Download de brochure. - Natuurpunt

Ontdek
de kust in 4
wandelingen
Een
andere kijk
op de
kust

COLOFON
Deze publicatie is een uitgave van Natuurpunt. Met dit boek wil
Natuurpunt lezers laten kennis maken met de veranderingen aan de
Noordzee, zowel op vlak van klimaatverandering als biodiversiteit.
Auteurs:
Nathalie De Snijder en Jasmin Lauwaert
Met medewerking van:
Wim Veraghtert, Bart Slabbinck, Gerald Driessens, Hilde Goossens,
Kustwerkgroep Natuurpunt, Bob Vandendriessche, Luc Van Rillaer
Verantwoordelijke uitgever:
Chris Steenwegen
Coxiestraat 11 • 2800 Mechelen
Wettelijk depot:
2012/01
Cover foto:
Philippe Weiler
Hartelijk dank aan voor het ter beschikking stellen van het
beeldmateriaal van deze publicatie:
WWF en Philippe Weiler, het VLIZ (Vlaams Instituut voor de Zee), de
Seafirst Foundation en Dos Winkel, Karl Van Ginderdeuren, Misjel
Decleer, de THV Vlaamse Baaien, Aquaterra, Wim Dirckx, Edgard
Verhasselt, Luc Meert, het Coördinatiepunt Duurzaam Kustbeheer,
het BMM (Belgisch Mathematisch Model van de Noordzee), Stichting
De Noordzee, Hans Hillewaert, de zandmotor Rijkswaterstaat, Corey
Arnold en Ocean 2012, Roland François, Daniel Wybo, Luc Van Lillaer,
Bart Slabbinck, Ecomare Salko De Wolf, FOD Dienst marien milieu,
Haskonings Kris Castleyn en Dorine Epping, Hilde Goossens, Dieder
Plu, Eric Malfait, Stockxchng, Peter Kanuch, Hugo Willocx, Walter
Wackenier, Ruben Foquet, Chris Snyers, Wim Veraghtert, Jan Haelters,
Marijn Rabaut, Roland François, Frans Van Bauwel, Sofie Versweyveld,
Peter De Vrieze. Vilda/Yves Adams, Rollin Verlinde, Natuurpunt Boven-
Dender.

inHOUD
Op stap • p4
Oostende Oosteroever • ter land, ter zee en in de lucht
Blankenberge • Een klimaatwandeling langs het strand
Knokke-Heist • Een schat aan duinen
De Uitkerkse polder • Een weidse wereld vol vogels in de
polders
EEn UniEKE wErElD • p32
Natuur tussen land en zee
Natuur in duinen en polders
Natuur in zee
EEn UniEKE wErElD in vErDrUKKing • p49
Voor iedereen een stukje zee
Biodiversiteit in gevaar
En dan ook nog klimaatverandering
KlimaatvEranDEring laat zicH vOElEn • p55
Veranderingen aan de kust
gevolgen voor de biodiversiteit
HOE mOEt HEt nU vErDEr • p78
zorg dat de natuur haar rol kan blijven spelen
Klimaatbuffers voor een veilige kust
En als we nu eens minder broeikasgassen uitstoten
vErKEn DE KUst mEt EEn gElEiDE wanDEling van
natUUrpUnt • p103
BEKnOptE BiBliOgrafiE • p106

ebouwing
akker
bos
gras
moerasbos
moeras
strand
water
start
wandeling
2
Visserskaai
Oostende
1
3
5
4
6
Noordzee
Driftweg
7
Koninklijke Baan
Bredene-aan-Zee
0 250 500 750 1000m
Zeelaan
Duinenstraat
Bredene

Een gratis veerboot brengt je naar een uniek stukje Oostende.
Je kan je er onderdompelen in een wereld van windmolens,
zeevogels, vissersboten, inktvissen en puur natuur strand.
Praktisch
Afstand: +/- 3 km, uitbreidbaar tot 8 km
Startpunt: station Oostende
Eindpunt: tramhalte Bredene-aan-Zee
Moeilijkheidsgraad: makkelijk, vlak parcours
Honden: enkel aan de leiband
geschikt voor kinderwagens: ja
rolstoelgebruikers: ja
6

Knooppunt 1
aankomen in Oostende, het
Atlantis aan de Noordzee
De zee neemt en geeft. Geen enkele stad
in België heeft dit zo mogen ervaren
als Oostende… Het oude Oostende
ligt anno 21e eeuw enkele tientallen
meters voor de zeedijk onder water.
Stormvloeden in de 16e eeuw beslisten
dat het tijd was om een nieuwe stad
meer landinwaarts op te richten.
De stad-aan-zee is de grillen van de zee
echter nog niet vergeten. In 1953 rolden
er golven over het Montgomerydok
waardoor de lagergelegen delen van de
stad onderstroomden. Acht slachtoffers
overleefden de watersnood niet. Vandaag
herinnert het wandelpad langs het dok
ons nog aan die donkere periode. Zie je
het niet? Toch wel, de wandelpromenade
ligt veel hoger dan de rijweg en fungeert
als stormmuurtje.
Knooppunt 2
schipper mag ik overvaren?
De nieuwe (gratis) overzet laat op zich
wachten aan de Visserskaai? Gelukkig
maar. Zo heb je even de tijd om rond
te kijken. ’s Winters kan je hier aan
de dokken genieten van de dartele
steenlopers en ’s zomers kan je je kennis
over meeuwen uittesten. De vogels
hebben alvast een thuis gevonden in dit
Oostendse natuurgebied ‘De Kreken’. In
1583 baande de zee zich een weg door de
duinen en zo ontstond dit krekengebied.
De overzet is er! Opstappen maar, want
op de overzetboot kom je wellicht ogen
tekort. Je vaart voorbij het Zeewezendok,
sinds kort ingericht als ‘hub’ voor de
windmolenparken op zee. Hier worden de
grote stukken (wieken, rotor, gondel …)
gestockeerd. Een gigantisch hefvaartuig
brengt ze naar zee. Daar worden de
verschillende stukken als een grote
meccano in elkaar gestopt. Herken je het
lange vismijngebouw? Vandaag zit hier de
wetenschappelijke campus ‘InnovOcean’
met o.m. het Vlaams Instituut voor
de Zee. Ook Unesco heeft hier een
expertisecentrum rond tsunamis. Dat
Oostende aan de wereldtop staat is niet
vreemd. ’s Werelds eerste oceanografisch
onderzoekstation was hier eind 19e eeuw
gehuisvest.
7

