan bij autonomie onderstreept, dat het gaat om het behoud van de
verbinding met het systeem. En participerend leiderschap is mijns inziens maar één van de
vormen van leiderschap die op grond van zelfdifferentiatie mogelijk is.
Remmerswaal wijst er op dat een leiderschapsstijl niet zozeer persoonlijk moet worden
opgevat, maar situationeel. 54
Er zijn vier basisstijlen van leiderschap: de directieve stijl, de overtuigende stijl, de
participerende stijl en de delegerende stijl. Welke stijl het beste is wordt door de situatie
bepaald, waarbij aan de orde is de prioriteit in de verhouding tussen de twee hoofddimensies
van iedere groep: de taak die gesteld is (het doel dat bereikt moet worden - goal achievement )
en het feit dat men dat gezamenlijk wil doen en dus als groep ook in stand moet blijven
(group maintenance). Al naar gelang de situatie vraagt dat er meer accent moet gelegd worden
op de taak, dan wel op het proces, zal van een bepaalde leiderschapsstijl gebruik gemaakt
worden.
Het concept van zelfdifferentiatie, waarin de leider zelf zijn eigen doelen en waarden en
positie helder kan definiëren, met behoud van het contact met het systeem maakt juist
mogelijk dat vrij gewisseld kan worden tussen de verschillende stijlen, al naar gelang op dat
moment noodzakelijk is.
Zo worden pastores flexibele en inspirerende leiders.
In het hierboven beschrevene valt een grote nadruk op de pastor als leider van de organisatie.
Toch kan, met behoud en behulp van de theorie van Friedman, deze visie op leiderschap
uitgebreid worden naar de andere werkvelden waar pastores taken verrichten.
Zelfgedifferentieerd leiderschap is evenzeer van belang in het voorgaan in en vormgeven van
52 a.w. 241
53 Bisschops 2003, 4
54 Remmerswaal 2000, 247 e.v.
42

de eredienst, in het individuele pastoraat (ook het pastorale contact tussen pastor en
gesprekspartner(s) is op te vatten als een systeem, volgens dezelfde, hierboven geschetste
wetmatigheden, als homeostase en emotionele driehoek, etc.), in het begeleiden van
groepswerk en in het, op welke wijze ook samenwerken met vrijwilligers en andere
ambtsdragers in taak- en werkgroepen.
Vlak voor de afronding van deze scriptie vond ik in “Leiderschap in systemisch-contextueeel
perspectief”, de bijdrage van Rein Brouwer aan het boek De weg van de groep, een kritische correctie
op het denken van Friedman, vanuit de contextuele benadering van I. Boszormenyi – Nagy. 55 Zijn
belangrijkste bezwaren tegen Friedman betreffen de hoge inzet van deze laatste op de zelfdifferentiatie
van de leider en de onderliggende visie op de aard van de gemeente, waardoor een machtsmodel
ontstaat.
Ten aanzien van het eerste meent Brouwer uit het boek van Friedman te kunnen afleiden dat zijn zo
sterk benadrukken van zelfdifferentiatie, geworteld is in Friedmans biografie, waarin deze zich heeft
moeten ontworstelen aan de zuigende krachten van eigen familieproblematiek en de congregatie
waarvan hij jarenlang rabbijn was. Bij een zo’n hoge inzet op zelfdifferentiatie vreest Brouwer dat de
gemeente als subject verdwijnt.
Hieruit volgt ook zijn tweede bezwaar. Brouwer neemt waar dat Friedman de verhouding Leider –
Gemeente schetst als een strijd. “ Het gezin (de gemeente – TvL) moet veranderen maar zal zich
daartegen verzetten. De leider moet doen wat in zijn vermogen ligt om dat verzet te breken.” Hierdoor
ontstaat een machtsmodel.
Het eerste lijkt mij een terechte waarneming (wat overigens nog niets zegt over de bruikbaarheid van de
theorie), het tweede betwijfel ik. Volgens mij is de inzet van Friedman nu juist een dergelijke strijd te
voorkomen. Het volledig (zelfgedifferentieerd) subject zijn van de leider dient juist het subject zijn of
worden van de gemeente, of de anderen waarmee de leider zich in een systemisch verband verhoudt.
Daarmee wil niet gezegd zijn dat aan de visie van Nagy geen waardevolle en belangrijke inzichten ten
aanzien van deze thematiek te ontlenen zijn.
In het inter-generationeel denken raken Friedman en Nagy elkaar overigens sterk.
3.3 Zelfdifferentiatie, leiderschap en agressie
De theorie van Friedman vindt de laatste jaren sterk ingang. Het denken vanuit de
systeemtheorie en de visie op leiderschap bieden nieuwe mogelijkheden in het kerkelijk leven.
Het concept van de zelfdifferentiatie is aanlokkelijk en op papier helder na te volgen. Maar de
praktijk is anders. De praktijk is weerbarstig en zinnen als: “je eigen levensdoelen en waarden
bepalen, los van de druk van de omgevingsfactoren” en “het vermogen tot een relatief
ontspannen aanwezigheid temidden van bezorgde systemen, om maximale
verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen bestemming en het emotionele wezen” zijn, ik
zei het al, makkelijker neergeschreven dan gedaan.
Het vraagt vaardigheden als, zoals Bisschops hierboven al noemde: nee-zeggen, conflicten
aan durven en te gaan voor wat de eigen inspiratie en bezieling vormt. Het vraagt om
positiebepaling en grenzen stellen. Het vraagt om zelf-bepaling. En dat alles ook nog
ontspannen en speels, zonder het contact met de ander te verliezen.
Hier nu ligt het verband met het onderwerp van dit onderzoek. Al deze genoemde
vaardigheden, die tegelijk zo met de persoon samenhangen, vragen om een constructief
hanteren van de agressie.
Agressie immers, zo zagen we boven, is de kracht van contact zoeken en van zelfbepaling
tegelijk.
Pastores bij wie de agressie ondergronds is gegaan, door wie de agressie niet meer bewust
beleefd wordt, van wie de agressie er niet mag zijn, zullen hierin vastlopen. Daarbij zal de
ondergronds gegane agressie als verborgen agressie toch doorwerken.
55 Ark, Jodien van en Henk de Roest 2004, 283-291
43

We zagen in de voorbeelden in 2.2 hoe juist hierdoor conflicten ontstaan, maar ook de
gevaren van zowel het charismatisch leiderschap als het democratisch leiderschap in de hand
werkt, voor zover het over-functioneren, projectie (de boeteprediker die zich vereenzelvigt
met de toorn Gods), dan wel over-verantwoordelijkheid en extreme, versmeltende zorg te
weeg brengt.
Kortom, zonder een visie op agressie als constructieve, zowel zelf bepalende als
contactzoekende kracht is het concept van zelfdifferentiatie volgens mij niet goed denkbaar.
Dat betekent voor de pastor die zichzelf wil differentiëren, dat zij haar agressie op
constructieve wijze moet kunnen inzetten.
Als de pastor uit de emotionele driehoek en zuigkracht wil blijven die, deel uitmakend van het
systeem, altijd weer zal optreden tussen haar, de gemeente en het doel waarnaar zij op weg
wil, dan is het noodzakelijk te kunnen beschikken over de eigen agressie. Als de pastor “nee”
wil zeggen en ook de relatie met de ander wil behouden, zal zij over haar agressie als kracht
tot zelfbepaling en zoeken van contact moeten kunnen beschikken. Als zij niet afhankelijk wil
zijn van het systeem en er niet mee wil versmelten, zal zij haar agressie nodig hebben om
onafhankelijk te blijven en tegelijk verbonden.
Maar als de agressie voor veel pastores, zoals we zagen, een verborgen gebied is, dan is dat
een probleem. Dan blijft het concept van de zelfdifferentiatie theorie en de weg naar
inspirerend leiderschap uitermate ingewikkeld, zo niet onmogelijk.
Dus zullen pastores zich bewust moeten worden van hun agressie en moeten leren daar op
constructieve wijze mee om te gaan.
Dan moeten zij leren vaardigheden te ontwikkelen op dat gebied, die tegelijk met hun persoon
verbonden zijn.
Bewustwording en leren om te gaan met. Vaardigheden en persoon. Het is op dit moment dat
supervisie in beeld komt.
44

