Inventarisatie Westerschelde, noordoever - Projectenbank ...

Cultuurhistorie
Zeeweringen Zeeland
Deel Westerschelde noordoever

Cultuurhistorie
Zeeweringen Zeeland
Deelrapport Westerschelde noordoever
Rotterdam
Dorp, Stad & Land
November 2009
3

uitvoerder project:
Dorp, Stad & Land, adviseurs ruimtelijke kwaliteit
Postbus 29129
3001 GC Rotterdam
Tel. 010-280 94 45
www.dorpstadenland.nl
auteur:
drs. Anoek Claessens
drs. Alette van den Hazelkamp
foto’s:
drs. Anoek Claessens, tenzij anders vermeld
IT-adviseur:
Martijn Snel
projectcoördinator:
dr. GerhardMark van der Waal
in opdracht van:
Waterschap Zeeuwse Eilanden
Contactpersoon: ing. Raymond Derksen
Postbus 1000
4330 ZW Middelburg
Tel. 0118 621 272
Foto omslag: Vroondijk bij Waarde
4
Van de leden van de Begeleidingsgroep en de deelnemers aan de
workshop heeft het project waardevolle bijdragen ontvangen.
Respondenten en anderen die betrokken waren bij de
verstrekking en verzameling van informatie worden
hierbij hartelijk bedankt voor hun hulp, in het
bijzonder Ruud Kuipéri en Hilde Harmsen.

INHOUD
AFBEELDINGEN, FIGUREN EN TABELLEN ...................................................................... 6
SAMENVATTING ....................................................................................................................7
1.1 AANLEIDING EN OPDRACHT ............................................................................ 11
1.2 VRAAGSTELLING EN UITGANGSPUNTEN ..................................................... 12
1.3 STUDIEGEBIED..................................................................................................... 13
1.4 LEESWIJZER ......................................................................................................... 13
2 METHODE ...................................................................................................................... 14
2.1 BESTAANDE DATA .............................................................................................. 14
2.2 AANVULLENDE INVENTARISATIE.................................................................. 14
2.2.1 Elementen......................................................................................................... 15
2.3 AANVULLENDE WAARDERING........................................................................ 17
2.3.1 Landschapstypologische schaal........................................................................ 17
2.3.2 Clusters............................................................................................................. 17
2.3.3 Elementniveau.................................................................................................. 18
2.4 KARTERING........................................................................................................... 18
2.5 IMPACTANALYSE ................................................................................................ 19
2.6 ADVIEZEN.............................................................................................................. 19
3 ANALYSE ....................................................................................................................... 21
3.1 DE WESTERSCHELDEDIJKEN............................................................................ 23
3.1.1 De rol van de dijk binnen de vier Zeelandthema’s........................................... 25
3.1.2 Waardering....................................................................................................... 26
Belevingswaarde .............................................................................................................. 26
Inhoudelijke waarde......................................................................................................... 28
Fysieke waarde................................................................................................................. 28
Gebruikswaarde ............................................................................................................... 28
3.1.3 Impact............................................................................................................... 28
3.1.4 Adviezen........................................................................................................... 29
3.2 CLUSTERS EN ELEMENTEN AAN DE NOORDOEVER VAN DE
WESTERSCHELDE............................................................................................................ 29
3.2.1 Waardering....................................................................................................... 30
Clusters............................................................................................................................. 30
Elementen......................................................................................................................... 30
3.2.2 Impact............................................................................................................... 32
Elementen......................................................................................................................... 32
3.2.3 Adviezen........................................................................................................... 34
4 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN .......................................................................... 35
4.1 CONCLUSIE .......................................................................................................... 35
4.2 AANBEVELINGEN............................................................................................... 36
5 LITERATUUR................................................................................................................. 40
BIJLAGEN............................................................................................................................... 42
BIJLAGE 1 Overzichtskaart............................................................................................ 43
BIJLAGE 2 Database elementen..................................................................................... 44
BIJLAGE 3 Overzichtskaart clusters .............................................................................. 54
BIJLAGE 4 Logboek....................................................................................................... 55
BIJLAGE 5 rapportage bijeenkomst Begeleidingsgroep ................................................ 63
BIJLAGE 6 rapportage workshop Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde
noordoever ...................................................................................................................... 67
BIJLAGE 7 Verklarende woordenlijst ............................................................................. 74
5

AFBEELDINGEN, FIGUREN EN TABELLEN
Afbeelding 1 Reeds uitgevoerde en in 2009 aangepakte dijkvakken aan de Ooster- en
Westerschelde
13
Afbeelding 2 Natuurstenen dijkpaal op de Noordnol bij Borssele 16
Afbeelding 3 Monument voor de bevrijding van Zuid-Beveland 1944 16
Afbeelding 4 Anker op de Voorhaven in Hansweert 16
Afbeelding 5 Waardevolle gebieden CHS 22
Afbeelding 6 De Nationale Landschappen van Zuidwest Zeeland 23
Afbeelding 7 Ouderdom van de polders aan de Westerschelde 24
Afbeelding 8 Profiel van een dijk waarin een oude dijk is verwerkt 25
Afbeelding 9 Vroondijk bij Waarde 27
Afbeelding 10 Basaltzerken onderaan de dijk ten oosten van Vlissingen 27
Afbeelding 11 Haringmanblokken bij de Everingepolder 27
Afbeelding 12 Toegangspoort van Fort Rammekens 31
Afbeelding 13 Groot Paalhoofd bij Baarland 31
Afbeelding 14 Grenspaal op de grens met België 32
Afbeelding 15 Wachtlokaal bij Haven de Val in Hoedekenskerke 33
Afbeelding 16 Woonstalhuis in Waarde 33
Afbeelding 17 Tobroek bij Fort Ellewoutsdijk 33
6
Figuur 1 Impact op aan de noordoever van de Westerschelde gelegen
cultuurhistorische elementen
Tabel 1 Elementtypen zonder bestaande waardering met de binnen deze studie
gehanteerde waardering
32
18

SAMENVATTING
Dit is een deelrapport dat de stand van het onderzoek per december 2009 aangeeft. Het geeft
een inventarisatie en eerste waardering van de elementen en clusters weer. ‘Eerste’
waardering, omdat de elementen en clusters van de noordoever nog niet met die van de
zuidoever van de Westerschelde vergeleken konden worden. De clusters zijn in die mate
gewaardeerd dat ze als samenhangende groep elementen benoemd zijn.
De zeeweringen langs de noordoever van de Westerschelde bevatten ondanks de vele recent
uitgevoerde ingrijpende dijkverbeteringswerken nog een grote rijkdom aan cultuurhistorie. Ze
zijn gerelateerd aan de rijke geschiedenis van dit gebied op het gebied van landverlies en
kustverdediging, economische en infrastructurele activiteiten, afwatering of defensie. De dijk
speelt hierin een eigen rol. Met name bij het eerste thema vormt de dijk zelf ook een
belangrijk onderdeel. Oplapwerken in het verleden hebben geleid tot het gebruik van diverse
bekledingstypen, waarbij veel gebruik is gemaakt van de natuurstenen basalt en Vilvoordse en
Doornikse steen en later beton, met name het Haringmansysteem. Sinds de oprichting van het
Projectbureau Zeeweringen is het grootste deel van de dijkglooiingen aangepast en zijn vooral
hydroblocks (beton) en basalton (mix van beton en basalt) te vinden. Op de ondertafel van de
dijk staat vaak nog wel basalt. De velen kribben en nollen (dijkrestanten) zijn door het
verdwijnen van veel oude bekledingstypen op de dijk extra waardevol geworden, omdat deze
doorgaans geen nieuwe bekleding hebben gekregen.
Op diverse locaties langs de noordoever van de Westerschelde is een concentratie van
cultuurhistorische elementen te vinden. Deze zijn opgenomen als clusters binnen één van
bovengenoemde thema’s en hebben een waardering gekregen.
De diversiteit aan elementen is hoog, maar het grootste aandeel hebben de inlagen, nollen en
kribben/strekdammen. Er zijn een aantal typen elementen aan de al eerder uitgevoerde CHSinventarisatie
toegevoegd die bij een gedetailleerdere studie aan de dijk naar voren kwamen:
voormalige zeedijken, oude tracés van kanalen, (herdenkings)monumenten, ankers, kanonnen,
drijvers, dijkpalen en kunstwerken. Zeer waardevolle elementen aan de noordoever van de
Westerschelde zijn een aantal forten, inlagen en enkele bekende en bijzondere of zeldzame
elementen, zoals het caisson en de drijvers bij Rammekenshoek, het krekengebied bij
Rammekenshoek en het verdronken dorp Valkenisse. Hoog gewaardeerde elementen die
binnen een cluster vallen hebben ook een zeer hoge waardering gekregen, hieronder vallen
bijvoorbeeld de nollen, kribben/strekdammen en tijhavens.
Om gericht adviezen te kunnen geven is gekeken naar de mogelijke impact die
werkzaamheden aan de dijk zouden kunnen hebben op de elementen. Hiervoor is gekeken
naar de mate waarin elementen zouden kunnen verdwijnen en naar de mate waarin elementen
én hun omgeving zouden kunnen veranderen van aanzien (beleving). Ook is gekeken in welke
mate deze veranderingen van belang zijn voor de cultuurhistorische waarde van het element.
Niet overal is de impact even groot, met name wanneer de dijk geen centrale rol speelt voor
de waarde van het element is de impact gering. De impact is met name aanwezig bij de
elementen op en direct aan de landzijde van de dijk. De hoogste handhavingsprioriteiten
liggen dan ook bij deze elementen.
De adviezen die worden gegeven zijn er met name op gericht om zoveel mogelijk
karakteristieke cultuurhistorische kenmerken te behouden. Het laten staan van elementen en
hergebruik van historische materialen zijn hier belangrijk bij. Verder zijn er adviezen gericht
op het behoud van de informatiewaarde van de cultuurhistorie en adviezen gericht op de
7

eleving van de cultuurhistorie. Bij dit laatste punt gaat het om het behoud van diversiteit en
het voorkomen van een ‘kunstmatige’ uitstraling door overmatig gebruik van asfalt.
Tenslotte zijn er ook nog enkele aanbevelingen gedaan met betrekking tot het proces. De
verschillende partijen die betrokken zijn bij cultuurhistorie en/of het versterken van de dijk
kunnen allen verantwoordelijkheid nemen om bij besluiten over de noordoever van de
Westerschelde zo goed mogelijk de cultuurhistorische waarden mee te wegen.
8

1 INLEIDING
Dit is een deelrapport dat de stand van het onderzoek per december 2009 aangeeft. Hierbij
worden de systematiek en het waarderingskader van het onderzoek Cultuurhistorie aan de
Oosterschelde (2008) gevolgd. Deze aanpak bleek zeer geschikt voor de uitvoering van de
opdracht en zal voortgezet worden bij een eventuele uitbreiding van de opdracht naar het hele
Zeeuwse gebied.
Het huidige rapport geeft een inventarisatie en eerste waardering van de elementen en clusters
weer. Een ‘eerste’ waardering, omdat de elementen en clusters van de noordoever nog niet
met die van de zuidoever van de Westerschelde vergeleken konden worden. Die vergelijking
is noodzakelijk om een eindwaardering te kunnen maken. Het is dus mogelijk dat er na de
volledige inventarisatie ven de Westerschelde enige verstellingen aan de waardescores
aangebracht kunnen worden.
De aangetroffen situatie bij de Westerschelde was anders dan bij de Oosterschelde. Waar er
bij de Oosterschelde nog grotendeels aan de dijkversterkingswerken begonnen moest worden,
waren ze bij de Westerschelde zo te zeggen klaar. Ook was bij het onderzoek van de
Oosterschelde het rapport van de Deltacommissie nog niet bekend en was dijkverhoging niet
ter sprake.
Het Westerscheldegebied is binnen Nederland een uniek gebied: het enige estuarium in West-
Nederland dat nooit is afgesloten. Aan de Westerschelde is een cultuurlandschap ontstaan
door de intensieve omgang van de mens met het water. Enkele cultuurhistorische topstukken
van Zeeland, zoals Fort Rammekens en het verdronken land van Valkenisse, bevinden zich in
dit landschap. Door continue aanpassing en versterking heeft de dijk zijn historische
uitstraling deels verloren, maar is een gedeelte van de cultuurhistorie langs de dijk en in het
achterland behouden. Echter, door het steeds meer verliezen van cultuurhistorische elementen
kunnen de overgebleven elementen allemaal als waardevol tot zeer waardevol beschouwd
worden. Er is al zoveel verdwenen in de loop der jaren, wat er nu nog over is, is over van een
selectieproces van eeuwen. Alles wat er nog staat is al bijzonder vanwege de zeldzaamheid. 1
De activiteiten aan de dijk hadden - en hebben voor een groot deel nog steeds - betrekking op
de economie, het verdedigen van de kust, het opzetten van een infrastructuur en het afvoeren
van overtollig water. Op de eerste plaats bood de Westerschelde bestaansmogelijkheden. Niet
voor niets is Zeeland zo bekend geworden om haar mosselen en oesters en zijn er de talloze
haventjes en veerverbindingen. ’Het land van Overkanten’ wordt Zeeland ook wel genoemd.
Het water is echter altijd een bron van gevaar geweest en al eeuwen lang is men bezig het
water buiten de deur te houden, met als meest recente aanpak de bekende Deltawerken.
Waterbeheer houdt echter ook het afvoeren van overtollig water in, de meeste polders in het
Westerscheldegebied wateren al eeuwen niet meer op natuurlijke wijze af. Het gebied vormt
hierdoor een typisch voorbeeld van de Nederlandse specialiteit op het terrein van waterbeheer.
Van al deze activiteiten zijn nog resten zichtbaar in het huidige landschap en aan de huidige
dijken. Ze vormen belangrijke herinneringen aan de activiteiten van de mens aan de
Westerschelde.
1 zie rapportage workshop ‘Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’ in de bijlage.
10

1.1 AANLEIDING EN OPDRACHT
Nederland zet sterk in op veiligheid achter de dijken. In samenwerking met de provincies en
de waterschappen versterkt Rijkswaterstaat onder andere de ‘zwakke schakels’ aan de kust en
worden de dijken aangepast zodat ze aan de nieuwe normen voldoen. In Zeeland zijn vanaf
1997 Rijkswaterstaat en de Zeeuwse Waterschappen verenigd in het projectbureau
Zeeweringen, dat de dijkversterkingen in Zeeland coördineert. Daar waar de steenbekleding
of de betonblokken niet sterk genoeg waren/zijn om zware golfaanvallen op te kunnen
vangen, is/wordt de oude steenlaag van een nieuwe, zwaardere laag voorzien. 2 De bekleding
van de Westerschelde is in de afgelopen jaren al aangepakt en is bijna gereed, de dijk is er
daardoor heel anders uit gaan zien.
Eind 2008 heeft de Deltacommissie (commissie Veerman) het advies aan de regering
uitgebracht om, met het oog op de klimaatverandering en de daarbij voorspelde
zeespiegelstijging, de veiligheid op peil te houden door dijkversterkingen 3 .
Om nu en bij de mogelijke dijkversterkingen beter rekening te houden met de aanwezige
cultuurhistorische waarden, moeten deze eerst worden geïnventariseerd. Om goede
afwegingen te kunnen maken (op financieel vlak en met betrekking tot veiligheid), is het
belangrijk de cultuurhistorie in het perspectief van het Westerscheldegebied en heel Zeeland
te plaatsen: wat zijn de belangrijke en typische cultuurhistorische waarden in dit gebied? Dit
kan pas als voor alle zeeweringen in Zeeland de cultuurhistorie is geïnventariseerd en
gewaardeerd. Dit perspectief biedt tevens een verdieping van de Cultuurhistorische
Hoofdstructuur van Zeeland (CHS), die een hoger schaalniveau kent wat betreft de aanwijzing
van cultuurhistorische elementen en structuren.
Ook wanneer men de cultuurhistorie ‘met rust’ zou laten, biedt dit natuurlijk geen garantie
voor behoud in de toekomst. Integendeel, het verleden heeft geleerd dat cultuurhistorie niet
hoog op de prioriteitslijst staat en daardoor makkelijk verloren gaat. Dit komt ook omdat
slechts een zeer klein percentage ervan wettelijk beschermd is.
Een laatste aanleiding voor de opdracht vormde dan ook de vraag om draagvlak voor de
huidige en toekomstige dijkwerken te creëren en een stimulans te geven voor de toekomst en
het beheer van cultuurhistorische elementen aan de zeeweringen in Zeeland.
Eind juli 2009 is Stichting Dorp, Stad & Land (DSL) door het Waterschap Zeeuwse Eilanden
gevraagd de instrumenten te leveren om cultuurhistorie een volwaardige plaats te kunnen
geven binnen de afwegingen die zij moet maken. Hiervoor diende een visie op de
cultuurhistorie aan de zeeweringen in Zeeland en de positie van de dijk daarbinnen te worden
gemaakt. Als eerste deel is de noordoever van de Westerschelde uitgevoerd. Verder diende er
een overzicht van de aanwezige cultuurhistorie op een gedetailleerde kaart te worden
gemaakt, waarbij de CHS het uitgangspunt vormde. 4 Aan de diverse objecten moesten
prioriteiten van behoud worden gegeven in de vorm van waarderingen en aanbevelingen voor
cultuurhistorie-respecterende of impactverminderende maatregelen.
2 www.zeeweringen.nl
3 Deltacommissie, Samen werken met water. 2008.
4 In 2004-2006 heeft Dorp, Stad & Land de historisch-geografische elementen en de waardevolle
cultuurhistorische gebieden voor de CHS Zeeland in kaart gebracht.
11

1.2 VRAAGSTELLING EN UITGANGSPUNTEN
Naar aanleiding van de opdracht door het Waterschap Zeeuwse Eilanden zijn de volgende
vragen geformuleerd:
12
1. Wat is er in aan de noordoever van de Westerschelde aan cultuurhistorie aanwezig,
waar liggen cultuurhistorische elementen en clusters en waaruit bestaan ze?
2. Wat is de landschappelijke en cultuurhistorische context van het dijklichaam?
3. Hoe wordt de cultuurhistorie aan de noordoever van de Westerschelde gewaardeerd?
4. Waar liggen de (handhavings)prioriteiten?
5. Welke suggesties kunnen worden gegeven voor mitigerende maatregelen (binnen het
kader van de dijkwerken) die de cultuurhistorie meer in hun waarde laten?
Bij de beantwoording van deze vragen is uitgegaan van het volgende:
Er is zoveel mogelijk met bestaande methoden en gegevens gewerkt. Als basis voor de
aanwezige cultuurhistorie is daarom de CHS (2006) gebruikt en voor de waardering
worden bestaande waarderingsmethoden gebruikt.
Aangezien in de afgelopen decennia al het grootste deel van de cultuurhistorie
verdwenen is in dit gebied, heeft de opgenomen cultuurhistorie altijd een basiswaarde.
Om een visie te kunnen vormen op het gebied, is het van belang cultuurhistorische
elementen in samenhang met andere elementen en het omringende landschap te
plaatsen.
De nadruk van de adviezen ligt met name op de beleefbaarheid van de cultuurhistorie
in het gebied.
Behoud van cultuurhistorie aan de noordoever van de Westerschelde is niet alleen de
verantwoordelijkheid van het Waterschap Zeeuwse Eilanden. Er is een grote
samenhang met andere activiteiten, dus verantwoordelijkheden worden gedeeld met
andere groepen.
En aansluitend hierop: partijen met kennis of met een gedeelde verantwoordelijkheid
of kennis kunnen het best in een zo vroeg mogelijk stadium worden betrokken bij de
uitvoering van deze opdracht en de aanpak van de zeeweringen langs de noordoever
van de Westerschelde.
Om bovenstaande uitgangspunten binnen de opdracht te waarborgen is een begeleidingsgroep
ingesteld, die naast de opdrachtgever bestaat uit de volgende partijen en personen:
Rijkswaterstaat (mevr. M. Bakker), Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (dhr. C. van Rooijen),
Provincie Zeeland (mevr. B. Sens), Projectbureau Zeeweringen (dhr. G. Wijkhuizen) en
Heemkundige Kring de Bevelanden (dhr. A. Beenhakker). Deze begeleidingsgroep heeft één
keer vergaderd.

1.3 STUDIEGEBIED
Het onderzoeksgebied van deze opdracht vormt de noordoever van de Westerschelde (in het
oosten bevindt zich de grens met België, in het westen de Buitenhaven van Vlissingen). Eén
dijkvak is door het Projectbureau Zeeweringen nog niet aangepakt, dit is het stuk in de Zak
van Zuid-Beveland ten oosten van Ellewoutsdijk (zie afbeelding 1). Op het moment van
onderzoek werden twee dijkvakken verhoogd (Zwakke Schakels), dit was bij de
Kruiningenpolder en bij de Zimmermanpolder.
Met het oog op een mogelijke dijkverhoging en –verbreding zijn alle cultuurhistorische
elementen geïnventariseerd die binnen een afstand van 30 m van de binnenteen van de dijk
lagen.
Afbeelding 1 Reeds uitgevoerde en in 2009 aangepakte
dijkvakken aan de Ooster- en Westerschelde
Bron: www.zeeweringen.nl
1.4 LEESWIJZER
De resultaten van het onderzoek zijn tweeledig: digitale data (kaartlagen met gekoppelde data
in een eenvoudige database) en een schriftelijk rapport. Om de kaart en de aangehangen
informatie op een juiste manier te kunnen gebruiken, verheldert en verantwoordt het rapport
de bovenliggende visie.
Het rapport is op de eerste plaats bedoeld voor interne medewerkers van het Waterschap
Zeeuwse Eilanden, daarnaast ook voor de leden van de begeleidingsgroep.
In hoofdstuk 2 wordt de methode van aanpak besproken, in hoofdstuk 3 achtereenvolgens de
visie op de dijk en de cultuurhistorische clusters en elementen. Tenslotte wordt in de
conclusie een antwoord op eerder genoemde vragen gegeven. Het rapport wordt afgesloten
met een aantal algemene aanbevelingen.
Achterin het rapport is een verklarende woordenlijst opgenomen.
13

2 METHODE
Zoals gebruikelijk bij cultuurhistorische onderzoeken is het karakter van het onderzoek
inventariserend en waarderend van aard geweest. Het diende voor het vormen van een visie
op het Westerscheldegebied. Omdat samenhang één van de belangrijkste uitgangspunten
vormt voor deze opdracht, is op basis van de regionale geschiedenis een aantal typisch
Zeeuwse of Westerscheldethema’s benoemd. Het structureert de clusters en elementen en
plaatst ze binnen de Zeeuwse (en nationale) context. Hierdoor is het mogelijk om gebieden
beter met elkaar te vergelijken en keuzes te maken.
De al in de inleiding genoemde begeleidingsgroep heeft inzicht gekregen in de aanpak, zoals
die hieronder beschreven wordt, en de planning. Bij een vervolgopdracht (zuidoever van de
Westerschelde) zal de begeleidingsgroep op hoogte gehouden worden van de voortgang en
het eindresultaat. Binnen de opdracht was plaats voor het betrekken van historische
verenigingen. Bij het maken van de inventarisatie is gebruik gemaakt van hun specifieke
kennis over het gebied. Tevens is door middel van een workshop, waar de eerste resultaten
van de inventarisatie en waardering werden getoond, bredere bekendheid gegeven aan de
inspanningen van het Waterschap Zeeuwse Eilanden op het gebied van cultuurhistorie aan de
dijken. Vóór de workshop zijn al inventarisatielijsten aan de verenigingen verstuurd met de
opgenomen elementen en clusters, zodat aanvulling en commentaar goed mogelijk was.
Tijdens de workshop is ingegaan op de verantwoordelijkheid voor de aanwezige
cultuurhistorie en hoe die in de toekomst het beste veilig kan worden gesteld, door goed
beheer en gebruik.
2.1 BESTAANDE DATA
Voor de data is uitgegaan van de reeds beschikbare gegevens uit de CHS Zeeland. Deze data
zijn echter niet direct geschikt voor een visie op het Westerscheldegebied vanwege het
elementgerichte karakter. Wel is een aantal waardevolle gebieden geformuleerd, maar deze
beslaan een groot deel van de noordoever van de Westerschelde en kunnen dus nauwelijks als
onderscheidende factor dienen. Voor het maken van een visie ontbrak dus een
‘middenschaal’: een structuur op de schaal van het Westerscheldegebied. Om dit gat op te
vullen zijn cultuurhistorische clusters of ensembles aangewezen en gewaardeerd, waardoor de
kerngebieden of meest waardevolle gebieden aan de noordoever van de Westerschelde
zichtbaar worden.
2.2 AANVULLENDE INVENTARISATIE
De inventarisatie is van klein naar groot uitgevoerd, dus van element naar cluster, omdat we
naar volledigheid hebben gestreefd bij het in kaart brengen van de cultuurhistorie. De
veldinventarisatie is voorafgegaan door een oriënterend kartografisch, luchtfoto- en
literatuuronderzoek. In het kader van de CHS was door DSL reeds een bronnenonderzoek
verricht.
14

