De Architect november 1995, PDF (2,1 mb)

,, "L:
| ,,'
'a-:
€.
'k+
, , ".+::
:;'
;:
-F
j
7:
+
_.::'
,q:i-
' --
r 'i;,*
l
-..-.:-:: -"*
i- - -r.-:jl:r-: r-
--- :

:
l :. .
u
,&.*
*f
w.
F

Prix de Rome voor orchiÍecÍuur
De vijfiaarlijkse Prix de Rome voor
architectuur is bij uitstek de
gelegenheid om het publiek een
groots spektakel en eigenzinnige
ontwerpkunsten voor te schotelen.
Een jury daagt jonge architecten uit
het podium te beklimrnen en de
rneest ijdele en aanmatigende
posities in te nemen. Juist in deze
ijdelheid, die een intense
concentratie op zichzelf en de eigen
discipline is, verschijnt een plezier
en vitaliteit die men zelden in de
alledaagse praktiik aantreft. Ook
deze keer laat de winnaar, Rob
Hootsrnans, een duizelingwekkende
salto rnortale zien die de adem
beneemt. Hij won een eerste prijs
van / 4o.ooor-. De overige drie
kandidaten, Jen Alkema, Moriko
Kira en Reinier Ubels kregen qlk een
basisprijs van ,f ro.ooo,-.
De jury bestond uit Francesco Dal Co, Bert
Dirrix, Hans Kollhoff, Wim Quist en Erna
van Sambeek en werd voorgezeten door Janwillem
Schrofer . Uit 243 inzendingen voor de
eerste ronde kozen zij de vier kandidaten voor
de eindronde. Zii kregen een complex programma
mee voor een met ambities overladen
plek. Aan de lJ-oevers op het einde van de
Westerdoksdiik waar twee monumentale
silo's het water en de stad domineren, moesten
zij een kuuroord rnet hotel, een duikcentrum
met sport- en onderzoeksfuncties en een
zee-aquarium met een laboratortum ontlverpen.
Op deze manier werd een uiteenlopende
hoeveelheid aan thema's aangesneden, van
individuele contemplatie en loutering tot
educatie en massa-toerisme, van lichaamscultuur
en natuurbeleving tot natuurwetenschappeliik
onderzoek, van de schgonheid en
rauwe desolaatheid van in bnbruik geraakte
stedelilke gebieden en industriële monumenten
tot hun hergebruik, economische opwaardering
en transformatie.
De confrontatie van natuur en geichiederiis
met het massa-toerisme maakt een architectuur
die zich presenteert als authentiek ofvanzelfspreLend
bij voorbaat onmogeliik. Immers,
de toeristische blik perverteert direct iedere
oorspronkeliike waarde. Exotische vissen, soms
met uitsterven bedreigd, naast de oesterbar
naast een duikcursus naast een modderkuur.
32 | de Architect '1995-1
1
Humon NoÍure
zijn volledig inwisselbaar voor de bezoeker.
Oorspronkelijke natuuÍwaarde en hlbtorische
waarde lossen op in een programma van
lering en vermaak. De resulterende kunstma-
tigheid is ongetwijfeld de grens van de men-
selijke natuur zelf. Het is de bril waardoor de
mens de werkeliikheid beschouwt. In het kil-
ken naar de werkelijkheid vormt de mens zich
een beeld van deze werkeliikheid. En omge-
keerd, conditioneert dit beeld de manier
waarop wii naar deze werkelijkheid kijken en
haar begriipen. Dit beeld is de werkeliikheid
waarin de mens verblijft, een wereld buiten
de echte en oorspronkeliy'ke wereld, een
kunstmatige wereld naast de natuurliike. Je
zou kunnen zeggen dat deze grens, dit beeld,
een glazen wand vormt tussen de 'echte' wer-
keliikheid en ons werkeliikheidsbegrip, een
glazen wand die ie kunt vergelijken met de
wand van een aquarium. Echter, de mens is
geen vis of plant in het aquarium, noch is hij
de verzorger buiten de kunstmatige biotoop.
Hii is beide tegeliikertild.
Plan van Moriko Kira met rechts hêt kuuÍooÍd en links de tot aquarium,
duikcentrum en hotel verbouwde bestaande silo's. Foto Jan Demig
De gekozen lokatie aan het IJ versterkt dit
aspect van voortdurende onthechting, van
'displacement'. De lokatie is niet alleen fysiek
perifeer, maar ook cultureel. Behalve dat de
plek bestaat uit een paar historische resten
liikt de geschiedenis zelfer tot stilstand geko-
men en voor de huidige stedelifke economie
lilkt deze plek simpelweg niet meer te
bestaan. De vier eindkandidaten kozen elk
een eigen positie tegenover deze situatie. De
enige overeenkomst tussen de plannen bestaat
hierin dat zii een Teken voorstellen dat de
plek met nieuwe betekenissen moet laden. De
typologie noch de stadsmorfologie boden een
direct houvast. Vier cornposities van horizon-
talen en verticalen resulteren. De bestaande
silo's en het IJ vormen hiervoor het uitgangs-
punt. Tegeliikertijd, zijn zii de belangrilkste
onderdelen van deze composities.
Dubbelzinnig
De Japanse Moriko Kira neemt de dubbelzinnigheden
van de opgave als uitgangspunt