Knooppunt 3
windmolens, de reuzen
van de zee
Onder het motto ‘wie niet groot is,
moet slim zijn’, gaat de Oostendse
haven niet de concurrentie aan met de
havens van Antwerpen of Zeebrugge. Ze
zoekt haar eigen niche. Als ‘greenport’
wil ze dé uitvalsbasis worden voor alle
windmolenparken in onze (Belgische)
Noordzee. Slim gezien. De komende
jaren worden zo honderden nieuwe jobs
geschapen.
Pionier C-Power startte in 2007 met het
eerste off-shore windmolenpark. Het
is een project van superlatieven. Een
windmolen meet van voet tot tip 184
meter, wat betekent dat de blauw-witte
vuurtoren Lange Nelle er driemaal in
past. Met een diameter van 123 meter
zijn de wieken anderhalf voetbalveld
groot. In 2010 startte een nieuwe fase, de
betonnen sokkels - goed voor 2.800 ton
beton - werden vervangen door ‘jacket
funderingen’, dat is een technologie
gebruikt bij boorplatformen.
Wie meer wil weten kan ’s zomers
inschepen bij rederij Franlis voor een
tocht naar het windmolenpark (www.
franlis.be). Ervaren Noordzeegidsen
dompelen je gedurende de tocht onder in
de geheimen van onze elfde provincie, de
Noordzee.
8

Knooppunt 4
over zeezwaluwen
en inktvissen
We laten de duinen nog even links liggen.
We wandelen langs de Slipwaykaai,
richting vuurtoren Lange Nelle. ’s
Zomers kan je hier genieten van de
acrobatentrucjes van de zeezwaluwen die
broeden op de dukdalven van de Slipway
en de sternen die broeden tussen de
palenrij van de scheepslift.
Vergeet vervolgens het vogelspotten
en begeef je op het pad van het
schipspotten. Als je gele of groene
catamarans ziet liggen, dan hebt je zicht
op de taxi’s van de windmolenparken.
Onderhoudstechnici gaan zo op pad
naar de windmolens. Vanzelfsprekend
liggen er ook vissersvaartuigen. De
vaartuigen met lange armen waar
een driehoekig net aan hangt dat
opgehouden wordt door een ‘boom’, zijn
vaak boomkorvaartuigen. Je hebt er een
gevonden, als je op de kade ook kettingen
ziet liggen. Ze ploegen door het zeezand
om de vis op te schrikken, zodat deze
het net inspringt. De visserijtechniek
krijgt veel kritiek; boomkorvaartuigen
gebruiken immers zeer veel brandstof
en vernielen het bodemleven. De
visserijsector zoekt naar manieren om de
techniek te verduurzamen. Gelukkig zijn
er ook alternatieve visserijtechnieken. Zie
je bijvoorbeeld een grotere catamaran
liggen? De kans is groot dat die vist
op zeekatten, dat zijn inktvissen die
gevangen wordt door het uitzetten van
fuiken en potten.
9

Knooppunt 5
zoek de verschillen van op de
Oostelijke strekdam
De kust is de regio die de gevolgen van de
klimaatverandering het meest zal voelen.
De zeespiegel zal sterk stijgen en zwakke
schakels (zoals havens) worden nog meer
op de proef gesteld. Reden genoeg voor de
Vlaamse overheid om te bouwen aan twee
600 meter lange strekdammen. Door het
opspuiten van zand op de stranden voor
de stad, zal de Koningin der Badsteden
beschermd zijn tegen een ‘superstorm’.
Tegelijk wordt ook de havengeul verbreed
en rechtgetrokken. Tussen en onder de
rotsblokken kan een rijke fauna & flora
groeien. Geen kale asfaltlaag dus die alle
leven verstikt.
Wie over de zee wil lopen kan (vanaf
zomer 2013) een tochtje op de strekdam
maken. Er komt zelfs een trektelpost. De
kustlijn vormt immers een rode loper voor
vogels tussen het Hoge Noorden en het
warmere Zuiden. Als je op de strekdam
loopt, kijk ook eens achterom naar onze
kustlijn. Naar het westen zie je onze
moderne Atlantikwall, een zwakke schakel
in onze kustverdediging tegen de stijgende
zeespiegel; naar het oosten de oude
Atlantikwall, de bunkers uit Wereldoorlog
II in het midden van de duinen.
10

Knooppunt 6
aan de Spinoladijk groeit een
nieuw strand
Op de Oosteroever groeit, zoals aan de
Baai van Heist, een nieuw strand. Wie
af en toe terug komt zal in de luwte
van de strekdam een kustboog zien
vorm krijgen. Een natuurlijk proces
van sedimentatie die de Oosteroever
nog beter tegen de klimaatverandering
zal wapenen. Op het strand kan je
genieten van een stukje puur natuur.
Hier is er immers geen mechanische
strandreiniging waar een grote stofzuiger
afval, schelpen en zelfs zand afvoert,
maar wel een manuele strandreiniging.
Zo kan je rond snuisteren in een mooie
vloedlijn en misschien wel nooit geziene
schelpen oppikken. Na een storm zie
je strandribbels op het strand en op de
wandeldijk. Puur natuur? Of pure kunst?
Knooppunt 7
Het langste strand, puur
natuur
Op het einde van de Spinoladijk (aan
de Twin Surfclub) wandel je nog zo’n
500 m langs de vloedlijn (of hoog en
droog langs de duintop) waarna je de
duinen oversteekt richting Koninklijke
Baan tot aan de halte Bredene-aan-Zee.
Daar kan je de kusttram nemen naar het
station van Oostende. Wie nog energie
over heeft, kan verder wandelen op het
strand, de grenslijn tussen duin en zee.
De wandeling brengt je tot het pittoreske
De Haan waar de tram op je wacht. Een
aandachtspuntje: in het zomerseizoen
bevindt zich juist voorbij Bredene een
strand dat puur natuur propageert. Het
zijn vreemde vogels die je daar ziet…
11

ebouwing
akker
bos
gras
moerasbos
moeras
duinen
strand
water
start
wandeling
1
Blankenberge
2
8
3
Koning Albert-I-laan
Noordzee
4
7
5
6
Het Zwin
0 500m
250
Kustlaan

Klimaatverandering kan je soms met je eigen ogen zien. in zee
vinden de veranderingen nog sneller plaats. Exotische soorten
zoeken een plekje bij ons en andere soorten zoeken koudere
oorden op. tijdens een strandwandeling zoeken we naar de
sporen hiervan. in de vloedlijn kan je verschillende aanspoelsels
vinden en met goed weer kan je ook een deeltje van de oplossing
zien: windmolens in zee.
Praktisch
afstand: + 2 km
startpunt = eindpunt: Pier van Blankenberge
Moeilijkheidsgraad: niet moeilijk
parking: langs de Gadeynehelling
tramhalte: Blankenberge pier op 5 min.
Bezoekerscentrum: Uitkerkse polder op 4 km
Honden: aan de leiband
Speelterrein: het strand
Enkel het pad in de duinen is toegankelijk voor
kinderwagens en rolstoelgebruikers
13