2.2.1 Elementen
Een groot aantal disciplines houdt zich met cultuurhistorie bezig, zoals de archeologie,
historische bouwkunde/bouwkunst en historische stedenbouw en historische geografie. Voor
deze disciplines zijn er uitgebreide, deels voor de CHS vervaardigde inventarisaties van
cultuurhistorie aanwezig in de CHS, namelijk: archeologische monumenten (AMK),
rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten, bouwkunstige objecten en
stedenbouwkundige waardevolle gebieden uit het Monumenten Inventarisatie Project (MIP), 5
historische boerderijen, historisch-geografische elementen, nederzettingstypen,
landschapstypen, waardevolle gebieden CHS en gebiedsbeschrijvingen. De criteria die voor
opname in deze inventarisaties hebben gegolden, zijn ook binnen deze studie aangehouden.
Voor historische geografie geldt bijvoorbeeld, dat de elementen die van belang zijn voor de
ontwikkeling van het cultuurlandschap als cultuurhistorische elementen gelden.
In de CHS ontbrak echter een aantal typen elementen die op deze kleinere schaal ook van
belang zijn: monumenten, kunstwerken, ankers, kanonnen en dijkpalen (zie afbeelding 2, 3 en
4). Daarnaast is ook een aantal bestaande typen elementen aangevuld die bij een
gedetailleerder onderzoek boven water kwamen. Er is echter geen aanvullend onderzoek
verricht op het gebied van archeologie. De veldinventarisatie is gericht uitgevoerd voor dit
project. Dit betekent dat alleen de elementen zijn opgenomen die tegengekomen zullen
worden bij het aanpakken van dijkversterkingswerken (nu of mogelijk in de toekomst) of die
belangrijk zijn voor het vormen van een visie, te weten:
- elementen aan de waterkant van de dijk
- elementen op de dijk
- elementen aan de landzijde van de dijk binnen 30 m afstand
- elementen in cultuurhistorische clusters aan de dijk
Van de verzamelde nieuwe én ‘oude’ CHS-elementen is een platte database gemaakt met
daarin opgenomen de volgende attributen:
- projectcode
- CHS-code (zodat verwijzing mogelijk is)
- elementtype
- naam
- gelegen in cluster
- beknopte beschrijving (deels overgenomen uit CHS-beschrijving)
- beschermde status (rijksmonument 6 )
- waardering
- impact
- advies
- foto
5 Het Monumenten Inventarisatie Project is uitgevoerd in het begin van de jaren ’90 en had als doel een
inventarisatie te maken van jonge bouwkunst en stedenbouw (periode ca. 1850-1945).
6 Er zijn geen elementen aangetroffen die gemeentelijk monument zijn.
15

16
Afbeelding 2 natuurstenen dijkpaal op
Noordnol bij Borssele
Afbeelding 2 Afbeelding 3
Natuurstenen dijkpaal op de Noordnol bij Borssele Monument voor de bevrijding van Zuid-Beveland
1944
Afbeelding 4 Anker op de Voorhaven in Hansweert

2.2.2 Clusters
Naast de inventarisatie van elementen zijn ook cultuurhistorische clusters geïdentificeerd. Een
cluster is gedefinieerd op basis van een minimum aanwezigheid van drie elementen én op
basis van relaties tussen die elementen of met het landschap. Deze relaties hebben met name
een inhoudelijk karakter, maar kunnen worden versterkt door een beleefbare, bijvoorbeeld
visuele, samenhang. Wanneer elementen ver uit elkaar liggen verslapt de samenhang.
Van de clusters is een ook een kaartlaag gemaakt, maar nog geen (platte) database. De
clusters kunnen pas een definitieve waardering krijgen als voor de gehele Westerschelde en
heel Zeeland de clusters zijn geïdentificeerd. In een mogelijk vervolgproject zullen de clusters
dan ook verder uitgewerkt worden: een definitieve waardering, een impactanalyse en
adviezen.
2.3 AANVULLENDE WAARDERING
De opdracht vereiste een waardering op meerdere niveaus. In de eerste plaats is het
noodzakelijk om te waarderen op elementniveau, omdat de impact van de dijkwerken op deze
schaal zal plaatsvinden. Daarnaast is het voor het maken van een totaalvisie of totaalafweging
voor het Westerscheldegebied belangrijk een ‘middenniveau’ te onderscheiden, dat minder
globaal is dan de in de CHS aangewezen waardevolle gebieden. Daartoe is een
waarderingskader geformuleerd, waarbinnen deze verschillende schalen worden betrokken.
Hierbij is zoveel mogelijk met bestaande informatie gewerkt en is de bestaande waardering
als basis gebruikt.
Uitgangspunt is dat de waarde van cultuurhistorie contextafhankelijk is en daarom is van
groot naar klein gewaardeerd, ondanks dat de inventarisatie van klein naar groot is aangepakt.
Dat betekent dat om te beginnen naar landschapstypologie is gekeken, vervolgens de clusters
zijn gewaardeerd en tenslotte de elementen zijn beoordeeld. De schalen worden met elkaar
verbonden, doordat een element uit een lager gelegen schaal ‘opgewaardeerd’ wordt wanneer
het in een gebied of cluster uit een hogere schaal gelegen is. Deze opwaardering kan slechts
éénmaal plaatsvinden.
2.3.1 Landschapstypologische schaal
Op landschapstypologische schaal worden de waardevolle gebieden gebruikt die aangewezen
zijn binnen de CHS (in dit geval alleen Belvederegebieden). Ze zijn waardevoller dan de
gebieden die niet aangewezen zijn. Het onderscheid in waardering met betrekking tot de
oudere zeekleipolders (‘oudland’) en jongere zeekleipolders (‘nieuwland’) komt hierin terug:
de meeste waardevolle gebieden betreffen voor een groot gedeelte de oudere zeekleipolders. 7
Clusters die binnen deze waardevolle gebieden liggen zijn waardevoller dan clusters die
daarbuiten vallen.
7 Haartsen et al., 1989, 88.
17

2.3.2 Clusters
De clusters zijn opgebouwd uit cultuurhistorische elementen en enigszins te vergelijken met
de zogenaamde MIP-gebieden 8 , die binnen de historisch-bouwkundige discipline zijn
aangewezen. De clusters bestaan uit elementen van verschillende disciplines.
Vanwege de knip in het project (alleen de noordoever) zijn in dit deel de clusters slechts
geïdentificeerd, de beschrijving, waardering impactanalyse en adviezen moeten in een
mogelijk vervolgproject (de zuidoever van de Westerschelde) nog gedaan worden.
2.3.3 Elementniveau
Op dit niveau bestaat reeds de per discipline uitgevoerde waardering binnen de CHS. Deze
waardering is als uitgangspunt gebruikt. Soms is echter geen waardering opgenomen, opname
binnen de inventarisatie vormde dan het selectiecriterium (bijvoorbeeld bij de MIP). Voor
onze studie hebben de objecten binnen de MIP de waarde hoog gekregen. Daarnaast hebben
sommige elementen een beschermde status. Alle elementen met een beschermde status
(opgenomen op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) of in de
Rijksmonumentenlijst) is de waarde zeer hoog toegekend. Nieuw gevonden elementen zijn zo
goed mogelijk binnen de bestaande (discipline)kaders gewaardeerd (tab. 1):
Type Waardering
Monumenten/
herdenkingsplaatsen/kunst
zeer hoog
Gebouwen uit het Monumenten
Inventarisatieproject (MIP)
hoog
Ankers hoog
Kanonnen hoog
Scheepswrakken hoog
Suatiesluisrestanten hoog/redelijk hoog (afhankelijk van gaafheid)
Spuikomrestanten redelijk hoog
Tabel 1 Elementtypen zonder bestaande waardering met de binnen deze studie gehanteerde waardering
Uiteindelijk worden de elementen die binnen de clusters vallen hoger gewaardeerd.
2.4 KARTERING
Het belangrijkste doel van de kartering was dat deze nauwkeuriger zou zijn dan de kartering
van de CHS. Daarom is bij het maken ervan ervoor gekozen om voor de meeste objecten
(behalve kleine elementen: caissons, drijvers, monumenten, kunstwerken, bunkers,
havengebouwen, woonhuizen, dijk-/grenspalen, kuslichten, MUD-palen. kanonnen en ankers)
te kiezen voor vlakken, waardoor het mogelijk is meer aandacht te besteden aan de
begrenzing van de elementen. Om deze reden zijn alle nieuwe elementen én reeds binnen de
CHS geïnventariseerde elementen opnieuw ingetekend. Voor de begrenzing van de clusters is
gekozen om de landinwaartse begrenzing ‘zacht’ te houden (het maakt voor dit project niet uit
waar het cluster eindigt), maar wel duidelijk na te denken over de laterale begrenzing aan de
dijk, hoewel deze natuurlijk ook nooit ‘hard’ weer te geven is.
8
in het kader van het Monumenten Inventarisatieproject zijn naast objecten ook enkele waardevolle gebieden
aangewezen.
18

2.5 IMPACTANALYSE
Bij de elementen is een standaardinschatting van de (negatieve) impact gemaakt voor de
verschillende typen. Dit betekent dat er vanuit wordt gegaan dat mogelijk in de toekomst iets
aan het element zou kunnen gebeuren in het kader van dijkversterkingen of onderhoud.
De impact is echter niet overal even groot; de kernwaarde ligt niet altijd in het materiaal, maar
bijvoorbeeld in de ruimtelijke structuur van een object. Er is daarom onderscheid gemaakt in
impact (verandering) aan het object zelf en impact aan de context van het object. De mate van
impact is ingeschaald in niveau´s, bestaande uit klein, redelijk groot en groot.
De impact is groot wanneer een element zou kunnen verdwijnen wanneer een dijk wordt
versterkt. De impact is redelijk groot wanneer het object zelf verandert door beschadiging of
ander materiaalgebruik en dit een belangrijk onderdeel vormt van de cultuurhistorische
waarde van zo´n element. Er verdwijnt informatie (met name over het materiaal) en de
beleving wordt anders. Bij de laatste groep is de verandering van de waarde van het object
niet zo groot of verandert alleen de context van het object.
2.6 ADVIEZEN
Op dit moment zijn de meeste dijkvakken al van een nieuwe zeewerende bekleding voorzien.
Bij het formuleren van onderstaande adviezen is gekeken naar een aantal bestaande
documenten en naar alternatieven en beperkingen, zodat deze enigszins aansluiten. We zijn
uitgegaan van de volgende punten:
behoud waar mogelijk, anders behoud door ontwikkeling (aanpassen van het
ontwerp);
belevingswaarde is belangrijk (adviezen zijn voornamelijk visueel van aard);
informatieve waarde is belangrijk (een aantal adviezen is gericht op het voorkomen
van verlies van waardevolle informatie).
De visuele adviezen sluiten aan op de reeds vervaardigde landschapsvisie. 9 Deze visie is
gebaseerd op het typische verhardingsprofiel van de dijken met een onder- en boventafel en
heeft als belangrijkste advies: ‘donker onder, licht boven’, gebaseerd op de dagelijkse
getijdenwerking en verwijzend naar de cultuurhistorie. 10 Dit advies geldt in dit rapport ook
voor de dijkvakken bij de dammen of bij grootschalige bedrijvigheid, ondanks dat in de
landschapsvisie hier een technisch profiel wordt voorgesteld, namelijk het consistent gebruik
van lichte óf donker gekleurde moderne bekledingsmaterialen. Dit is vanuit het oogpunt van
de cultuurhistorische elementen en clusters, die ook in deze gebieden voorkomen, niet
wenselijk.
De impactanalyse vormt samen met de waardering het uitgangspunt voor de adviezen van een
cluster of element. Dit houdt in dat voor elementen en clusters met een hoge waardering in
combinatie met een hoge potentiële impact uitgebreidere adviezen worden gegeven.
In het laatste hoofdstuk (hoofdstuk 4) worden ook algemene en procesmatige aanbevelingen
gedaan.
9 DLG 2003. Er wordt onderscheid gemaakt in een standaardprofiel, een natuurlijk en een technisch profiel voor
respectievelijk de dijkvakken die dichtbij de geulen liggen, de dijkvakken die aansluiten op slikken en schorren,
en de dijkvakken aan de dammen of in stedelijke gebieden.
10 DLG 2003, 10-11.
19

Om de cultuurhistorische waarde niet teniet te doen, moet een cultuurhistorisch element
worden behouden. Dit geldt in ieder geval voor de zeer waardevolle en waardevolle objecten.
Belangrijk voor de elementen die mogelijk een essentiële verandering zouden kunnen
ondergaan door werken aan de dijk, is dat de dijk zich (met name visueel) aanpast aan het
cultuurhistorische element. Tenslotte is er een groep elementen waarvoor de impact van de
werken aan de dijk waarschijnlijk klein is of de waarde van het element niet zo hoog. Dit
geldt met name voor de jongere cultuurhistorie. Hiervoor is het belangrijk dat de nieuwe
dijkbekleding niet storend is voor de beleving van het element. Inpassing in het
cultuurlandschap is hierbij aanbevolen.
Ofschoon de nieuwe dijkbekleding nieuwe ingrepen op korte termijn minder waarschijnlijk
maakt, worden bovengenoemde adviezen toch opgenomen vanuit een inhoudelijk perspectief.
20

3 ANALYSE
Het onderzoek heeft zich met name toegespitst op het inventariseren en waarderen van de
cultuurhistorie aan de noordoever van de Westerschelde, gebaseerd op de CHS. Hiervan is
een kaartlaag gemaakt met daaraan vast een database met informatie over elk element. Omdat
op deze manier de samenhangen verdwijnen (en dit belangrijk is voor het geheel en de
argumentering), is in dit hoofdstuk geprobeerd boven de informatie uit de database te gaan
staan en een samenhangende visie te ontwikkelen. Dit is gedaan door in te gaan op de
belevings-, inhoudelijke, fysieke en gebruikswaarde van de cultuurhistorie aan de noordoever
van de Westerschelde.
In het gebied van de noordoever van de Westerschelde zijn 6 cultuurhistorische clusters te
onderscheiden. Binnen deze clusters en los daar omheen gelegen zijn 134 elementen van
cultuurhistorische waarde opgenomen. Daarnaast wordt ook aan de dijk zelf een grote
cultuurhistorische waarde gehangen. Niet alles wordt evenveel beïnvloed door de
dijkversterkingswerken, dus er is ook gekeken naar de mate van impact. Op basis hiervan zijn
per groep adviezen geformuleerd.
Om een cultuurhistoriebrede benadering te stimuleren, is gekozen voor het plaatsen van de
clusters en elementen binnen bepaalde thema’s waardoor de samenhang helder wordt. Alles
hangt samen met ‘Omgang met water’, het binnen de CHS geformuleerde thema. De volgende
thema’s worden onderscheiden (in volgorde in belangrijkheid):
1. Landverlies/kustverdediging
2. Economische/infrastructurele activiteiten
3. Afwatering
4. Defensie
Het is niet altijd mogelijk om een cluster binnen één thema te plaatsen, daarom is er één
combinatiethema (van de thema’s 1 en 2) toegevoegd.
Het thema landverlies/kustverdediging is een zeer betekenisvol thema binnen de
geschiedenis van Zeeland, omdat dit aspect altijd in meer of mindere mate aanwezig is
geweest. Belangrijke stormvloeden zijn er o.a. geweest in 1530/1532 (Verdronken land van
Zuid-Beveland), 1682, 1808, 1906 en 1953. 11 De gevolgen zijn nu nog herkenbaar aanwezig
aan de kust. Daarnaast is de ervaring van de ruimte binnen dit thema groots, uitgestrekt en
open. Er is een grote samenhang van het thema met de landschapsopbouw, de kreeksystemen
en de zeestromen van Zeeland. Zeeland is één van de provincies die het gevecht met het water
keer op keer heeft moeten aangaan en op een zeldzame wijze de sporen hiervan heeft
bewaard. Het thema is zeer geschikt voor educatie over de geschiedenis van Zeeland en
waterbeheersing en als focuspunt voor toerisme.
Ook het tweede thema, economische en infrastructurele activiteiten, is een veelzeggend
thema binnen de geschiedenis van Zeeland. De Westerschelde heeft altijd een belangrijke
economische betekenis gehad voor de inwoners van Zeeland. Daarnaast was het ook een
barrière voor verplaatsing, dit was alleen mogelijk op plaatsen waar boten (veren) overvoeren.
Voor beide activiteiten werden, naast de gebruikelijke havens die bij dorpen waren gelegen,
ook andere soorten havens aangelegd: veerhavens, landbouwhavens (vaak tijhaventjes), en
11 Wilderom, 1961, 151-169; 1964, 174-211; 1968, 206-226.
21

werkhavens. Er zijn nog steeds een aantal fiets-/voetveren en de vele
veerdiensten/landbouwhavens liggen nog in ieders geheugen. De ervaring van de ruimte
binnen dit thema is heel anders dan bij het vorige thema: hier draait het juist om de
bedrijvigheid en invulling in plaats van openheid en grootsheid. De inrichting van het
landschap (met name de aanleg van dorpen en (water)wegen) is in grote mate bepaald door
deze activiteiten. Op veel plaatsen zijn de restanten van deze bedrijvigheden nog goed
bewaard of zelfs nog in gebruik.
Een combinatie van de twee bovenstaande thema’s is zeer gebruikelijk, omdat havens en
havenkanalen zwakke plekken vormden in de dijk, of de inpolderingsgrens eigenlijk al was
bereikt. Het zijn dan ook vaak deze gebieden geweest die aangevallen werden door de zee.
Een ander belangrijk thema binnen de Zeeuwse geschiedenis is de afwatering. Het speelt zich
echter niet alleen maar af aan de zeedijken. Het verhaal is eigenlijk pas compleet als ook de
binnendijken en de afwatering in de andere polders wordt meegenomen. De ontwikkeling van
de afwateringstechnieken is nog goed herkenbaar in het landschap en heeft een grote invloed
gehad op de inrichting ervan. Het is een zeer representatief thema, niet alleen voor Zeeland,
maar voor heel Laag-Nederland en geschikt voor educatie over de geschiedenis van de
waterbeheersing. De meeste historische elementen rond de Westerschelde zijn echter niet
meer in gebruik en alleen nog maar als relict aanwezig.
De Westerschelde was een strategisch punt bij diverse oorlogen en sporen van
defensiewerken zijn dan ook veel te vinden. Met name uit de Tweede Wereldoorlog, toen de
Duitsers langs de West-Europese kust de Atlantikwall aanlegden, maar er zijn ook veel
oudere sporen te vinden, teruggaand tot de 16 e eeuw. De defensiewerken in Zeeland liggen
grotendeels langs de dijken, maar ook meer landinwaarts zijn sporen te vinden, zeker rond
Vlissingen. De elementen uit dit thema staan meestal niet op zich, maar maken vaak deel uit
van een linie of landfront. De meeste elementen zijn niet meer in gebruik, een paar zijn in
gebruik als museum of expositieruimte.
Binnen de CHS is een aantal waardevolle gebieden gelieerd aan bovengenoemde thema’s,
onder de al eerder genoemde noemer ‘Omgang met water’ (zie afbeelding 5). De in de
Belvederegebieden onderscheiden fysieke dragers zijn met name gericht op de opeenvolging
van bedijking van het land (inclusief de inlagen en karrevelden) en de verkaveling en
22
Afbeelding 5 Waardevolle gebieden CHS: groen: Belvederegebied.
Bron: CHS Zeeland

inrichting hiervan. Binnen het studiegebied vallen twee Belvederegebieden: Walcheren en
Zuid-Beveland.
Tevens bevinden zich in het studiegebied twee onderdelen van het Nationale Landschap
Zuidwest Zeeland, Walcheren en de Zak van Zuid-Beveland (zie afbeelding 6). Deze
begrenzingen vallen binnen de eerder genoemde Belvederegebieden. De grens van het
Nationale Landschap loopt echter over de kruin van dijken, en elementen die aan de
waterzijde van de dijk liggen vallen er dus buiten. Het Nationale landschap is zowel
cultuurhistorisch als vanuit het oogpunt van natuur van waarde.
Afbeelding 6 De Nationale Landschappen van Zuidwest Zeeland
Bron: www.nationalelandschappen.nl
3.1 DE WESTERSCHELDEDIJKEN
Zeeland is een echt dijkenland. De provincie kent de grootste lengte aan primaire
waterkeringen van alle provincies (bijna 580 km!). 12 Al eeuwen lang proberen de Zeeuwse
bewoners het water buiten de dijken te houden, maar ook land te winnen op het water.
De huidige zeedijken zijn dus het resultaat van een eeuwenlang heen-en-weer schuiven van de
kustlijn, waarbij land werd aangewonnen (en de toenmalige zeedijken secundaire keringen
werden) en werd doorgebroken (waarbij de toenmalige inlaagdijken van een secundaire een
primaire functie kregen). Een groot deel van de huidige situatie bestond al in het begin van de
19 de eeuw. De ouderdom van de polders is op afbeelding 7 te zien. Sindsdien hebben nog
belangrijke veranderingen aan de kustlijn plaatsgevonden bij bijvoorbeeld de Sloehaven, de
Zimmermanpolder en de polders rond het Schelde-Rijnkanaal. De buitenwaterkerende dijken
zijn ná 1953 doorlopend versterkt en verbeterd in het kader van de Deltawerken.
12 Website Provincie Zeeland.
23

Het is zonder intern onderzoek van het dijklichaam niet mogelijk exacte ouderdommen van
dijkvakken vast te stellen. Daarvoor is er door de eeuwen te veel door de natuur en de mens
gesleuteld aan de dijk. Op geen enkele plek op de dijk is er nu nog een indicatie van de
eeuwenlange bewogen historie. Hier ligt onzes inziens nog een taak voor de archeologie om
dit proces inzichtelijk te maken, in zoverre dit niet inmiddels opgepakt is. De kaart hierboven
(afbeelding 9) geeft wel een beeld van de opeenvolgende ontwikkelingen van de dijk via
inpoldering. Aan de hand hiervan zou een voorlopige ouderdomsverwachting van dijkvakken
gemaakt kunnen worden.
In de laatste twee eeuwen hebben nooit veel gebouwen op de dijk gestaan, alleen enkele
havengebouwtjes, keten en ‘koepels’. Verder waren er, met name natuurlijk bij de havens,
enkele lantaarns aanwezig.
In de huidige situatie hebben vrijwel al deze dijken een groen binnentalud.
De buitenzijde van de dijk kent een helling van 1:3 tot 1:4, de helling van het binnentalud is
vaak steiler (1:2,5 tot 1:3). De dijk krijgt hierdoor een asymmetrische vorm. In het profiel van
de dijk kan een oude dijk verwerkt zijn (zie afbeelding 8), in dit geval is er een kleikern
aanwezig aan de voorzijde van de dijk. De voormalige kruin van deze dijk is de huidige berm.
24
Afbeelding 7 Ouderdom van de polders aan de Westerschelde