voor haar ontwerp. Middels een aantal ver-
schuivingen en omkeringen in de risuele
waarneming van het gebied en de gebouwen
wil zii de bezoekers bewust maken van deze
dubbelzinnigheden. De twee silo's huisvesten
het duikcentrum, het aquarium en het hotel.
Op het Stenen Hoofd, een leeg stuk land dat
het IJ insteekt, wordt het kuuroord in een
horizontaal volume geplaatst. De bassins in
het kuuroord worden zo gepositioneerd dat
de gebruikers het idee krijgen dat ze midden
in het IJ baden. De bakstenen silo behoudt
zijn historische gevel, maar wordt volledig
uitgehold voor het duikcentrum en het aqua-
rium. De betonnen silo verliest juist zijn huid
en krijgt een nieuwe transparante gevel om de
biizondere schachtconstructies buiten zicht-
baar te maken. Door het water van de aquaria
heen krijgen de bezoekers een uitzicht over
Amsterdam. Ook de duikers kunnen vanuit
hun schachten een blik over de stad werpen.
Jen Alkema gebruikt
'reanimatie'
de term
om ziin plan te karakteriseren. Op verschil-
i)
Langsdoorsnede over de thermen.
Plall€9rond niveau +2.80/+1.50.
Langsdoorsnede over het hotelgedeelte en de parkeergaragê.
i*-l
Langsdoorsnede over het duikcentrum en het aquarium.
lende niveau's wordt deze reanimatie, of
reproductie, doorgevoerd in het plan. Aller-
eerst wordt de lokatie opnieuw aan het stede-
lijk weefsel gehecht door het kuuroord en het
hotel aan de binnenkant van de Westerdoks-
dijk te leggen tussen het Barentszplein en het
Westerdok in. Het zee-aquarium en het duik-
centrum worden aan het IJ aan de buitenkant
van de diik gelegd. De silo's krijgen een nieu-
we functie roor ualeropslag en walerzuire-
ring. Daarnaast is er het programma van de
mensèliike reproductie, het geesteliik en
lichamelijk op krachten komen in het kuur-
oord. Tenslotte is er de simulatie van de
maritieme wereld in het aquarium en duik-
centrum. De architectuur die dit project van
reanimatie huisvest, is een architectuur van
een tot leven gebrachte dood. Daarom ziin de
interieurs 'tombe-achtig' en krijgt het hotel
de uitdrukking van een 'grafsteen'.
Reinier Ubels wil met zijn architectuur
vooral vorm geven aan de nieuwe openbare
ruimte die de IJ-oevers in zijn ogen zouden
moeten worden. Middels een precieze posr-
tionering van volumes en publieke functies
wordt een continue ruimte georganiseerd
geschikt \oor een zorgeloos massa-toerisme.
Deze volumes en functies worden als evene-
menten langs een wandelpromenade gelegd.
Het duikcentrum markeert de 'entree' van de
'waterstad'. De silo's vormen het eind van de
wandelpromenade. Hier worden het hotel en
kuuroord ondergebracht. Het aquarium staat
tussen de silo's en het duikcentrum in aan het
eind van het Stenen Hoofd dat een plein
vormt tussen het aquarium en de promenade.
De volumes worden in witte, gemoffelde
staalplaten gevat om de werking van de volu-
mes als ensemble te versterken. Ook de
betonnen silo wisselt zijn rauwheid in voor
een onberispelijk glad voorkomen.
a\
Kunstmatigheid
De winnaar Rob Hootsmans neemt de kunst-
matigheid van het natuur-programma als uit-
gangspunt. De architectuur en de organisatie
de Architect 1995-1 1 | 35

:-l
I
34 | de Architect 1995-1 1
Winnend plan Rob Hootsmans. Foto Cary Markerink
:-
i'-
Langsdoorsnede en dwarsdoorsnede
holel en kuuroord
I Niveau + 1
2 Niveau + 2
3 Niveau + 6