Knooppunt 1
Blankenberge pier, enig in zijn
soort
We vertrekken op de pier van
Blankenberge. In de 19e eeuw nam
het toerisme aan de kust toe; mensen
genoten van het therapeutisch effect
van de zee. De zeedijken werden in
die tijd breder gemaakt en boden niet
enkel bescherming tegen stormen, maar
werden ook wandelpromenades. Zien
en gezien worden werd belangrijk. Je
ziet dat ook aan de mooie gebouwen,
zoals het Casino van Middelkerke.
Hier, in Blankenberge, werd de zeedijk
verlengd via een pier in zee met op het
einde een amusementshal. Dat concept
kwam overgewaaid uit Engeland. Het is
de enige pier in zijn soort aan onze kust.
Geniet van het uitzicht over zee in alle
richtingen. De wandeling gaat verder
over het strand richting Zeebrugge.
Knooppunt 2
Zoek de vloedlijn
Op het strand gaan we richting vloedlijn;
de plaats waar we lege schelpen, zeewier,
drijfhout en andere aanspoelsels vinden.
Elke strandwandeling is verschillend van
de vorige. Twee keer per dag spoelt de zee
over het strand en verlengt ze de vloedlijn.
De zee neemt de oude aanspoelsels weer
mee en bezorgt er nieuwe.
Tussen de aanspoelsels vind je
verschillende organismen met namen
die vertellen waar ze vandaan komen:
Amerikaanse zwaardschede, Japans
bessenwier ... Die kwamen hier met de
hulp van de mens. Dankzij de stijgende
temperatuur kunnen ze overleven en
zich voortplanten. De Amerikaanse
zwaardschede lijkt een beetje op het
mesheft dat we hier vroeger vonden. De
larfjes kwamen dertig jaar geleden mee
in het ballastwater van vrachtschepen.
In de Europese havens gelost, konden
die zich ontwikkelen tot schelpen en zich
verder verspreiden langs de Europese
kusten.
De vloedlijn vormt ook een broodnodige
voedingsbodem voor aangespoelde
zaden. Slechts enkele heel taaie planten
kunnen groeien op het strand, zoals
zeepostelein, zeeraket en biestarwegras.
Maar die planten hebben ook bemesting
nodig en daar zorgt het vloedmerk
voor. Ze zijn heel belangrijk in het
ecosysteem want ze zorgen voor de
eerste duinvorming door het zand vast te
houden. 14

Knooppunt 3
het strandhoofd biedt een
thuis aan rotskustbewoners
We vervolgen de wandeling over het
strand tot het tweede strandhoofd. In de
volksmond wordt dat vaak ‘golfbreker’
genoemd. Golfbrekers zijn echter hun
naam waardig - ze breken de golven -
en liggen dan ook parallel met de kust.
Bij ons komen golfbrekers niet voor.
Strandhoofden wel. Ze liggen verticaal op
het strand en zorgen voor het behoud van
zand. Wanneer het tij de zee ver genoeg
wegtrekt, kunnen we op die kunstmatige
rotskust bewoners vinden die zich
hier ongestoord vestigen. Ze vormen
stapstenen voor de noordelijke migratie
van zuiderse soorten. Wij zien niet
onmiddellijk het verschil, maar tussen de
gewone zeepokken, groeien er intussen
ook Nieuw-Zeelandse, ooit meegekomen
op de romp van oorlogsschepen.
Knooppunt 4
leven uit de zee op het nat
strand
Bij laag tij tref je wel eens een
garnaalkruier aan. In zijn net brengt die
vreemde vissen en krabben mee. Zie je
er een, vraag hem dan om je zijn vangst
te tonen. In het nat strand vind je met
wat gelukt een kleine pieterman. Slechts
10-15 cm groot maar zeer giftig. Dit visje
heeft zwarte vinstekels, die boven het
zand blijven terwijl hij zich ingraaft. Ze
veroorzaken bij aanraking zeer pijnlijke
ontstekingen.
15

Knooppunt 5
Planten met trucjes om de
hitte en droogte te weerstaan
We vervolgen de wandeling richting
duinen. Het ondergestoven zeewier, dat
we in de vloedlijn vinden, vormt een
goede compost voor strandvegetatie.
De eerste planten hebben die bemesting
nodig. Planten als zeeraket vormen
de basis van duinvorming, opgevolgd
door biestarwegras en helm. Rond de
planten ontstaat langzaamaan een
kleine duin. Helm slaagt erin om door
het opstuivende zand heen te groeien en
de duinen te laten meegroeien. Anderen
vinden verderop beschutting tegen het
geweld van zee, zout en zand.
Op allerlei manieren passen planten
zich aan het soms zeer droge en warme
microklimaat aan. Oprollen van het blad,
platleggen van het blad tot een rozet,
ingesneden blad, het zijn allemaal trucjes
om hitte en droogte te weerstaan. Ook
hier komen we immigrerende planten
tegen. Het bezemkruiskruid bijvoorbeeld,
meegekomen met geïmporteerde wol uit
Zuid-Afrika, komt hier sneller en langer
tot bloei dan ons Jacobskruiskruid.
Knooppunt 6
Windmolens op zee zien
In de duinen vind je een wegje dat naar
het duinpad leidt. Sla hier in.
Hoog op het duin zie je bij helder weer
de windmolens op de Thorntonbank.
In tegenstelling tot energiebronnen
zoals olie of gas, komen er bij de
productie van hernieuwbare energie
geen broeikasgassen vrij. Op zee
kan er op verschillende manieren
hernieuwbare energie opgewekt
worden: uit de beweging van de golven,
uit het getijverschil, uit het verschil in
zoutconcentratie tussen zeewater en
zoetwater … en uit wind. Ons land zet in
zee voornamelijk in op windmolens. De
wind waait immers harder op zee dan op
het land.
16

Knooppunt 7
Laat de duinen maar stuiven
De duinen zijn een belangrijke schakel
in de kustverdediging. In de vroege
middeleeuwen besefte men dit, maar
helaas nam economisch gewin het
over en werden de duinen langzaamaan
ingepalmd. Sinds het begin van de
20e eeuw is intussen de helft van
ons duinareaal verdwenen door
verstedelijking en toerisme. Dynamische
duinen zijn echter broodnodig.
Natuurlijke transportprocessen zorgen
voor een herverdeling van het zand
binnen het ecosysteem. Doorstuiving
zorgt er voor dat de duinen meegroeien
met de zeespiegelstijging, terwijl
verstarring tot problemen voor de
veiligheid en de natuur leidt. Vooral
helmgras houdt het zand goed vast. Maar
in gefixeerde duinen neemt de groei van
helmgras af, waarschijnlijk door infectie
met aaltjes. Helmen en daarmee ook
een robuuste zeereep hebben dus een
dynamisch systeem nodig.
Knooppunt 8
De zee op het einde van het
duinpad
We komen aan het eind van het duinpad.
Neem bij het einde van deze wandeling
nog even een moment om over zee te
kijken. De zeespiegel zal tegen 2100
met 20 tot 200 cm stijgen volgens
wetenschappers. Is klimaatverandering
echt ver van je bed?
17

ebouwing
akker
bos
gras
moerasbos
moeras
strand
water
start
wandeling
1
Knokke
Noordzee
2
Het Zoute
8
Zevenkoten
Lekkerbek
3
7
4
6
Oosthoek
5
Het Zwin
0 250 500 750 1000m