HOOFDSTUK VIER PASTORALE SUPERVISIE EN AGRESSIE
In dit hoofdstuk worden allereerst de belangrijkste aspecten van supervisie omschreven (4.1).
Vervolgens gaat het in 4.2 over de relatie tussen pastorale supervisie en agressie. Daartoe
wordt eerst het verschijnsel “verborgen agressie” als schaduwthematiek gedefinieerd (4.2.1);
daarna het hulpverleningsmodel van Lang en Van der Molen geïntroduceerd en toegepast op
supervisie (4.2.2). Het hoofdstuk besluit met een paragraaf over de agressie van de supervisor
(4.2.3). Bij dit alles wordt steeds verwezen naar de supervisiecasuïstiek, zoals gepresenteerd
in paragraaf 2.2.
4.1 Leren in supervisie
Voor de definitie van wat supervisie is, sluit ik aan bij Siegers:
- Supervisie is een didactische methodiek, gericht op het (beter) leren uitvoeren van
geprofessionaliseerd dienstverlenend werk, waarin het doelgericht hanteren van de
relatie een belangrijke rol speelt.
- Het leren in supervisie is een leren op basis van reflectie. Supervisie richt zich op het
ontwikkelen van zelfgestuurd leren bij de supervisant.
- In supervisie leert de supervisant in de uitoefening van zijn beroepswerk op
integratieve wijze en op basis van zelfsturing te functioneren.
- In supervisie leert de supervisant op basis van zelfsturing verder te leren van zijn
werkervaringen.
- In supervisie leert de supervisant primair van zijn werkervaringen. De
supervisiesituatie zelf is een tweede aanvullende bron van leermateriaal.
- Supervisie veronderstelt een grondstructuur die bestaat uit een directe koppeling van
werksituatie en leersituatie in regelmatige opeenvolging, bepaalde condities aangaande
tijdsduur van bijeenkomsten, aantal bijeenkomsten, frequentie van de bijeenkomsten
en het aantal deelnemers en de relatie tussen de deelnemers. 56
In de definitie is sprake van integratie. Supervisie is een plek waar het mogelijk is de
samenhang te vinden in een aantal aspecten van de persoon, alsmede in een aantal aspecten
van het functioneren van deze persoon in de beroepssituatie. In supervisie gaat het om de
integratie van denken, voelen en handelen (eerste integratieniveau) met oog op het
functioneren van deze persoon, in dit beroep, in deze werksituatie (tweede integratieniveau).
Lanser omschrijft supervisie als een vorm van inter-subjectief leren. In de relatie tot
supervisor en/of medesupervisanten wordt het werkmateriaal opnieuw geïnterpreteerd en juist
in deze intersubjectiviteit worden ook nieuwe betekenissen gevonden. Een meer
gedifferentieerde kijk en een gedifferentieerder handelingspatroon is daarvan het gevolg.
Wanneer de supervisant inderdaad blijkt te gaan beschikken over een uitgebreider
handelingsrepertoire bij op elkaar lijkende contexten, is dat het criterium voor het
plaatsgevonden hebben van integratie, zoals bedoeld in supervisie. 57
Supervisieleren is ook: ervaringsleren. Het uitgangspunt van het leren ligt in de concrete
werkervaring. Het leren in supervisie is, door de in alle supervisieliteratuur ingang gevonden
56 Siegers 2002, 31,32
57 Lanser 2004
45

hebbende David Kolb omschreven als een cyclisch gebeuren, waarin men verschillende stadia
doorloopt, als: concrete ervaring, reflectie daarop, conceptualisering en actief experiment. 58
Op de leercirkel van Kolb kom ik straks terug in 4.2.2.
4.1.1 Integratie op het eerste niveau
In de casuïstiek zoals geschetst in hoofdstuk 2.2, wordt duidelijk dat er geen sprake is van
integratie op het niveau van denken, voelen en handelen. De afweer van agressie, de
verborgen agressie is daar het teken van. In de casuïstiek is herhaaldelijk een discrepantie aan
te wijzen tussen hoe mensen zich in een bepaalde situatie voelen, hoe zij daarover denken en
hoe zij handelen.
Enkele voorbeelden:
Ds. A uit casus I handelt tegen zijn eigen gevoel in, door steeds maar weer aan verwachtingen
van ouders van catechisanten en kerkenraad te voldoen. In de relatie tot de collega is hij
gekwetst, maar nergens brengt hij dat gevoel tot uiting (tenzij in de passieve vorm: het stukje
in het kerkblad: waarin hij in subtiele bewoordingen schrijft over de verhouding tussen de
beide wijken, maar waarin onder een grapje, ook leesbaar is, de sneer naar de collega.).
Daarnaast is, op het vlak van het denken, sprake van een sterke normatieve cognitie: “ruzie
maken mag niet”.
Bij ds. B, uit casus II (B stoort zich bij een verbatimanayse aan de houding van de inbrenger,
maar komt vervolgens tot de conclusie dat het aan hem zelf ligt; buiten de zitting om
informeert hij de supervisor over dit alles), wordt duidelijk hoezeer de discrepantie de
werkelijkheid ook gaat vervormen: hij is boos op een groepsgenoot (gevoel), brengt dat niet
tot uitdrukking (handelen), maar maakt vervolgens ook een omwenteling door in zijn denken
(de zaak waarover het gaat blijkt, naar zijn eigen inzicht, aan hem zelf te liggen). Vervolgens
neemt hij zichzelf zijn eigen oorspronkelijke gevoel kwalijk.
Uiterst beredenerend analyseert ds. G. (casus V) de situatie (het conflict met de collega)
waarin hij is beland. Het denken krijgt gestalte in het handelen: in een keurig en sluitend
betoog zet hij op een vergadering de situatie uiteen. Maar nergens is er iets van de woede
voelbaar, die hij ook met zich draagt. Het lijkt wel alsof het denken hier het gevoel regeert.
Tot slot zet ook ds. H uit casus VI (de theologische discussie over de wedergeboorte op het
huisbezoek aan een jubilerend echtpaar en het al dan niet ophangen van schilderijen, in plaats
van televisie) zijn irritatie om in een massieve theologische redenering, in plaats van een
directe confrontatie aan te gaan.
Al met al wordt zichtbaar dat er aan de integratie op dit eerste niveau, van denken, voelen en
handelen, wel het een en ander ontbreekt.
58 o.a. bij Siegers/Haan, 1999, 304
46

4.1.2 Integratie op het tweede niveau
Bij integratie op het tweede niveau gaat het om de samenhang tussen persoon, beroep en
concrete werksituatie.
Persoon.
Wanneer we in supervisie binnen de tweede integratiedriehoek kijken naar de ‘persoon’, dan
gaat het over of er, en in welke mate in deze persoon een samenhang tussen denken, voelen en
handelen aanwezig is. Tegelijk kijken we naar de persoon in zijn geschiedenis en
ontwikkeling. Bij pastores verdient het aanbeveling naar de specifiek kerkelijke factoren te
kijken, zoals in hoofdstuk 2.2 beschreven. Biografie en socialisatie zijn van belang in het al
dan niet een plek kunnen geven aan de eigen agressie in het leven. De kerkelijke factoren
kunnen zowel in de biografie als in de socialisatie een belangrijke rol spelen.
Zowel bij ‘persoon’ als bij ‘beroep’ zit ook de, wat we in 2.4 noemden, persoonlijke
spiritualiteit. Op het snijvlak, want enerzijds behoort de spiritualiteit tot de persoon van deze
pastor. Maar pastores zijn in de uitoefening van hun vak zichzelf tot instrument. Aspecten van
de persoonlijke spiritualiteit zullen ook aanwijsbaar zijn in de beroepsvisie en natuurlijk ook
in het uiteindelijke handelen. In hoeverre agressie in de persoonlijke spiritualiteit een plek
heeft, kan voorwerp van onderzoek zijn in supervisie.
Beroep.
Maar zelfs wanneer men op de levenslijn (de term is van Andriessen 59 ) de beschikking heeft
gekregen over de eigen agressie, dan wil dat nog niet zeggen dat men daar ook mee uit de
voeten kan in het beroep dat men uitoefent. Dat kan alleen maar als in de visie op het beroep
daar ook ruimte voor is.
Zo is er ook sprake van een beroepssocialisatie. Het is van belang welke rolmodellen de
pastor had tijdens zijn studie en opleiding, maar ook tijdens de eigen kerkelijke geschiedenis.
Welke pastores waren modelmatig of vormden identificatiefiguren en hoe gingen deze
rolmodellen om met agressie? We zagen in paragraaf 2.3.3 hoe de kerkelijke context bepaald
niet bevorderend werkt in het ontwikkelen van een visie op het beroep waarin agressie ook
een plek heeft.
Tot slot werkt ook de theologie uiteraard door in de visie op het beroep. In paragraaf 1.3 heb
ik enkele bijbels theologische en systematisch theologische opmerkingen geplaatst. De vraag
is in hoeverre deze noties doorwerken in de pastorale theologie, voorzover deze ook een visie
inhoudt op de rol en functie van de pastor.
Werksituatie.
Het tweede integratieniveau omvat, naast persoon en beroep ook de concrete werksituatie. Op
welke wijze kan men, wanneer men de beschikking heeft over de eigen agressie en wanneer
men deze agressie een plek heeft kunnen geven in de beroepsopvatting, hier nu ook mee uit de
voeten als ambtsdrager en professional binnen de kerkelijke gemeenschap?
Hier spelen aspecten van zelfdifferentiatie en leiderschap, zoals beschreven in hoofdstuk 3,
een rol. In het kunnen en durven aangaan van conflicten, in het zicht houden op en staan voor
eigen belang, rol en functie, maar ook in het vruchtbaar kunnen samenwerken, is het
constructief kunnen omgaan met agressie een belangrijk aspect. Lang niet iedere werksituatie
laat dit vanzelfsprekend toe. Belangen, maar ook eerdere genoemde opvattingen in de
kerkelijke context verhinderen dit. Willen pastores niet afhankelijk worden, ondergesneeuwd
raken, maar vorm geven aan de visie op hun beroep, dan is de eigen agressie van levensbelang
op de concrete werkplek. Eveneens, trouwens, om ook anderen te kunnen bewegen tot een
eigen positiebepaling en om te komen tot een vruchtbare en opbouwende samenwerking.
59 in: H.C.I. Andriessen en R. Miethner, Praxis der Supervision, Beispiel: pastorale Supervision, Heidelberg,
1993
47