Afbeelding 8 Profiel van een dijk waarin een oude dijk is verwerkt
Bron: Projectbureau Zeeweringen
De bovenloop is vrijwel
altijd begroeid met gras (zie
afbeelding 9). De berm
(ongeveer ter hoogte van het
verwachte stormvloedpeil)
wordt vaak gebruikt als
onderhoudsweg,
schapenweg of fiets- of
wandelpad.
De bekleding van het
buitentalud bestaat voor het
grootste gedeelte uit
hydroblocks en basalton. Op
de ondertafel van de dijken ligt vaak nog basalt (zie afbeelding 10). Bij bochten geldt soms
een onderbreking van het gebruikte materiaal; niet alle bekleding is geschikt om in bochten
aan te leggen. Bij de Everingepolder bestaat de bekleding nog uit Haringmanblokken en staat
er nog een rij paaltjes onderaan de dijk (zie afbeelding 11). De planning is dat dit dijkvak in
2011 aangepakt zal worden en nieuwe glooiingen krijgt. Bij schorren is niet altijd
steenbekleding toegepast.
3.1.1 De rol van de dijk binnen de vier Zeelandthema’s
De dijk speelt binnen elk van de eerder genoemde thema’s een andere rol.
Voor het thema landverlies/kustverdediging speelt de dijk en ook de dijkbekleding een
centrale rol. Oneffenheden in de dijken verraden waar dijkdoorbraken hebben
plaatsgevonden, de hoogte van de dijk zegt iets over de hoogte van het water tijdens een storm
(en de gehanteerde normen van overstromingskans) en de dijkbekleding iets over de techniek
die mensen hebben gebruikt om water effectief te kunnen keren. De verschillende systemen
die aangeven dat de mens zich continu heeft aangezet om de dijk sterker te maken zijn door
aanpassing van de meeste glooiingen verdwenen. Hun verhaal kan alleen nog worden verteld
aan de hand van de kribben, strekdammen, nollen en haventjes waar deze materialen nog wel
te vinden zijn. Ook elementen aan de dijk zijn betrokken in het veiligheidssysteem:
kustwerende werken (strekdammen en oeverwerken) en enkele nollen.
Ook binnen het thema economische/infrastructurele activiteiten speelt de dijk een
belangrijke rol. Op de eerste en belangrijkste plaats is de dijk het ‘aankomstpunt’ en
‘vertrekpunt’ voor het vervoer van mens en lading. Door de activiteiten aan het water (met
name havenactiviteiten), ontstond er een zwakke plek. Op de tweede plaats geeft de dijk
toegang tot de buitendijkse gebieden die werden geëxploiteerd, de schorren en de
oesterputten.
Binnen dit thema zijn met name de elementen áán en óp de dijk belangrijk:havens, steigers,
veerstoepen, oesterputten, kunstwerken, spoorlijnen, lantaarns (en andere havenattributen) en
havenbebouwing.
Voor het thema afwatering vormt de zeedijk een obstakel. Door middel van een gegraven
doorgang door de dijk, het afwateringspunt (zogenoemde suatiepunt), kon het water de polder
verlaten, nadat het eerst verzameld en bijeengebracht was vanuit een kanaal of boezem.
Omdat hierdoor een zwakke plek in de dijk ontstond en het gevaar van dichtslibbing aanwezig
was, werden dammetjes aan de zeezijde aangelegd. Vaak was het suatiepunt in de buurt van
25

andere activiteiten, dus bijvoorbeeld bij een haven. Wanneer deze activiteiten nog duidelijk
aanwezig zijn, behoren ze binnen het thema economische/infrastructurele activiteiten.
Binnen het thema defensie speelt de dijk een rol als tactische scheiding van land en water.
Verdedigingswerken zijn op strategische plekken langs de dijken aangelegd, omdat men hier
het best een invasie vanaf het water kon tegenhouden. Door de dijken worden de forten
‘verstopt’ in het landschap, zodat ze vanaf het water niet, of moeilijk, zichtbaar waren.
Daarnaast zijn sporen te zien van een bombardement op de dijk, dat in 1944 werd uitgevoerd
om het land onder water te zetten. Voorbeelden zijn het krekengebied dat toen net achter de
dijk is ontstaan en een caisson dat is gebruikt om het gat in de dijk te dichten.
Al met al vormt de zeedijk overduidelijk de verbindende en dragende factor in deze studie.
Als een lange slinger verbindt hij de cultuurhistorie rond de Westerschelde. In alle
opgenomen clusters speelt de dijk (en daarmee de relatie water-land) daarom een belangrijke
rol.
3.1.2 Waardering
Dijken zijn zeer kenmerkend voor de opbouw van het zeekleilandschap van Zuidwest-
Nederland. Bovendien is er een sterke samenhang met de polders en elementen als welen en
dergelijke. De basiswaarde van de dijk is dan ook hoog. Wanneer de dijk in een cluster valt,
wordt hij zeer hoog gewaardeerd.
Doordat de dijkglooiingen recent zijn aangepakt door Projectbureau Zeeweringen is de
waarde van de dijken verminderd. Een grote variatie aan dijkbekledingstypen is verloren
gegaan. Waar nog basalt of Doornikse steen onderaan de dijk ligt is de waarde minder
achteruit gegaan.
Belevingswaarde
De belevingswaarde van dijken is zeer groot. De enorme massa water die de dijk van het
achterland moet scheiden is niet te missen in het landschap. Op de eerste plaats vormt de dijk
een psychologische factor van veiligheid. Sterk in de herinnering staat natuurlijk nog de ramp
van 1953, toen een aantal dijken het begaf. Zoiets mocht nooit meer gebeuren en het
Deltaplan werd opgesteld.
De zeedijk vormt een groot contrast met de kronkelende binnendijken met boombeplanting.
Robuustheid en degelijkheid zijn belangrijke kenmerken die een zeedijk moet uitstralen.
Naast de beleving van veiligheid is er ook de beleving van het beeld van de dijk. Dit beeld
bestaat uit de globale vorm, de helling, de kleur, de textuur van de oppervlakte, het materiaal
en de onderbrekingen (palenrijen). Elk stukje dijk is wat dit betreft anders en heeft zijn
eigenaardigheden, hoewel de dijken de laatste jaren door de nieuwe dijkbekleding aanzienlijk
monotoner zijn geworden en een industriële uitstraling hebben gekregen. Overblijfselen van
de vroegere diversiteit in het dijkbeeld moet dus gekoesterd en versterkt worden. Dit beeld is
overigens niet alleen vanaf land, maar ook vanaf het water belangrijk!
Tenslotte zijn er de verhalen over en de geschiedenissen van de dijk. Verhalen over
verdronken dorpen, over inundaties tijdens de oorlogen en meest recent natuurlijk de verhalen
over de ramp van 1953. Deze aspecten liggen buiten de huidige studie, die met name de
visuele belevingswaarde van de dijk meeweegt.
26

Afbeelding 9 Dijk met bovenop gras en schapen, typerend voor de dijken langs de Westerschelde.
Vroondijk bij Waarde
Afbeelding 10 Basaltzerken onderaan de dijk ten oosten van Vlissingen
Afbeelding 11 Haringmanblokken bij de Everingepolder
27

Inhoudelijke waarde
De inhoudelijke waarde van de dijk ligt op een groot aantal punten. Ten eerste is de ligging
van de dijk erg belangrijk omdat deze informatie geeft over de ontwikkeling van de vorm en
omvang van het land. Ook kunnen oneffenheden in de dijken verraden waar dijkdoorbraken
hebben plaatsgevonden. De hoogte van de dijk zegt iets over de technische stand van zaken en
de inschatting van het overstromingsgevaar. Begroeiing op de dijk (bijvoorbeeld gras) kan
informatie geven over het gebruik van de dijk (bijvoorbeeld weidegebied voor schapen). De
bekleding van de dijk zegt iets over de techniek die mensen hebben gebruikt om water
effectiever te kunnen keren, over welke materialen werd beschikt en met welke gebieden
handelsconnecties waren om aan deze materialen te komen. Een aantal bekledingstypen, zoals
Haringman en Leendertse, was representatief voor Zeeland. Het systeem van De Muralt
(muren en glooiing) is zeldzaam en komt langs de Westerschelde niet meer voor. Ook
dijkpalen in de dijk zijn zeldzaam. Deze typen zijn daarom zeer hoog gewaardeerd. De
natuurstenen basalt en Doornikse steen, en de houten palenrijen worden vanwege vaker
voorkomen hoog gewaardeerd.
De oude kern (aardlichaam) tenslotte, kan inzicht verschaffen in de herkomst en gebruik van
materialen, zoals bijvoorbeeld rijswerk, en kan zelfs nog archeologische resten bevatten
(afval), die gebruikt zijn om de dijk op hoogte te brengen.
Fysieke waarde
De authenticiteit van de huidige zeedijken is niet zo groot. Inherent aan deze dijken is, dat ze
continu versterkt en aangepast worden met de vooruitgang in de techniek en de steeds
strenger wordende eisen. Ook kan de functie van ‘de’ zeedijk veranderen met het verplaatsen
van de kustlijn door inpoldering of dijkdoorbraken: binnendijken worden zeedijk of zeedijken
worden binnendijk. Wel wordt, doordat dijken nu immers onmisbaar zijn, het proces van
dijkwerken geconserveerd. Gedeelten van de materie zijn goed geconserveerd of gaaf. Dat
geldt met name voor de kern van de dijk, in sommige gevallen ook voor de ligging en
enigszins voor de vorm. Dit geldt echter niet zo sterk voor de bekleding, deze is in de
afgelopen eeuw regelmatig aangepast. De houten palenrijen, aangelegd om de golven te
breken, conserveren het proces van deze techniek, maar het materiaal is niet allemaal
historisch, het hout wordt immers regelmatig vervangen. Voor de ligging/locatie zou dat meer
kunnen gelden. De dijkpalen op de dijk zijn moderne betonnen palen. Op de Walcherse dijken
staat op het buitentalud nog een aantal houten dijkpalen.
Gebruikswaarde
De gebruikswaarde van de dijk is hoog. De grootste waarde van de dijk is natuurlijk het
waarborgen van de veiligheid voor het achterliggende land. De dijk is als casus goed
bruikbaar binnen de voorlichting over de veiligheid van Nederland, de
waterstaatsgeschiedenis en waterstaatstechnieken (materialen). De toegankelijkheid van de
dijk is groot; grote delen zijn voor bewoners en toeristen toegankelijk voor recreatief gebruik
zoals wandelen, fietsen en duiken. Andere delen worden betrokken bij natuurgebieden.
De palenrijen hebben een gebruikswaarde in de voorlichting, maar zijn verder minder
waardevol. Hetzelfde geldt voor de dijkpalen.
3.1.3 Impact
Het verzwaren van de dijk tast vooral het tijdsbeeld (hoewel dit niet bijzonder oud is) en de
belevingswaarde aan. Wat betreft de impact op de belevingswaarde neemt in de eerste plaats
de beleving van veiligheid toe. De dijk krijgt echter een ander aanzicht en levert een ander
28

‘gevoel’ op door de grotere hoogte. Voor de meeste mensen geeft dit (in tegenstelling tot de
beleving van veiligheid) een negatieve associatie. De beleving van de verhalen over de dijken
zou hetzelfde moeten kunnen blijven, maar misschien is iets meer verbeeldingskracht vereist,
omdat dat drager van de verhalen gemoderniseerd is.
Wat betreft de inhoudelijke en fysieke waarde is de impact groot. Het element verdwijnt niet,
maar de authenticiteit van het object wordt aangetast: de (herkenbare) draad met het verleden
is doorgeknipt. Dit effect wordt versterkt doordat de vorm verandert omdat een hogere dijk
doorgaans een flauwer binnentalud nodig heeft. De ligging van de dijk t.o.v. andere elementen
verandert, de dijk komt dichter tegen een aantal elementen aan te liggen.
De gebruikswaarde hoeft echter niet zo zeer verloren te gaan. Het gebied blijft over het
algemeen net zo toegankelijk.
Bovenstaande impact moet zeker ook worden gerelativeerd: de afgelopen honderden jaren is
de dijk regelmatig van bekleding veranderd, opgehoogd en zelfs af en toe verlegd en dit hoort
dus ook bij het ‘wezen’ van de dijk zelf.
3.1.4 Adviezen
De waarde van de dijk is door dijkverbeteringswerken de afgelopen decennia verminderd. Om
ervoor te zorgen dat deze waarde bij een toekomstige dijkverhoging niet weer veel in waarde
achteruit gaat zijn de volgende adviezen opgesteld:
- binnentalud en kruin na verhoging opnieuw bekleden met een grasmat
- het gebruik van de dijk hetzelfde houden, doorgaans als weide voor schapen
- bochten zoveel mogelijk handhaven en niet teveel rechttrekken
- bij clusters alle opties overwegen (zeedijk verhogen/inlaagdijk verhogen/zeedijk
overslag bestendig maken e.d.)
- elementen die makkelijk te verwijderen en terug te plaatsen zijn altijd terug
plaatsen (monumenten, dijkpalen, stenen met inscriptie, ankers, kanonnen e.d.)
3.2 CLUSTERS EN ELEMENTEN AAN DE NOORDOEVER VAN DE
WESTERSCHELDE
Aan de Westerscheldedijken is een grote variëteit aan cultuurhistorie terug te vinden. Er zijn 6
cultuurhistorische clusters onderscheiden (zie bijlage 3), 5 op Zuid-Beveland en 1 op
Walcheren. De elementen binnen deze gebieden hebben een duidelijke historische relatie met
elkaar en geven een beleefbaar beeld van de ontwikkeling van menselijke activiteiten in dat
gebied. De meeste elementen zijn overgenomen uit de CHS: de historisch-geografische
inventarisatie voor de CHS, de rijksmonumenten, het Monumenten Inventarisatieproject
(MIP) en de Archeologische Monumenten Kaart (AMK). Daarnaast is er een aanvullende
inventarisatie gemaakt voor dit project.
De clusters zijn ingedeeld op thema. Cluster Bath valt binnen het thema landverlies en
kustverdediging, clusters Hansweert en Borssele binnen economische en infrastructurele
activiteiten, Hoedekenskerke en Ellewoutsdijk vallen binnen het combinatiethema
(landverlies en kustverdediging en economische en infrastructurele activiteiten). Cluster
Ritthem tot slot valt binnen het thema defensie.
29

3.2.1 Waardering
Clusters
De clusters zijn binnen dit project niet verder uitgewerkt en dus niet gewaardeerd. Dit zal in
een vervolgproject moeten gebeuren.
Elementen
Alle in deze studie opgenomen elementen zijn geselecteerd op het feit dat ze een bepaalde
basiswaarde voor de cultuurhistorie hebben. De hoogst gewaardeerde elementen zijn op de
eerste plaats de type elementen die als rijksmonument zijn aangewezen: de twee forten
Rammekens en Ellewoutsdijk. Daarnaast wordt ook een aantal unieke elementen zeer hoog
gewaardeerd: de ’s Gravenpoldersche Weel, de spuiboezem in Ellewoutsdijk,
Verteitigungsbereich Vlissingen, het krekengebied bij Rammekenshoek, het caisson bij
Rammekenshoek, archeologische resten, het Groot en Klein Paalhoofd bij Baarland, de
monumenten/kunstwerken en de meeste inlagen (zie afbeelding 12 en 13).
Elementen met een hoge waarde zijn de ‘normale’ cultuurhistorische elementen, zoals de
havens, historische boerderijen, nollen, schutsluizen, strekdammen en spuikommen. Een klein
aantal verstoorde of modernere elementen wordt redelijk hoog gewaardeerd: voormalige
veerhavens Kruiningen en De Schephoek, voormalige tijhaven Baarland, afwateringskanalen
bij Waarde en bij Ellewoutsdijk, Kanaal door Zuid-Beveland, de Oostnol bij Hansweert en de
slikken van Rammekenshoek.
Bovenstaande genoemde waarden zijn de basiswaarden voor de cultuurhistorische elementen.
Wanneer de elementen in een cluster liggen, gaan ze in waarde omhoog (bijvoorbeeld van
hoog naar zeer hoog).
30

Afbeelding 12 Toegangspoort van Fort Rammekens
Afbeelding 13 Groot Paalhoofd bij Baarland (foto John Bohnen)
31

3.2.2 Impact
Elementen
Een deel van de elementen zou kunnen verdwijnen
bij versterkingen aan de dijk en verliest daarmee al
zijn cultuurhistorische waarde. Voor deze
elementen is de impact het grootst (zie figuur 1).
Dit geldt (ruim genomen) voor de suatiesluizen, de
havengebouwen, historische boerderijen, dijkpalen,
ankers, havenattributen als lichtopstanden,
archeologische vindplaats, bunkers en
monumenten/kunstwerken (zie afbeelding 14 t/m
17). De meeste hebben echter het risico slechts hun
belevingswaarde en fysieke waarde te verliezen:
havenkanalen, spuiboezems, inlagen, welen, forten.
Tenslotte is de impact op de volgende elementen
klein: kribben, strekdammen, nollen,
suatiesluisrestanten, oesterputrestanten,
paalhoofden, MUD-paal, verdronken land en
dorpen en buitendijkse spuikommen.
32
Impact
Impact van werken aan de dijk voor elementen
Afbeelding 14 Grenspaal op de grens met
België
boerderij
bunker/tobroek
dijkpaal / grenspaal
havengebouw
kanon, anker
monument
spoorlijn
suatiesluis
fort
inlaag
kanaal
spuiboezem
weel
afwateringskanaal
caisson
historische haven
krib/strekdam/paalhoofd
MUD-paal
nol
spuikom
verdronken dorp / land
Figuur 1 Impact op aan de noordoever van de Westerschelde gelegen cultuurhistorische elementen

Afbeelding 15 Wachtlokaal bij Haven de Val in Hoedekenskerke
Afbeelding 16 Woonstalhuis in Waarde (foto John Bohnen)
Afbeelding 17 Tobroek bij Fort Ellewoutsdijk
33

3.2.3 Adviezen
De clusters en elementen die de meeste impact ondervinden aan eventuele dijkwerken zijn
niet persé dezelfde als de meest waardevolle elementen en clusters. De adviezen zijn daarom
afhankelijk van beide (waardering en impact) gemaakt.
Voor de elementen waarvoor een kleine impact geldt of die slechts redelijk hoog worden
gewaardeerd (Dit zijn bijvoorbeeld kribben, strekdammen, nollen, paalhoofden, historische
havens, verdronken land en dorpen, afwateringskanalen e.d.), gelden inpassingsadviezen (met
name landschapsvisuele adviezen):
34
- binnentalud en kruin na verhoging opnieuw bekleden met een grasmat
- het gebruik van de dijk hetzelfde houden, doorgaans als weide voor schapen
Wanneer de elementen hoog of zeer hoog worden gewaardeerd en er een redelijke impact is
(zoals inlagen, welen, spuiboezems en forten), gelden daarnaast aanpassingsadviezen:
- andere opties overwegen: bijv. inlaagdijk verhogen i.p.v. zeedijk, zeedijk overslag
bestendig maken, bij forten de dijk achterlangs leggen.
- binnentalud niet flauwer maken dan strikt noodzakelijk
- elementen die makkelijk te verwijderen en terug te plaatsen zijn altijd terug
plaatsen (monumenten, dijkpalen, stenen met inscriptie, ankers, kanonnen e.d.)
Voor de hoog en zeer hoog gewaardeerde elementen met een hoge impact (zoals
monumenten, havengebouwen, bunkers, tobroeks, en grenspalen) geldt:
Behouden: het element niet weghalen.

4 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN
4.1 CONCLUSIE
Het onderzoek heeft een goed beeld gegeven van de aanwezige cultuurhistorische waarden
aan de noordoever van de Westerschelde. Hieronder worden enkele conclusies getrokken op
basis van het huidig onderzoek. Hierbij wordt weer eens verwezen naar het feit dat het
onderzoek eind november 2009 onderbroken is. Zonder het volledige plaatje met de resultaten
van de zuidoever van de Westerschelde in beeld kunnen deze conclusies alleen voorlopig zijn.
Hieronder worden de antwoorden gegeven op de in de inleiding genoemde vragen.
1. Wat is er in aan de noordoever van de Westerschelde aan cultuurhistorie
aanwezig, waar liggen cultuurhistorische elementen en clusters en waaruit
bestaan ze?
De Westerscheldedijken bevatten ondanks alle dijkversterkingen de afgelopen decennia nog
een grote rijkdom aan cultuurhistorie, verspreid over de gehele kustlijn en met een grote
diversiteit aan typen. Op de digitale kaartlaag is precies te zien wat waar ligt en hoe
waardevol het is.
De cultuurhistorie aan de Westerscheldedijken kan geplaatst worden binnen een aantal
typische Zeeland-thema’s die voor dit project hiërarchisch kunnen worden weergegeven in de
volgende opeenvolging: landverlies en kustverdediging, economische en infrastructurele
activiteiten, een combinatie van deze beide, afwatering en defensie. De clusters die zijn
onderscheiden langs de noordoever van de Westerschelde, kunnen worden ingedeeld bij één
van deze thema’s:
Landverlies/kustverdediging:
- Bath
Economische en infrastructurele activiteiten:
- Borssele
- Hansweert
Combinatie Landverlies/kustverdediging en Economische/infrastructurele activiteiten:
- Hoedekenskerke
- Ellewoutsdijk
Afwatering:
- geen
Defensie:
- Ritthem
Binnen deze thema’s speelt de dijk (en de bijbehorende bekleding, palenrijen, dijkpalen,
muurtjes) een steeds minder grote rol.
2. Wat is de landschappelijke en cultuurhistorische context van het dijklichaam?
35

De dijk vormt een belangrijke schakel tussen de elementen. De dijk is over het algemeen zeer
monotoon bekleed. De dijk is niet alleen van belang als onderdeel van de cluster. Ook op
zichzelf heeft de dijk een grote waarde. De impact op de dijk zal redelijk groot zijn, met name
doordat ze nog hoger en dus zichtbaarder worden vanaf land en zee en er moeilijker overheen
gekeken kan worden. Elementen aan de andere kant van de dijk worden minder zichtbaar en
de samenhang tussen elementen aan de ene en aan de andere kant van de dijk vermindert.
36
3. Hoe wordt de cultuurhistorie aan de noordoever van de Westerschelde
gewaardeerd?
Zeer hoog gewaardeerde elementen zijn de rijksmonumenten (Fort Rammekens en Fort
Ellewoutsdijk), de ’s Gravenpoldersche Weel, de spuiboezem in Ellewoutsdijk,
Verteitigungsbereich Vlissingen, het krekengebied bij Rammekenshoek, het caisson bij
Rammekenshoek, archeologische resten, het Groot en Klein Paalhoofd bij Baarland, de
monumenten/kunstwerken en de meeste inlagen. Daarnaast alle hoog gewaardeerde
elementen die binnen clusters vallen. Niet alle clusters en elementen zijn in even goede staat.
Dit is meegenomen in de waardering.
4. Waar liggen de (handhavings)prioriteiten?
De handhavingsprioriteiten liggen bij de hoogst gewaardeerde elementen die de hoogste
impact ondergaan, zoals bijvoorbeeld de havengebouwen, monumenten, bunkers, tobroeks en
grenspalen.
5. Welke suggesties kunnen worden gegeven voor mitigerende maatregelen (binnen
het kader van de dijkwerken) die de cultuurhistorie meer in hun waarde laten?
Uitgangspunten voor de adviezen die bij de dijk, de verschillende clusters en de verschillende
typen elementen zijn gemaakt, kunnen allemaal onder het kopje ‘Behoud waar mogelijk,
anders behoud door ontwikkeling’ worden samengevat. Behoud met name op het gebied van
kennis (inhoudelijke en fysieke waarde) en beleving. Dit betekent dat elementen zoveel als
mogelijk moeten worden blijven behouden op hun historische plaats en materialen zoveel
mogelijk moeten worden hergebruikt. Ook is geadviseerd de informatie over de geschiedenis
van de dijk te gebruiken. Om de beleving niet al te zeer te laten verschillen van de huidige
beleving zijn adviezen gedaan om de uitstraling en het beeld van diversiteit van de dijk te
waarborgen.
4.2 AANBEVELINGEN
Naast specifieke adviezen voor de clusters en elementen (zie hoofdstuk 3), zijn er ook een
aantal algemene aanbevelingen te maken:
Op de eerste plaats geven wij een aantal aanbevelingen om iets te doen met de inhoudelijke
waarde van de dijk die verdwijnt door werken aan de dijk.
Is er informatie over de oudste dijken aanwezig? Dit zou als informatie kunnen
worden gegeven bij een historisch bekledingsvak of bestaand museum.

