De Architect april 1999,PDF (1,2 mb)

-I
N[I

Eo de Architect, april rg99
OpWekken Van gebOUwen Gevelsystemen van Rob Hootsmans, Jo coenen en
Hubert-Jan Henket De levensduur van kantoren blijh beperkt. A1s ze niet meer aan hedendaag-
se eisen voldoen worden zll alna enkele decennia verlaten. Sloop lijkt vaak het enige alternatief
te zljn, omdat aanpassingen duurder zijndan nieuwbouw. Uit milieutechnisch oogpunt is het
echter interessant om bestaande kantoren opnieuw te gebruiken. Rob Hootsmans, |o Coenen en
Hubert-|an Henket hebben manieren ontwikkeld om het binnenklimaat te optimaliseren zonder
dat dit ten koste gaat van het oorspronkelijke gevelbeeld.Zlj zetten hiewoor afgeleide versies van
de klimaatgevel, de dubbele huidgevel en de warmtepomp in.
Ed Melet
Veel oudere kantoorgebouwen funcdoneren
niet goed. Ze zijn vaak slecht geisoleerd waardoor
ze in de zomer te warm en 's winters te
koud ziin. Bovendien ziin de installaties niet
geschikt om de toenemende inteme warmtelast
te neutraliseren. Ontevredenheid over het binnenmilieu
leidt tot nevenklachten over het
uiterlijk van het gebouw ofover de gebrekkige
flexíbiliteit. Al deze factoren hebben uiteindelijk
leegstand tot gevolg.
De klimatologische problemen van deze gebouwen
zijn op zich eenvoudig op te lossen. Met
een adequaat gedimensioneerde installatie en
een nieuwe ofin ieder geval een beter geisoleerde
gevel kan in de kantoren (weer) een goed
binnenklimaat gecreëerd worden. Deze oplossing
is echter duur. In veel gevallen zijn sloop
en nieuwbouw economischer. Veel parriculiere
eigenaren kiezen daarom voor deze optie.
Milieuwiendelijk is sloop echter niet. De Rijksgebouwendienst
heeft als grootste gebouweneigenaar
in Nederland niet alleen met economische,
maar oek met politieke en dus milieu-
technische motieven te maken. Zij is daarom
min of meer gedwongen om naar manieren te
zoeken om slecht functionerende kantoren
nieuw leven in te blazen.
De transformatie van het Transitorium in Den
Haag door Michael Graves is een van de
bekendste en meest radicale voorbeelden van
het volledig vervangen van de gevel; het vervangen
van het ene beeld door het andere. Niet
alleen is de milieulast van de sloop en opbouw
van een nieuwe gevel aanzienlijk, maar ook is
deze oplossing duur. Bovendien is een aantasting
van de oorspronkelijke gevel in veel gevallen
ongewenst.
Volgens Rob Hootsmans is dat laatste het geval
bij de gevel van het kantoorgebouw van Rijkswaterstaat
aan de Koningskade in Den Haag.
De boun{ysische eigenschappen van deze gevel
ziin onvoldoende. De opdrachtgever eiste daarom
een nieuwe gevel met een meer eigentijdse
uitstraling. Hootsmans wist hem er echter van
te overhrigen dat de saaiheid van de gevel aansluit
bij die van Riikswaterstaat. Daamaast
toonde hij aan dat met een minimale ingreep
de gevel geoptimaliseerd kan worden.
Klimoatgevel
De ramen van dit bijna dertig jaar oude gebouw
zijn opgebouwd uit twee lagen enkelglas.
Hootsmans maaktvan deze primitieve gevel
een klimaatgevel door de gebruikte lucht niet
meer direct uit de kantoren af te zuigen, maar
* spouw tussen de glasbladen te
;:ï:Í"".
De lucht komt niet zoals gebruikelijk is via spleten
in de vloer in de spouw terecht. Deze oplossing
is moeilijk realiseerbaar omdat de oorspronkelijke
inblaas- en afvoerkanalen zich in
de borstwering bevinden. Om desondanks een
opwaartse stroming in de spouw tot stand te
brengen zouden beide kanalen verplaatst moeten
worden. Het inblaaskanaal lig namelijk te
dicht bij de spleten van de klimaatgevel waardoor
de inkomende en uitgaande luchtstromen
elkaar negatief zouden beïnvloeden. Hoewel
deze neerwaartse luchtbeweging iets meer
energie kost -de thermiek wordt immers tegengewerkt-
vond Hootsmans het verplaatsen van
de ieidingen veel te ingrijpend. De iucht bereikt
nu via spleten in de bovenregel van het kozijn
de spouw en wordt dan naar beneden gezogen.
Hierdoor komt de sebruikte lucht bovendien
iets schoner in de spouw terecht. De stofdeeltjes
dwarrelen immers naar beneden. De moe:lijk
te reinigen binnenzijden van de gevel bliiven
hierdoor schoner.
Een van de gevaren van een klimaatgevel is da:
in de winter de warme, vochtige lucht tegen he:
koude buitenblad condenseert. Bij enkelglas is
dit niet te voorkomen. Hootsmans brengt daa:om
kleppen aan die, zodra de luchtvochtigheic
te hoog en de buitentemperatuur te laag word:
de spouw afsluiten. De kantoren worden dan
via een andere route afgezogen. Tegelijkertijd
ontstaat een laag stilstaande luót tussen de
glasbladen die wordt opgewarmd door de zon
en een ex|ra buffer tussen binnen en buiten
vormt. 's Zomers functioneert de gevel als eer:
min of meer traditionele klimaatgevel. De in ct
spouw binnendringende zonnewarmte wordt
direct afgezogen en kan dus niet de kantoren
bereiken.
Tr o nsp a r a nte v o o rzetsch e r m e n
Om het gevelbeeld onaangetast te laten kon
Hootsmans profiteren van de gelaagde glasgevel.
Dit voordeel had |o Coenen niet bij de renc'
vatie van het voormalige hooftlkantoor van de
Oranje Nassaumijnen van Dirk Roosenburg.
Toch wilde Coenen de tlpische stalen stoeltjes'
profielen met de enkele beglazing handhaven.
Met alleen enkelglas is het wijwel onmogelijk
een thermisch en geluidtechnisch aangenaan:
binnentlimaat te creëren. Climatic Design Co:,
suitants (coc) schetste daarom binnen de
bouwfysische randvoorwaarden het profiel va:-.
de toekomstige gebruiker voor dit gebouw.
Op grond hiervan is gezocht naar een huurde:
die vooral veel restruimte nodig moest hebber
Aan de straatzijde stelde coc namelijk diepe
buÍÏers voor waarin vanwege het lawaai geen
permanente v/erkplekken geplaatst kunnen
worden. Een glazen gangwand vormt de sche:ding
tussen de kantoren en de bu{fer, waardoc:
het verkeerslawaai in de kantoren tot een acce]
tabel niveau wordt teruggebracht. oe huidige
huurder, het Nederlands Instituut voor Toegepaste
Geowetenschappen rNo, heeft in de
buffers de laboratoria, de archieven en de bibl:'
otheek ondergebracht. In deze ruimtes zijn de
vensterbanken verdiept, waarmee voorkomen
wordt dat de gebruikers te dicht bij de ramen
gaanzilten en zo last van de koudestraling kri'-