Casus IV (supervisiegroep, waarbinnen ds. F vertelt over haar moeite met de binnenkerkelijke
prietpraat, die overigens uiterst beleefd over tafel gaat, maar zover weg staat van het
dagelijkse leven) biedt overigens een aardig voorbeeld van hoe agressie geweerd wordt van de
werkplek: “Kritische noties worden gesmoord in wellevendheid”, verzucht ds. F.
Ook in casus VI (ds. H die de echte confrontatie met het jubilerend echtpaar niet aangaat,
maar kiest voor de theologische argumentatie) kunnen vragen worden gesteld, hier zowel naar
de werksituatie: verdraagt boosheid en directe confrontatie zich met een pastoraal gesprek, als
naar de visie op het beroep: op welke wijze kan en mag een pastor confronteren?
Met het schetsen van het belang van het kunnen hanteren van de eigen agressie in de
integratie op het tweede niveau, die van de beroepsuitoefening, is meteen gezegd dat aandacht
voor een zo persoonsgebonden aspect als agressie, een legitieme plek heeft in supervisie. In
supervisie gaat het immers om leren ten aanzien van de beroepsuitoefening.
Uiteraard kan de problematiek van omgaan met de eigen agressie zo groot zijn, dat de pastor
niet alleen ten aanzien van de werkuitoefening daar hinder van ondervindt, maar vooral en
eerst ook in het privé-leven. In dat geval ligt verwijzing naar een therapeutische benadering
van deze thematiek voor de hand. Er is dan geen sprake meer van supervisie.
4.2 Pastorale supervisie en verborgen agressie
4.2.1 Het aspect van “verborgenheid” als schaduwthematiek
Wanneer we er vanuit gaan dat bij veel pastores sprake is van verborgen agressie, zal het nog
niet meevallen dit aspect van het communicatief handelen in beeld te krijgen. In zekere zin
ligt er immers een ‘verbod’ op. Dit verbod, dit niet-toegestane deel zal de in supervisie
beoogde, bovengenoemde integratie bemoeilijken. Het zal het communicatief handelen van de
beroepsbeoefenaar ten goede komen wanneer dit niet toegestane deel in beeld komt en als
blinde vlek zal verdwijnen of tenminste kleiner worden. Wolbink benoemt dit niet-toegestane
deel, in navolging van Jung, als de schaduw. 60 Het eerste dat zou moeten gebeuren volgens
hem is de onderkenning van het niet-toegestane deel door de supervisant. “Door goed te
luisteren en te observeren krijgt de supervisor zicht op wat supervisanten achterhouden in hun
werksituatie en in de supervisiesituatie zelf.” 61
In hoofdstuk 2.2 is een heel scala aan vormen van verborgen agressie genoemd. Deze vormen
worden zichtbaar in het werkmateriaal dat de supervisant inbrengt.
Werkvormen die eveneens een licht kunnen werpen op de wijze waarop supervisanten
omgaan met hun agressie en deze al dan niet kunnen verbinden met hun geloven, zijn: het
maken van een persoonlijk ‘credo’. Hierbij kan gelet worden op hoe de supervisant omgaat
met de ‘duistere kanten’ in God.
Voorts: het beschrijven van een pastorale casus die de supervisant kenmerkend vindt voor zijn
opvatting met betrekking tot pastoraat (het ambts- of pastorbeeld). Hierbij kan gelet worden
op de balans tussen wat in de pastorale theologie wordt aangeduid als “comfort” en
“challenge”.
Verder zou ik nog willen noemen: een theologische analyse van een karakteristiek
preekfragment. De “Heidelberger” preekanalysemethodiek vraagt expliciet naar de
gepresenteerde Gods- en mensbeelden.
60
Wolbink 2000, 185
61
a.w. 190
48

Maar nog een ander instrument heeft de supervisor tot haar beschikking. De wijze waarop de
supervisant omgaat met deze thematiek in zijn werksituatie, zal ook weerspiegeld worden in
de relatie tot de supervisor, of in de relatie tot mede-supervisanten.
In casus IV, ds. F., wordt zichtbaar in de groep hoezeer de agressie ondergronds is gegaan,
maar wel zijn doorwerking heeft in het hele groepsgebeuren.
In casus V, ds. G., wordt een vorm van passieve agressie zichtbaar naar de supervisor.
Door gebruik te maken van dit parallelproces 62 , kan de supervisor de thematiek aan de orde
laten komen.
In het genoemde artikel van Wolbink worden drie stappen aangegeven om met
schaduwproblematiek om te gaan 63 : allereerst zal de supervisant onder ogen moeten zien dat
er sprake is van een verborgen en niet toegestaan gebied. Vervolgens zal er gewerkt moeten
worden aan inzicht. Wolbink verstaat hier vooral onder: het achterhalen van de
oorsprongservaringen, waardoor dit aspect van de persoonlijkheid verborgen is geraakt. Zelf
zou ik in deze stap (zie volgende paragraaf) ook trachten te werken aan de cognities die met
deze ervaringen verbonden zijn. Welke gedachten zijn er over ontwikkeld en kan dat ook
anders worden gezien? De derde stap betreft het leren constructief te uiten van gevoelens uit
het niet toegestane deel.
Deze stappen werk ik in de volgende paragraaf uit met behulp van het model van Lang en
Van der Molen.
4.2.2 Het hulpverleningsmodel van Lang en Van der Molen toegepast op supervisie
G. Lang en H.T. van der Molen bieden in hun boek Psychologische gespreksvoering 64 , een
model aan voor een serie hulpverlenende gesprekken die in drie fasen verloopt:
probleemverheldering, probleemnuancering en probleembehandeling. Op hun beurt baseren
zij zich op het hulpverleningsmodel van G. Egan 65 .
Bij iedere fase van dit model, plaatsen zij een onderliggende psychologische visie en iedere
fase wordt uitgevoerd met specifieke, min of meer ook aan die fase gekoppelde, technieken en
vaardigheden.
Zo ligt onder de fase van de probleemverheldering, de cliëntgerichte benadering van Carl
Rogers. Onder de fase van de probleemnuancering ligt de aanvulling op de cliëntgerichte
benadering vanuit de cognitieve psychologie van David Wexler. Onder de fase van de
probleembehandeling ligt de visie van de sociale leertheorie.
In de onderscheiden fasen wisselt de hulpverlener van rol. Allereerst is zij vertrouwensfiguur,
vervolgens een mededeelzame detective, daarna een docent, om tenslotte de rol van coach op
zich te nemen.
Het model lijkt mij goed bruikbaar in supervisie. De fasen die Lang en Van der Molen
noemen, zijn te verbinden met de aspecten van de eerste integratiedriehoek. De eerste fase,
die van de probleemverheldering, verbinden zij vooral met de theorie van Rogers, waarin het
gaat om het accepteren van de ander in zijn belevingswereld, vooral als het gaat om gevoelens
die spelen. Hier komt een van de punten van de driehoek in beeld: die van het voelen.
In de tweede fase wordt gebruik gemaakt van de aanvulling op de cliëntgerichte benadering
vanuit de cognitieve psychologie. Wat mensen ervaren, heeft te maken met hoe zij informatie
62
Zie o.a. Siegers/Haan 1988, blz. 37
63
Wolbink 192,193
64
Lang/Van der Molen 2000
65 Egan 2000
49