Om beter inzicht te krijgen in de gebruikte materialen en de ontwikkeling in het
gebruik van materialen kan hier een kleine (publieks)uitgave over worden gemaakt.
Dit betekent dat tijdens de ‘behandelfase’ informatie over dijkbekleding/dijkpalen/
palenrijen zou kunnen worden verzameld en bewaard. Te denken is aan een stage- of
afstudeeropdracht o.i.d.
Daarnaast geven wij een aantal aanbevelingen voor vervolgonderzoek:
Clusters van dit traject verder uitwerken: beschrijven, waarderen, impactanalyse doen
en adviezen geven. Zeker voor gebieden waar een dijkverhoging al op de planning
staat, is het van belang dat dit snel gebeurt.
De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden gaat vaak niet verder dan tot vlak voor
de kust. Verdronken gebieden zijn niet meegenomen in de verwachtingswaarden ook
al liggen er wel archeologische monumenten in het gebied. Een groot aantal
gemeenten zal binnenkort bureau-onderzoek verrichten o.a. naar deze gebieden om
archeologische verwachtingskaarten met een grotere nauwkeurigheid te ontwikkelen.
Aanbevolen wordt om de uitkomsten van dit onderzoek mee te nemen bij de
toekomstige dijkwerken.
Advies vragen aan iemand die toegang heeft tot Archis (bijv. de adviseur archeologie
van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland), hierop staat meer archeologische informatie
dan op de AMK.
Het strekt tot aanbeveling de aardkunde sterker te betrekken bij de cultuurhistorische
visie, bijvoorbeeld met het rapport Aardkundige waarden in Nederland door DLO,
Staringcentrum in 1997. 13 Eventueel zou een beperkt onderzoek kunnen worden
gedaan naar de aanwezige dijkvallen.
Voor Rijkswaterstaat en het Waterschap Zeeuwse Eilanden is het van belang een
compleet bestand te hebben met cultuurhistorie aan ‘hun’ dijken en dit zoveel
mogelijk up-to-date te houden. Aanbevolen wordt de voor dit project gegenereerde
database met andere cultuurhistorisch waterstaatkundige inventarisaties te integreren
en te onderhouden/aan te vullen. Ter overweging wordt meegegeven dat een web 2.0benadering
(‘user generated content’) wellicht een effectieve en efficiënte oplossing
biedt.
De geleverde kaart kan niet op zichzelf worden gebruikt, omdat nog niet precies bekend is
wat er gaat gebeuren en wat de afwegingen zijn met andere belangen. De planvorming is een
dynamisch proces en vormt een onzekere factor. Door onderstaande aanbevelingen kan
cultuurhistorie een betere plek krijgen in dit proces.
Verbreed de samenstelling van de ontwerpgroep en betrek een cultuurhistorisch
adviseur, gelijktijdig met een ecoloog en landschapsdeskundige, al bij de eerste aanzet
tot planvorming en niet pas bij de besluitvorming.
13 G.J. Maas en H.P. Wolfert, 1997.
37

38
Wanneer elementen die de aanbeveling behouden hebben gekregen toch zullen moeten
worden verwijderd, wordt aanbevolen aanvullend cultuurhistorisch advies in te
winnen.
Maak van de afzonderlijke visies (ecologische, landschaps- en cultuurhistorische) één
totaalvisie door experts van de verschillende vakgebieden met elkaar te laten
discussiëren. Hierdoor kunnen eventuele tegenstrijdigheden in de verschillende visies
al in een vroeg stadium worden vermeden en ligt het maken van de afweging niet bij
de ontwerpers maar bij de experts.
Voorlichting over de werken aan de dijk en de cultuurhistorie aan de Westerschelde
zouden gekoppeld kunnen worden met bijvoorbeeld ecologie.
Belangrijk voor de cultuurhistorie van de zeewerende werken is draagvlak en het opnemen
van verantwoordelijkheid. In het besef dat het Projectbureau Zeeweringen geen permanente
organisatie is, wordt ervan uitgegaan dat de volgende partijen bepaalde taken goed zouden
kunnen opnemen. In de laatste aanbevelingen wordt er enige aandacht aan gegeven.
Het waterschap zelf:
Voorzie elke gemeente van een kopie van dit rapport en nodig hen uit om mee te
denken over de toekomst van cultuurhistorie aan de Westerschelde.
De betrokkenheid van eigenaren bij de toekomst van cultuurhistorische clusters en
elementen kan versterkt worden:
o identificeer welke eigenaren bij cultuurhistorie om de Westerschelde
betrokken zijn en informeer hen over de specifieke clusters en elementen
die in hun gebied liggen.
o nodig eigenaren uit om zich op de (gratis) nieuwsbrief van het waterschap
te abonneren.
De provincie Zeeland
De provincie is o.a. verantwoordelijk voor het Provinciaal Omgevingsplan:
o in de CHS Zeeland is het grootste deel van de elementen al opgenomen, dit
onderzoek heeft een aantal elementen opgeleverd dat in overleg met de
provincie ook in de CHS opgenomen zal worden – dit geeft een beleidsmatige
bescherming aan clusters en elementen.
o er is behoefte aan verder cultuurhistorisch onderzoek (zie boven, nader af te
stemmen met het Waterschap).
De gemeenten
Betrokken gemeenten hebben direct met cultuurhistorie aan de Westerschelde te
maken (het vormt deel van hun ruimtelijke identiteit):
o gezien het cultuurhistorisch waardevolle karakter van de clusters, zouden ze
apart kunnen worden benoemd in de gemeentelijke welstandsnota; door middel
van objectgerichte criteria of minimaal het hoogste welstandsniveau
(bijzonder, waardevol, plus, etc.) kunnen eventuele ontwikkelingen met extra
zorgvuldigheid worden getoetst aan redelijke eisen van welstand.
o de zeer hoog gewaardeerde clusters en elementen zouden opgenomen kunnen
worden in gemeentelijke monumentenlijsten.
o de hoog gewaardeerde clusters en elementen zouden opgenomen kunnen
worden in bestemmingsplannen en beeldkwaliteitplannen.

o de betrokken gemeenten zouden in streekmusea specifieke aandacht aan
bijzondere clusters of elementen kunnen geven of een bordje met verklarende
tekst kunnen plaatsen bij de cluster/het element met de meeste waarde in hun
gebied.
o gidsen kunnen optreden voor toeristen die in waterhistorie geïnteresseerd zijn.
Historische verenigingen, ecologische groepen en het algemene publiek
Historische verenigingen, ecologische groepen en inwoners kunnen een rol spelen
door:
o grotere bekendheid aan cultuurhistorie aan de Westerschelde te geven in hun
nieuwsbrieven.
o zich op de (gratis) nieuwsbrief van het Waterschap te abonneren.
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ)
SCEZ zou een rol kunnen spelen in het onderhoud van de data die in dit onderzoek
zijn verzameld, bijvoorbeeld door:
o een database bij te houden van informatie over de fysieke toestand en het
gebruik van de clusters en elementen die door historische verenigingen e.d.
verzameld is.
o het verzamelen van verhalen en andere informatie bij historische verenigingen
e.d. die de belevingswaarde van cultuurhistorie zal verhogen.
Het brede communicatienetwerk van SCEZ kan de toekomst van cultuurhistorie aan
de Westerschelde ten goede komen door:
o een artikel over de resultaten van dit onderzoek in de nieuwsbrief van SCEZ te
plaatsen.
o bij een eventueel thema voor Zeeland of Nederland dat met de strijd tegen het
water te maken heeft, de resultaten van dit onderzoek extra in de schijnwerpers
te zetten.
39

5 LITERATUUR
Anonymus, 1908-1915: Chromotopografische Kaarten des Rijks 1:25.000, Zeeland.
Anonymus, Kadastrale minuutplan, 1: 2.500, provincie Zeeland.
Wilderom, M.H., 1968: Tussen Afsluitdammen en Deltadijken III Midden-Zeeland
(Walcheren en Zuid-Beveland), Middelburg.
OC&W, LNV en VROM, 1999: Belvedere Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en
ruimtelijke inrichting, Den Haag.
Hendrikx, J.A., 1999: Cultuurhistorie van stad en land. Waardering en behoud, Utrecht.
Baas, H.G. et al. (red), 2001: Ontgonnen verleden. Inzoomen op de historisch-geografische
ontwikkeling van het Nederlandse landschap, Hoorn.
Deeben, J., B.J. Groenewoudt, D. Hallewas & W.J.H. Willems, 1999: Proposals for a
practical system of significance evaluation in archaeological heritage management, European
Journal of Archaeology 2 (2), 177-199.
Provincie Zeeland, 2006. Uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Zuidwest Zeeland.
Van beleid naar uitvoering.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Projectbureau Belvedère, 2008, Handreiking
Cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA, Deventer (Witteveen & Bos).
Gonggrijp, G.P. (red.), 1981: Gea-objecten van Zeeland, Leersum (RIN-rapport 81/23).
Haartsen, A.J., A.P. de Klerk & J.A.J. Vervloet, 1989: Levend Verleden. Een verkenning van
de cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap, Den Haag.
Deltacommissie, 2008. Samen werken met water. Een land dat leeft, bouwt aan zijn toekomst.
Den Haag.
40

BIJLAGE 1 Overzichtskaart
42
BIJLAGEN
BIJLAGE 2 Database elementen
BIJLAGE 3 Overzichtskaart clusters
BIJLAGE 4 Logboek
BIJLAGE 5 Rapportage bijeenkomst Begeleidingsgroep
BIJLAGE 6 Rapportage workshop ‘Cultuurhistorie Zeeweringen
Zeeland, Westerschelde noordoever’
BIJLAGE 7 Verklarende woordenlijst

BIJLAGE 1 Overzichtskaart
43

BIJLAGE 2 Database elementen
Hieronder volgt een overzicht van de opgenomen elementen. Voor de beschrijving is gebruik
gemaakt van de element- en gebiedsbeschrijvingen in de CHS Zeeland (dit gedeelte is cursief
gedrukt in de database), 13 de serie van ingenieur M.H. Wilderom (1961-1968) en de
Encyclopedie van Zeeland (Koninklijk Genootschap der Zeeuwse Wetenschappen, 1982-
1984).
13 www.zeeland.nl/chs (2006).
44

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
CHS-code (element)type naam
CZZcode
ja
redelijk
groot
nee hoog; zeer
hoog
CZZ-001 GEO-1742 dijken dijken Zuid-Beveland gedeeltelijk De buitenzijde van de dijk kent een helling van 1:3 tot 1:4, de helling van het binnentalud staat vaak iets steiler
(1:2,5 tot 1:3). Grote delen van de dijken langs de Westerschelde zijn in gebruik als grasland om schapen te
weiden. Bijna overal moderne dijkbekleding zoals hydroblocks en basalton. Onderaan de dijken is vaak nog
basalt te vinden. Bij een aantal schorren zijn de buitentaluds van de dijken volledig begroeid met gras. Op één
dijkvak is nog bekleding van Haringmanblokken te vinden, dit is het enige dijkvak (ten oosten van Ellewoutsdijk)
dat sinds de oprichting van Projectbureau Zeeweringen nog niet is aangepakt, dit zal in 2011 gebeuren.
CZZ-002 geen (was grenspaal nr. 269 nee Een van de twee Rijksgrenspalen op Zuid-Beveland, dit zijn zwart-witte gietijzeren palen geplaatst op een nee hoog groot behouden ja
GEO-1399)
sokkel van metselwerk. Met nummer en jaartal 1843 (CHS: GEO-1399). In jaren '90 vorige eeuw verplaatst
naar huidige locatie.
CZZ-003 GEO-1393 suatiesluis Bathse Spuisluis nee Grote, moderne, in beton opgetrokken spuisluis met vijf waterdoorlaten. De sluis werd in 1986 in gebruik nee hoog groot behouden ja
genomen.
CZZ-004 GEO-1395 afwateringskanaal Bathse Spuikanaal nee Spuikanaal dwars door Zuid-Beveland, evenwijdig aan het Schelde-Rijnverbinding. De aanleg is begonnen in nee hoog klein inpassen ja
1982, in 1986 was het werk gereed.
CZZ-005 GEO-1394 verdronken land Verdronken Land van gedeeltelijk Slikken langs zuidkust Zuid-Beveland. Het grootste gedeelte is een restant van het Verdronken Land van Zuid- nee hoog klein inpassen ja
Zuid-Beveland
Beveland, geïnundeerd in 1530/32. In de zuidhoek bij de grens is schorvorming ontstaan.
CZZ-006 GEO-1398 krib/strekdam Rijksdam Bath Dam loopt aan het eind breed uit. Op de kop bevindt zich nog een restant van een bouwwerkje (vermoedelijk nee zeer hoog klein inpassen ja
een seinlicht). Basalt aan de randen, Vilvoordse steen en bovenop Doornikse steen. Aan westzijde twee rijen
kleine houten paaltjes. Rond 1800 aangelegd. Eerst lag aan de westzijde een haventje, later aan de oostzijde.
Deze raakte in de jaren '50 van de 20e eeuw in onbruik, slibte dicht en werd bij de aanleg van het Schelde-
Rijnkanaal verwijderd.
CZZ-007 GEO-1748 liniedijk Bathse Dijk Bath Enige liniedijk op Zuid-Beveland. Vroeger waterkerende dijk , tegenwoordig binnendijk. Was een onderdeel van nee zeer hoog klein inpassen ja
de Bathstelling, in 1939 aangelegd om de toegang tot Zuid-Beveland af te sluiten.
CZZ-008 GEO-1746 inundatievlakte Inundatievlakte Bath Enige inundatievlakte op Zuid-Beveland. Vier km brede vlakte ten westen van de Bathse Dijk. Was een nee zeer hoog klein inpassen ja
Bathstelling
onderdeel van de Bathstelling, in 1939 aangelegd om de toegang tot Zuid-Beveland af te sluiten.
CZZ-009 GEO-1343 fort Fort Bath Bath Restant van een van de weinige forten op Zuid-Beveland. Alleen de omtrek van het fort is nog als akkerland te nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
zien, aarden wallen en grachten verdwenen. Nog steeds slechts één toegangsweg. Fort Bath werd in 1786
groot
gebouwd tot bescherming van de invordering der inkomende rechten, die daar van de voorbijvarende schepen
geheven moest worden. In 1831 werd het fort uitgebreid. In 1939 werd het fort opgenomen in de Bathstelling,
bedoeld om de toegang tot Zuid-Beveland af te sluiten
CZZ-010 GEO-1479 weel Bathse Kreek Bath Groot weel, ontstaan tijdens watersnoodramp 1953. nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
groot
CZZ-011 geen kreekrestant Oude Bathse Kaai Bath Rond 1850 liep dit water nog 1 km door naar het noorden. Langzaam verland, alleen een sloot bleef over. Bij de nee hoog redelijk aanpassen ja
dijk nog wel zichtbaar. Water aangesloten op Bathse Kreek.
groot
CZZ-012 geen voormalige zeedijk Bath Oud dijktrace van vóór 1953, doorgebroken tijdens watersnoopramp 1953. Nieuwe dijk ligt iets zeewaarts. Dijk nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
deels afgegraven maar nog wel zichtbaar in het landschap.
groot
CZZ-013 002 verdronken dorp Rilland Bath Terrein met sporen van het in de periode 1530-1532 verdronken dorp Rilland. In het verleden zijn er vondsten AMK zeer hoog klein inpassen ja
gedaan bij de Oost- en de Middenketel.Er bevinden zich tastbare overblijfselen van bewoningsconcentraties en
een oud dijklichaam. Het monument heeft te lijden van waterwerking a.g.v. dicht onder de kustlijn passerende
schepen.
CZZ-014 BOER-25370 boerderij Zimmermanhoeve nee Boerderij met modern woonhuis en schuur uit 1947 (wederopbouwperiode). De schuur heeft een met pannen nee hoog redelijk aanpassen ja
gedekt dak met wolfeind. Onder het wolfeind zit een groen hooiluik met verder beneden enkele ramen en een
groot
staldeur. In de lange gevel zijn groene deeldeuren en moderne roldeuren aanwezig. In het midden van de
lange zijde is in het dak een dakkapel met hijsbalk aanwezig.
CZZ-015 GEO-1418 verdronken land Verdronken Land van gedeeltelijk Begroeide schor met geultjes. Op deze plek heeft een deel van het Verdronken Land van Zuid-Beveland nee hoog klein inpassen ja
Zuid-Beveland
gelegen (geïnundeerd in 1530-32)
CZZ-017 BOER-14051 boerderij Schalkshoeve nee Boerderij bestaande uit een woonhuis van na 1960, een schuur uit ca. 1920-1940 en meerdere
nee hoog redelijk aanpassen ja
bedrijfsgebouwen. De schuur van houten gepotdekselde delen heeft drie dwarse delen, toegankelijk via
groot
deeldeuren met witte belijning. In de kopgevel bevindt zich geheel links een wagendeur met witte belijning en
rechts daarvan een schuurdeur. Het met pannen gedekte zadeldak wordt beëindigd door windveren.
CZZ-019 GEO-1442 verdronken land Verdronken Land van nee Begroeide schor met geultjes en enkele lage dammetjes, in beheer als natuurreservaat. Op deze plek heeft nee hoog klein inpassen ja
Zuid-Beveland
een deel van het Verdronken Land van Zuid-Beveland gelegen (geïnundeerd in 1530-32)
CZZ-020 GEO-1419 spuikom nee Oude spuikom, relatief zeldzaam element, met name in combinatie met een tijhaven kenmerkend voor de nee hoog klein inpassen ja
Zeeuwse waterstaatsgeschiedenis. De spuikom is grotendeels verzand en begroeid geraakt. De omtrek is te
zien in de vorm van dammen, bekleed met basalt en een rij houten palen.
45

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
nee hoog klein inpassen ja
CZZ-
CHS-code (element)type naam
code
CZZ-021 GEO-1420 historische haven Tijhaven
Zimmermanspolder
46
nee Na de bedijking van de Zimmermanpolder in 1882 werd hier omstreeks 1890 een tijhaventje aangelegd. Tegen
de oostzijde van de haven werd een spuikom aangelegd. De scheidingsdam met spuisluis is bijna verdwenen,
de haven en spuikom zijn verzand en begroeid geraakt. De omtrek van de haven en spuikom is nog aanwezig
in de vorm van dammen , bekleed met basalt en een rij houten palen. Op de westelijke havendam ligt een rij
zeer hoog klein inpassen ja
beschermd
archeologisch
monument
Doornikse steen.
CZZ-022 003 verdronken dorp Valkenisse nee Terrein met bewoningssporen van het verdronken dorp Valkenisse. Kasteel, kerk en kerkhof daterend uit de
Late Middeleeuwen. Valkenisse ging in 1682 definitief verloren en werd bedekt met een dik slibpakket. De
resten liggen op het schor en komen bij eb boven water. De oudste begraving dateert uit de eerste helft van de
13e eeuw. In 2003 zijn kribben langs het monument gelegd om het tegen erosie te beschermen.
CZZ-024 GEO-1443 krib/strekdam nee De dam staat op de kaart in de atlas van 1856-1858. Dam van basaltblokken . nee hoog klein inpassen ja
CZZ-025 geen spuikom nee De vorm van de spuikom die bij de Tijhaven van Waarde hoorde is nog te zien, doordat hier nog een klein nee redelijk klein inpassen ja
stenen dammetje met houten paaltjes ligt. Deze spuikom is in 1860/1861 aangelegd.
hoog
CZZ-026 GEO-1435 historische haven Tijhaven Waarde nee Een tijhaven met een kleine havenkom beschut door twee dammen en met een uitwateringsssluis. Aan de nee hoog klein inpassen ja
westzijde is een klein havenplateau met een aanlegkade. Op deze plek lag al eerder een tijhaven, de huidige
haven ligt er vanaf 1860/1861. In het havenplateau is een gedenktsteen gemetseld met het jaar 1847, het jaar
waarin de nieuwe suatiesluis werd gebouwd. In 1955 werd de haven opgeheven, maar ze wordt nu gebruikt
door een aantal kleine bootjes. De bijbehorende spuikom en spuisluis zijn (bijna) verdwenen, maar er wordt
nog steeds uitgewaterd via de haven. Dichtbij de dijk moderne dijkbekleding, bij de aanlegkade nog basalt en
op de dammen basalt, beton en natuurstenen.
CZZ-027 GEO-1531 afwateringskanaal nee Deels met riet begroeid uitwateringskanaal, dat via Gemaal Waarde afwatert in de Tijhaven van Waarde. nee redelijk klein inpassen ja
hoog
CZZ-028 BOER-42941 boerderij Havenstraat 40 nee Woonstalhuis waarvan het woongedeelte in de periode tussen de beide wereldoorlogen tot stand is gekomen. nee hoog groot behouden ja
Het gevelbeeld is aangetast door de rolluiken en de decoratieve neproeden. De hoofdvorm van het
bedrijfsgedeelte is goed bewaard gebleven. Het toepassen van golfplaten en de nieuw aangebrachte
gevelbekleding hebben de authenticiteit van de gevel aangetast. Dichte begroeiing rond het woonhuis.
CZZ-029 GEO-1460 nol Willebroeksnol nee Kleine lage nol, geen historische dijkbekleding meer. In dit gebied zijn veel dijkdoorbraken geweest, waarbij nee hoog klein inpassen ja
dijken zijn weggeslagen. De Willebroeksnol is een restant van zo'n weggeslagen dijk. Het gebied rond de
Willebroeksnol is overstroomd geweest in 1530.
CZZ-030 geen weel Den Inkel nee Groot weel ontstaan tijdens watersnood 1953. Ligt nu in natuurgebied omgeven door bos. nee hoog redelijk aanpassen ja
groot
CZZ-031 geen monument nee Monument voor de watersnoodramp van 1953. Gepolijste steen plat op binnentalud dijk bij wiel Den Inkel. nee zeer hoog groot behouden ja
CZZ-032 GEO-1786 weel nee Ovaalvormige weel, ontstaan tussen 1850 en 1911. nee hoog redelijk aanpassen ja
groot
CZZ-033 GEO-1464 nol Hansweert De nol is ontstaan bij inundatie van een inlaag van de Kruiningenpolder. Bij de aanleg van de veerhaven te nee zeer hoog klein inpassen ja
Kruiningen in 1943 is de nol ingekort. Het is een kleine korte nol, bovenste deel geasfalteerd, gebruikt als
havendam, maar geen havenactiviteit meer aanwezig in veerhaven. Op de nol een restant van een
lichtopstand.
CZZ-034 GEO-1463 historische haven veerhaven Kruiningen Hansweert De veerhaven Kruiningen werd in 1943 geopend voor het veer op Perkpolder. Bij de watersnoodramp van 1953 nee hoog klein inpassen ja
vond een grote doorbraak plaats, waarbij de havendammen, het veerplein en de aanleginrichting vernield
werden. In 1954 werd de haven opnieuw in gebruik genomen, nadat havenkom en veerplein waren vergroot.
Sinds 2003 is het veer uit de vaart door de opening van de Westerscheldetunnel. Op het terrein van de
voormalige veerhaven verrijst nu een nieuwe woonwijk. De bekleding van de dijk rond de haven is nieuw, alleen
de vorm van de havenkom bestaat nog. Op havendammen nog oude bekleding te vinden (haringmanblokken)
en restanten van lichtopstanden.
CZZ-035 GEO-1641 MUD-paal MUD-paal 47 Hansweert Vierkante betonnen paal van ongeveer 1 m. hoog, aan de top rond en voorzien van een nummer. Restant van nee zeer hoog klein inpassen ja
serie observatieposten uit de Koude Oorlog langs de Westerschelde en de Noordzeekust. Toen er nog geen
radar gebruikt werd, kon men d.m.v. meetapparatuur op schepen en op het vasteland vastgesteld worden waar
een zeemijn in het water geworpen werd. De vaste punten op het land vormden de Pelorusopstanden, palen
waarop meetapparatuur werd geplaatst, ook wel MUD-palen. (MUD = Mijnen Uitkijk Dienst)
nee hoog klein inpassen ja
CZZ-036 GEO-1466 nol Oostnol Hansweert De Oostnol vormde samen met de Westnol en het weggeslagen tussenliggende gedeelte de zeedijk van de
Kruiningenpolder. De dijk en achterliggende inlaagdijk braken bij de stromvloed van 1808 door. Een groot deel
van de Oostnol is verdwenen door de aanleg van het nieuwe sluizencomplex. Nol met basaltblokken onder en
hydroblocks boven. Bovenop een havenlicht.