Doorsnedes duikcentrum en zee-aouarium
i
ii;.
lr,
tlii:
iijj.
llt
lï,!
í Begane grond met entree duikcentrum en aquarium.
2 Niveau 6+ met caÍetaria
3 Niveau 7+ met entree theraple
4 Niveau 19+ met entree duikcentrum
de Architect 1995-1 1 | 35

Plan van len AlkemaÍet Íêchts hat duikcentrum
en daarachter hei zee-aquarium, in het midden het
cityblock en links het kuuroord. Foto Jan Derwig
36 | de Architect 1995-1 1
j,t'l
tli
-r' I
i/ i i
7l ,-,
t(
''\Èr'::
1r ,./'' .
Plattegrond nivêau 0
ri
-
11
van het programma worden overgegeven aan
deze kunstmatigheid en juist in deze radicale
overgave verkriigt het proiect een verbluffen-
de vitaliteit. Twee ongenaakbare volumes,
één horizontaal en één verticaal, vormen het
projecr. Ze zijn bekleed met koper dat een
blauw patina heeft van een ammoniabehande-
ling. Het horizontale volume ligt op de plaats
van de oude silo's en bevat het hotel. Niet de
silo's zelfwerden waardevol geacht, maar hun
ingenieurstechniek die in de schachtconstruc-
ties ziin uitdrukking kriigt. Deze schachtcon-
structies worden gemanipuleerd om de indi-
viduele hotelkamers te organiseren. De bad-
kamers van de cellen liggen onder deze
schachten waardoor van boven licht naar bin-
nen valt. Een pier verbindt de twee volumes.
De hotelgasten moeten zo voor het publieke
oog naar de kuurruimtes in het verticale volu-
me lopen. Het verticale volume staat op het
eind van het Stenen Hoofd en bevat alle'bassins.
Ze zijn in verticale schachten georgani-
seerd waarlangs het publiek zich beweegt.
Met uitzicht over Amsterdam, gefilterd door
genuanceerd glas en het water van de bassins,
passeren de bezoekers zo diepzeeduikers,
haaientanks, algentherapie en modderbaden,
diverse bars en ga zo maar door. De water-
schachten in de toren hangen als klokgewich-
ten in een ingenieuze constructie en bewegen
op en neer door verandering van gewicht bii
waterverversing. Zo ontstaat een waterval die
vier keer zo hoog is als de beroemde Niagara
watervallen.
Je zou kunnen zeggen dat het voorstel van
Hootsmans een machine vormt. Deze machi-
ne schakelt het natuuronderzoek en natuur-
beeld van het aquarium gelijk aan het ondergaan
en ervaren van de waterwereld in het
kuuroord en duikcentrum. Deze program-
ma's worden genadeloos blootgesteld aan de
toeristische blikken van het bezoekende
publiek. Het resulterende Teken, de toren,
maakt dit toerisme voor de hele stad zicht-
baar, en omgekeerd, wordt de stad blootge-
steld aan de toeristische blik uit de toren. Het
kijken zelf wordt de grootste attractie. Behal-
ve een natuurbeeld dat je zou kunnen bekii-
ken en ondergaan in de toren, presenteert
deze machine zo een beeld van de menseliike
natuur zelf, eel geniaal zelÍbeeld dat zowel
kritisch als ijdel is, spectaculair en intelligent
tegeliik. Drnr veN DEN HEUVEL
Plan Reinier Ubels. Foto Carv Markerink

Prix de Rome Stedebouw & Londschopsorchilectuur
\óy-ó
r0.\ \<
.- -\ \\\. 7
I")s^\m '.
__: :_Yj
,rtf r.IiË
N:lr \
)i.l
i.:
JYod o:Ï
"
Á-'óo".+'_.!
Drie keer is er inrniddels een Prix de
Rome voor stedebouw en
landschapsarchitectuur toegekend.
De eerste keer werd deze gewonnen
door beeldend vorrngever Rik van
Dolderen, de tweede keer door
landschapsarchitect Adriaan Geuze.
In hei deelnemersveld waren de
landschapsarchitecten de vorige
keren dominant aanwezig. Dit werd
wel gezien als een bewijs van de
suprematie van de
landschapsarchitecten bi j het
Prijswi n n00 rs oversÍiigen opgove
oplossen van grootschalige opgaven,
,r* Y,,
7ta
Deze keer werd de aandacht
uitdrukkelijk gevestigd op de
problernatiek die sarnenhangt Ín€t
de groei van de stad. Een opgave
waarrnee landschapsarchitecten
blijkbaar rninder goed uit de voeten
kunnen. In de derde Prix de Rome
voor Stedebouw & Landschapsarchitectuur
zijn d,e eerste twee
ptijzen toegekend aan d,e
ontwerpers Branirnir Medió en Pero
Puljiz, die beide vormgevend aan de
stad het landschap tegelijk benutten
en verrijken.
5*f/ i l-l i'I
Branimir Medic. Lay-out van de Garden City': verdichting van Amsterdam-Noord door toevoeging van wooneilanden.
De stadsrand wordt aan de noordzijde begrensd door nieuw aan le leggen bossen.
de Architect 1995-1 1 | 37