verwerken en welke cognitieve schema’s (“verwerkingsregels”) iemand daarvoor heeft. Hoe
je over bepaalde situaties denkt, en vooral welke betekenis je daaraan geeft, bepaalt ook
welke gevoelens je er aan opdoet. Dit is te verbinden met de tweede punt van de
integratiedriehoek: die van het denken.
Maar voelen en denken is niet genoeg, het zal ook tot actie moeten komen, er zal ander gedrag
tevoorschijn moeten komen. In de fase van de probleemoplossing maken zij gebruik van de
sociale leertheorie van o.a. Bandura en Mischel. Dit is te verbinden met de derde punt van de
driehoek: het handelen.
Er is een frappante overeenkomst met de bovengenoemde (4.1) leercirkel van David Kolb.
Ook daar is immers sprake van: concreet ervaren en reflectie (bewustwording van gevoelens);
conceptualisering (denken) en actief experiment (handelen, actie). Daarbij is er ook
overeenkomst te zien met de ontwikkeling van de gedachten over het ontstaan van agressie,
zoals beschreven in paragraaf 1.2.1.
Hieronder zal ik de aspecten van de eerste integratiedriehoek volgens het model van Lang en
Van der Molen toepassen op de agressiethematiek. Deze integratie op het eerste niveau staat
natuurlijk steeds in de context van beroep en werksituatie. Ik zal daar, aan de hand van de
casuïstiek, ook steeds naar verwijzen.
a. Voelen
Wanneer het nu gaat om de thematiek van verborgen agressie, schaduwthematiek, dan is het
nodig dat er voldoende veiligheid en vertrouwen is om dit onder ogen te zien. Wat daarbij
nogal eens in de weg zit, is wat Lang en Van der Molen noemen “de tirannie van het
ideaalbeeld”. 66
De onvoorwaardelijke acceptatie door de supervisor is een voorwaarde voor de supervisant
om ook zelf datgene wat hij niet toestond, onder ogen te kunnen zien en te aanvaarden, als
zijnde: “ook dit ben ik”.
In een verfijning van dit Rogeriaanse model omschrijft Leijssen 67 dit als het hebben van een
juiste afstand van het zelf tot de ervaring, zodat er een innerlijke relatie gevestigd kan worden.
Is er teveel afstand van het Zelf tot de ervaring dan kan iemand niet in echt contact treden met
de ervaring. De persoon ervaart niets in zichzelf om mee in relatie te treden. Is er te weinig
afstand, dan valt de persoon geheel samen met de ervaring. Dan is er geen beleving van het
zelf dat zich verhoudt tot het innerlijk gevoelde. In de werkelijkheid (die overigens ook
cultureel bepaald is) bewegen mensen zich op een continuüm tussen deze twee polen.
Wanneer de inhoud van de ervaring bedreigend is, neigen mensen tot meer afstand.
In de rol van vertrouwensfiguur staan de supervisor verschillende vaardigheden ter
beschikking. Non-verbaal gedrag, het verbaal volgen en vooral het vragen stellen, de
parafrase, de concretisering en de gevoelsreflectie lijken mij hiervan de belangrijkste.
Omdat het om thematiek gaat die niet direct aan de oppervlakte ligt en voor de supervisant
zelf (grotendeels) verborgen is, zijn ook nuancerende vaardigheden van belang. Daarbij valt te
denken aan nuancerende empathie en confrontatie.
Bij de nuancerende empathie geeft de supervisor terug wat op de rand van het bewustzijn ligt
van de supervisant, maar wat deze nog net niet zelf kan pakken.
Casus VI, ds. H
66 Lang en Van der Molen 2000, 71
67 M. Leijssen, “Kenmerken van een helende innerlijke relatie” in: Lietaer/ Van Kalmthout 1995, 28
50

H vertelt over een situatie waarin kerkenraadsleden, achter zijn rug om, inhoudelijke
opmerkingen over zijn functioneren hebben geplaatst. Hij spreekt er terloops over en op
neutrale toon.Dat blijft ook als de supervisor nader naar de situatie vraagt.
Sr.: Je vertelt het heel neutraal, alsof het je niets doet.
Toch haakt er wat bij mij… alsof je er toch boos om bent…
H.: Nou, boos… Dat is zo’n groot woord…
Sr.: mmh… maar toch wel iets er van?
H.: Nou, een beetje boos misschien…?
Confrontatie vereist een binnen de relatie reeds behoorlijke mate van vertrouwen. Het lijkt op
nuancerende empathie, maar beweegt zich verder af van het referentiekader van de cliënt. Het
is een manier om de blinde vlek te benoemen, meestal aan de hand van wat zich binnen de
supervisierelatie afspeelt. Egan spreekt van “directheid” 68 . De supervisor is hierin congruent.
Een deel van casus V, ds. G:
G. Dit vind ik wel iets om over na te denken. Je merkt: nu ga ik ook iets opschrijven.
Sr. Ja, mooi… (voelt de steek), maar, er is iets, er zit iets…Het lijkt alsof je met deze
opmerking ook iets zegt over ons. Over onze werkrelatie.
G. Hoe bedoel je?
Sr. Ik krijg sterk het gevoel dat je me een boodschap geeft. Nu raakt het, nu ga je iets
opschrijven. Alsof je zegt dat tot nu toe het allemaal nog niet zo relevant was. En dat irriteert
je ook. Ik voel het als een tik die je uitdeelt.
G. Nou, eh… Zo heb ik dat niet bedoeld.
Sr. Nee… nou, weet je dat wel zeker?
Ik merk dat het steeds moeilijk is om je leervragen helder te krijgen. Hoe zit je hier eigenlijk?
G. Nou ja, nu je ’t zegt… Kijk, ik vind het wel interessant hoor, allemaal, maar inderdaad, om
nu te zeggen dat ik er heel van op steek…
Sr. Ook de manier waarop je het nu zegt, het klinkt allemaal zo, zo lijdzaam.
G. (wordt dan ineens zichtbaar kwaad) Nou, als je het dan wilt weten, nee, ik heb er eigenlijk
helemaal geen zin in! Ik veroorzaak het conflict toch niet! Het is toch mijn schuld niet dat het
daar zo uit de hand loopt? Maar ze zullen van mij niet kunnen zeggen dat ik er niet alles aan
gedaan heb!
(Bindt dan onmiddellijk weer in)
Sr. Zo… dat is er uit…
Eigenlijk heb je de smoor in. Er is een conflict, je vindt dat dat op de rekening van de ander te
schrijven is, maar jij moet het werk doen, jij zit hier in supervisie. Tegelijk zeg je ook: Ik heb
er eigenlijk geen zin in, ik vind het mijn taak niet, maar van mij zullen ze niets kunnen zeggen.
Op mijn staat van dienst zal niets aan te merken zijn. Je hebt er zelfs supervisie voor
gevraagd.
Er kan dan een gesprek volgen over de wijze waarop de supervisant zijn irritatie kenbaar
maakte. De supervisor oppert dat als dat hier zo gebeurt, het voorstelbaar is, dat dat ook in de
werksituatie gestalte krijgt: door de subtiel geplaatste opmerkingen van de supervisant voelt
de ander wel iets van de onvrede, maar kan er eigenlijk niets mee. Wanneer de supervisor
hiervan niet ondersteboven gaat en aanvaardend blijft, bestaat er de mogelijkheid dat de
supervisant een meer reële kijk krijgt op het eigen aandeel in het conflict, op zijn wijze van
communiceren en op zijn positie, waarin hij zich boven de strijd heeft verheven.
68 Egan 2000, 226 vv
51