Knokke-Heist bezit nog steeds een schat aan duinen, van oude
stabiele duinen tot de allerjongste dynamische duinen. Op de
wandeling kunnen we de verschillen zelf ontdekken.
Praktisch
afstand: ongeveer 6 à 8 km
Vertrek- en eindpunt: het stadhuis van Knokke-Heist aan
het Alfred Verweeplein (achterzijde)
moeilijkheidsgraad: voor de regelmatige wandelaar
parking: buiten het seizoen voldoende onder Verweeplein
openbaar vervoer: trein naar Knokke, kusttram eindstation
op ongeveer 500 meter
bezoekerscentra: het zwin
honden: niet overal toegelaten
vogelkijkhutten: één (verste punt van de wandeling)
speelterreinen: geen
kinderwagens: niet toegankelijk
rolstoelgebruikers: niet toegankelijk
19

Knooppunt 1
Oude duinen aan de betere
hand
De wandeling vertrekt van aan het
stadhuis van Knokke-Heist aan het Alfred
Verweeplein richting het Waterkasteel
via de Helmweg. De natuurlijke golving
van de straat markeert het vroegere
duinenlandschap. Na een goede 500
meter wandelen, kom je aan de Golf en
daar volg je het Caddiespad dat dwars
door de Golf loopt. Links en rechts zie
je de oude duinen. Dit gebied -vroeger
gekend als de ‘Brabantse panne’- is
door het oppompen van water van
een natte panne naar een droge panne
geëvolueerd. Door hoge bemesting van
de golfterreinen is de oorspronkelijk
plantengroei grotendeels verdwenen.
De grote dupe is het zonneroosje dat in
de jaren ‘70 nog zeer veel voorkwam in
dit gebied. Ook de blauwe zeedistel is
hier eerder een zeldzaamheid geworden.
Maar het nieuwe beheersplan zorgt
nu voor een nieuwe aanpak. De ‘ruffs’,
stroken gras aan beide zijden van de
fairway, worden bijna niet meer bemest.
Door een aangepast maaibeheer kunnen
de aanwezige zaden zorgen voor een
aarzelende terugkeer van enkele typische
planten zoals het geel zonneroosje en
trilgras.
20

Knooppunt 2
in het Blinckaertbos staat de
tijd niet stil
Op het einde van het paadje sla je links
de Sparrendreef in tot aan de Boslaan
die we rechts inslaan. Volg die weg tot
aan het ronde punt waar je links het
Koningsbos ziet. Het Koningsbos viert het
25-jarige bewind van Koning Boudewijn,
en is slechts een klein gedeelte van
het oorspronkelijke Blinckaertduinbos.
Om de omliggende landbouwgrond
tegen het zand te beschermen,
werden de nog stuivende duinen in
de negentiende eeuw door bebossing
vast gelegd. In de duinpannen werden
populieren aangeplant, op de duinruggen
zeedennen. Plaatselijk wordt dit bos het
sparrenbos genoemd, maar eigenlijk
is het een zeedennenbos. Zeedennen
zijn snelle groeiers en na 30 à 40 jaar
is het hout oogstklaar. Het hout wordt
vooral gebruikt in de papierindustrie.
Omdat het bos nog maar recent werd
aangelegd, vinden dieren er nog geen
oude bomen met holtes waarin ze zich
graag nestelen. Maar daar komt de
laatste tijd verandering in. Hier en daar
zien we een afstervende dennenboom
en we merken een langzame evolutie
naar loofbos. Doorheen het bos zien we
nog steeds de natuurlijke glooiingen van
de bodem. Die zijn een aantrekkingspool
voor fietssportliefhebbers en wandelaars.
Jammer genoeg is er ook een keerzijde
aan het succes van het toerisme. De
schade aan de plaatselijke flora zoals aan
het maarts viooltje is al merkbaar. En de
randen van het bos worden ingenomen
door invasieve plantensoorten, zoals
bamboe en Japanse duizendknoop daar
terecht gekomen door het sluikstorten
van tuinafval van de daartegenover
gelegen villa’s.
21

Knooppunt 3
Vochtige duinstruwelen
herleven
Volg het bos tot aan de oosthoek en
begeef je via het Oosthoekplein en de
Bronlaan naar de Zwinpolder. De ingang
van het natuurreservaat geeft aansluiting
op een vlonderpad dat de vochtige
duinstruwelen doorkruist. In 1960 kon
de natuur in dit gebied herleven na het
stopzetten van de vliegactiviteiten.
Het einde van het vliegveld betekende
het begin van een zeedennenbos.
Volg dit pad tot aan de ‘roze villa’ en
sla rechtsaf naar het duinengebied.
Langzaam zie je het landschap veranderen
en kom je planten zoals duindoorn tegen,
het symbool van zanderige duinen. Ook
hier zijn belangrijke ingrepen gedaan
zodat het gebied in een zeer vlug tempo
evolueert naar zijn vroegere glorie.
Zeldzame planten duiken weer op. En
dankzij de hogere waterstand ontstaan
hier en daar vochtiger stukjes. De
terugkeer van de dieren die thuishoren
in die omgeving, vraagt echter meer
tijd. De jarenlange verdroging van het
gebied door de ontwatering en de
klimaatsverandering met drogere zomers
heeft zijn gevolgen. Zo is de rugstreeppad
nog steeds zoek.
Volg dit pad tot je aan de linkerkant
een doorgang vindt tot een gebied met
shetlandpony’s en echte Vlaamse geiten.
Zij helpen ons om het duinstruweel open
te houden.
Knooppunt 4
Een mooi uitzicht op het einde
van de zeedijk
Volg de duingordel parallel met de
zeedijk tot aan het einde, waar je geniet
van een mooi zicht op de Zwinvlakte:
een natuurlijke inham van de zee met
een bijna volledig door duinen afgesloten
slikken- en schorrengebied, doorspekt
met vijvers waarop soms duizenden
vogels zich tegoed doen aan de vele
lekkere wormpjes die zich verstoppen
in slijkbodem. Kunstliefhebbers kunnen
het kunstwerk van de Amerikaanse
kunstenaar Flanagan bewonderen.
22