,$
\ \
TopograÍie: er ziin drie zones te onderscheiden.
í Stedelijke topograÍie; de gestapelde
woningbouw vormt een nieuw daklandschap.
2 Landschappelijke topografie; deze vormt
de logische consequentie van de stedelijke
topograÍie en vormt de grens met Waterland.
3 Verbindend stedelijk weefsel; een consequentie
van zowel de stedelijke als landschappelijke
topograÍie.
De door de jury geformuleerde opgave voor
de eindronde van de Prix de Rome was om
5o.ooo woningen te situeren in het noe gebied
(Regionaal Orgaan Amsterdam). De jury was
als volgt samengesteld: Riek Bakker, Georges
Descombes, Beth Gali, Adriaan Geuze, Marcel
Smets, Janwillem Schrofer (vz.) en plaatsvervangend
iurylid Kees Rijnboutt. Met deze
opgave werd het huidige, toch ook veel bekri-
tiseerde vNEx-beleid niet ter discussie
gesteld. In de beknopte stedqbouwkundige
geschiedenis van Amsterdam, die de opgave
begeleidt, wordt beschreven hoe met name
wonen en bedriivigheid in de laatste decennia
steeds verder uit elkaar zijn komen te liggen,
waardoor een groot mobiliteitsprobleem ont-
stond. De uit deze problematiek voortvloei-
ende behoefte aan een integrale aanpak voor
de verdere ontwikkeling van de stad kenmerkt
(De
het nog steeds geldende structuurplan
stad Centraal' waarvan de eerste versie reeds
in rg85 verscheen. De strikt op woningbouw
gerichte ontwerpopgave voor de Prix de
38 |
de Architect 1995-1 1
Rome houdt geen rekening met de behoefte
aan een integrale benadering, terwitl toch
duidelijk gesteld wordt dat continuering van
de 'rijke geschiedenis' onderdeel is van de
opgave. Ondanks deze beperking is het ver-
rassend om te zien hoe vindingriik er met de
reeds veel onderzochte vrrurx-problematiek
omgegaan wordt door de ontwerpers.
Vormgeven op de schaal van de stad
De eerste prijswinnaar Branimir Medib stelt
voor om in het verlengde van de Hollandse
traditie de bouwopgave in te zetten om een
nieuw landschap te cÍeêren. De keuze om
Amsterdam-Noord intensief te verdichten
wordt zeer aannemelijk gemaakt. Aansluiting
op bestaande netwerken en de fysieke nabii-
heid van het stadscentrum spelen hierbii een
belangrijke rol. In het ontwerp wordt het
e
bestaande scala aan'wooneilanden' aangevuld
met nieuwe enclaves. Dit leidt nn de nidzride
tot een spectaculaire intensivering van het
waterfront terwijl tegelijkertiid de randen van
de stad aan de noordzijde vastgelegd worden
door de aanleg van bossen. In de zone ten zui-
den van de bestaande dijk ontstaat een totaal
nieuw type stadslandschap, opgebouwd uit
gestapelde woningbouw. Medib introduceert
een typologie d.ie zowel straatleven mogeliik
maakt als de bewoners een oriëntatie op het
landschap biedt. Dit nieuwe stedelijke gebied
is doorweven met waterboulevards en door
middel van bruggen en pieren verbonden met
het stadscentrum. Het intelligente ontwerp
biedt de gemeente Amsterdam een zeeÍ uitda-
gend perspectief. Het laat geen architectoni-
sche beelden zien, maar wel een stedebouw-
kundig kader dat vernieuwing van de woning-
typologie en daarmee van de architectuur
afdwingt.
Een scenario voor Amsteldam
Alhoewel de inzendingen van Medib en Pero
Puljiz, die inmiddels samen een bureau opge-
richt hebben, een aantal overeenkomsten ver-
tonen, heeft de jury terecht de eerste priis