Zo kan in supervisie gewerkt worden aan de bewustwording van gevoelens en aan de
aanvaarding daarvan. Feedback van supervisor en/of medesupervisanten is daarin van het
grootste belang.
b. Denken
Voor wat betreft het aspect van het denken biedt de cognitieve psychologie waardevolle
inzichten. Het waarnemen en beleven van allerlei informatie (prikkels), zowel uit de
buitenwereld, als vanuit ons innerlijk, is een actief proces. De mens selecteert, ordent en kent
betekenis toe aan het waargenomene en beleefde. Mensen verbinden hun gewaarwordingen
met cognities. Daarin speelt de taal een belangrijke rol.
In een proces van differentiëren van betekenissen, kunnen nuances worden aangebracht en
nieuwe inzichten genoemd. In een proces van integratie kunnen deze nuanceringen tot een
nieuw geheel worden gebracht, waardoor er een andere cognitie ontstaat. Een andere wijze
van denken over de ervaring.
In casus I, ds. A, speelt een bepaalde perceptie van een conflict een rol. Een conflict is ruzie,
vindt ds. A, en ruzie mag niet. De supervisor kan dit in de supervisie thematiseren en met de
supervisant uitwerken.
Sr. Laat je dat gebeuren, dat hij je op je ziel trapt?
A. Kijk, ik kan er wel wat van zeggen, maar dan krijgen we ruzie en dat wil ik niet.
Sr. Hoezo niet?
A. Ruzie mag niet
Sr. Van wie niet?
A. Van mezelf niet.
Sr. Weet je, ik zit te denken… er is een conflict tussen jullie gaande en je zegt, als ik daarop in
ga, dan krijgen we ruzie. Zullen we eens kijken wat jij eigenlijk onder een conflict verstaat en
hoe je dat verbindt met ruzie? Vertel eens wat jouw gedachten zijn bij ruzie?
Via een differentiëren van de begrippen ruzie en conflict kunnen nuanceringen worden
aangebracht en nieuwe betekenissen gevonden worden, die geïntegreerd kunnen worden in
een andere perceptie van de situatie. De supervisant kan leren anders aan te kijken tegen het
conflict waarin hij is betrokken. Het zal hem dan wellicht ook andere gevoelens opleveren.
De supervisor neemt hier de rollen op zich van mededeelzame detective en docent. De
mededeelzame detective zoekt naar waar de schoen wringt en brengt de ander ondertussen
voortdurend op de hoogte van zijn gedachten en overwegingen. In de docentenrol verstrekt de
supervisor informatie.
52

In bovengenoemde casus I is het ook van belang te letten op de morele en ethische noties, die
een rol spelen. Er is een norm in het spel: “ruzie mag niet”. Dit zou een biografische
achtergrond kunnen hebben, maar ook geworteld kunnen zijn in de kerkelijke context waarin
de pastor werkzaam is.
c. Handelen
Naast het exploreren en bewerken van voelen en denken, neemt het ontwikkelen van
handelingsalternatieven in supervisie een belangrijke plaats in. In het model van Lang en Van
der Molen wordt voor dit aspect aansluiting gezocht bij de sociale leertheorie. Binnen deze
theorie zijn twee wijzen van leren van belang: het leren via voorbeelden en het leren via
consequenties. De meeste dingen leren mensen door in eerste instantie te kijken hoe een ander
het doet. Het is leren door modeling. In het kader van de thematiek van agressie is het dus van
belang dat ook helder wordt hoe de supervisor en/of de medesupervisanten omgaan met hun
agressie. Dat werkt modelmatig naar elkaar toe.
Het leren via consequenties gebeurt doordat consequenties zowel informatie geven als ook
motivatie. Wanneer ik iets op deze wijze doe, dan ontstaat er dit resultaat. Dat motiveert mij
om het in het vervolg weer zo aan te pakken, of juist niet! Ervaren consequenties worden
omgezet in verwachtingen. Door ervaringen op te doen, leert men de relatie kennen tussen
situaties, handelingen en uitkomsten.
In supervisie wordt ook van deze wijze van leren veelvuldig gebruik gemaakt. De supervisant
brengt verslag uit van werkervaringen. Na de bewerking van deze ervaring in de
supervisiezitting, gaat de supervisant met een ‘actieplan’ terug naar de werksituatie om zo
nieuwe ervaring op te doen. In de volgende zitting wordt vervolgens gereflecteerd op de
consequenties die deze actie hebben opgeleverd.
In deze fase of in dit aspect van het supervisieproces neemt de supervisor de rol op zich van
coach. Hij begeleidt de supervisant bij het in de praktijk brengen van nieuwe inzichten en
traint haar zo nodig in nieuw gedrag.
Daarbij is de doeltreffendheidsverwachting van groot belang: de overtuiging van een persoon
dat zijzelf in staat is het bepaalde gedrag voor de gewenste uitkomst te vertonen (geloof in
eigen kunnen, self-efficacy). De doeltreffendheidsverwachting kan worden beïnvloed en
vergroot, doordat de supervisant succes ervaart in de uitvoering van voorgenomen
handelingen. Van belang is dan wel, om de kans op dit succes te vergroten, dat niet al te hoge
doelen worden gesteld en gewerkt wordt met ook werkelijk bereikbare stappen. Ook het zien
dat anderen met vergelijkbare thematiek successen boeken, kan helpen het geloof in haar
eigen kunnen te versterken. Hiertoe biedt groepssupervisie meer mogelijkheden dan
individuele supervisie.
Wanneer helder is waaraan precies gewerkt moet worden, kunnen doelen worden opgesteld en
de middelen die noodzakelijk dan wel behulpzaam kunnen zijn voor het bereiken van het
gestelde doel, geïnventariseerd. Verder wordt bepaald wanneer de actie als “geslaagd” kan
worden betiteld (dat is een concretisering van het gestelde doel). Vervolgens moet de
supervisant aan het werk. Eventueel kan eerst nog een simulatie worden uitgevoerd in de
supervisiesituatie, met behulp, bijvoorbeeld, van rollenspel.
In de volgende zitting brengt de supervisant verslag uit en wordt nagegaan wat er wel en wat
er niet lukte, wat de factoren waren die een rol speelden in het al dan niet bereiken van het
doel en hoe daar verder mee kan worden gegaan. Meestal zal dit leiden tot verdere
actieplannen.
53

In de supervisie kan gewerkt worden aan het aanleren van wat Bisschops noemt: constructieve
in plaats van ondermijnende levensstrategieën. 69 Heel veel vormen van verborgen agressie
zijn ondermijnende strategieën. Constructieve levensstrategieën zijn: situaties nemen voor wat
ze zijn en van daaruit doen wat je kunt doen. Daarmee kies je de positie van
verantwoordelijke. Voorts: handelen naar eigen eer en geweten (en ik voeg daar aan toe:
bewust van je eigen levensdoelen en waarden, als vorm van zelfdifferentiatie); leren doen
omdat je wilt en niet omdat je moet (of situaties bezien vanuit “willen” en niet vanuit
“moeten”); leren van fouten in plaats van gebukt gaan onder schuldgevoel; leren kritiek en
feedback te ontvangen en te zien als “zakelijk” in plaats van “persoonlijk” en het leren geven
van “ik-boodschappen” in plaats van “jij-boodschappen”.
Wanneer de thematiek van verborgen agressie speelt en het wordt tot leerdoel van de
supervisant constructief om te gaan met de eigen agressie, dan zijn methoden uit de
assertiviteitstraining ook in supervisie bruikbaar. Ik verwijs daarvoor naar de vele
handboeken, waaronder dat van Schouten. 70
Schouten maakt het onderscheid tussen subassertief, assertief en agressief gedrag. Het gaat
dus niet om assertieve of agressieve personen, maar om soorten van gedrag. De persoon kiest
om op een bepaald moment assertief op te treden.
Hier is ook mee te verbinden wat we eerder zagen bij 2.5: voor- en nadelen van verborgen
agressie. Het kan soms dienstig zijn de agressie niet in te zetten! Wel denk ik, dat de persoon
vrij moet zijn om daar al dan niet voor te kiezen.
Naast deze methodische aspecten met het oog op de werksituatie, is uiteraard ook de
supervisiesituatie zelf een oefenplek in het omgaan met elkaar.
Met het zo opschrijven van dit alles, lijkt het eenvoudiger dan dat het is. Het gaat om diep
ingeslepen patronen van in relaties en in het leven staan, met een grote emotionele kracht. De
vraag is of je door het oefenen en aanleren van bepaalde strategieën wel een zodanige
verandering tot stand kunt brengen? In het slothoofdstuk kom ik op deze vraag nog terug.
Hieronder wil ik wel duidelijk maken dat ook al zijn nieuwe strategieën aangeleerd, zij op de
lange duur toch hun effect bewijzen. Ik neem aan dat, wanneer dat gebeurt, dat ook een
corrigerende werking heeft op de dieper liggende emoties, die gekoppeld zijn aan
oorsprongservaringen.
Casus I, ds. A.
Telkens weer, langs de diverse casuïstiek, die de supervisant inbrengt, wordt, langs
bovenstaande strategieën, gewerkt aan een beter kunnen stellen en vertegenwoordigen van
grenzen, aan eenduidig zijn, aan het scheppen van heldere structuren in zijn werk en het voor
zichzelf maken van taakomschrijvingen. Vervolgens aan het duidelijk communiceren van het
daarin gevondene aan de kerkenraad. Ook met de collega wordt het gesprek gezocht. Na de
tiende zitting meldt hij in een reflectienota: dat hij sterker is geworden en onafhankelijker in
zijn positie als predikant en kan dat ook met voorbeelden staven. Vrienden is hij niet geworden
met zijn collega, maar er is weer iets van een werkrelatie ontstaan. Hij lijkt zich meer
‘volwassen’ op te stellen en anderen ook zo te zien. Hij zegt nee tegen een jongerenreis,
ondanks dat hem dat een conflict oplevert, maar hij houdt voet bij stuk. Als vorm van
afgrenzing naar de gemeente heeft hij een telefonisch spreekuur ingesteld.
69 Bisschops 2003, 9 vv
70 J. Schouten, Ik ben d’r ook nog, 2002
54