Cevelsystemen van Rob Hootsmans, lo Coenen en Hubert- Jan Henket 8l
linkerpagina Rob Hootsmans laat het oorspronkeliike gevelbeeld van het
kantooraan de Koningskadevrijwel onaangetast. foto Peterde Ruig
onder Detail'nier,r"' t ti-aatge"el kantoorgebouw Koningskade.
r inblaas verse lucht z kanaal luchttoevoer 3 kanaal luchtafuoer
4 geperforeerd aluminium scherm, 5 hyd raulisch klepraam, stand afhankeliik
van zon en wind 6 zonnecellen in gelamiíeerd glas 7 aluminium plaat
E isolatie 9 luchtklep ro automatische zonwering rr afgezogen lucht
rz bestaand kozijn r3 verwarmings- en koelelement

82 de Architect, april tggg
rechts Het voormalige hoofdkantoor van de Oranje
Nassaumijnen gerestaureerd door lo Coenen.
foto J oo p va n Reeken / Ro bert Oe rl em a ns
I i nks m idden Diepe buffers houden het verkeerslawaai
van de werkpfekken.
fotoJoop van Reeken/Robert
Oerlemans
rechtsmidden De schermen tussen de bureaus en de
ramen voorkomen dat de gebruikers last hebben van
de koudeval.
Ook in de achtergevel is het enkel glas niet vervangen.
Hier werken echteÍ wei mensen. Om
het comfort te veÍhogen zijn tn de kantoren
behalve de diepe vensterbanken, transparante
kunststofschermen tussen het glas en de
bureaus geplaatst. Net als het binnenblad van
een klimaatgevel neemt het kunststof de tempe-
ÍatuuÍ van de ruimte aan. Gevoelsmatig verdwijnt
daarmee het koude-oppefilak. De schermen
zijn voorts voorzien van jaloezieën om de
negatieve invloed van teveel zonlicht te neuffali
Hoewel in het Rijksmonument comfortabele
werkplekken zijn ontstaan, kost het in de wintermaanden
veel energie om deze op een aangename
temperatuur te houden. De enige
manier om het gebouw toch aan de Energie
Prestade Normering te laten voldoen is om op
een energiezuinige wijze warmte op te wekken.
Het eerste idee was om hiervoor de warmte uit
de mijngangen te gebruiken. Een warmte-koude
uitw'isseling met het aangrenzende gebouu/
van het Centraal Bureau voor de Statistiek bleek
echter praktuscher te zijn. Met de overtollige
warmte afkomsl'rguit de grote hoeveelheid
computers werd in het verleden niets gedaan.
Nu zuigt een warmtepomp in het gerenoveerde
-'t
11-r-t-'ll'
gebouw het warme water afkomstig van het cns
aan en verhoogt de temperatuur verder. Daarnaast
is er een met aardgas gestookte installatie
die op traditionele wijze voor warmte zorgt. Met
dit water worden de radiatoren gevuld. Het na
de gang door het gebouw $ieer afgekoelde water
wordt door een machine verder gekoeld en vervolgens
teruggepompt naar de koelmachines
van het cBS.
Universele oplossing
Coenens oplossingen zijn door de toepassing
van het enkel glas en de uitwisseiing van waÍÍnte
en koude moeilijk kopieerbaar. Hubert-Jan
Henket heeft voor de renovatie van het voormalige
Scheikundegebouv/ van de Technische Universiteit
Eindhoven daarentegen gezochl naar
een meer universele methode .In zíjn ontwerp
-waarmee hii overigens de besloten prijswaag
niet heeft gewonnen- plaatst Henket achter de
oorspronkelijke vliesgevel een nieuwe goed gei