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
aanpassen ja
nee hoog redelijk
groot
CZZ-
CHS-code (element)type naam
code
CZZ-037 GEO-1506 kanaal Kanaal door Zuid-
Beveland
Hansweert Kanaal van 7,6 km dat de Westerschelde met de Oosterschelde verbindt, dwars door Zuid-Beveland. Geopend
in 1866 en aangelegd t.b.v. de scheepvaart tussen Antwerpen/Gent en de Rijn. Sinds de opening (1976) van
de Schelde-Rijnverbinding, wordt het kanaal minder druk bevaren. Om het kanaal geschikt te maken voor
nieuwe duwvaartvormen moesten nieuwe sluizen en hogere bruggen worden gebouwd. Het nieuwe
sluizencomplex met twee schutsluizen ging ten koste van de bebouwing van Hansweert-Oost.
CZZ-038 geen oud tracé kanaal Kanaal door Zuid- Hansweert Tracé van het Kanaal door Zuid-Beveland voordat het in de jaren '80 van de 20e eeuw werd verlegd naar de nee hoog redelijk aanpassen ja
Beveland
huidige lokatie.
groot
CZZ-039 GEO-1491 / sluizencomplex Hansweertse Sluizen Hansweert Het gedempte schutsluizencomplex van het Kanaal door Zuid-Beveland bestaat uit drie schutsluizen. Oudste nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
ZL-RW-003
(Oost-, Zuider- en
sluis (Zuidersluis) ligt in het midden en is tussen 1863 en 1865 gebouwd. In 1872 werd de Westsluis geopend
groot
Westsluis)
en in 1915 de Oostsluis. Na de aanleg van het Schelde-Rijnkanaal in 1976 kreeg het kanaal nieuwe
schutsluizen die aan moderne eisen voldeden. Van de Oost- en Zuidersluis zijn slechts restanten aanwezig.
Van de Zuidersluis is de noordzijde nog zichtbaar als een grasdammetje. Over de voormalige deuren van de
Oost- en Zuidersluis sluis zijn voet/fietspaden aangelegd. De wanden van sluiskolk en mantel van de Oost- en
Zuidersluis zijn afgewerkt met basaltzerken en natuursteen hoekblokken. In de Zuidersluis zijn twee
gedenkstenen en de Rijkspeilschaal aanwezig. De Westsluis is nog intact, erin ligt drassig grasland. Metselwerk
mantels met beton afgezet, bekleding sluiskolkwanden met basaltzerken. Er staan nog vier wachthuisjes.
Houten sluisdeuren uit 1951. Achter de Westsluis is nog een op rail verplaatsbaar loopdek aanwezig (het
loopdek is verwijderd).
CZZ-040 geen voormalige zeedijk Hansweert Oude dijk langs vroegere tracé Kanaal door Zuid-Beveland. Grasdijk langs oud sluizencomplex, tot aan nieuwe nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
bebouwing intact en goed zichtbaar. Deels beplant met een dubbele bomenrij. Aan de westzijde hiervan liep
groot
vroeger een tramspoor.
CZZ-041 ZL-RW-005 woonhuis Lange Geer 25 Hansweert Rijk dorpswoonhuis van rond de eeuwwisseling, van belang is de vrij gave, rijke voorgevel. Roodbruine nee hoog groot behouden ja
machinale vormbaksteen in kruisverband; pleisterwerk beeindiging van de lijstgevel met halsstukken;
getimmerde kroonlijst hierop; pleisterwerkgevelbanden.
CZZ-042 GEO-1493 krib/strekdam Hansweert De westelijke dam van het oude sluizencomplex van Hansweert maakte deel uit van de vroegere monding van nee zeer hoog groot behouden ja
het Kanaal door Zuid-Beveland. De dam heeft ook tijdelijk dienst gedaan als aanlegplek voor de
stoombootdienst naar Walsoorden (ZV), vanaf 1879 tot 1930. Daarnaast vormde de dam de scheiding tussen
het kanaal en de kom van de naastegelegen scheepswerf. Sinds de aanleg van het nieuwe sluizencomplex in
de jaren '80 van de 20e eeuw functioneert de dam alleen nog als dam voor de kom van de scheepswerf en als
fietsommetje. Bekleed met basalt.
CZZ-044 geen anker Hansweert Oud anker gelegen op de Voorhaven bij het wachthuisje bij het Kanaal door Zuid-Beveland. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-045 geen kanon Hansweert Kanon op een rood, houten onderstel. nee hoog klein inpassen ja
CZZ-046 geen kunstwerk Amos Hansweert Bronzen beeld van Amos uit 2007, ter vervanging van het oorspronkelijke in hout uitgevoerde kunstwerk uit nee zeer hoog klein inpassen ja
1991.
CZZ-047 geen anker Hansweert Oud anker gelegen op de Voorhaven op de oude westelijke dam van het Kanaal door Zuid-Beveland. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-048 geen wrak Scheepswrak Duffy Hansweert Het wrak van kapitein James A. Duffy bij Hansweert, een Amerikaanse houten motorsleepboot uit deTweede nee zeer hoog klein inpassen ja
Wereldoorlog. Dit schip is in de jaren '50 bewust tot zinken gebracht om een eind te maken aan de verzanding
van de vaargeul. Dit heeft niet het beoogde effect gehad.
CZZ-049 ZL-RW-002 scheepswerf Scheepswerf Hansweert Scheepswerf uit begin 20e eeuw. Niet meer in gebruik als scheepswerf, maar de twee scheepshellingen zijn nee zeer hoog groot behouden ja
Reimerswaal
nog aanwezig, evenals een oude loods uit ca. 1917, nu in gebruik als opslag. Rest van het complex modern.
Loods: dragende gevels in veelal roodbruine machinale vorm baksteen in kruisverband; in gevels van de
diverse gebouwen bevinden zich steunberen, verdiepte muurvelden, tand-gevellijsten, enige geveltoppen
afgedekt met een zware metselwerk rand. Toepassing van ronde stalen ramen met 8-bladsmotief in de
geveltop.
CZZ-050 GEO-1492 nol Westnol Hansweert De Westnol, ook wel de Hansweertse Nol, vormde samen met de Oostnol en het weggeslagen tussenliggende nee zeer hoog klein inpassen ja
gedeelte de zeedijk van de Kruiningenpolder. De dijk en de achterliggende inlaagdijk braken bij de stormvloed
van 1808 door. Vervolgens werd en verder landinwaarts een nieuwe zeedijk aangelegd. Lange nol met
basaltblokken en deels begroeid met gras.
CZZ-052 geen suatiesluis (restant) nee Ten westen van Hansweert liggen de restanten van een oude suatiesluis, bestaande uit twee evenwijdige nee redelijk klein inpassen ja
dammetjes. De binnendijkse spuiboezem is niet meer aanwezig.
hoog
CZZ-053 geen krib/strekdam nee Krib staat al aangegeven op de TMK 1830-1850. In de eerste helft van de 20e eeuw werd net ten oosten nee hoog klein inpassen ja
hiervan een sluis gebouwd, met binnendijks een spuiboezem. De spuiboezem is inmiddels weer verdwenen, de
sluis ligt er nog.
CZZ-054 GEO-1527 krib/strekdam nee Krib op de Kapellebank. In 1853 was er een oever- en dijkval aan de Willem-Annapolder, waarna er
nee hoog klein inpassen ja
verschillende kustverdedigingswerken werden aangelegd. Deze dam was één van de grotere dammen aan de
Willem-Annapolder. Een stenen dam, eroverheen asfalt en aan het eind veel houten paaltjes.
47

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
aanpassen ja
nee zeer hoog redelijk
groot
nee Het Zwaaksche Weel en 's Gravenpoldersche Weel zijn een restant van het Zwake, een zeearm die was
ontstaan door de vloed van 1014 en stroomde tussen Zuid-Beveland en het voormalige eiland Borssele. In de
loop der tijd werd de Zwake steeds verder ingepolderd en afgedamd. Het is een breed, kronkelend
CZZ-
CHS-code (element)type naam
code
CZZ-055 GEO-1544 kreekrestant s Gravenpoldersche
Weel
48
kreekrestant. Doordat het dichtgroeit met riet wordt het langzaam minder herkenbaar als keekrestant.
CZZ-056 geen monument nee Monument voor luitenant Robert Deprez, die op 30 maart 1944 door oorlogshandelingen omkwam, nee zeer hoog groot behouden ja
CZZ-057 geen suatiesluis (restant) nee Op dit uitstekende punt in de dijk lag een suatiesluis die water uit de 's Gravenpoldersche Weel uitwaterde in de nee redelijk klein inpassen ja
Biezelingsche Ham. Het had een ronde vorm met dammen naar het zuiden gericht. De ronde vorm is nog te
hoog
zien als uitstulping in de dijk. Dijkbekleding onderaan van rechthoekige betonblokken en basalt.
CZZ-058 GEO-1548 nol Nol van Ruigendijk Hoedekenskerke De Nol van Ruigendijk is een restant van een klein deel van de Polder Hoedekenskerke. Op de kaart van nee zeer hoog klein inpassen ja
Hattinga (ca. 1753) is dit deel al verdronken. Bij de Nol van Ruigendijk treedt af en toe nog een ontgronding op.
Er heeft een lantaarn op de kop gestaan. Begin bestaat uit basalt en asfalt, verder aan de noordzijde betonnen
tegels en Haringmanblokken, bovenop asfalt en aan de zuidzijde en aan de kop Vilvoordse steen.
CZZ-059 GEO-1547 inlaag Hoedekenskerke De Westerscheldedijk van de Polder Hoedekenskerke is bijna geheel voorzien van inlagen, ook wel 'boeierds' nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
genoemd, de plaatselijke naam voor inlagen. De inlaag is kleiner geworden door de dijkverzwaringen in
groot
1965/66. Inlaag met grasland en langs de randen water met rietbegroeiing. De inlaagdijk is een ca. anderhalve
meter hoge grasdijk.
CZZ-060 GEO-1365 historische haven Tijhaven van Hoedekenskerke De tijhaven van Hoedekenskerke is al aangegeven op de Roman-Visscher kaart uit het midden van de 17e nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
Hoedekenskerke
eeuw. De haven is langs diep water gelegen. Met de dijkverzwaring van 1966/67 werd de ca. 200 m lange
groot
haveninham met ongeveer 20 m ingekort, ook werd het havenplateau gemoderniseerd en aan de nieuwe
situatie aangepast. De huidige uitwatering verloopt nog volgens de historische situatie via een uitwateringssluis
in de haven, in 1952 is het gemaal Groenewege gebouwd. De kanten van de haven bestaan uit dijken schuin
aflopend met moderne bekeleding van hydroblocks, de uiteinden van de havendammen zijn bekleed met
basalt. De haven wordt op het moment nauwelijks gebruikt.
CZZ-061 geen anker Hoedekenskerke Anker bij de Haven van Hoedekenskerke. nee zeer hoog groot behouden ja
CZZ-062 GEO-1551 inlaag Hoedekenskerke De Westerscheldedijk van de Polder Hoedekenskerke is bijna geheel voorzien van inlagen, ook wel 'boeierds' nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
genoemd, de plaatselijke naam voor inlagen. De inlaag is kleiner geworden door de dijkverzwaringen in
groot
1965/66. De zeedijk is in de zuidhoek iets landinwaarts verplaatst waardoor een deel van de inlaag is
afgesneden. In de atlas van 1856/58 waren dit nog twee inlagen, de tussendijk, de huidige Boeiertweg, is aan
het eind van de 19e eeuw afgegraven, maar ligt nog licht verhoogd in het landschap. Inlaag deels bebouwd en
doorsneden door de Nieuwe Veerweg. Deel ten noordoosten van de weg is opgevuld, bebouwde deel van de
inlaag ligt nog laag. Inlaagdijk is een grasdijk.
CZZ-063 GEO-1553 inlaag Inlaag voor
Hoedekenskerke De Westerscheldedijk van de Polder Hoedekenskerke is bijna geheel voorzien van inlagen, ook wel 'boeierds' nee zeer hoog klein inpassen ja
Kapuinenhoek
genoemd, de plaatselijke naam voor inlagen. De Inlaag voor Kapuinenhoek inundeerde in 1782 en in 1930/32
werd hierin een veerhaven aangelegd, de huidige jachthaven. De inlaagdijk is nu een zeedijk, geheel begroeid
met gras. de bekleding van de haven is modern.
CZZ-064 GEO-1741 spoorlijn Ringlijn Goes-Borsele- Hoedekenskerke De ringlijn Goes-Borsele-Hoedekenskerke-Goes (ca. 43 km.). Op deze ringlijn reden vanaf 1927 trams. In 1940 nee hoog groot behouden ja
Goes
werden de motorrijtuigen vervangen door stoomlocomotieven. In 1944 werd het station Hoedekenskerke door
oorlogshandelingen verwoest. Toen in 1947 voldoende autobussen beschikbaar waren, werd de reizigersdienst
opgeheven, de goederendienst bleef tot 1971. Sinds 1972 rijdt op dit traject een stoomtram voor toeristen. De
huidige stationsoverkapping is een replica.
CZZ-066 GEO-1366 / historische haven Haven de Val Hoedekenskerke Tot de afdamming van de Zwake in 1445 bestond er een veer vanaf 's-Gravenpolder over de Zwake naar nee zeer hoog klein inpassen ja
ZL-BO-127
Hoedekenskerke. Daarnaast bestond er in Hoedekenskerke een veer richting Terneuzen, in 1866/67 uitgebreid
naar Hansweert en Borssele, maar deze diensten zijn naderhand weer vervallen. In 1872 werd in
Hoedekenskerke een aanlegsteiger gemaakt langs de zeedijk. In 1914 werd ca. 200 meter zuidwaarts daarvan
een nieuwe steiger gebouwd en in 1930/32 werd de huidige veerhaven aangelegd in de geïnundeerde inlaag
voor Kapuinenhoek. Het veer is inmiddels opgeheven en de haven wordt nu gebruikt als jachthaven. Moderne
dijkbekleding. Op de plek van de steiger uit 1914 ligt nu weer een steiger voor het toeristisch fiets-voetveer naar
Terneuzen.
CZZ-067 ZL-BO-128 havengebouw Nieuwe Veerweg 2 Hoedekenskerke Wachtlokaal veer uit 1930: klein havengebouwtje, onderdeel van havencomplex dat voor ontwikkeling van nee zeer hoog groot behouden ja
Hoedekenskerke van belang was. Roodbruine machinale vormbaksteen in vlaams verband, siermetselwerk en
betonnen plint. Houten kozijnen, houten voordeur met glasruiten, houten luifel en houten goederendeur. Plat
dak. Nu in gebruik als opslag door het café ernaast.
CZZ-068 geen havengebouw Hoedekenskerke Havengebouw, nu in gebruik als café . Belangrijk element voor het gezicht van de haven. Het gebouw werd nee hoog groot behouden ja
waarschijnlijk in 1946 gebouwd als veerhuis/café bij de hervatting van de veerdienst naar Terneuzen.

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
CHS-code (element)type naam
CZZcode
nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-069 GEO-1552 nol Hoedekenskerke De Inlaag voor Kapuinenhoek inundeerde in 1782 waardoor twee nollen ontstonden (restanten van de
voormalige zeedijk). De geïnundeerde inlaag werd gebruikt als veerhaven vanaf 1930/32, nu jachthaven,
waarbij beide nollen dienst doen als havendam. Een lange nol met aan de zeezijde basalt met asfalt,
Haringmanblokken en een rij houten palen, bovenop begroeid met gras. Aan het einde is nog Vilvoordse steen
te vinden. De kleine tegenoverliggende nol bestaat uit stenen afgedekt met asfalt.
CZZ-070 geen dijkpaal Hoedekenskerke Twee betonnen dijkpaaltjes op de nol bij jachthaven De Val. Een is voorzien van getal 4. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-071 geen kustlicht Hoedekenskerke Rood-wit geschilderde, gemetselde lichtopstand met houten deur op de nol bij de jachthaven De Val. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-072 GEO-1791 bunker/tobroek Stützpunkt Hindenburg Hoedekenskerke Op het eind van de havendam van Haven de Val is een tobroek ingegraven. Een tobroek is een betonnen nee zeer hoog klein inpassen ja
schuttersput, van waaruit men vijandige aanvallen vanaf de Westerschelde kon zien aankomen. Deze tobroek
maakte deel uit van de 'Zweite Stellung', achter de Atlantikwall, een Duitse verdedigingslinie vanaf de
Noordkaap tot de Frans-Spaanse grens. In en rond Hoedekenskerke lag Stützpunkt Hindenburg.
CZZ-073 GEO-1554 inlaag Hoedekenskerke De Westerscheldedijk van de Polder Hoedekenskerke is bijna geheel voorzien van inlagen, ook wel 'boeierds' nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
genoemd, de plaatselijke naam voor inlagen. De kleine inlaag ten zuiden van Haven de Val is op de kaart van
groot
1910 aangegeven als gevuld met water. Inmiddels is deze opgevuld en nu even hoog als de inlaagdijk,
waardoor de inlaag minder herkenbaar is geworden.Verkleind door dijkverzwaringen in 1965/66.
CZZ-074 GEO-1556 paalhoofd Groot Paalhoofd Hoedekenskerke Aan de oever van de Westerschelde bij Bakendorp bevonden zich twee bijzondere werken: het Groot en het nee zeer hoog klein inpassen ja
Klein Paalhoofd. Dit is het Groot Paalhoofd. Het bestaat uit twee gekoppelde paalschermen, waarvan de ruimte
tussen de palen tot 0,5 m boven laag water gevuld is met stenen. Het was 50 m lang en 4 m breed. Dit soort
dammen komt nergens anders in Zeeland voor.
CZZ-075 geen monument Hoedekenskerke Monument voor de bevrijding van Zuid-Beveland in 1944 door de 52 lowland division. Betonnen zuil met nee zeer hoog groot behouden ja
bronzen plaat met tekst.
CZZ-076 geen paalhoofd Klein Paalhoofd Hoedekenskerke Aan de oever van de Westerschelde bij Bakendorp bevonden zich twee bijzondere werken: het Groot en het nee zeer hoog klein inpassen ja
Klein paalhoofd. Dit is het Klein Paalhoofd. Het bestaat uit twee gekoppelde paalschermen, waarvan de ruimte
tussen de palen tot 0,5 m boven laag water gevuld is met stenen. Slechts 15 m lang, maar 5 m breed. Dit soort
dammen komt nergens anders in Zeeland voor.
CZZ-077 GEO-1364 historische haven Tijhaven Baarland Hoedekenskerke In 1441 werd er al melding gemaakt van deze haven. Via deze haven werden landbouwproducten en andere nee hoog klein inpassen ja
goederen vervoerd en het haventje was in gebruik als veerhaven, eerst op Zaamslag, na 1861 op Terneuzen.
Het was een klein komvormig tijhaventje aan diep water. Eind 19e/begin 20e eeuw stond hier nog een
weegbrug met een houten gebouwtje. De haven werd in 1948 gesloten en na de watersnoodramp van 1953
gedempt, nu slechts zichtbaar als uitstulping aan de zeedijk.
CZZ-142 geen krib/strekdam nee Twee kleine dammen. Bestaande uit Haringmanblokken die bij de recente aanpassing van de dijkglooiingen nee redelijk klein inpassen ja
werden verwijderd. Waardevol vanwege materiaal.
hoog
CZZ-078 geen monument nee Monument voor gevallenen bij bevrijding Baarland '44. Natuursteen met tekst: "Ter nagedachtenis aan de nee zeer hoog groot behouden ja
gevallen geallieerde militairen voor de bevrijding van Baarland op 26 oct 1944".
CZZ-079 geen monument nee Monument voor de bevrijding van Zuid-Beveland in 1944. Betonnen zuil met bronzen plaat met tekst: " 52 nee zeer hoog groot behouden ja
lowland division stak de Schelde over en landde hier op 26 oct. 1944 ter bevrijding van het eiland".
CZZ-080 GEO-1557 uitstulping dijk nee Aan de zuidkust van de Baarlandpolder bevindt zich een uitstulping aan de buitenzijde van de dijk,
nee hoog redelijk aanpassen ja
waarschijnlijk aangelegd ter bescherming van de kust. Het is een driehoekige, met gras begroeide uitstulping
groot
met een geasfalteerd pad en moderne dijkbekleding van hydroblocks. De oude dijkbekleding van
Haringmanblokken zijn als een dammetje voor de kust gelegd.
CZZ-081 GEO-1936 krib/strekdam nee De smalle strook schorren langs de kust van Baarland is het overblijfsel van een aantal in de 17e eeuw nee hoog klein inpassen ja
geïnundeerde polders. Door een aantal geulen gingen de schorren achteruit. Een zestal in 1922 en 1942
aangelegde vaste punten heeft dit wel beperkt, maar de inscharing tussen de vaste punten ging toch verder.
Daarom werd een gedeelte van hetschor voorzien van een randverdediging. Van de zes basaltdammetjes zijn
er nog vijf en de schorrandverdediging bij eb zichtbaar.
CZZ-082 GEO-1559 verdronken land nee De smalle strook schorren langs de kust van Baarland is het overblijfsel van een aantal in de 17e eeuw nee hoog klein inpassen ja
geïnundeerde polders. Door een aantal geulen gingen de schorren achteruit. Een zestal in 1922 en 1942
aangelegde vastepunten en een schorrandverdediging hebben deze achteruitgang beperkt. Een drassig,
begroeid gebied. Zeedijk: bovenop gras, onder door gras overgroeid beton.
CZZ-083 BOER-43293 boerderij Vijfzoodijk 3 nee Deze boerderij bestaat uit een woonhuis, moderne schuur, kapschuur en silo en ligt pal aan de dijk van de nee hoog redelijk aanpassen ja
Westerschelde. De boerderij ligt op een verstoord erf. Het woonhuis met pannen zadeldak heeft een aanbouw
groot
en bakstenen gevels is uit de overgang 19de/20ste eeuw. De gevels met gevelankers zijn voorzien van een
grijze pleisterlaag met oorspronkelijke raamindeling en groen-witte luiken. Alle schuren gelegen op die erf zijn
van na 1960.
CZZ-084 BOER-43321 boerderij Zweemersdam nee Het complex bestaat uit een woning, vrijstaande schuur en moderne schuur. De woning dateert van na 1945, nee hoog redelijk aanpassen ja
heeft een pannen zadeldak en twee bouwlagen. Deze woning is nog zeer authentiek. De schuur van ca. 1935
groot
is van baksteen met een pannen zadeldak en twee dwarsdelen. Hij is nog in redelijk authentieke staat.
49