Knooppunt 5
Een nachtegalen symfonie op
een zwoele zomeravond
Keer nu een paar honderd meter op je
stappen terug en volg het wandelpad
naar links tot aan de hoofdweg; daar sla
je links af. Links zien we nog de restanten
van het in de jaren ‘60 aangelegde
dennenbos. Tegenwoordig fungeert het
als broedbos voor reigers, kwakken en
kleine zilverreigers.
Een goede vijftig meter verder is er
aan de linkerzijde een opening in het
bosgebied, waar een vlugge herstelling
van de oude duin aan de gang is. Elk
jaar worden nieuwe soorten planten
aan de lijst toegevoegd en de talrijke
nieuwe insecten zorgen ervoor dat het
een lange lijst wordt. De vlakte wordt
bevolkt door konikpaarden en Schotse
hooglandrunderen. Hier kan je ook nog
een zeldzame boomkikker tegenkomen.
Dit kleine kikkertje is zeer goed hoorbaar
op een zwoele zomeravond eind mei.
Een aanhoudend gemekker vormt samen
met het gezang van de nachtegaal het
voornaamste avondlijke geluid.
Knooppunt 6
Vossen zien op het oude
paardenpad?
Volg het pad terug tot aan het poortje
dat je nam om de duinen te dwarsen,
tot aan de dijk en sla hier rechts af door
het poortje. Wandel door het bos en
volg het oude paardenpad. Eenmaal uit
het bos kom je op de grote vlakte. De
opnieuw aangelegde plassen zijn een
toevluchtsoord voor foeragerende kleine
zilverreigers. Het is echt de moeite om
het gebied in alle stilte door te wandelen.
Het is dan ook geen zeldzaamheid om
hier overdag een vos te ontwaren.
23

Knooppunt 7
Iets drinken op het
Oosthoekplein?
Verlaat het gebied langs het poortje
en ga iets naar links aan de overzijde
van de straat het kleine zandwegje in.
Volg dit tot aan de oosthoek. Op het
Oosthoekplein vind je in de zomer vast
een leuk cafeetje of terrasje.
Knooppunt 8
Door de oude Kalfduinen
terug naar af
Loop door de Paulusstraat tot aan de
splitsing met de Eikenlaan. Neem daar
het kleine zandpaadje door het bos
tot aan Zevekote, een oude wijk van
Knokke-Heist. Dit is het begin van de
oude Kalfduinen, het kerngebied van
de boomkikker. Natuurpunt zorgde er
voor veedrinkpoelen of legde in enkele
verloren hoekjes nieuwe poelen aan
voor deze lichtgroene kikker. Volg de
Kerkwegel dwars door weidenlandschap
en akkerland tot aan de Roggelaan. De
knotbomen zijn een ideale broedplaats
voor de steenuil. De grasmus vindt er
zijn thuis in de doornige houtwallen.
En in enkele oude duinakkertjes kom je
nog de typische akkeronderkruiden als
korenbloem en akkerviooltje tegen. Sla
linksaf tot aan de Kalfduinen en volg
daar de weg naar links tot aan de Magere
Schorre. Je bent nu in de wijk het Kalf en
volgt via de Magere Schorre (let op de
naam!) westwaarts terug naar Knokke
dorp . Aan de Helmweg sla je terug rechts
in en volg je de weg tot aan de achterzijde
van het stadhuis van Knokke-Heist, het
vertrekpunt.
24

P
N34
1 km
Noordzee
ruigte
trap
Wenduine
N34
bezoekerscentrum
uitkijktoren
kijkhut
Park & Walk
zilt leerpad
rode wandeling 6,5 km
groene wandeling 4,8 km
Uitkerkse Polderwandelroute 7,6 km
Ringlaan
Brugsesteenweg
Kuiperscheeweg
N307
GROENWAECKE
bezoekerscentrum
vijver
vijver
uitkijkpunt
weide
0 250 500 750 1000m
Koninklijke Baan
moeras
Bommelzwin
Neptunuslaan
Uitkerksestraat
Bommelvliet
Bommelstraat
Kerkvliet
Camping
Drijfstraat
Nieuwmunster
Meulezwin
Scharebrug 8
Koeistraat
Vaart van Blankenberge
7
BLANKENBERGE
Scharebrugstraat
6
Duivekotader
Kuiperscheeweg
3
4
St. Jansader
Hooistraat
5
Verloren hooistraat
Uitkerke
2
1
Copsweg
Blankenbergse Dijk
N371 Brugge-Blankenbe
St. Jan
op den Dijk

De Uitkerkse Polder is één van de laatste open gebieden
aan de Belgische kust. natuurpunt en de vlaamse overheid
werken hier intensief aan landschaps- en natuurherstel. Het
pionierswerk leverde nationale en Europese onderscheidingen
op. Hoogspanningsleidingen verdwenen ondergronds, betonnen
kanaaloevers werden rietkragen, reliëfrijke graslanden kregen
opnieuw hun eeuwenoude karakter. Het resultaat: unieke zilte
graslanden waar vogels en mensen nog genieten van de open
ruimte.
Praktisch
Afstand: +/- 7km
Startpunt = eindpunt: Bezoekerscentrum UP
Moeilijkheidsgraad: makkelijk, hoofdzakelijk verharde
wegen, geen reliëf
Parking: randparkings of parking Bezoekerscentrum
Openbaar vervoer: op 25 min. station Blankenberge,
op 15 min. Lijnbus Brugge-Blankenberge (halte
Kuiperscheeweg), halte Belbus aan bezoekerscentrum.
Bezoekerscentra: bezoekerscentrum Uitkerkse Polder
Honden: enkel aan de leiband!
Vogelkijkhutten: twee kijkhutten onderweg, één aan het
bezoekerscentrum
Speelterreinen: rondom het bezoekerscentrum
geschikt voor kinderwagens: ja
rolstoelgebruikers: slechts gedeeltelijk
26

Knooppunt 1
het bezoekerscentrum in een
nieuw kleedje dankzij LIFE
Dankzij een Europees LIFE-project kon
Natuurpunt hier in 2006 de nodige
uitbreidingswerken uitvoeren aan het
oorspronkelijke gebouwtje, dat al dateerde
van 1994. Het is geen passiefgebouw
geworden, maar met de compacte vorm,
de isolatie, de zuinige stookinstallatie,
de kleinschalige waterzuivering met
moerasplanten, de buitenzonwering, het
gebruik van FSC-hout en de zonnepanelen
op het dak, is het duidelijk dat er moeite
gedaan werd. Jaarlijks komen hier ruim
vijftienduizend mensen over de vloer, naar
schatting een tiende van het aantal dat
jaarlijks in het gebied komt ontspannen
of van de natuur en de rust genieten.
Natuurpunt wil zoveel mogelijk bezoekers
overtuigen om het gebied te voet of per
fiets te verkennen.
27