Ook in casus VI, met ds. H, is gewerkt volgens bovenstaande lijnen, hier vooral langs de
componenten: bewustwording van gevoelens en anders denken over de thematiek. Een
voorbeeld naar aanleiding van zijn pastoraat:
H. heeft een verbatim gemaakt van een bezoek aan een echtpaar vanwege hun
huwelijksjubileum. Het geplande uurtje wordt tot 2,5 uur, vanwege de theologische discussie
die ontstaat. De irritatie druipt aan alle kanten van het verbatim af, maar behalve de discussie
is daarvan verder in het gesprek niets te merken. Ook in de supervisiezitting duurt het even
voordat hij bij zijn irritatie komt en uiteindelijk zichzelf kan toestaan boos te zijn. Vervolgens
nodigt de supervisor hem uit nog eens naar deze mensen te kijken. De supervisor suggereert:
‘Deze mensen zitten helemaal niet op bekering te wachten’. De predikant is het daar eigenlijk
wel mee eens: ‘Maar je kunt dat toch niet denken, laat staan zeggen?’ De supervisor geeft aan
dat het hèm geholpen heeft de duivel in zichzelf af en toe aan het woord te laten: ‘Misschien
ook iets voor jou?’ De predikant voelt zich opgelucht, hij realiseert zich dat hij bepaalde
normen van vriendelijkheid en voorzichtigheid in acht neemt waarvan hij altijd gedacht heeft
dat deze in de omgang tussen christenen (en bij uitstek in het gedrag van een predikant) thuis
hoorden. Hij realiseert zich hoe deze normen hem voortdurend in de klem hebben, zijn vitale
gevoelens onderdrukken en hem in plaats daarvan het theologische debat doen zoeken. Hij
wordt zich bewust van hoe overrompelend zijn theologische overtuigingen zijn, hoe zeer hij
zijn gesprekspartners in het nauw probeert te drijven. In de supervisie oefent hij nog met
enkele alternatieve, prikkelende, paradoxale zinnen, bijvoorbeeld met: ‘Het zou toch wat zijn
als je bekeerd zou raken; moest je tv ook nog weg’, of: ‘Nee, de kans is groot dat het er bij u
niet meer van komt’. Aan het eind van de bijeenkomst vertrekt de predikant hoofdschuddend,
in zichzelf pratend over die duivel.
In de daaropvolgende weken brengt hij verbatims in waarin hij duidelijk aan de gang gaat met
een meer directe vorm van communiceren en ook de speelsheid oefent (als een tegenwicht
tegen zijn vaak wat zware theologische benadering), weliswaar nog met wisselend succes,
maar zichtbare vooruitgang. Hij lijkt meer plezier te krijgen in zijn pastorale gesprekken en
raakt meer ontspannen aanwezig.
Beide casus laten zien dat de supervisanten zichzelf meer hebben kunnen bepalen, met
behoud van de werkrelaties waarin zij staan, kortom, dat zij zijn gekomen tot meer
zelfdifferentiatie. Het lijkt dat zij dit bereiken door het beschikbaar krijgen van hun eigen
agressie (in onderkenning en aanvaarding van gevoel, genuanceerdheid in het denken
daarover en het oefenen van handelingsalternatieven binnen de supervisiesituatie) en deze op
constructieve wijze in te zetten op de werkplek. Hun handelingsrepertoire is vergroot, evenals
hun keuzevrijheid. Om het in de woorden van de hierboven geciteerde Lanser te zeggen: het
criterium van de in supervisie beoogde integratie, is bereikt.
Soms wordt de supervisor eerst “gebruikt” om op te oefenen:
Eveneens casus VI, ds. H.
De supervisor leest in de reflectienota veel van zijn eigen woorden terug. Bovendien valt hem
het “je” gebruik van de supervisant op, in plaats van “ik”. Hij vraagt daarop de supervisant,
hoe het eigenlijk zit met de “toe-eigening”. De supervisant reageert daarop met boze toon,
vindt dat de supervisor daar nu teveel achter zoekt. Hij schrijft weliswaar inderdaad nog niet
geheel vanuit zichzelf, maar dat is omdat hij het wel eens is met wat de supervisor zei, maar
dat hij als supervisant daar nog mee aan het oefenen is, en nog wat meer. Na enig heen en
weer gespraat en verduidelijking, gaat de storm weer liggen. Dan geeft de supervisor hem
terug hoe ze zojuist hadden gepraat en of hij zijn eigen boosheid had gemerkt. Hij lacht er om
en bevestigt het. Waarop de supervisor zegt dat het, juist in het licht van de gestelde
55

leerdoelen, hem deugd doet dat hij niet zomaar voetstoots aannam wat de supervisor over de
reflectienota dacht, maar zich teweer stelde.
4.2.3 De agressie van de supervisor
Een hoofdstuk als dit kan niet besloten worden zonder aandacht te geven aan het aspect van
de agressie van de supervisor zelf.
Alles wat over pastores in hun hanteren van agressie is gezegd, geldt ook voor de supervisor.
Allereerst is het voor hem zelf van belang de eigen agressie te onderkennen en te kunnen
hanteren in het kader van de eigen zelfdifferentiatie.
Voor mijzelf is dat een lang en vaak moeizaam proces geweest, dat lang voordat de opleiding
tot supervisor was ingezet, al was begonnen. Ook in het geven van supervisie kwam ik mijzelf
daarin weer tegen.
Het niet goed kunnen inzetten van agressie, maakte dat ik zorgend werd voor de
supervisanten. Als zij niet werkten, deed ik het wel, dan kwam er tenminste nog iets nuttigs
uit de supervisie, zo dacht ik. Veel van de wegen die in supervisie kunnen worden begaan
rondom de thematiek van geremde of verborgen agressie en hierboven zijn beschreven,
maakte ik zelf opnieuw mee als supervisor-in-opleiding.
Ook de supervisor staat voor de taak, in het werkveld van supervisie, geïntegreerd te
functioneren met betrekking tot denken, voelen en handelen, met het oog op de concrete
supervisiesituatie.
Het kunnen hanteren van de eigen agressie is in het belang van de supervisanten en de
supervisie. Het constructief inzetten, trekt vastlopende processen weer vlot. Tevens werkt een
supervisor die constructief omgaat met zijn eigen agressie, modelmatig voor de supervisanten.
Casus I, ds. A, verliep heel lang heel moeizaam. Tot een beslissend moment, rond ongeveer
de achtste zitting:
In de loop van het traject is het lastig de supervisant bij zijn eigen leeropgaven (uit te spreken,
bijv. naar de collega, wat hem dwars zit; nee zeggen en grenzen trekken) te houden. Als hij
met een voornemen weg gaat, het werk in de steigers staat, is de volgende keer dat werk niet
gedaan, maar heeft hij een innerlijke thematiek om te bespreken. Dat herhaalt zich een aantal
keren. In de reflectienota’s verdwijnen de oefeningen die gedaan zijn onder de tafel. De
supervisor accepteert dat lang, thematiseert het wel, maar zet het niet op scherp. Tot een keer
de maat vol is en er weer werkmateriaal wordt ingestuurd waaruit blijkt dat niet is gedaan wat
is afgesproken. De supervisor is woedend en overlegt bij zichzelf wat te doen. Hij besluit de
supervisant op te bellen en te zeggen dat hij met dit materiaal over twee dagen niet aan het
werk wil. Bovendien wil hij een verslag van wat de supervisant nu eigenlijk heeft geleerd, de
achterliggende maanden, met voorbeelden gestaafd.
De supervisant is perplex, maar brengt ter zitting inderdaad nieuwe reflectie mee, waaruit
blijkt, tot beider (!) verbazing dat de supervisant inmiddels heel wat heeft geleerd en in de
praktijk heeft gebracht. Samen bespreken ze de ongebruikelijke actie van de supervisor en wat
dat gedaan heeft.
De supervisant zegt:” ik kreeg ineens het gevoel dat het je ernst was, maar ik snapte nu
eigenlijk ook pas echt wat ik met die nota’s aanmoest. Je zei het kort en krachtig en het was
alsof er een kwartje viel. Ik schrok van je boosheid, maar ik kon ook iets voelen van: hij vindt
me echt de moeite waard.”
Vanaf dat moment ontwikkelde zich het proces vruchtbaar in de richting van het hierboven
eerder beschrevene.
Het was een belangrijk leermoment voor beiden, supervisant en supervisor.
56