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
CHS-code (element)type naam
CZZcode
50
CZZ-085 GEO-1561 verdronken land Zuidgors Ellewoutsdijk Schor gelegen ter plaatse van de voormalige Zuidpolder. De Zuidpolder staat nog op een laat 16e eeuwse nee zeer hoog klein inpassen ja
kaart en is vermoedelijk verdronken in de 17e eeuw waardoor het Zuidgors ontstond. Het gors is gedeeltelijk
herdijkt in 1957 in het Van Hattumpoldertje. Begroeid schor met geulen waar nog enkele lage dijkjes op
herkenbaar zijn.
CZZ-086 geen voormalige zeedijk Ellewoutsdijk Restant oude dijk, landinwaarts, evenwijdig aan de huidige zeedijk. Volledig begroeid met gras. In 1957 is de nee hoog redelijk aanpassen ja
nieuwe zeedijk aangelegd bij dijkverbeteringen na watersnoodramp van 1953.
groot
CZZ-087 geen havengebouw Ellewoutsdijk 19-eeuws gebouwtje tussen dijk en spuikom. Waarschijnlijk gebruikt als opslag of drogerij. Dakpannen nee hoog groot behouden ja
vernieuwd in jaren '50 van de vorige eeuw. Machinale bakstenen. Drie houten deuren, van boven rond. Aan
dijkzijde moderne deur als ingang voor bovenverdieping. Vroeger stonden hier meer gebouwen, op de
topografische kaart uit 1914 stonden er vier langs deze weg, die toen in het haventje uitkwam. Door
dijkverhogingen is de relatie tussen gebouwtje en haven verloren gegaan.
CZZ-088 GEO-1363 historische haven Tijhaven Ellewoutsdijk Ellewoutsdijk Voormalige veerhaven. Al vanaf de 14e eeuw had Ellewoutsdijk een veerverbinding met Vlissingen, Zeeuws nee zeer hoog klein inpassen ja
Vlaanderen en Antwerpen. In 1894 werd als laatste het veer naar Terneuzen opgeheven. Op de Roman-
Visscher kaart (midden 17e eeuw) staat de haven aangegeven. De tijhaven heeft een binnendijkse spuikom, bij
andere tijhavens langs de Westerschelde noordoever lag de spuikom (waarmee de haven werd
'schoongespoeld' buitendijks naast de tijhaven. Vierkant tijhaventje met kaden en aanlegsteigers, een
voorhaven met dammen van basaltblokken en bovenop Vilvoordse steen. Nu in gebruik als jachthaven.
Dijkbekleding achter de haven is modern (hydroblocks).
CZZ-089 geen anker Ellewoutsdijk Wit anker bij de Tijhaven Ellewoutsdijk. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-091 GEO-1590 spuikom Ellewoutsdijk In Ellewoutsdijk is de historische afwateringssituatie nog herkenbaar; een spuikom met suatiesluis die via de nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
tijhaven sueerde. In 1958 is de sluis vervangen door het gemaal Hellewoud. De rechthoekige spuikom is niet
groot
meer als zodanig in gebruik; hij staat tegenwoordig in open verbinding met de vaart noordwaarts dat via gemaal
Hellewoud uitwatert in de haven van Ellewoutsdijk.
CZZ-092 GEO-1803 inlaag Ellewoutsdijk Het gebied rond Ellewoutsdijk heeft lange tijd te lijden gehad van stroomaanvallen. Daarom heeft men langs de nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
kust bij het dorp veel zinkwerken uitgevoerd en enkele inlagen aangelegd. Eerst de kleine inlaag in de punt,
groot
vervolgens Inlaag 1887. In de kleine inlaag werd in 1834-1839 Fort Ellewoutsdijk gebouwd. De inlaag ligt nog
laag en er staat water in (de gracht van het fort). De inlaagdijk is een hoge grasdijk, hoger dan de zeedijk. Het
binnentalud van de zeedijk is begroeid met gras, het buitentalud moderne dijkbekleding (hydroblocks).
Rijksmonument zeer hoog redelijk aanpassen ja
groot
fort Fort Ellewoutsdijk Ellewoutsdijk Vanwege de strategische ligging van Ellewoutsdijk op op de uiterste zuidpunt van de Zak van Zuid-Beveland is
hier tussen 1835 en 1839 Fort Ellewoutsdijk gebouwd, een zeszijdige redoute met twee lange facen en vier
korte. De zuidelijke lange en korte facen worden ingenomen door gemetselde kazematten, met bovenop het
batterijgeschut. Zo kon de noordelijke scheepvaartroute van de Westerschelde worden afgesloten. Het fort is
gelegen in een inlaag, eerst lag het temidden van water, inmiddels is door dijkversterkingen nog maar aan twee
kanten van het fort water aanwezig. In WOII kreeg het fort een aantal Duitse toevoegingen, Stützpunkt Große
Kurfürst. In het fort is een markering te zien hoe hoog het water in 1953 stond.
CZZ-093 GEO-1344 /
4437ZA-
00000-01
nee hoog groot behouden ja
Ellewoutsdijk Stützpunkt Große Kurfürst lag op en rondom het Fort Ellewoutsdijk. Het fort kreeg in de Tweede Wereldoorlog
een aantal Duitse toevoegingen, waaronder enkele tobroeks en een open opstelling. Dit Stützpunkt diende ter
verdediging van eventuele aanvallen vanaf de Westerschelde en was onderdeel van de "Zweite Stellung"
(achter de Atlantikwall, een Duitse verdedigingslinie langs de Europese westkust). Kenmerkt zich door
CZZ-094 GEO-1790 bunker/tobroek Stutzpunkt Groe
Kurfurst
aanpassen ja
nee zeer hoog redelijk
groot
nee hoog klein inpassen ja
aanpassen ja
nee zeer hoog redelijk
groot
bouwwerken met dunwandige constructies en de haastige en dus slordige bouw.
CZZ-095 GEO-1593 spuiboezem Ellewoutsdijk Water uit de polder kwam via een afwateringskanaal in de rechthoekige spuiboezem terecht, waar het werd
verzameld tot het bij laagwater op de Westerschelde kon worden geloosd. Deze spuiboezem werd
waarschijnlijk gelijktijdig met de inlaag aangelegd, op de plek waar toen de Kraaije Poel lag. Nu buiten gebruik ,
geen verbinding met het kanaaltje meer, dit gebeurde waarschijnlijk toen in 1956 de gemaal Coudorpe werd
geplaatst. Dit gemaal is een onderbemaling van het gemaal Hellewoud dat uitwatert in de haven van
Ellewoutsdijk.
CZZ-096 GEO-1595 afwateringskanaal Ellewoutsdijk Voor de afwatering van de Polder Ellewoutsdijk lag langs de zeedijk ten westen van Ellewoutsdijk een
afwateringskanaaltje. Toen in 1887 een inlaag werd aangelegd, werd het kanaaltje daar omheen gelegd. Het
watert af via de sluis in de haven van Ellewoutsdijk. Vroeger werd het water uit het kanaal opgeslagen in de
spuiboezem totdat het kon worden geloosd, nu loopt het kanaal om de spuiboezem heen.
CZZ-097 GEO-1591 / inlaag Inlaag 1887 Ellewoutsdijk Het gebied rond Ellewoutsdijk heeft lange tijd te lijden gehad van stroomaanvallen. Daarom heeft men langs de
ZL-BO-011
kust bij het dorp veel zinkwerken uitgevoerd en enkele inlagen aangelegd. Eerst de kleine inlaag in de punt,
vervolgens Inlaag 1887. Dit gebied was toen al drassig (TMK 1857) en de inlaagdijk (grasdijk) werd op de plek
van een bestaande weg aangelegd.

waarCZZ-
gelegen in
beschrijving
beschermde
CHS-code (element)type naam
dering impact advies foto
code cluster
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
status
totaal
CZZ-098 geen archeologische
nee Resten van boerderijen uit 1e en 2e eeuw na Christus van Menapiërs. Resten van een boerderij, een veekraal nee zeer hoog groot behouden ja
vindplaats
en een spieker, bestaande uit verschillende houtsoorten. Ze liggen in het natuurgebied Inlaag 2005, dat bij de
aanleg van de Westerscheldetunnel is aangelegd.
CZZ-099 GEO-1597 nol Staartsche Nol Borssele De Staartsche Nol ligt ter plaatse van de verloren gegane Watervlietpolder (1674-1682) en is een dijkrestant nee hoog klein inpassen ja
dat op de kaart van Hattinga (1753) al te zien is. Het heeft tijdelijk dienst gedaan als tussenaanlegplaats voor
het veer Vlissingen-Terneuzen-Hoedekenskerke. Deze werd in 1894 verplaatst van haven De Schephoek naar
de betere aanlegsteiger van de Staartsche Nol. Met het uitbreken van WOII werd deze aanlegplaats
opgeheven. De dijkbekleding is modern (basalton).
CZZ-100 geen kreekrestant Borssele Een kreek, tegenwoordig een wetering, die via een sluis in Haven De Schephoek op de Westerschelde loosde. nee hoog redelijk aanpassen ja
De haven werd daarmee ‘schoongespoeld’ om verzanding tegen te gaan.
groot
CZZ-101 ZL-BO-110 / historische haven De Schephoek Borssele Tijhaven / landbouwhaven De Schephoek bij Borssele is omstreeks 1860 aangelegd. Een kreek, tegenwoordig nee hoog klein inpassen ja
GEO-1362
een wetering, mondde in de haven uit op de Westerschelde. De haven werd daarmee ‘schoongespoeld’. In
1867 werd De Schephoek bij Borssele ingeschakeld als tussenaanlegplaats voor het veer Vlissingen-
Terneuzen-Hoedekenskerke tot deze in 1894 werd verplaatst naar De Staartsche Nol. Door de aanleg van
industriehaven Vlissingen-Oost is deze haven buiten gebruik geraakt en in de jaren ’80 van de vorige eeuw
gedempt bij de dijkverzwaring. Het is nu een driehoekige uitstulping aan de Zeedijk, bekleed met modern
basalton en onderaan basalt.
CZZ-102 ZL-BO-207 / boerderij Zeedijk 16 Borssele Boerderij opvallend onder aan de Zeedijk gelegen. Woning in roodbruine baksteen, zou een historische kern nee hoog redelijk aanpassen ja
BOER-43490
kunnen hebben maar is sterk gerenoveerd. Schuur uit 1870 met linkeropgevel + achtergevel geheel van steen.
groot
De lange gevel aan de voorzijde is recentelijk vernieuw met moderne golfplaten, de oude deuren zijn hierdoor
verdwenen. De lange achtergevel is van zwarte gepotdekselde delen. Zadeldak, grotendeels gedekt met rode
hollandse pannen.
CZZ-103 geen krib/strekdam Borssele Twee 20e-eeuwse dammen van Vilvoordse steen. Aangelegd in de eerste helft van de 20e eeuw. nee hoog klein inpassen ja
CZZ-104 BOER-43491 boerderij Zeedijk 20 Borssele Boerderij bestaand uit een moderne woning, twee moderne loodsen en een historische schuur. Deze schuur nee hoog groot behouden ja
zou een laat achttiende of vroeg negentiende-eeuwse kern kunnen hebben, maar is nogal aangepast.
Golfplaten dak met wolfeinden en twee dwarsdelen met schuifdeuren. Een lange gevel is na WOII versteend;
verder nog grotendeels opgetrokken van gepotdekselde delen.
CZZ-105 GEO-1940 oesterputten Borssele Restanten van 4 oesterputten (op CHS zijn er twee aangegeven). Omtrek is nog te zien, op de stenen nee zeer hoog klein inpassen ja
dammetjes bevinden zich nog erg veel oesters. Oesterputten zijn erg zeldzaam aan de Westerschelde. De
planmatige oesterteelt begon pas goed aan het einde van de 19e eeuw, eerst in Yerseke. De oesterputten bij
Borssele zijn waarschijnlijk pas in het tweede kwart van de 20e eeuw aangelegd. Op de topografische kaart van
1950 zijn ze goed te zien.
CZZ-106 GEO-1706 inlaag nee De Borsselepolder heeft veel te lijden gehad van de Westerschelde, een aantal inlagen is verloren gegaan. In nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
de 19e eeuw werden de twee laatste, kleine inlagen aangelegd, deze zijn altijd droog gebleven. Deze inlaag is
groot
in gebruik als weiland en deels begroeid met riet en bomen. Tijdens WOII zijn in dit bosje twee bunkers
geplaatst. Inlaagdijk is een lage grasdijk.
CZZ-107 GEO-1707 / bunker/tobroek Stutzpunkt Seydlitz nee Achter de Atlantikwall, een Duitse verdedigingslinie vanaf de Noordkaap tot de Frans-Spaanse grens, werd op nee hoog groot behouden ja
ZL-BO-212
meerdere plaatsen in Europa een "Zweite Stellung" gebouwd. Deze steunpunten kenmerken zich door hun
dunwandige constructie en de haastige en dus slordige bouw. Aan de oever van de Westerschelde zijn
verschillende steunpunten gebouwd tot aan Hoedekenskerke. In de Borsselepolder liggen twee in Formsteine
gebouwde personeelsbunkers in een klein bosje in een inlaag. De ingangen hebben kleine scherfmuren. Grote
kamers met smalle betonplaten als plafond.
CZZ-108 GEO-1705 inlaag nee De Borsselepolder heeft veel te lijden gehad van de Westerschelde, een aantal inlagen is verloren gegaan. In nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
de 19e eeuw werden de twee laatste, kleine inlagen aangelegd, deze zijn altijd droog gebleven (nu grasland).
groot
Inlaag met daarin een windmolen en overspannen met een transportband t.b.v. een fabriek. Inlaagdijk is een
lage grasdijk in contrast met hoge zeedijk.
CZZ-109 GEO-1704 krib/strekdam nee Ca. 300 m lange oeververdediging voor de kust van de Borsselepolder, evenwijdig aan de kust. Bestaat uit nee hoog klein inpassen ja
diverse soorten steen: aan de zeezijde Doornikse steen, bovenop Vilvoordse steen met bakstenen eronder.
Tussen de dam en de dijk zijn stenen gestort, o.a. beton en basalt, waardoor de dam niet meer los van de kust
ligt.
CZZ-110 GEO-1700 nol Noordnol nee De Borsselepolder heeft veel te lijden gehad van de Westerschelde; verschillende inlagen zijn verloren nee hoog klein inpassen ja
gegaan. Ook zijn twee aan de zuidkant gelegen polders verdronken. De ca. 700 m lange Noordnol is ontstaan
door de inundatie van een grote inlaag die in 1721 was aangelegd en in 1728 inundeerde. De nol is onder
water voorzien van zinkstukken en stortsteen over een oppervlakte van ca. 10 ha, gestort tussen 1903 en 1947.
Op de kaart van 1910 is een zijtak aan de nol te zien, deze is ook nog aanwezig, bekleed met basalt. De nol is
bekleed met Haringmanblokken en Vilvoordse steen. Het eerste stuk, bij de dijk, heeft moderne bekleding
(hydroblocks). Op de nol is nog een oude dijkpaal aanwezig.
51

impact advies foto
waardering
totaal
beschermde
status
beschrijving
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
gelegen in
cluster
CHS-code (element)type naam
CZZcode
52
CZZ-111 geen dijkpaal nee Oude natuurstenen dijkpaal op de Noordnol met nr. 53 bis. nee zeer hoog klein inpassen ja
CZZ-140 geen roeper de Roeper nee Aanduiding op houten palen dat daar een kabelverbinding ligt naar Zeeuws Vlaanderen. Wordt "de Roeper" nee nog klein inpassen ja
genoemd omdat hier in de jaren zestig/ zeventig van de 20e eeuw via een geluidsinstallatie bij mist in Engels en
onderzoek
Nederlands werd geroepen, dat er niet geankerd mocht worden.
en
CZZ-141 geen krib/strekdam nee Twee oeverwerken aangelegd in 1961 om de uitschuring aan de oever zoveel mogelijk te beperken. Bestaande nee nog klein inpassen ja
uit een zinkstuk en eroverheen grind uit de Moezel gepenetreerd met gietasfalt. Met houten beschoeiing.
onderzoek
en
CZZ-112 GEO-1682 grenspaal nee Een van de twee grenspalen tussen Walcheren en Zuid-Beveland. Deze staat op de grens van de voormalige nee hoog groot behouden ja
Van Citterspolder. De andere paal staat op de grens met de Quarlespolder. Vierkante paal met punt, zonder
inscriptie.
CZZ-113 GEO-4068 dijken dijken Walcheren gedeeltelijk De buitenzijde van de dijk kent een helling van 1:3 tot 1:4, de helling van het binnentalud staat vaak iets steiler nee zeer hoog redelijk
ja
(1:2,5 tot 1:3). Grote delen van de dijken langs de Westerschelde zijn in gebruik als grasland om schapen te
groot
weiden. Overal moderne dijkbekleding zoals hydroblocks en basalton, onderaan de dijk nog basalt. Op de
Walcherse dijken langs de Westerschelde staan hier en daar houten dijkpalen.
CZZ-114 GEO-4074 fort Fort Rammekens Ritthem Het Fort Rammekens is in 1547 gebouwd, strategisch gelegen op het punt waar de Westerschelde, de Rijksmonument zeer hoog redelijk aanpassen ja
Welsinge (de toenmalige vaarroute naar Middelburg) en het Sloe samenkwamen. Dit fort, als eerste in
groot
Nederland gebouwd volgens de principes van de Italiaanse vestingbouw was oorspronkelijk opgetrokken in
een ruitvorm met op de buitenhoek een groot Italiaans bastion. Het fort onderging verscheidene verbouwingen.
De toegangspoort en twee halfbasations zijn nog oorspronkelijk. Van het Napoleontische aarden kroonwerk is
in 1944 het linkerbastion geheel en het middenbastion ten dele verdwenen. Het fort is aan de landzijde in een
wijde boog door wallen en een gracht omringd.
CZZ-115 GEO-4421 / bunker/tobroek Verteitigungsbereich Ritthem Vanaf 1942 bouwde de Duitse bezetter langs de kusten van Walcheren een aantal verdedigingswerken onder nee zeer hoog klein inpassen ja
ZL-VL-220
Vlissingen - Stützpunkt
de naam "Verteidigungsbereich Vlissingen", dat ten doel had de afsluiting van de Westerschelde zeker te
Rommel
stellen. "Stützpunkt Rommel", gerealiseerd op het oude Fort Rammekens, was hier een onderdeel van. Deze
werken maakten deel uit van de zg. "Atlantikwall", een complex van verdedigingswerken langs de Europese
westkust, bedoeld om een geallieerde invasie af te slaan. Op het noordelijk bastion van Fort Rammekens is
een tobroek voor een tankkoepel aanwezig en bij de aarden wal rond het fort nog een kleine bunker. Verder
van de dijk is nog een bunker en tankmuur aanwezig.
CZZ-116 geen nol Ritthem Restant van de zeedijk na bombardementen WO II. Begin van de nol is modern (basalton), daarna Petit granit nee zeer hoog klein inpassen ja
en basalt. Begroeid met gras en aan het binnentalud struiken.
CZZ-117 geen dijkpaal Ritthem Twee moderne houten dijkpalen. Een op de nol bij Rammekenshoek en een naast de caisson. Van boven geel nee hoog groot behouden
geschilderd. Genummerd met respectievelijk 31 en 27.
CZZ-118 GEO-4106 krekengebied Krekengebied bij Ritthem Het krekengebied bij Rammekenshoek is ontstaan bij een geallieerd bombardement in 1944 op de dijk. Door nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
Rammekenshoek
het snel binnenstromende water ontstond een krekengebied. Op 22 februari 1945 werd het gat in de dijk weer
groot
gedicht. Na de oorlog werd het gebied met loofbos beplant.
CZZ-119 GEO-4463 beplanting Landschapsplan Ritthem Beplanting landschapsplan Walcheren: beplanting, voornamelijk langs wegen, aangelegd volgens het
nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
Walcheren
landschapsplan van N.M. de Jonge bij de herverkaveling van Walcheren na WOII. Hier is de loofbeplanting
groot
rond het krekengebied ontstaan na het geallieerd bombardement in 1944.
CZZ-120 GEO-4077 caisson Caisson bij
Ritthem Bij de inundatie van Walcheren in 1944 waren door een geallieerd bombardement twee grote gaten in de dijk nee zeer hoog klein inpassen ja
Rammekenshoek
bij Rammekenshoek geslagen. Het oostelijke gat werd op 28 november 1945 gesloten door middel van een
betonnen invasieschip. Voor de sluiting van het westelijke gat, dat veel dieper was, werden twee Phoenix
caissons gebruikt, waaronder deze. Op 22 februari 1946 werd het dijkgat (het laatste op Walcheren) gesloten.
De caisson ligt in het zand en is goed zichtbaar. In 1990 is hier een monument geplaatst ter herinnering aan de
afsluiting in 1945.
CZZ-121 geen monument Ritthem Groot, wit geschilderd monument van beton, geplaatst in 1990. Plaatje met de tekst: "Door het geallieerde nee zeer hoog klein inpassen ja
bombardement van de dijk bij Rammekens op 7 oktober 1944 werd Walcheren geïnundeerd en later bevrijd.
Monument vervaardigd door Steef Roothaan op initiatief van de Stichting Monumenten Walcheren '40-'45.
Onthuld door de heer L.Cevaal op 4 oktober 1990".
CZZ-122 geen drijvers Ritthem Drie drijvers (beetles) die zijn gebruikt bij het dichten van het westelijk dijkgat in 1946. Dit gat was tijdens een nee zeer hoog klein inpassen ja
geallieerd bombardement in 1944 ontstaan. Bij vloed gedeeltelijk onder water.
CZZ-123 geen krib/strekdam
Ritthem Drie kleine dammen die op de kaart van 1910 al te zien zijn. Ze dienden ter verdediging van de kust. Slechs bij nee zeer hoog klein inpassen ja
(restant)
eb zichtbaar. Waarschijnlijk gedeeltelijk verwoest bij het geallieerd bombardement in 1944.
CZZ-124 GEO-4433 verdronken land Slikken van
Ritthem Op 7 oktober 1944 vond er op deze lokatie een bombardement plaats om een militaire inundatie te
nee hoog klein inpassen ja
Rammekenshoek
bewerkstelligen. Bij de sluiting van het dijkgat in 1946 is de nieuwe dijk een stuk landinwaarts gelegd. In de zo
ontstane inham heeft zich een slik gevormd. In het oostelijke deel van het slik, bij de nol, zijn duinen
aangegroeid. Bij eb zijn metalen voorwerpen uit WOII te zien.