Knooppunt 2
het dunst bevolkte gebied van
Vlaanderen
Net buiten het bezoekerscentrum
zien we de contouren van het oude
huisvuilstort van Blankenberge. Tot in de
jaren ’70, werd hier het huishoudelijke
afval van Blankenberge gedumpt.
Meeuwen en ratten deden zich tegoed
aan etensresten, de oude kasseiweg langs
het bezoekerscentrum deed dienst als
oprit. Containerparken bestonden nog
niet. Koelkasten, autobanden en zelfs
oude jukeboxen werden hier gedumpt.
Nu is het stort afgedekt met een dikke
grondlaag en wordt het gras er bovenop
gemaaid door een landbouwer. Het stort
verwijderen is te duur, maar de Vlaamse
overheid denkt wel na of er stortgas
gewonnen kan worden uit dit soort
storten. Ga via de houten trap gerust
eens een kijkje nemen bovenop en geniet
er van een mooi uitzicht!
Eens de parking af, volg je links de
Kuiperscheeweg. Even verderop kom je
aan in het typische open poldergebied.
Het is even wennen voor wie niet aan
de kust woont: niet alleen staan er
nauwelijks bomen of struiken in het
landschap, er zijn ook weinig of geen
gebouwen te bekennen! Met uw rug naar
de dorpskom van Uitkerke, is er enkel nog
de rij flatgebouwen op de zeedijk die de
open horizon breekt.
Met een kleine 1500 hectaren heeft de
Uitkerkse Polder de omvang van een
gemiddelde Vlaamse deelgemeente. Toch
zijn er slechts een vijftiental woningen,
boerderijen inbegrepen. Daarmee is dit
een van de dunst bevolkte gebieden
in Vlaanderen, en dat net achter de
overbevolkte kuststrook. Geen wonder
dat hier jaarlijks naar schatting 150.000
mensen komen onthaasten!
28

Knooppunt 3
ontdek het prille begin vanuit
de kijkhut de Grutto
Vanuit de kijkhut zie je de allereerste
percelen die door de voorloper van
Natuurpunt werden aangekocht in 1989.
Enkele hectaren vormden het begin
van een natuurgebied dat nu tot de
grootste van Vlaanderen mag gerekend
worden. Het toenmalige gebruik van
het landschap - intensieve veeteelt -
werd niet helemaal geschrapt. Meer dan
vijftig landbouwers uit de regio laten hun
runderen grazen op de unieke graslanden.
Van op een afstand zien de weiden er
misschien uniform groen uit, maar schijn
bedriegt: tientallen, zelfs honderden
soorten grassen, kruiden en lage planten
zorgen voor een natuurlijk en zeer divers
dieet voor de grazende koeien. De dieren
zijn minder ziek en ze leveren gezonder
vlees: een meerwaarde die kan tellen!
Sommige veetelers experimenteren
tegenwoordig met andere, minder
gevoelige rassen, die minder schadelijke
medicijnen nodig hebben en bijvoorbeeld
ook zelfstandig kunnen kalveren. Ook de
landbouw staat niet stil…
Knooppunt 4
De Sint-Jansader over
Komende vanuit kijkhut ‘De Grutto’,
wandel je eens je de straat terug op
bent, naar rechts de hooistraat in
(dat is naar links komende van het
bezoekerscentrum). Onderweg passeer
je het knuppelpad naar kijkhut de
Tureluur. Verderop in de Hooistraat steek
je de St-Jansader over, een zijloop van
de Blankenbergse Vaart. Oorspronkelijk
was de vaart een zeegeul, waar de zee
bij springtij het land binnenstroomde.
Tot ruim duizend jaar geleden vormden
de vertakkingen op de zeegeul een
dynamisch geheel van kreken, zijaders
en geultjes die het gebied bij laagtij
afwaterden. Pas toen de mens zo’n
duizend jaren geleden echt definitief
begon met de aanleg van dijken, sluizen
en andere grootschalige werken, kreeg
het landschap stilaan zijn huidige vorm.
De windmolens die je iets verderop
links in de verte ziet, staan langs het
Boudewijnkanaal. Dat kanaal vormt
de verbinding tussen de haven van
Zeebrugge en de stad Brugge.
29

Knooppunt 5
Weidevogels vinden in de
Verloren Hooistraat
Verderop sla je rechts de Verloren
Hooistraat in. Vergis je niet: de straat is niet
geasfalteerd, er is zelfs geen verharding…
Het is een van de weinige onverharde
openbare wegen die de regio nog telt. In
het voorjaar maak je een goeie kans om
door grutto’s, tureluurs, kievit en andere
weidevogels begroet te worden. Geniet
ervan!
Knooppunt 6
Speuren naar vleermuizen?
Op het einde van dit pad steken we de
Jan De Meesterbrug over. Deze brug van
Nederlandse makelij dateert pas van 2006
en is uitsluitend bedoeld voor wandelaars
en fietsers. Wie ’s avonds laat de brug
oversteekt en de waterspiegel afspeurt,
vangt met wat geluk een glimp op van
zeldzame vleermuizen.
30

Knooppunt 7
Geen koeien, maar wel
velduilen in de Koeistraat
Verderop sla je rechts de Koeistraat in. De
Koeistraat staat onder vogelkijkers tot ver
buiten de Lage Landen bekend als een van
de beste plaatsen – zo niet de beste plaats
– om ’s winters velduilen te spotten. Op
een mooie winterdag heb je hier vooral in
de late namiddag een goeie kans om één,
twee, drie (soms zelfs tot tien) velduilen
tegelijk te zien vliegen. Het vraagt
natuurlijk wel enige volharding om in de
snijdend koude polderwind te wachten tot
dit spektakel begint.
Knooppunt 8
Bewonder de heringerichte
Blankenbergse Vaart vanaf de
Scharebrug
Aan het eind van de Koeistraat sla je
rechtsaf en kom je aan de Scharebrug. Van
hieraf heb je een zicht op de heringerichte
Blankenbergse Vaart. Tot 2005 had de vaart
betonnen oevers. Die zijn vervangen door
een oeverversteviging met riet. Niet alleen
oogt het resultaat een stuk mooier, ook
voor een hele reeks planten en dieren is dit
natuurherstel een verademing!
31

Onze kust is 67 km lang. Dat is niet niks. toch
kunnen niet alle Belgen tegelijkertijd hun handdoekje
uitvouwen op het strand, want daarvoor is het te klein.
De kust is één van de belangrijkste toeristische regio’s
in het land. En dat is eraan te zien; bijna de hele kustlijn
is volgebouwd met appartementen. gelukkig kan je
hier en daar toch nog een plekje natuur ontdekken.
Ook in de noordzee. wist je dat de grijze noordzee
haar kleur dankt aan het prehistorisch zand in de zee?
Het is dan ook het enige grijs in de boeiende kleurrijke
onderwaterwereld. ga met ons mee op reis en ontdek
ons verrassend (onderwater)landschap.
32