soleerde glasgevel. Er ontstaat zo een dubbele
huidgevel. Om de luchtstroom in de nieuwe
spouw mogeliik te maken zijn op elke veÍdiepingin
de viiesgevel bovenin een strook ventrlatie-louvres
en onderin klapramen aangebracht.
De vliesgevel tempert het buitenklimaat en
houdt de winddruk van de nieuwe binnengevel
af. Hierdoor is het mogeliik om ondanks de
hoogte van het gebouw de ramen te openen.
's
Winters worden de klapramen en de louwes
gesloten waardoor een laag stilstaande lucht
ontstaat.
Dit gevdlprincipe is niet voldoende om het hele
jaar het gebouw met een minimaal gebruik van
installaties te klimatiseren. Het trappenhuis op
het zuiden is daarom verbouwd tot een zonneschoorsteen.
De iucht uit de kantoren komt via
een plenum in de glazen schacht terecht, word:
door de zon opgewarmd, stijgt daardoor op en
verlaat aan de bovenzijde het gebouw. Deze
luchtstroom zorgt voor een onderdruk in de
middenzone, waardoor de lucht uit de kantoren
wordt gezogen. Om deze thermische trek ook te
garanderen als het temperafuurverschil tussen
binnen en buiten te gering is, zijn twee zonneventilatoren
op de schacht aangebracht. Deze
bestaan uit zvlarte stalen schalen die afgedekt
zijn met glas. De lucht in de schalen wordt hierdoor
snel opgewarmd en zal de convectie op
oano hrenoen
b-__D -_ "'b-_"
's Winters wordt de uit de kantoren en leslokalen
afkomstige lucht niet naar buiten, maar
naar de noordgevel gevoerd. Hier is in de oor-

spronkelijke liftschachten een warmtewisselaaÍ
over de volle hoogte van het gebouw aangebracht.
Verse buitenlucht wordt eerst naar de
diepliggende kelders geleid waaÍ de luchttemperatuur
door de warmte van de grond iets
oploopt. Ventilatoren voeÍen deze lucht vewolgens
naar de twee stalen kanalen in de noordschacht
waar een warmte-uitw"isseling met de
retourlucht uit de kantoren piaatsvindt. Desondanks
kan de lucht te koud zljn om direct ingeblazen
worden. Elke verdieping is daarom voorzlen
van een naverwaÍmeÍ.
Henket transformeert het gebouw op deze
manier van een energie-consumerend en wei
nig comfortabel gebouw in een entíteit waarin
de gebruikers voor een deel zelf hun klimaat
kunnen regelen. Niet alle bestaande gebouwen
zullen geschikt zljn om deze ingrijpende facili
teiten in onder te brengen. Belangrijker dan de
zonneschoorsteen en de warmtewisselaar zijn
echter de aanpassingen aan de gevel. Net als
Coenen en Hootsmans bewijst Henket dat door
optimaal te profiteren van de omstandigheden
in een bestaand gebouw en de omgeving ervan
met minimale middelen iedere gevel tot leven
gewekt kan worden.
Ventilatieprincipe zomer
:
:g.'.ÈÈ:+
+-...#Ë
-r'{-t=*
==r....*#
=:ff+
q:ftÈ
f+Ê't
==-+r++
é
Gevelsystemen van Rob Hootsmans,lo Coenen en Hubert-Jan Henket 8j
links Maquette renovatie gebouw Bouwkunde TU Eind.
hoven door Hubert-lan Henket. íoto Fas Keuzenkamp
onder Principe-schets dubbele huidgevel
r gevelvefitilatie zomer z zonwering 3 nieuwe, goed
geïsoleerde binnengevel 4 oorspronkelijke vliesgevel,
5 ventÍlatie zomer
Ventilatieprincipe winter