waarCZZ-
gelegen in
beschrijving
beschermde
CHS-code (element)type naam
dering impact advies foto
code cluster
(cursief is overgenomen uit CHS-tekst)
status
totaal
CZZ-125 GEO-4107 fort Fort Zoutman Ritthem De Engelse invasie van 1809 bracht de toenmalige Franse machthebbers tot het inzicht dat het noodzakelijk nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
was om Vlissingen niet alleen aan de zeezijde te verdedigen, maar ook aan de landzijde. De Westerschelde
groot
zou worden versterkt als onderdeel van de kustverdediging. De Fransen versterkten daarom het landfront met
drie nagenoeg identieke verdedigingswerken, de zogenaamde Kroonwerken. Fort Zoutman (aanvankelijk Fort
Lacoste) bestond uit een aarden redoute in de vorm van een regelmatige zeshoek, voorzien van een natte
gracht. De Kroonwerken waren bij de val van het Franse keizerrijk slechts ten dele voltooid. Thans is enkel de
omtrek, de natte gracht, van de plattegond nog herkenbaar, hoewel vanaf de dijk nauwelijks door de begroeing
van bomen en struiken
CZZ-126 geen dijkpaal Ritthem Houten dijkpaal op het binnentalud van de dijk. Genummerd 24 516. nee hoog groot behouden ja
CZZ-127 GEO-4076 inlaag Ritthem Deze inlaag is aangelegd in 1678 en inundeerde bij de stormvloedramp in 1953. De ontstane bressen werden nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
met zakken zand afgesloten, na 3 weken was het overtollige water uit de inlaag verwijderd. Thans in gebruik als
groot
weiland, een klein deel is begroeid met bomen en er ligt een weg met knotwilgen doorheen. De inlaagdijk is een
grasdijk.
CZZ-128 geen krib/strekdam
Ritthem Op de kaart van 1910 lagen langs een groot deel van de kust bij Ritthem kribben om de kust te beschermen. nee zeer hoog klein inpassen ja
(restant)
Deze werden vanaf 1780 aangelegd. De meeste zijn inmiddels verdwenen, maar de restanten van deze stenen
dam liggen er nog.
CZZ-129 GEO-4083 suatiesluis Zuidersluis Ritthem Nadat in de 19e eeuw de Welzinge (de toegang tot de haven van Middelburg) was verzand en de
nee hoog groot behouden ja
Mortierepolder was bedijkt voldeed de Welzingse sluis aan de zuid-oostzijde van Walcheren niet meer voor de
suatie. In 1853 werd daarom aan de Zuidwatering de Zuidersluis met spuiboezem aangelegd . Oorspronkelijk
lag de sluis ca. 30 m westelijker. De Zuidersluis is een moderne sluis. Op het buitentalud van de dijk ligt een
gedenksteen van de oude sluis, in 1853 geplaatst door Heer Johan Jacob Sprenger.
CZZ-130 GEO-4081 spuiboezem Spuikom Ritthem Nadat in de 19e eeuw de Welzinge (de toegang tot de haven van Middelburg) was verzand en de
nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
Mortierepolder was bedijkt voldeed de Welzingse sluis aan de zuid-oostzijde van Walcheren niet meer voor de
groot
suatie. In 1853 werd daarom aan de Zuidwatering de Zuidersluis met spuiboezem aangelegd. Oorspronkelijk
lag de sluis ca. 30 m westelijker dan de huidige Zuidersluis. De spuiboezem was toen de helft kleiner, hij is later
naar het oosten toe uitgebreid.
CZZ-131 geen suatiesluis (restant) Ritthem Voormalige sluis van spuikom (in CHS is westelijke sluisdam als paalhoofd opgenomen GEO-4082). Nadat in nee zeer hoog klein inpassen ja
de 19e eeuw de Welzinge (de toegang tot de haven van Middelburg) was verzand en de Mortierepolder was
bedijkt voldeed de Welzingse sluis aan de zuid-oostzijde van Walcheren niet meer voor de suatie. In 1853 werd
daarom aan de Zuidwatering de Zuidersluis met spuiboezem aangelegd. Op de oostelijke dam ligt Vilvoordse
steen en aan het begin en op de kop basalt. Op de westelijke dam ligt Vilvoordse steen en basalt. De huidige
sluis ligt ca. 30 m oostelijk.
CZZ-132 geen grenspaal grensscheiding der Ritthem In de Napeoleontische tijd is een serie van 16 houten palen neergezet om de toenmalige grenzen van de stad nee zeer hoog groot behouden ja
stad Vlissingen
aan te geven. Deze zijn rond 1820 vervangen door arduinen palen, in 1966 werd een aantal van deze palen
vervangen. Vier Palen waren voorzien van het opschrift: 'Grensscheiding de Stad Vlissingen' . Dit is Paal 16
met inscriptie.
CZZ-133 GEO-4087 fort Fort de Ruyter Ritthem Het eerste Fort de Ruyter was een redoute, aangelegd door de Fransen voor de Engelse invasie van 1809. Het nee zeer hoog redelijk aanpassen ja
werk, toen Fort Saint-Hillaire geheten, had de vorm van een onregelmatige zevenhoek en was omgeven door
groot
een natte gracht. Na 1809 zou het deel gaan uitmaken van nieuw Franse kustverdedigingswerken aan de
Westerschelde. Onder Nederlands bewind werd het fort herdoopt in Fort de Ruyter; in de 19e eeuw is het
afgebroken. Aarden wallen nog aanwezig, volledig begroeid. Nu in gebruik als naturistencamping.
CZZ-134 ZL-VL-218 fort Pantserfort de Ruyter Ritthem In slechte toestand verkerende betonnen resten van het laatst gebouwde Nederlandse kustfort. De bouw werd nee hoog redelijk aanpassen ja
stopgezet, waardoor het fort niet af is. Het ligt naast het oude fort de Ruyter in het gras.
groot
CZZ-135 geen dijkpaal Ritthem Twee houten dijkpalen laag op het buitentalud van de dijk, nog oude bekleding van basalt. Genummerd 38 100 nee hoog groot behouden
en 38 000.
CZZ-136 GEO-4426 / bunker/tobroek Verteitigungsbereich Ritthem Aan de buitenhaven, twee gietijzeren koepelkazematten (Nederlandse makelij, hergebruikt door de bezetter), nee zeer hoog groot behouden ja
ZL-VL-212-A
Vlissingen - Stutzpunkt
een tobroek, een bunker van het type "Verstärkt Feldmassig". Als vervanging voor gestort beton kunnen prefab
Nettelbeck III
betonblokken ("Formsteine"), gebruikt zijn. Vanaf 1942 bouwde de Duitse bezetter in het strategisch belangrijke
havengebied van Vlissingen een aantal verdedigingswerken onder de naam "Kernwerk Vlissingen". Dit
Kernwerk maakte deel uit van het "Verteidigungsbereich Vlissingen" en fungeerde als een reduit. Mocht
Vlissingen vallen, dan kon de verdediging van de toegang tot de haven vanuit het Kernwerk worden voortgezet.
Het "Stützpunkt Nettelbeck III", was hier een onderdeel van. Deze werken maakten deel uit van de
"Atlantikwall", een complex van verdedigingswerken langs de Europese westkust, bedoeld om een geallieerde
invasie af te slaan. Terrein in gebruik als oefenlocatie voor de brandweer.
CZZ-137 geen kanon Ritthem Kanon op het oefenterrein van de brandweer aan de Buitenhaven van Vlissingen. nee zeer hoog groot behouden ja
CZZ-138 geen anker Ritthem Oud anker op het oefenterrein van de brandweer aan de Buitenhaven van Vlissingen. nee zeer hoog groot behouden ja
53

BIJLAGE 3 Overzichtskaart clusters
54

BIJLAGE 4 Logboek
55

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
56
Projectlog
versie 25 november 2009
In dit projectlog worden alle initiatieven,
besluiten en vervolgstappen die tijdens vergaderingen met
verschillende partijen genomen zijn, op een rij gezet.

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
Opdrachtverstrekking: 29 juli 2009
Start project 29 juli 2009
Oplevering: 23 december 2009
Opdrachtgever: Waterschap de Zeeuwse Eilanden (contactpersoon dhr. Raymond
Derksen, leidinggevende dhr. ir. Coen Verhoeve)
Opdrachtnemer: Dorp, Stad & Land
Projectnummer DSL: 202ZEE09
Eindverantwoordelijke: dhr. ir. Frans van den Meiracker
Projectcoördinator: dhr. dr. GerhardMark van der Waal
Projectmedewerker: mw. drs. Anoek Claessens
IT-medewerker dhr. Martijn Snel
Projectondersteuning dhr. Ruud Kuipéri
Leeswijzer
Per log wordt aangegeven welke de betrokken partijen aanwezig zijn geweest en de genomen
besluiten en vervolgstappen. Deze logs moeten worden gelezen als zeer beknopte uittreksels van
de originele digitale bestanden zoals notulen en rapporten van vergaderingen die hebben
plaatsgevonden. Inhoudelijke zaken worden daarom niet in deze projectlog beschreven.
Doel
Het algemene doel van dit project (de totale opgave) is om de toekomst van cultuurhistorisch
waardevolle elementen en clusters die grenzen op of aan de zeeweringen van Zeeland tijdens en
na de dijkverbeteringwerken veilig te stellen.
Dit project (de totale opgave) kent vier doelstellingen:
om de cultuurhistorisch waardevolle objecten, elementen en clusters in dijkvakken in de
overige lengte van de zeedijk op een zelfde wijze te inventariseren als die van de
Oosterschelde (2008);
om een bruikbaar (digitaal) totaaloverzicht te krijgen van de cultuurhistorisch waardevolle
objecten, elementen en clusters in dijkvakken waar de dijkversterking reeds uitgevoerd is,
in uitvoering is en nog aangepakt zal worden;
om de inventarisatie uit te breiden naar het landinwaartse talud van de zeedijk met het oog
op de dijkverhoging en –verbreding;
om voorziening te maken voor publieke betrokkenheid, m.n. bij het verzamelen van lokale
kennis over objecten, elementen en clusters en bij het doorlopend actualiseren van de
data.
Het specifieke doel van dit project is om het bovenstaande uit te voeren voor het landsdeel de
Zeeuwse Eilanden. Deel A van dit project wordt separaat uitgewerkt als eerste stap in 2009. Het
betreft het volgende deel van de zeewering:
de Westerschelde, vanaf het Schelde-Rijnkanaal tot de Buitenhaven
Vlissingen.
Kennis en inzicht ten behoeve van veiligstelling van cultuurhistorisch waardevolle objecten en
elementen zal in dit onderzoek worden opgebouwd middels een verdieping van de inventarisatie
van de CHS Zeeland (DSL, 2006). Hierbij worden de specifieke kenmerken van de afzonderlijke
objecten en elementen nader beschreven. Clusters worden in het vervolgproject (dat in het
vooruitzicht gesteld is) meegenomen.
Ten slotte worden eventuele negatieve effecten en risico’s van de dijkverbeteringwerken op de
objecten en elementen geïdentificeerd, geëvalueerd en beschreven.
Resultaten
De resultaten van dit deelproject zijn tweeledig:
1. Het belangrijkste resultaat is een gedetailleerde kaartlaag (GIS) waarop de objecten en
elementen ingetekend zijn en waaraan een gestructureerde database met de
detailbeschrijvingen, foto’s, waardestellingen en handhavingprioriteiten van objecten en
elementen hangen.
2. Hiernaast komt een werkverslag (niet te verwarren met het rapport Cultuurhistorie aan de
Oosterscheldedijken, 2008), met o.a. een korte beschrijving van de werkwijze en een
opsomming van de typen objecten/elementen en de verschillende waarderingen.
57

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
Begeleidingsgroep
drs. mw. B.I. Sens - Provincie Zeeland
drs. dhr. C.A.M. van Rooijen - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
mw. M. Bakker - Rijkswaterstaat Zeeland, Directie Wegen en Verkeer
dhr. G.J. Wijkhuizen / ing. dhr. R.H.M. van de Voort - Projectbureau Zeeweringen
dhr. A. Beenhakker - Heemkundige Kring de Bevelanden
Contactpersonen
Dhr. Raymond Derksen (Waterschap de Zeeuwse Eilanden, beleidsmedewerker
Planvorming Waterkeringen en Wegen)
Dhr. Coen Verhoeve (Waterschap de Zeeuwse Eilanden, afdelingshoofd afdeling Beheer en
Planvorming Waterkeringen en Wegen)
Mw. Anoek Claessens (Dorp, Stad en Land, projectmedewerker)
Dhr. GerhardMark van der Waal (Dorp, Stad en Land, projectcoördinator)
Gebruikte afkortingen:
58
RD Raymond Derksen
CV Coen Verhoeve
GM GerhardMark van der Waal
AC Anoek Claessens
RK Ruud Kuipéri
DSL Dorp, Stad en Land
WZE Waterschap de Zeeuwse Eilanden

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
INHOUDSOPGAVE
2009/06/22 – telefonisch contact R. Derksen en GM van der Waal............................................................. 60
2009/07/09 - WZE (in persoon van R. Derksen) nodigt DSL in gesprek met GM van der Waal uit een offerte uit
te brengen (Middelburg)....................................................................................................................... 60
2009/07/14 – DSL stuurt R. Derksen concept opdrachtomschrijving .......................................................... 60
2009/07/20 – overleg GM van der Waal, R. Derksen en C. Verhoeve (Middelburg)....................................... 60
2009/07/22 – GM van der Waal stuurt R. Derksen en C. Verhoeve conceptofferte ....................................... 60
2009/07/27 – DSL verstuurt definitieve offerte CZZ, Zeeuwse Eilanden, deel A. .......................................... 60
2009/07/29 – WZE verleent DSL schriftelijk opdracht uitvoeren CZZ, Zeeuwse Eilanden, deel A.................... 60
2009/08/03 – teamoverleg AC en GM .................................................................................................... 60
2009/08/24 – teamoverleg AC en GM .................................................................................................... 60
2009/08/26 – eerste velddag (verkennend) ............................................................................................ 60
2009/09/07 – overleg R. Derksen, GM van der Waal en A. Claessens ......................................................... 60
2009/09/09 – e-mail R. Derksen naar GM van der Waal en A. Claessens .................................................... 61
2009/09/14 – telefonisch contact GM van der Waal en R. Derksen............................................................. 61
2009/10/06 – teamoverleg AC en GM .................................................................................................... 61
2009/10/07 – vergadering Begeleidingsgroep bij WZE in Middelburg.......................................................... 61
2009/10/14 – A.Claessens verstuurt uitnodigingen voor workshop CZZ, Westerschelde noordoever............... 61
2009/10/22 – A. Claessens stuurt R. Derksen tussentijds verslag .............................................................. 61
2009/10/26 – teamoverleg AC en GM .................................................................................................... 61
2009/11/02 - overleg R. Derksen, GM van der Waal, Vincent Voorhoeve en A. Claessens ............................. 61
2009/11/17 – workshop ‘Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’ in Goes.............. 61
2009/11/30 – rapport ‘Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’ ............................. 62
59

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
2009/06/22 – telefonisch contact R. Derksen en GM van der Waal
Vervolg op Cultuurhistorie aan de Oosterscheldedijken. Primaire waterkeringen: Westerschelde, Noordzee,
Veerse Meer. Afspraak gemaakt voor overleg op 9 juli.
2009/07/09 - WZE (in persoon van R. Derksen) nodigt DSL in gesprek met GM van der Waal uit een
offerte uit te brengen (Middelburg)
WZE nodigt DSL uit een offerte uit te brengen voor een onderzoek naar de impact van de zeedijkversterking in
Zeeland op de aanwezige cultuurhistorisch waardevolle objecten en gebieden, als vervolg op het DSLonderzoek
Cultuurhistorie Zeeweringen Oosterschelde (2008). Twee offertes: Zeeuws Vlaanderen en Zeeuwse
Eilanden.
2009/07/14 – DSL stuurt R. Derksen concept opdrachtomschrijving
DSL stuurt RD aangevulde opdrachtomschrijving voor onderzoek naar de impact van de zeedijkversterking in
Zeeland op de aanwezige cultuurhistorisch waardevolle objecten en gebieden, voor primaire waterkeringen in
heel Zeeland
2009/07/20 – overleg GM van der Waal, R. Derksen en C. Verhoeve (Middelburg)
Offerte Zeeuws-Vlaanderen besproken.
Besluiten en vervolgstappen:
- deel Zeeuws-Vlaanderen wordt uitgesteld omdat waterschap Zeeuws-Vlaanderen en waterschap
de Zeeuwse Eilanden bezig zijn met een fusie, nu alleen noordoever Westerschelde doen;
- wegens krap budget kan in 2009 slechts een deel van de opdracht worden toegekend. In 2010
mogelijk een vervolg;
- offerte voor een ‘weringwiki’ mogelijk later;
- objecten achter dijk mogelijk later aan bod (bij dijkverhoging);
- het delen van verantwoordelijkheid voor cultuurhistorie opnemen in plan voor langere termijn.
2009/07/22 – GM van der Waal stuurt R. Derksen en C. Verhoeve conceptofferte
CZZ deel A. Dit betreft de zeeweringen langs de noordzijde van de Westerschelde, vanaf het Schelde-Rijnkanaal
tot de Buitenhaven Vlissingen.
Vervolg: reactie van WZE
2009/07/27 – DSL verstuurt definitieve offerte CZZ, Zeeuwse Eilanden, deel A.
2009/07/29 – WZE verleent DSL schriftelijk opdracht uitvoeren CZZ, Zeeuwse Eilanden, deel A.
Vervolg: DSL start project op. Projectmedewerker Anoek Claessens, projectcoördinator GM van der Waal.
Literatuuroriëntatie, historisch kaartonderzoek en voorbereiding veldwerk gestart;
2009/08/03 – teamoverleg AC en GM
Planning gemaakt. Clusters zijn niet in offerte opgenomen, misschien in vervolgproject.
Besloten:
- clusters wel al bij het veldwerk mee te nemen omdat we maar één keer over de dijk lopen. Wel
onderscheiden en op kaart zetten.
- GM en John Bohnen (fotograag DSL) gaan eerste dagdeel veldwerk mee om advies te geven
- RK gaat mee op veldwerk als veldassistent
2009/08/24 – teamoverleg AC en GM
Waarderingskader vastgelegd (obv CZO-onderzoek).
Besloten: workshop in Goes op 19 november, evt. 17 november.
2009/08/26 – eerste velddag (verkennend)
AC, RK doen veldwerk bij Hansweert, Kruiningen. GM en John Bohnen (fotograaf DSL) gaan halve dag mee en
geven advies.
2009/09/07 – overleg R. Derksen, GM van der Waal en A. Claessens
Planning en voortgang project besproken. Samenstelling Begeleidingsgroep besproken.
Besluiten en vervolgstappen:
- DSL stelt uitnodiging voor Begeleidingsgroep op, WZE zal deze versturen
- Historische verenigingen wordt gevraagd kennis te delen, DSL stelt brief op, WZE verstuurt
- RD stuurt AC contactgegevens Bert Slief (voor verkrijgen van GIS-bestanden, digitale oude
kaarten en luchtfoto’s), Daniël Obbink (archief waterschap bij Zeeuws Archief) en Ignaas
Bisdom (over integratie DSL-materiaal in systeem waterschap)
- 7 okt. 13.00 uur presentatie begeleidingsgroep bij WZE in Middelburg
- 2 nov. 12.30 uur overleg WZE en DSL bij DSL in Rotterdam
60

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
- 14 dec. 14.00 uur overleg WZE en DSL bij WZE in Middelburg
2009/09/09 – e-mail R. Derksen naar GM van der Waal en A. Claessens
CV heeft aangegeven dat er komende maanden meer duidelijkheid komt over beschikbaar budget vanaf 2010
voor overige gebieden.
2009/09/14 – telefonisch contact GM van der Waal en R. Derksen
Besloten om de workshop op dinsdag 17 november bij de vestiging van DSL in Goes te houden.
2009/10/06 – teamoverleg AC en GM
Inhoud rapport besproken (eenvoudiger dan CZO (Cultuurhistorie aan de Oosterscheldedijken), want geen
definitieve waarderingen en geen eindrapport).
2009/10/07 – vergadering Begeleidingsgroep bij WZE in Middelburg
Aanwezigen:
mw. M. Bakker (Rijkswaterstaat Zeeland, Directie Wegen en Verkeer)
dhr. A. Beenhakker (Heemkundige Kring de Bevelanden)
mw. A. Claessens (Stichting Dorp, Stad en Land)
dhr. R. Derksen (Waterschap de Zeeuwse Eilanden)
dhr. C.A.M. van Rooijen (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
mw. B.I. Sens (Provincie Zeeland)
dhr. GM van der Waal (Stichting Dorp, Stad en Land)
dhr. G.J. Wijkhuizen als vervanger voor dhr. R. van de Voort (Projectbureau Zeeweringen)
- PowerPoint-presentatie door RD, GM en AC: achtergrond van project, projectopzet, casus cluster
(Hansweert).
- Discussie
- Positief advies door Begeleidingsgroep
- Vervolg: dit was enige BG-bijeenkomst, maar leden zijn ook uitgenodigd voor workshop 17 nov.
2009/10/14 – A.Claessens verstuurt uitnodigingen voor workshop CZZ, Westerschelde noordoever
Uitnodiging verstuurd naar leden van de Begeleidingsgroep, historische verenigingen in de regio e.d.
2009/10/22 – A. Claessens stuurt R. Derksen tussentijds verslag
Tussentijds verslag bestaat uit: database elementen en jpegs van de GIS-kaart
2009/10/26 – teamoverleg AC en GM
Inhoud workshop besproken.
AC geeft aan niet beschikbaar te zijn voor het eventueel vervolgproject.
2009/11/02 - overleg R. Derksen, GM van der Waal, Vincent Voorhoeve en A. Claessens
Voortgang project besproken, tussentijds verslag. Inhoud workshop besproken. Opzet artikel voor in PZC
besproken.
Besluiten en vervolgstappen:
RD heeft nog wat kleine textuele aanpassingen voor de database en zal deze via mail doorgeven.
AC past artikel aan en stuurt naar de PZC. Communicatieadviseur Daniëlle Laing (WZE) zal
contactpersoon zijn en doorverwijzen naar RD of AC.
RD hoort 9 december of hij mag blijven werken in deze functie. Hij mailt dan over de uitslag.
Bij de workshop zal een datum gepland worden voor begin januari om het vervolg te bespreken.
Eind deze maand zal DSL het concepteindverslag naar RD sturen.
2009/11/17 – workshop ‘Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’ in Goes
Aanwezigen:
mw. dhr. Ad Beaufort (Waterschap Zeeuwse Eilanden)
dhr. Ad Beenhakker (Heemkundige Kring de Bevelanden)
mw. Anoek Claessens (Dorp, Stad en Land)
dhr. Raymond Derksen (Waterschap Zeeuwse Eilanden)
mw. Nathalie van Jole (Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland)
dhr. Aad de Klerk (Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland)
mw. Dicky de Koning (Archeologische Werkgemeenschap Nederland)
dhr. Bernard Meijlink (Walcherse Archeologische Dienst)
mw. Berit Sens (Provincie Zeeland)
mw. Carolien Sinke (gemeente Reimerswaal)
dhr. Roy van de Voort (Projectbureau Zeeweringen)
dhr. GerhardMark van der Waal (Dorp, Stad en Land)
61

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
- PowerPoint-presentatie door GM (‘ hoe raakt het nieuwe monumentenbeleid en kennisontwikkeling de
Zeeuwse dijken?’) en AC (voorlopige resultaten van het onderzoek).
- In groepjes en samen nagedacht over wat er met de dijken en cultuurhistorische elementen op en langs de
dijken moet gebeuren bij (mogelijke) dijkverzwaringen. Wie is er verantwoordelijk en welke rol kunnen de
deelnemers van de workshop daarin spelen?
2009/11/30 – rapport ‘Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’
Oplevering bestaat uit twee gebonden exemplaren van het bovengenoemde rapport, een GIS-kaart met
gekoppelde digitale database, een dvd met al het fotomateriaal, verslagen van de vergadering van de
Begeleidingsgroep en de workshop en dit projectlog.
62

BIJLAGE 5 rapportage bijeenkomst Begeleidingsgroep
63

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
64
Rapportage bijeenkomst Begeleidingsgroep
Over Cultuurhistorie aan de Zeeweringen Zeeland
7 oktober 2009
bij Waterschap Zeeuwse Eilanden te Middelburg
Presentie
Aanwezig:
mw. Margret Bakker (Rijkswaterstaat, Directie Wegen en Verkeer)
dhr. Ad Beenhakker (Heemkundige Kring de Bevelanden)
mw. Anoek Claessens (Dorp, Stad en Land, verslag)
dhr. Raymond Derksen (Waterschap Zeeuwse Eilanden)
dhr. Cees van Rooijen (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
mw. Berit Sens (Provincie Zeeland)
dhr. GerhardMark van der Waal (Dorp, Stad en Land)
dhr. Gert Jan Wijkhuizen (Projectbureau Zeeweringen)
Doel van de bijeenkomst
Begeleidingsgroep op de hoogte brengen van project (achtergrond, uitgangspunten,
planning, beoogde resultaten draagvlak en methode) en advies van Begeleidingsgroep
krijgen.
Agenda
1. Presentatie met powerpoint door Raymond Derksen, GM van der Waal en Anoek
Claessens
2. Discussie en rondvraag

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
1. Presentatie met powerpoint door Raymond Derksen, GM van der Waal
en Anoek Claessens
Raymond Derksen leidt de vergadering en geeft het programma en de doel van de
Begeleidingsgroep. GM van der Waal bespreekt achtergrond, uitgangspunten, aanpak en
planning van het project en Anoek Claessens geeft uitleg over de beoogde resultaten, het
verkrijgen van draagvlak en de methode. (zie powerpointpresentatie).
2. Discussie
Anoek geeft aan het eind van de presentatie aan dat op de dijken vrijwel geen oude
dijkbekleding meer te vinden is, maar op nollen, kribben, oude haventjes, sluizen e.d. nog
wel, evenals palenrijen. Cees van Rooijen vraagt hoe met die houten palen wordt omgegaan,
allemaal vervangen? Raymond Derksen geeft aan dat af en toe een aantal palen vervangen
als dat nodig is.
GM van der Waal: De dijken konden niet per dijkvak geïnventariseerd worden in verband
met een krap budget, als het gaat om dijkbekleding, palen e.d. zijn wel allemaal
geïnventariseerd.
Raymond Derksen: Alle dijkbekleding is vernieuwd, maar onderaan de dijk ligt vaak nog wel
basalt, dit kan gehandhaafd worden.
Bij kribben, nollen haventjes e.d. gaat het waterschap consoliderend te werk, alleen als er
door storm de bekleding beschadigd (Vilvoordse Steen is bijvoorbeeld erg zacht en
beschadigd relatief snel).wordt er nieuwe bekleding toegepast. Bij het vernieuwen van de
dijkbekleding is het waterschap vrijwel altijd achterlangs gegaan, waardoor de oude
dijkbekleding gespaard is gebleven.
Cees van Rooijen: Clusters krijgen een hogere waardering als ze in een belvedèregebied
liggen, is er ook aan gedacht naar nationale landschappen te denken? Anoek Claessens: Ja
hier is wel over nagedacht, het nationale landschap in dit traject valt binnen het
belvedèregebied, maar om clusters die zowel binnen belvedèregebied als nationaal landschap
liggen extra punten te geven lijkt me niet heel zinvol en maakt de waardering erg complex.
Cees van Rooijen: eens.
Cees van Rooijen: Zijn er naar aanleiding van de brief voor kennis delen al reacties
gekomen? En worden die toegevoegde elementen nog in het veld geïnventariseerd? Anoek
Claessens: slechts één telefoontje, maar organisaties hebben nog tot 12 okt. de tijd. GM van
der Waal: Als er nog elementen aangedragen worden kunnen deze nog worden bezocht,
maar misschien stellen we dit uit naar het vervolgproject volgend jaar.
Raymond Derksen: Bij de dijkverzwaringen wordt de dijk hoger, het talud flauwer en de dijk
dus een stuk breder.
Raymond Derksen: In dec. zal er meer bekend zijn over een eventueel vervolgtraject.
Waterschap zit nu midden in een fusie, maar de insteek is om vanaf 2010 de rest van
Zeeland te doen (ook de meerdijken), evt. weer in deeltrajecten.
Anoek Claessens: 17 november is de workshop in Goes, alle leden van de BG zijn hier ook
voor uitgenodigd.
GM van der Waal: zijn er vergelijkbare projecten voor zeeweringen in NL? Cees van Rooijen:
voor zover bekend niet, wel voor rivieren.
GM van der Waal en Cees van Rooijen: Het lijkt ons goed als de VNG en de waterschappen
samenwerken om cultuurhistorie op een gedetailleerder niveau dan de CHS te inventariseren
en waarderen. De regionale Welstands- en monumentenorganisaties zouden hier ook een rol
in kunnen spelen.
Er is geen wettelijk kader voor bescherming van elementen zoals Muraltmuren. GM van der
Waal: MoMo (Modernisering Monumentenzorg) is voor ons erg relevant. Alle belangen
moeten zo vroeg mogelijk worden ingebracht, nu is er al verplicht archeologisch onderzoek.
Berit Sens: Er zal minder wettelijk beschermd worden en meer onderzoeksplicht komen.
65

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
66
Cultuurhistorie meer inventariseren en kijken hoe je er in je plannen mee omgaat. Dat is ook
beter dan later in het proces aan de noodrem trekken als een object verbouwd/gesloopt gaat
worden.
Context is ook belangrijk, nu kunnen bijvoorbeeld rond een kasteel torenflats gebouwd
worden.
Ad Beenhakker: Historische vereningen proberen daarom permanent overleg met instanties
zoals natuurmonumenten te krijgen.
BG-leden: Zo te zien zijn jullie goed op weg dus ga zo door. En jullie hebben natuurlijk ook
het vorige project (Oosterschelde) als voorbeeld.
Dit was de enige bijeenkomst van de Begeleidingsgroep, ze zijn wel nog uitgenodigd voor de
workshop Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever’ op 17 november
in Goes. Als er een vervolgproject komt in 2010 zullen ze weer gevraagd worden deel te
nemen aan de Begeleidingsgroep.