De kustnatuur is zeer uniek: door de overgang van land naar zee en het voortdurende
spel tussen water en wind, ontstaan er zeer veranderlijke landschappen met unieke
planten en dieren. in België vind je die in een beperkt aantal natuurgebieden terug:
de Baai van Heist, de iJzermonding en het zwin.
33

NatuurgebiedeN op de overgaNgszoNe
De Baai van Heist:
leven in zee dankzij de haven van Zeebrugge
Vlak naast de bedrijvigheid van de Haven van Zeebrugge ligt het natuurgebied de Baai
van Heist, 100 voetbalvelden (of 50 ha) aan strand, duin, slik en schor. De uitbreiding van
de oostelijke strekdam van de haven zorgde voor bijkomende slib- en zandafzettinggen
in de baai, die nu een thuishaven is voor tal van prachtige dieren en planten. De ondiepe
zee voor de baai is een ‘kraamkamer’ voor zandspiering, schol en bot. In de baai zijn
er kleine intertidale mosselbanken ontstaan. Doordat het vloedmerk kan blijven
liggen op het strand, ontstaan er kleine duintjes. In de slibrijke schorregebieden kan
je diverse soorten zeekraal ontdekken. Die diversiteit trekt tal van vogels aan zoals de
kuifleeuwerik, de tapuit of de scholekster.
34

De IJzermonding:
thuishaven van de zeehond
Waar de IJzer uitmondt in de Noordzee, vind je een uniek getijdengebied dat aansluit
bij het strand, de duinen en de achterliggende polder. Dankzij het getij staan de slikken
tweemaal per dag onder water. Door het afzetten van vruchtbare kleideeltjes is het slik
een overvloedig gedekte tafel voor miljoenen organismen (wormen, kreeftachtigen,
slakjes) die leven van organisch afval. Op hun beurt zijn ze voedsel voor vissen en
vogels. Aan de top van die voedselketen vinden we de zeehond. Voor de IJzermonding
zag het er enige tijd geleden somber uit: verzanding, vervuiling en diverse bouwplannen
bedreigden dit unieke landschap. Tot in 1993 Natuurpunt met het “Plan Zeehond” een
natuurherstelproject voor de streek uitwerkte. Het reservaat kreeg er 130 ha bij en
herstelde zich in amper drie jaar tijd. Met wat geluk kan je er nu een zeehond spotten!
35

Het Zwin:
vogels à volenté
Het Zwin strekt zich uit over een kustlengte van ongeveer 2,3 km. Daarvan ligt 2
km op Belgisch grondgebied, de rest hoort bij Nederland. Het Zwin is een geliefd
vogelparadijs; meer dan de helft van de vogelsoorten in Vlaanderen, zoals ooievaars,
grutto’s of zilvermeeuwen, strijken in grote aantallen neer op het 158 hectare grote
getijdennatuurgebied. Ter hoogte van de Belgisch-Nederlandse grens zijn de duinen
onderbroken waardoor het Noordzeewater het reservaat kan binnendringen via een
“slufter”. Via de brede geul overspoelt de zoute Noordzee tweemaal per dag het
gebied en laat ze er weekdieren, plankton en schaaldieren achter. Zo ontstaan er
kleine hoogteverschillen bedekt met een lappendeken van verschillende soorten
zoutminnende planten. Allerlei ingrepen voor de kust (zoals het baggeren en storten
van baggerspecie) hebben er toe geleid dat de natuurlijke sedimentatieprocessen in
het Zwin verstoord zijn, met een sterke en snelle verzanding van
slikken en schorren tot gevolg. Vandaag wordt een herinrichting en
uitbreiding van het gebied voorbereid, wat moet bijdragen aan het
herstel van de natuurlijke sedimentatieprocessen.
36

MaMMoeteN oNtdekkeN
iN het vloedMerk
De Baai van Heist is één van de weinige plaatsen aan onze kust waar het
vloedmerk kan blijven liggen. Op dit stukje strand is immers geen machinale
reiniging toegestaan. Daarom kan je er wieren, schelpen en drijfhout of
misschien wel een stukje mammoetbot ontdekken. De Noordzee is de beste
vindplaats voor restanten van die merkwaardige dieren!
Het vloedmerk is niet enkel leuk om te ontdekken, het vormt ook een
broodnodige voedingsbodem voor aangespoelde zaden. Slechts enkele heel
taaie planten kunnen groeien op het strand, zoals zeepostelein, zeeraket
en biestarwegras. Die planten groeien het best in het vloedmerk dat voor
een beetje bodembemesting zorgt. Die planten zijn heel belangrijk in het
ecosysteem, want ze zorgen voor de eerste duinvorming door het zand vast
te houden.
37

zeehoNdeN spotteN
Aan de IJzermondig kan je met wat
geluk een gewone zeehond spotten. De
dieren zwemmen de monding binnen bij
opkomend tij om voedsel te zoeken. Of ze
liggen te rusten op het slik, een ponton of
boothelling. Terwijl de gewone zeehond
ongeveer 120 kg zwaar wordt, bereikt
de grijze zeehond, een andere soort die
frequent bij ons gezien wordt, een gewicht
van meer dan 300 kg. Zeehonden zijn goed
geïsoleerd van het koude zeewater door
een dikke speklaag. Met goed ontwikkelde
tastharen, in de snor en wenkbrauwen,
gaan ze op zoek naar voedsel. Zeehonden
zijn echte opportunisten die zich vooral
voeden met vis, inktvis en af en toe met
schaaldieren. Maar de grijze zeehond
beperkt zich hier niet toe. Op het water
rustende vogels zijn niet veilig voor de
indrukwekkende predator en af en toe
wordt ook een bruinvis gesmaakt.
Zeehonden rusten ook op een
strandhoofd. Blijf op een afstand om geen
stress te veroorzaken bij de dieren. Je kan
hen gemakkelijk observeren. Hoe schattig
en lief ze ook naar je kijken, probeer hen
niet te aaien. De zeezoogdieren hebben
vlijmscherpe tandjes!. Zie je een zeehond
of een pup hoger op het strand liggen,
dan is er wat fout. Verwittig de politie.
Zij zullen de juiste mensen op de hoogte
brengen.
38