Uit dit hoofdstuk blijkt dat de thematiek van verborgen agressie een legitieme plaats heeft in
supervisie, zowel in de integratie van denken, voelen en handelen, als met het oog op de
verbinding van persoon, beroep en werksituatie.
Het hulpverleningsmodel van Lang en van der Molen, toegepast op supervisie is bruikbaar als
een leertheoretisch concept dat recht doet aan deze aspecten van integratie. Bij het aspect van
het zoeken naar handelingsalternatieven worden bruikbare vormen gevonden in trainingen op
het gebied van assertiviteit. Tot slot is van belang dat de supervisor zijn eigen
agressiehuishouding weet te voeren.
57

HOOFDSTUK VIJF CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
Conclusies
De vraagstelling voor dit werkstuk luidde:
Op welke wijze kan supervisie bijdragen aan de bewustwording en het constructief
hanteren van de agressie en daarmee tot een betere zelfdifferentiatie en van een beter
ontwikkeld leiderschap van de pastor/supervisant?
Ik ging daarbij uit van de vooronderstelling dat het ter beschikking hebben van deze agressie
leidt tot een betere zelfdifferentiatie en daarmee ook tot een meer adequaat geestelijk
leiderschap van pastores.
De doelstelling van dit werkstuk is tweeledig:
- ik wilde inzicht verschaffen op het gebied van verborgen agressie bij pastores en
- ik wilde methodische aanwijzingen formuleren hoe pastorale supervisie kan bijdragen
aan de bewustwording en het meer constructief inzetten van agressie, met het oog op
zelfdifferentiatie en leiderschap.
Om de vraagstelling en aan de doelstelling te kunnen beantwoorden, was het nodig een aantal
voorvragen te beantwoorden, zoals:
- Wat is agressie?
- Hoe gaan pastores om met agressie?
- Hoe ligt het verband tussen agressie, leiderschap en zelfdifferentiatie?
- Wat is de betekenis en de mogelijkheden van supervisie in dit alles?
In hoofdstuk een is allereerst gewerkt aan begripsverheldering en is agressie omschreven als
een belangrijke en positieve levenskracht, die als belangrijkste kenmerk heeft: het toegaan op
de ander om contact te bewerkstelligen.
In hoofdstuk drie is het verband tussen agressie, zelfdifferentiatie en leiderschap omschreven,
evenals het belang daarvan voor pastores in onze tijd. Agressie is daarbij de kracht die
enerzijds de zelfbepaling van het individu dient en anderzijds het contact met de ander / de
anderen zoekt. Daarmee dient agressie de zelfdifferentiatie: de eigen levensdoelen en waarden
kunnen bepalen, met behoud van de relatie tot anderen. Zelfdifferentiatie op haar beurt is een
noodzakelijke voorwaarde om goed leiderschap te vertonen in de diverse pastorale
werkzaamheden.
Een probleem hierin signaleerden we echter in het tweede hoofdstuk. Hoewel agressie als
positieve kracht geduid kan worden, hebben mensen vaak moeite om hun eigen agressie te
onderkennen en ook op constructieve wijze in te zetten. Door middel van aanpassingsmechanismen
raakt de agressie op verborgen wijze aanwezig.
Een heel aantal pastores lijkt op grond van hun persoonlijkheidsstructuur, hun biografische
achtergrond en de kerkelijke context daartoe bijzonder gedispositioneerd en blijkt ook maar
met moeite of in het geheel niet, de agressie een plek te geven in het persoonlijk geloven. Dit
heeft gevolgen voor hun positie en functioneren in de kerkelijke werksetting. De
gepresenteerde casuïstiek maakt dat duidelijk.
Samenvattend kan uit de hoofdstukken een, twee en drie geconcludeerd worden dat, als het
gaat om agressie, er veelal geen integratie is tussen denken, voelen en handelen van pastores
en er ook vragen te stellen zijn bij de integratie tussen persoon, beroep en werksituatie. Voorts
58

dat het van belang is dat pastores zich bewust worden van hun agressie en leren daar op
constructieve wijze mee om te gaan.
In hoofdstuk vier zagen we dat wanneer het gaat om leren geïntegreerd te functioneren,
supervisie een geëigend en ook krachtig leermiddel is.
Ook hebben we in dit hoofdstuk gezien dat, wanneer agressie verborgen is geraakt, we hier
met “schaduwthematiek” van doen hebben. Het fasenmodel van Lang en Van der Molen kan
dienen als leertheoretisch concept en biedt mogelijkheden om zowel aan bewustwording en
aanvaarding, als aan cognities, als aan handelingsvaardigheden te werken.
De vraagstelling van dit werkstuk kan nu als volgt worden beantwoord (waarbij meteen
methodische aanwijzingen worden geformuleerd):
Als het gaat over bewustwording en aanvaarding van de eigen agressie, is allereerst de
onvoorwaardelijk aanvaardende houding van de supervisor van belang en zijn nauwgezette
oplettendheid, juist vanwege het verborgen karakter van de aanpassingsmechanismen.
Met behulp van nuancerende empathie en, in een later stadium, confrontatie kan de thematiek
aan het licht worden gebracht.
Zoals altijd in supervisie, is hierbij het werkmateriaal van de supervisant uitgangspunt.
De in hoofdstuk twee beschreven aanpassingsmechanismen kunnen dienen als “zoekfactoren”
bij het ingebrachte materiaal.
Andere werkvormen zijn het credo, het ambtsbeeld (pastorbeeld) en een theologische
preekanalyse. Deze werkvormen kunnen ook inzicht bieden in hoeverre en op welke wijze de
thematiek van agressie is geïntegreerd in het persoonlijk geloven van de pastor.
Ook het parallelproces levert belangrijke informatie op, die de bewustwording kan dienen.
Als het gaat over de cognities kan, in een proces van differentiatie van betekenis nagegaan
worden welke voorstellingen en denkbeelden de supervisant heeft aangaande deze thematiek.
Dit differentiatieproces biedt mogelijkheden tot het vinden van nuanceringen die in een
nieuwe betekenisgeving kunnen worden geïntegreerd. Wanneer de supervisant anders leert
denken, anders gaat kijken naar wat bijvoorbeeld eerst bedreigend was, kunnen daaruit ook
nieuwe handelingsalternatieven in beeld komen.
Zowel het anders denken over, als het anders omgaan met agressie roepen nieuwe, andere
gevoelens op en werken ook correctief op eerdere emotionele ervaringen.
Als het gaat over de handelingsvaardigheden is de modellerende rol van supervisor en
medesupervisanten belangrijk. Daarnaast kan gewerkt worden aan het vergroten van de
doeltreffendheidverwachting. Voorts kan geoefend worden, waarbij methoden uit de
assertiviteitstraining gebruikt kunnen worden en het van belang is dat de supervisant
constructieve levensstrategieën leert hanteren. Ook de supervisierelatie, zowel individueel als
in een groep, biedt mogelijkheden met alternatieven te experimenteren. Zo ontstaat een ruimer
handelingsrepertoire.
Op deze wijze kan supervisie bijdragen aan de bewustwording en het constructief hanteren
van agressie met het oog op een betere zelfdifferentiatie en een beter ontwikkeld leiderschap.
Aanbevelingen en afsluitende opmerkingen
- Er is in supervisie een zekere spanning tussen ‘sturen’ en ‘vrijlaten’. Ten diepste is het de
supervisant die de leerthema’s stelt. In zoverre wordt de supervisant daarin ook vrijgelaten.
Toch zal elke supervisor van tijd tot tijd ook sturen. Als het nu gaat om de thematiek van
verborgen agressie zal deze, juist vanuit wat geschreven is over schaduwthematiek, nooit
59