:r:""f
\-,i
:*
Ê'
_*ï"
,i;Ï
],"'- *€
l--*-:s ;
l
f.-
Pero Puljiz: Amsteldam; strategie voor de ontwikkeling van een nieuwe
lob aan Amsterdam, gelegen langs de Anstel.
Detail Amsteldam.
\,1,'.:::
de Architect 1995-1 1 | 39

v
40 | deArchitect 1995-11
itli
! lr ii----:
::i::l;1_
r I -1^t:...
1i
,-''-: l
/)
Maquette van het aan het l]sselmeer
gelegen Kinselmere en de voor
de kust gesitueerde OÍÍshore City.
Foto Carv Markerink
Joost van Hezewijk, enclaves in het landschap ten nooÍden van Amsterdam

F t
toegekend aan \Iedib. De orereenkomsten
zijn een hcldere, nuchtere en zeer efficiënte,
stedebourvkundige prescntatie mct behulp
virn enkele kaarten en ccn beknoptc tekst die
effectief rle relatie tusscn opgare. interpreta-
tie en ont\\'erp s'ecrgccft. Beide onts'erpers
hcbben het niet nodig om te werken met
sfeerbeelden, collages en referentiebeelden
om hun plan te vclduidelijken. Overeen-
komstig is ook de keuzc loor vcrdichting van
stedelijke gebieden, die eenr,oudig aangeslo-
tcn kunnen worden op de bestaande infra-
structuur. Bolendien lernieus'en beide ont-
\\'erpers zouel stad cn landschap. \Vaar
\{cdib er cchter in slaagt een plan te ontu'ik-
kelen dat het beeld van Amsterdam in z'n
totaal zal beinr loeden, is Puljiz' ont\\'erp min-
der verreikend. Puljiz beperkt zich tot een
intensief te bebourven zone langs de Amstel.
Hij ziet kans een vernieu*end ontl\'erp te
maken, dirt niettemin aansluit bij dc -\mster-
damse traclitie. Puljiz ziet de naun keurig
afgebakende strook tussen de gemeentegrens
Maquette van Erwin Bols voorstel voor een geÍragmenteerde slad. Foto Cary Markerink
met Amstelveen en ccn kanaal als een nieu-
se lob aan de bestaande lorm van de stad. De
geplande uitbreiding kan optimrral genieten
van de prachtige ligging. De aanleg r,an bos-
sen langs de Amstcl moet de dichte bebou-
u ing compenscrcn, ter\ïiil tuincn cen panora-
misch pcrspectief op het open landschap
garanderen. In Puliiz'ont$,crp maakt het scc-
nario roor ccn gelaseerde uitvoering ecn
menging van functies en een gedifferentieer-
de tvpologie mogelijk. De opgestelde regels
zijn er op gericht een optimale vrijheid te bie-
den, terrvijl ze sel de bous'r'an dc ge\I'enste
;o.ooo ri'oningen en de aanleg r-an openbare
ruimtes garanderen.
Sfeerbeelden
Joost van Hezeu'ijk, aan uie een basisprijs is
toegekend, steunt in het profileren r,an zijn
ont$'erp \eel sterker op het oproepen van
sfeerbeeldcn in btoemrijk proza. Hij situcert
de bourilokaties op prorocerende uijze in het
beschermde natuurgebied ten noorden van
Amsterdam. De karakteristie ken van he t
landschap worden bcnut \oor het bedenken
van verschillende lcefi'ijzen cn fipologieën,
die aanlciding zijn r,oor een specifieke vorm
r an 'kolonisatie'. De verschillendc mensn pen
*.orden opgerangen in rerspreid in het land-
schap liggende enclavcs die een bijdrage moe-
ten leveren aan de optimalisering van hct
landschap.
Ers'in Bot benadert de opgare e\eneens
vanuit het landschap. Hij ziet Amsterdam als
een verstedelijkt landschap; een gefragmen-
teerde stad bestaande uit ri'oonbuurten met
verschillende karakteristieken. Op basis ian
een analvse van bestaande r.erkar,clingst]'po-
logieën en openbare ruimtes, onnr,ikkelt hij
een catalogus r-an nieu$e t}'pen $oonbuur-
ten. Daarbij gaat hij uit van de traditionele
opvatting dat bervoners hun identiteit ontle-
nen aan de buurt, die een tegenrvicht moet
bieden aan de internationalisatie. Toepassing
van de nieu*e buurten toetst hij in Amsterdam-Noord
Jerxv RonrRMo\r)
de Architect 1995-1 1 41