BIJLAGE 6 rapportage workshop Cultuurhistorie Zeeweringen
Zeeland, Westerschelde noordoever
67

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
68
Rapportage Workshop
Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland, Westerschelde noordoever
17 november 2009
bij Stichting Dorp, Stad en Land te Goes
Presentie
Aanwezig:
dhr. Ad Beaufort (Waterschap Zeeuwse Eilanden)
dhr. Ad Beenhakker (Heemkundige Kring de Bevelanden)
mw. Anoek Claessens (Dorp, Stad en Land, verslag)
dhr. Raymond Derksen (Waterschap Zeeuwse Eilanden)
mw. Nathalie van Jole (Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland)
dhr. Aad de Klerk (Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland)
mw. Dicky de Koning (Archeologische Werkgemeenschap Nederland)
dhr. Bernard Meijlink (Walcherse Archeologische Dienst)
mw. Berit Sens (Provincie Zeeland)
mw. Carolien Sinke (gemeente Reimerswaal)
dhr. Roy van de Voort (Projectbureau Zeeweringen)
dhr. GerhardMark van der Waal (Dorp, Stad en Land, gespreksleider)
Doel van de bijeenkomst
Nadenken over wat er met de dijken en cultuurhistorische elementen op en langs de
dijken moet gebeuren bij (mogelijke) dijkverzwaringen. Wie is er verantwoordelijk en
welke rol kunnen de deelnemers van de workshop daarin spelen?
Agenda
1. Verwelkoming en introducties
2. Presentaties
3. Sessie 1:
Welke behoeften zijn er?
Wie weet het /wie kan het?
4. Sessie 2:
Samen naar de toekomst! (wensbeeld / visie)
Toekomst van elementen en clusters (wat, wie en hoe?)
5. Conclusies
6. Sluiting

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
1. Verwelkoming en introducties
GerhardMark van der Waal, de coördinator van dit project, heet iedereen hartelijk
welkom. Voor dit deel van het project zal er maar een vergadering van de stuurgroep
en ook een workshop zijn. Het betreft immers maar een gedeelte van de
Westerschelde (noordoever) en dat betekent dat er geen goede afweging gemaakt kan
worden – als de Westerschelde af is kan dat wel.
Hierna stellen alle aanwezigen zichzelf voor.
2. Presentaties
GerhardMark van der Waal houdt een presentatie over hoe het nieuwe
monumentenbeleid en kennisontwikkeling de Zeeuwse dijken raakt. Daarna
presenteert Anoek Claessens de voorlopige resultaten van het onderzoek. De
deelnemers van de workshop hebben hier allen hand-outs van ontvangen.
Aad de Klerk vraagt zich af welke rol de dijk in het geheel speelt. Alle elementen liggen
op en langs de dijk, de dijk is een soort ketting die ze verbindt. Niet dat ze
rijksmonument moeten worden, maar ze zijn wel van waarde. Bernard Meijlink vraagt
zich af of het wel een optie is om daarover na te denken, de veiligheid staat voorop en
de dijken zullen dan toch moeten worden verhoogd.
Ad Beaufort geeft aan dat de veiligheid van de dijken inderdaad gewaarborgd moet
blijven, maar dat er soms andere oplossingen te vinden zijn. Fort Ellewoutsdijk is
destijds bijv. buitengedijkt. De dijk die erachter langs liep is verhoogd, zodat het fort
beter behouden bleef.
Ad Beenhakker: dat is een mooi voorbeeld, maar natuurlijk niet altijd mogelijk.
Ad Beaufort: bij de inlaagdijk ten noorden van Hoedekenskerke zou men er
bijvoorbeeld ook voor kunnen kiezen om de inlaagdijk stormbestendig te maken, en de
zeedijk met rust te laten. Beide dijken hebben dan een zeekerende functie. Maar ook
dat is een ingrijpende ingreep voor het landschap. Er zijn soms ook geavanceerde
oplossingen te bedenken, waardoor de dijk niet hoeft te worden verzwaard, maar deze
kunnen in de toekomst voor problemen zorgen. Als voorbeeld noemt hij de damwanden
in New Orleans.
Aad de Klerk geeft aan dat er al zoveel is verdwenen in de loop der jaren, wat er nu
nog over is, is over van een selectieproces van eeuwen. Dus alles wat er nog staat is al
bijzonder vanwege de zeldzaamheid.
Berit Sens: bijvoorbeeld de tijhaventjes, daar zijn er enorm veel van geweest. Als er
nu nog 6 zijn en je kiest ervoor om er 4 te behouden lijkt het veel, maar dan blijft er
nog maar heel weinig over van wat er vroeger was.
Aad de Klerk: Zeldzaamheid wordt dan een heel belangrijk criterium. Als je ze nu niet
als belangrijk waardeert zullen ze verdwijnen. Hoewel ze nu niet acuut bedreigd
worden.
Raymond Derksen geeft aan dat er net twee dijkverzwaringen zijn uitgevoerd, bij de
Zimmermanpolder en bij Kruiningen. De volgende dijkvakken die op de planning staan
zijn de dijk bij Hoedekenskerke en de dijk bij de Van Hattumpolder.
Ad Beaufort: Hoedekenskerke wordt lastig, omdat aan de binnenkant van de dijk de
spoorlijn Goes-Borsele er vlak langs ligt, deze lijn is Rijksmonument. Verbreding
landwaarts is dus een probleem, maar zeewaarts ook, omdat op het buitentalud een
wachtlokaal uit 1930 staat van de veerhaven, en deze heeft ook cultuurhistorische
waarde.
69

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
70
3. Sessie 1
De groep wordt in twee groepen opgedeeld, in groep 1: Ad Beaufort, Raymond
Derksen, Berit Sens, Carolien Sinke, Roy van de Voort en GerhardMark van der Waal.
In groep 2: Ad Beenhakker, Anoek Claessens, Nathalie van Jole, Aad de Klerk, Dicky de
Koning en Bernard Meijlink.
Groep 1:
Kennis
Er is behoefte aan een aanvulling op de CHS, zoals nu is gebeurd. Dit is van belang
voor het waterschap. Er moet duidelijkheid komen over wat echt waardevol is.
Technische kennis is bij het archief van het waterschap aanwezig. Er is vrij veel
historisch materiaal aanwezig in archieven e.d., er moet alleen wel iemand zijn die het
ordent. Ook bij gemeenten is veel kennis aanwezig, maar moeilijk naar boven te
krijgen.
Er zou een stukje in lokale bladen kunnen komen, in Tijdingen (provincie), nieuwsbrief
Zeeweringen.
Beleid
Gemeenten moeten vooral het beleid voor de cultuurhistorische elementen en clusters
maken. Daarnaast ook provincie en waterschap. Misschien kan er meer worden
opgenomen in bestemmingsplannen.
Provincie en gemeenten moeten duidelijk ‘monumenten’ aanwijzen.
Beleid moet niet alleen door overheid gemaakt worden, particuliere groepen moeten
meedenken. Het beleid wordt daardoor breder gedragen en onderbouwd.
Er moet meer duidelijkheid komen over wijze hoe om te gaan met cultuurhistorie
binnen projecten (dijkversterkingen).
Ontwikkeling
De beleving van het object is belangrijk, er moet draagvlak voor het object zijn, dan
kan er ook een motivatie zijn tot behoud. Zorgen voor draagvlak.
Inpassing is van belang, niet alleen solitaire objecten bewaren. Misschien kunnen er
nog technische innovaties komen waardoor elementen en clusters beter behouden
kunnen worden.
Carolien Sinke: Haventje van Waarde en het sluizencomplex van Hansweert behouden.
Handhaving
Er moet nu een goede inventarisatie en waardering gemaakt en gebruikt worden. Met
MoMo zijn er meer verplichtingen. De overheid is verantwoordelijk voor handhaving.
Groep 2:
Kennis: welke behoefte is er aan kennis en wie heeft kennis?
Er is een overzicht nodig van alle elementen, zoals dat nu gemaakt is, maar
diepgaander onderzoek kan beter pas gedaan worden als elementen acuut bedreigd
worden, omdat het anders erg veel tijd en geld gaat kosten.
Maar als elementen acuut bedreigd worden is tijd erg belangrijk, de kennis moet er wel
op tijd zijn. Soms kan het lang duren voordat de juiste kennis naar boven is gehaald.
In het archief van het waterschap is veel technische kennis opgeslagen, alleen moeilijk
om naar boven te krijgen, dus tijdrovend.
Als er plannen zijn voor dijkversterkingen moeten een aantal deskundigen door het
waterschap bijeengebracht worden.
De groep vindt dat niet gewacht moet worden met waardering tot de hele
Westerschelde in kaart is gebracht, dan kan het voor elementen in een aantal
dijkvakken al te laat zijn. Als elementen en clusters nu niet als zeer waardevol worden

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
aangemerkt, zullen ze niet de aandacht krijgen die ze verdienen en kunnen ze verloren
gaan.
Er moet meer kennis komen over de relatieve zeldzaamheid van de tijhavens.
De kust van de gemeente Sluis is volgens Dicky de Koning al geïnventariseerd door
Waterschap Zeeuws Vlaanderen.
Heemkundige kringen hebben niet gestructureerd kennis, er is meer te vinden bij
dorpsraden, en de dorpskronikeur.
Beleid: welke behoefte is er aan beleid en wie moet dit maken?
Wie beheert de elementen? Dat draait vaak om geld. In jaarlijkse kadernota’s van
overheden zou geld gereserveerd moeten worden voor beheer van ch-elementen.
Beheer en beleid ligt bij verschillende overheden (gemeenten, provincie, waterschap,
rijk), dat maakt goed beleid en beheer lastig. Dijken hebben een beheersplan, zou daar
geen samenhangend beleid in kunnen komen?
Idealiter zou er één partij eindverantwoordelijk moeten zijn, maar niemand wil die taak
op zich nemen.
Ontwikkeling
Belangrijk is of je een nieuwe bestemming kan vinden voor de elementen (behoud door
ontwikkeling, Belvedere).
Aad de Klerk: Voorlichting is ook belangrijk, niet alleen door middel van borden en
fietsroutes, maar er zou ook meer gepubliceerd moeten worden. Over de
Oosterschelde verschijnt bijv. het boek Perkoenpaaltjes, zoiets zou er voor de
Westerschelde ook moeten komen.
Kunst als invalshoek is ook een goede manier om een beeld vast te leggen en de dijken
onder de aandacht te brengen. Schilders hebben de kust vanaf de Noordzee
geschilderd, ook omdat deze kust een ander aanzicht krijgt. Zoiets zou voor de
Westerschelde ook kunnen.
De clusters zijn het belangrijkst om te ontwikkelen, dus belangrijk is dat deze verder
uitgewerkt worden.
De watersnoodramp van ’53 leeft nog steeds erg onder de bevolking. Toch is dit in het
landschap weinig terug te vinden. Er is één monument langs de Westerschelde, bij Den
Inkel, hier ligt ook een weel ontstaan tijdens deze ramp, verder geen informatieborden
e.d. te vinden. Daar zou iets mee gedaan kunnen worden.
Handhaving:wie moet er handhaven? wat moet er vooral gehandhaafd worden?
Beheer is makkelijker als elementen een bestemming hebben, gebruikt worden. Of als
ze worden opgenomen in een recreatieve route. Het wachtlokaal op de dijk bij
Hoedekenskerke wordt bijvoorbeeld nauwelijks gebruikt, slechts als opslag. Niemand
neemt dan verantwoordelijkheid voor onderhoud.
Deze groep ziet hun rol in het beschermen van het cultureel erfgoed in Zeeland vooral
als adviseurs. Heemkundige Kring de Bevelanden probeert actief om bij het maken van
ruimtelijke plannen gevraagd te worden. Ze willen graag meedenken en ervoor zorgen
dat cultuurhistorie niet vergeten wordt.
De twee groepen komen weer bij elkaar:
De rol van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is vooral kenniscentrum. De
cultuurhistorie langs de dijken krijg je niet makkelijk van nationaal belang, dus daarin
is hun rol beperkt.
Door verkokering valt de cultuurhistorie langs de dijken tussen veel schepen in,
iedereen trekt zijn handen ervan af. Je mag van de Rijksdienst verwachten dat ze meer
zorg dragen voor het verbinden van archeologie/historische geografie/historische
71

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
72
bouwkunde/natuur. En eigenlijk ook verbinden aan niet tastbare cultuurhistorie,
verhalen e.d.
Belangrijk bij behoud van cultuurhistorie langs de dijken is de kosten-baten
verhouding.
4. Sessie 2
Toekomst:
Ad Beaufort: Een aantal dijken zal moeten worden verhoogd. Het veiligst en
goedkoopst is het om stortsteen met asfalt eroverheen te gebruiken. Uit oogpunt van
andere belangen worden andere oplossingen gebruikt, zoals andere bekleding.
Andere oplossingen zijn het verhogen van de inlaagdijk of de dijk overslagbestendig
maken (door de binnenkant met asfalt te bekleden en daar weer zand overheen), 1 x
per 1000 jaar stroomt er dan water over de dijk (kan misschien bij Zoutelande). Als de
geul voor de zeedijk niet te diep is kan de zeedijk ook zeewaarts verbreed kunnen
worden. Maar bij inlagen ligt de zeedijk eigenlijk al te ver zeewaarts, dus dan is dat
geen goede oplossing. Zandsuppletie voor de dijk kan op sommige plekken ook een
oplossing zijn. Ontpolderen langs de Westerschelde heeft voor het waterniveau weinig
effect.
De provincie heeft hierin wel degelijk inbreng.
Bij wie het beheer van een cultuurhistorisch element ligt na een ingreep is niet altijd
duidelijk, dit moet goed worden afgesproken. Soms is het waterschap verantwoordelijk
voor bijv. een tijhaven, soms de gemeente.
Berit Sens: De Zak van Zuid-Beveland is een nationaal landschap, maar de grens loopt
bovenop de dijk. Elementen aan de waterzijde vallen er dus buiten en daar is dus geen
geld voor beschikbaar.
Ad Beenhakker: Het is belangrijk om ook te weten hoe de beleving van de bewoners is.
Ad Beaufort: In Hoedekenskerke zal voordat het ontwerp voor dijkversterking is
gemaakt met de bevolking worden gesproken.
Recreanten zijn ook belangrijk, maar moeilijk om in besprekingen te betrekken.
Ad Beenhakker: Bewoners zijn vaak niet geïnteresseerd in het hele traject. Clusters
zouden apart moeten worden uitgewerkt en onder de aandacht moeten worden
gebracht bij de plaatselijke bevolking. Samen met hen naar een oplossing zoeken.
Ontwerpwedstrijden zijn een idee voor dijken waar niet eenvoudig kan worden
verzwaard. Alleen wordt dan snel de technische kant vergeten. En voor varianten die
meer kosten wil vaak niemand betalen.
5. Conclusies
Aan iedereen wordt gevraagd of ze nog een laatste opmerking of conclusie van deze
dag hebben.
Bernard Meijlink wil bij de gemeente Vlissingen aan wat belletjes gaan trekken en
kijken of er meer over deze cultuurhistorie in de structuurvisie kan worden
opgenomen.
Berit Sens: Bij probleemgevallen moet het waterschap aankloppen bij ambtenaren
cultuurhistorie van provincie een gemeenten en met hen rond de tafel gaan zitten.
Raymond Derksen: Het is de bedoeling dat dit project een vervolg krijgt, alleen is dit

Cultuurhistorie Zeeweringen Zeeland
i.v.m. de fusie van Waterschap Zeeuwse Eilanden en Waterschap Zeeuws Vlaanderen
nog onduidelijk. In december zal er meer duidelijkheid komen.
6. Sluiting
GerhardMark bedankt alle deelnemers aan deze workshop hartelijk voor hun deelname
en goede suggesties. Hier kan het project en de opdrachtgever hun winst mee doen!
73

BIJLAGE 7 Verklarende woordenlijst
Hieronder worden enkele in het rapport of in de bijlagen genoemde termen verduidelijkt. De
lijst is grotendeels overgenomen van de begrippenlijst van de CHS Zeeland. 14
Caisson: Drijvend element dat in open water kan worden afgezonken om afsluitingen,
kades e.d. te creëren.
Dam: In en dwars over een water opgeworpen aardlichaam dat dient om water te
keren of (af) te leiden.
Dijk: Een opgeworpen aardlichaam, dat het land tegen het (buiten)water moet
beschermen.
Dijkversterking (systeem De Muralt): Muurtjes van betonnen systeemelementen, genoemd
naar ir. Jonkheer De Muralt. Het relatief goedkope, grondbesparende systeem
diende als dijkverhoging en is tussen 1906 en 1935 op ruim 120 kilometer
dijken geplaatst.
Fort/schans/batterij: Forten, schansen en batterijen zijn zelfstandige, aan alle kanten te
verdedigen vestingwerken, met een vier-, vijf- of zeshoekige hoofdvorm.
Aanleg gebeurde vaak als onderdel van een defensieve linie of stelling. Een
schans is een klein type fort met meestal een ondersteunende funcite in een
linie. Hiervoor werd ook wel de benaming batterij gebruikt.
Gemeenschappelijk bij forten, schansen en batterijen is de toepassing van
wallen en grachten.
Getijdengeul: Een door getijdenwerking gevormde aan- en afvoergeul van water en sediment.
Na indijking kunnen getijdengeulen in het afwateringssysteem opgenomen zijn.
Haven: Tot ligplaats voor schepen geschikt, natuurlijk of gegraven waterbekken dat
beschutting biedt tegen wind en golven. De meest eenvoudige vorm bestaat uit
niet meer dan een loskade. Veel havens in Zeeland speelden of spelen een rol
in de aan- en afvoer van industriële en landbouwproducten en fungeerden
daarnaast als veerhaven. Een aantal was/is vooral van betekenis als
visserijhaven.
Inlaag: Land tussen de (oorspronkelijke) zeedijk die sterk bedreigd wordt of niet meer
te handhaven is en landinwaarts daarvan aangelegde nieuwe zeedijk.
Kanaal: Een gegraven water, dat van het buitenwater is afgesloten door dijken, dammen
of sluizen, en dat dient voor de scheepvaart, en/of afwatering.
Karreveld: Stuk land nabij dijk, waar klei werd afgegraven en uitgekard t.b.v. onderhoud
en herstel van een nabijgelegen dijk.
Kreek(restant):Waterloop die zijn ontstaan dankt aan erosie door getijdenstromen. Na
indijking kunnen kreken in het afwateringssysteem zijn opgenomen.
Krib/strekdam:Hoofd in rivier of ander buitenwater van aarde, steen en/of rijshout (en
tegenwoordig staal), bedoeld om stroomaanval op de oever tegen te gaan en/of
de vaargeul op diepte te houden.
Nol: Restant van een weggeslagen of weggevallen (zee)dijk.
Oesterput: Rechthoekig bassin tegen buitenzijde van zeedijk, bestemd voor de kweek van
oesters.
Polder: Door waterscheidingen begrensd stuk land of gebied waarin de waterstand kan
worden beheerst, meestal door bemaling met elektrische gemalen, vroeger
stoomgemalen en daarvoor windmolens.
Schor: Begroeide natuurlijke uitbreiding van aan zee of stroom gelegen gronden,
ontstaan doordat zand of kleideeltjes ten gevolge van de vermindering van de
14 Http://provincie.zeeland.nl/cultuur/chs/begrippen/waterstaat.
74

stroomsnelheid aldaar bezinken. Eerst wordt een ‘slik’ gevormd. Als de
opslibbing zo hoog is dat nog maar zelden overstroming plaatsvindt, is sprake
van een schor.
Slik: Niet of nauwelijks begroeide natuurlijke uitbreiding van aan zee of stroom
gelegen gronden, ontstaan doordat zand of kleideeltjes ten gevolge van de
vermindering van de stroomsnelheid aldaar bezinken. Vervolgens wordt een
‘slik’ gevormd (het volgende stadium, wanneer als gevolg van opslibbing nog
maar zelden een overstroming plaatsvindt, is er sprake van een schor).
Sluis(restant): Waterdeur, -schuif of –klep om twee wateren met elkaar in verbinding te
brengen of van elkaar af te sluiten, buitendijks doorgaans voorzien van
sluisdammen. In de meeste gevallen gaat het om afwaterings- of suatiesluizen,
daarnaast om schutsluizen voor de scheepvaart.
Spuiboezem: Bekken waarin het water wordt opgehouden om het te gelegener tijd te spuien.
Spuikom: Bekken bij een haven dat men in vroeger tijden bij hoogwater d.m.v. een sluis
liet vollopen om vervolgens bij laagwater met grote kracht te ledigen. Zo kon
overtollig slib uit de havens verwijderd worden en werd verzanding
tegengegaan.
Tobroek: Betonnen schuttersput. Aangelegd in WO II.
Watergang/vaart: Waterloop, meestal gegraven, ten behoeve van de afwatering en/of
scheepvaart.
Weel: Een aan één van beide zijden van een dijk gelegen water dat is ontstaan bij een
dijkdoorbraak.
75