echtstreeks op tafel komen. Ik kan mij geen supervisant voorstellen die zegt: “Wil je eens
met me meekijken naar mijn verborgen agressie?” Dat ‘verborgen agressie’ speelt, moet altijd
worden afgeleid uit de gevolgen er van, zoals die zichtbaar worden in de werkinbreng of in de
supervisierelatie. Maar hier ligt wel een sturende rol voor de supervisor. Juist vanuit het in
hoofdstuk drie geschetste belang, zou ik als aanbeveling willen doen dat supervisoren uiterst
alert zijn op de hier gepresenteerde mechanismen. Analoog aan een artikel van Hans Bennink,
onder de titel: vrije figuren of verplichte nummers, zou er veel voor te zeggen zijn het aspect
van agressie in pastorale supervisie te rekenen tot de verplichte nummers. 71
- Het bestek van dit werkstuk is te klein voor een gedegen onderzoek naar de relatie tussen
godsbeeld, persoonlijke geloofsbeleving en het ter beschikking hebben van eigen agressie. En
vervolgens nog wat dat eventueel betekent voor de concrete uitvoering van het pastorale
beroep en voor de visie op het beroep. Gezien het in hoofdstuk drie geschetste belang voor de
kerkelijke praktijk en de beoogde integratie zou een dergelijk onderzoek wel interessant zijn
en mogelijk nieuwe aspecten aan het licht brengen.
- Dit werkstuk heeft zich gericht op de basispastor. Dit komt hoofdzakelijk voort uit mijn
opzet om zo dicht mogelijk bij mijn eigen supervisiepraktijk te blijven, die tot nu toe bestond
uit uitsluitend basispastores. Maar ik denk dat veel van het hiervoor geschetste ook van
toepassing is op instellingspastores en geestelijk verzorgers. De zelfdifferentiatie binnen een
professionele of bureaucratische organisatie zal waarschijnlijk weliswaar andere vragen
opleveren (bijvoorbeeld naar de profilering van het beroep temidden van andere disciplines en
naar de eigen kijk op het vak), maar principieel niet verschillen van het hiervoor geschetste.
- Een vraag die terloops aan de orde kwam, is of een zo persoonsgebonden thematiek wel
thuishoort in supervisie. In hoofdstuk vier heb ik deze vraag bevestigend beantwoord. Maar
ook de vraag die daarmee samenhangt, is belangrijk om te stellen: aan de orde komen is één
ding, maar of de thematiek ook aanvaardbaar bewerkt kan worden in supervisie, is een andere.
Ongetwijfeld hangt dit samen met de grootte van de weerstand tegen de eigen agressie en de
ernst en precieze aard van de thematiek.
Daar waar ook in het persoonlijk en privé-leven moeite wordt ervaren op dit terrein, ligt, zo
zei ik al eerder, verwijzing naar een therapievorm voor de hand. Anderen zullen meer gebaat
zijn met een mogelijkheid om in een trainingsgroep te experimenteren. De KPV biedt daar
vanouds alle mogelijkheden en ruimte toe. Toch is mijn ervaring tot nu toe, dat ook in
supervisie veel kan worden bereikt op het gebied van constructief omgaan met de eigen
agressie. Het een sluit trouwens het ander niet uit, zolang binnen supervisie de aandacht maar
gericht blijft op het werk en op het leren.
Zo ben ik gekomen aan het eind van dit werkstuk. In de hoop dat het een bijdrage heeft
gegeven aan supervisoren om pastores te begeleiden in de bewustwording van hun
mogelijkheden om professioneel om te gaan met dit aspect van hun persoonlijkheid. Zij
hoeven niet onmiddellijk met de vuist op tafel te slaan. Hoewel het, naast alle andere vormen
van het constructief inzetten van agressie, soms nodig kan zijn. Opdat zij op gezette tijden niet
dat kruis hoeven te slaan, maar dat teken gewoon kunnen maken.
71 Bennink 1992
60

Geraadpleegde literatuur:
Ark, J. van en H. Roest (red.)
De weg van de groep, Leidinggeven aan groepen in gemeente en
parochie, Zoetermeer, 2004
Baumgartner, I. Pastoralpsychologie, Einführung in die Praxis heilender Seelsorge,
Düsseldorf, 1990
Bennink, H. „Opleidingssupervisie: vrije figuren of verplichte nummers.
Onderwerpen in supervisies aan beginnende beroepsbeoefenaren” in:
Supervisie in opleiding en beroep, 9(1992)3, 4-18
Bernard, J. en Th. IJzermans
Begeleiding van clienten met agressieproblemen, Reader bij de
“intensieve tweedaagse workshop”, RINO Noord-Holland, 2004
Bisschops, A. Participerend leiderschap in de parochie van de toekomst:
(zelf)aansturing en de uitdaging van de autonomie. Eindwerkstuk
supervisorenopleiding van de Raad voor KPV en PS in Nederland, 2003
Bodisco Massink, J. Als een heilige tekst, opstellen over pastoraat en psychotherapie,
Tilburg, 2004
Brouwer, R. Pastor tussen macht en onmacht, Een studie naar de professionalisering
van het hervormde predikantschap, Zoetermeer, 1995
„Burnout bij Nederlands-hervormde predikanten”, Onderzoek van de Open Universiteit
Nederland, 2001
Egan, G. Deskundig hulpverlenen, Een model, vaardigheden en methoden, 1975,
Ned. vert. Assen,1980, 2000
Friedman, E.H. Van geslacht tot geslacht, systeemprocessen in kerk en synagoge,
Gorinchem, 1999
Hammers, A.J. “Pastoralpsychologische Ausbildung für den Seelsorgedienst.
Grundlagen, Ziele, Methoden“, in: I. Baumgartner (Hrsg), Handbuch
der Pastoralpsychologie, Regensburg, 1990, 153-180
Heitink, G. “Inspirerend leiderschap als thema.” in Praktische Theologie,
26(1999)4, 385-391
Hoenkamp-Bisschops, A.
“Persoonsvorming en spirituele vorming van de pastor in opleiding.” in
Praktische Theologie, 28(2001)2, 217-232
Klessmann, M Ärger und Aggression in der Kirche, Göttingen, 1992
Körver, J.W.G. “De verborgen agressie van de pastor”, niet gepubliceerde lezing,
gehouden voor NOSTER, 6 juni 2003
61

Kuitert, H. Het algemeen betwijfeld Christelijk geloof, een herziening, Baarn, 1992
Lang, G en H.T. van der Molen,
Psychologische gespreksvoering, Een basis voor hulpverlening, Baarn,
1984, 2000 10
Lanser, A. “Interpretatie en integratie in supervisie”, in: Supervisie en Coaching,
21(2004)3, 106-118
Lietaer, G. en M. van Kalmthout (red),
Praktijkboek Gesprekstherapie, Psychopathologie en experiëntiële
procesbevordering, Utrecht, 1995
Oostrik, H. en J. Ruigrok
Wie kiest er nou voor agressie? Houten, 1999
“Predikant voor even of het leven? Over flexibilisering van predikantwerk” themanummer
Michsjol, 10(2001)1
Prein, H. Trainingsboek conflicthantering en mediation, Houten, 2001, 2002 4
Remmerswaal, J. Handboek groepsdynamica, Een nieuwe inleiding op theorie en
praktijk, Baarn, 2000 4
Richardson, R.W. Werken aan een gezonde gemeente. Bijdragen aan het gezin dat
gemeente heet. Gorinchem, 2002
Schouten, J. Ik ben d’r ook nog, Een handleiding voor assertiviteitstrainingen,
Amsterdam/Meppel, 2002
Siegers, F. Handboek Supervisiekunde, Houten/Mechelen, 2002
Siegers, F. en D. Haan,
Handboek supervisie, Houten, 1983, 1999 2
Spijkerboer, A.M. “De predikant(e): nabij en anders” in: Praktische Theologie, 22(1995)2,
249-253
Tellegen, T. Misschien wisten zij alles, 313 verhalen over de eekhoorn en de andere
dieren, Amsterdam, 2002
Wolbink, R. “De schaduw in supervisie”, in Supervisie in Opleiding en Beroep,
17(2000)4, 184-197
Zijlstra, W. Klinisch pastorale vorming. Een voorlopige analyse van het leer- en
groepsproces van zeven cursussen. Assen, 1969
Zijlstra, W. Op zoek naar een nieuwe horizon, Handboek voor klinische pastorale
vorming, Nijkerk, 1989
62

Zuidberg, G. De god van de pastor, onderzoek naar de spiritualiteit van pastores,
Utrecht, 1997
Naslagwerken:
THAT Jenni, E. en C. Westermann
Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament, München,
Zürich, 1978, Bnd. I, 220-224
TDNT Kittel, G. en G. Friedrich
Theological Dictionary on the New Testament, Grand Rapids, 1967,
Bnd V, 392 – 447
63