Niet-iNheemse schelpeN:
bedreigiNg of verrijkiNg?
Een aantal niet-inheemse weekdieren zijn door de mens van het ene continent
naar het andere getransporteerd. De Amerikaanse zwaardschede waarmee
onze stranden tegenwoordig bezaaid zijn, kwam rond 1979 toevallig in de
Noordzee terecht als larve in ballastwater. Eerdere uit Amerika afkomstige
introducties zijn het muiltje, per ongeluk meegekomen met ingevoerde
oesters, en de Amerikaanse boormossel. Waarschijnlijk is de strandgaper
de eerste ingevoerde soort. Die zou door de Vikingen in de dertiende eeuw
via Groenland naar Europa gebracht zijn. De meest recente nieuwkomer,
de Amerikaanse strandschelp of brakwaterstrandschelp, is vermoedelijk
in 2001 in de haven van Antwerpen aangekomen. Schelpen afkomstig van
de Amerikaanse oostkust kunnen hier goed gedijen omdat het klimaat
gelijkaardig is aan het onze.
Tegenwoordig leven er bij ons ook uit Azië afkomstige schelpdieren, zoals de
Japanse oester, op de strandhoofden en in de havens waar ze riffen vormt. De
oester werd ingevoerd om de overbeviste eigen platte oester te vervangen.
De nieuwkomers zijn nu een belangrijk deel van onze fauna. Het zijn meestal
opportunisten die niet veel eisen stellen aan hun leefomgeving. Ze kunnen
een bedreiging vormen omdat ze inheemse soorten verdringen en het habitat
wijzigen.
39

straNdeNde potvisseN
Sinds 1900 zijn er acht potvissen gestrand
in België. De Noordzee valt nochtans
buiten hun normale leefgebied. Dieren
die in de Noordzee terecht komen,
worden dan ook vaak als verdwaalde of
uit koers geraakte individuen benoemd.
De strandingen lijken dat beeld te
ondersteunen. Toch weet een aantal
potvissen de Noordzee op eigen kracht
weer te verlaten. Potvissen (Physeter
marcocephalus) zijn de grootste van alle
tandwalvissen. Volwassen mannetjes
worden tot 22 meter. De soort is een echte
kosmopoliet en houdt zich vooral op in de
diepzee. Het zijn spectaculaire duikers die
tot drie kilometer diep gaan om daar - met
behulp van echolocatie - te jagen op grote
inktvissen. Ze hebben een zeer complex
sociaal leven. Koeien, kalfjes en jonge
dieren blijven vaak samen in crèches terwijl
grotere onvolwassen mannetjes en oudere
stieren doorgaans een eenzaam, zwervend
bestaan leiden. Die mannetjes trekken
in het voorjaar vanuit de subtropische
wateren van de Atlantische Oceaan naar
koudere, voedselrijke wateren in het Hoge
Noorden. En het zijn zij die, bij terugkeer
naar het zuiden in het late najaar, soms in
de Noordzee terechtkomen.
Tot nog toe ging het steeds om mannetjes.
Voor zover bekend is er in de Lage Landen
nog nooit een wijfje gestrand en ook jonge
kalfjes werden in de Zuidelijke Noordzee
nog niet opgemerkt.
De potvis staat op de Rode Lijst van de
International Union for the Conservation
of Nature (IUCN) in de categorie
kwetsbaar. De soort werd commercieel
bejaagd sinds 1712. In de piekperiode
van de walvisvangst werden jaarlijks ca.
25.000 potvissen gedood. De commerciële
potvisserij werd pas in 1988 gestopt, toen
er van de aanvankelijke wereldpopulatie
van 1.100.000 exemplaren nog amper
360.000 restten. En aangezien de
totale populatie slechts met 1% per jaar
aangroeit, wordt het nog lang wachten op
de pre-walvisvangst aantallen.
40

Paddenstoelen op het strand
Je zou het misschien niet meteen verwachten,
maar zelfs op het strand kan je zwammen vinden.
Duingraslanden, mosduinen, duinstruweel, tot
de zeereep toe: al die biotopen kennen hun
eigen paddenstoelendiversiteit. Het zijn vooral
die ‘strandpaddenstoelen’ die tot de verbazing
spreken: aan de rand van het strand, waar de
eerste polletjes helm te vinden zijn, vind je
ook duinfranjehoeden, duinveldridderzwam of
misschien wel de duinstinkzwam.
Die laatste soort is aan de Belgische kust een
echte zeldzaamheid. Ze is een dubbelganger
van de in Vlaanderen algemene grote
stinkzwam, maar ontspruit uit een rozeachtig
- in plaats van een wit - duivelsei . De eerste
bron over deze intrigerende zwam dateert uit
de zestiende eeuw, toen Adriaan de Jong (alias
Hadrianus Junius) een mooie beschrijving
van de duinstinkzwam gaf. Daaruit blijkt
dat hij overtuigd was dat de zogenaamde
duivelseieren door ‘het Zeewijf’ in de zeereep
gelegd werden. De wetenschappelijke naam
van de duinstinkzwam herinnert nog steeds
aan deze Nederlandse wetenschapper, Phallus
hadriani.
De duinfranjehoed en duinveldridder leven als
opruimer op afgestorven stengels of wortels
van helm. Er zijn nog meer paddenstoelen die
dit specifiek substraat, in een heel dynamisch
milieu, uitkiezen: helmharpoenzwam, een
zeldzaamheid die enkel in de Westhoek
gevonden wordt. In hetzelfde dynamische
milieu groeit het zandtulpje, een prachtig
bloemvormig bekerzwammetje dat nauwelijks
boven het zand uitkomt.Vastgelegde duinen
vormen het leefgebied van tientallen typische
duinsoorten, die er elk een eigen niche
benutten. Mosduinen herbergen gesteeld
mosoortje, duinmostrechterzwam en
duinmostrechtertje, terwijl de - ook op vlak
van planten - soortenrijke duingraslanden goed
zijn voor wasplaten, aardtongen en bijzondere
satijnzwammen. Waar in duinvalleitjes
kruipwilg voorkomt, vinden we ook
paddenstoelen terug die in symbiose leven met
die wilgen: duinvezelkoppen, diverse soorten
vaalhoeden en
kruipwilgzompzwam.
In duinstruweel, vaak gedomineerd door
duindoorn, komen naast de in de duinen
algemene duindoornvuurzwam, ook een resem
aardsterren voor. Voor die bijzondere groep
van buikzwammen vormen de duinen het
meest soortenrijke biotoop. Ruwe aardster,
heideaardster, tepelaardster en forse aardster
zijn vier soorten die buiten de duinen zelden of
nooit gezien worden. In de Westhoek werden
de voorbije jaren ook enkele bijzonder zeldzame
aardsterren gevonden, zoals de peperbus
en de lederster. 41

Ook in de duinen en polders bevinden zich bijzondere stukjes natuur. De
kustduinen worden opgebouwd door zand dat aangevoerd wordt door de wind.
Door voortdurende zandaanvoer blijven de duintjes groeien. De zoutminnende
vegetatie maakt geleidelijk aan plaats voor een zoutmijdende vegetatie, die
zich kan ontwikkelen dankzij zoet bodemwater. De dominerende plant aan de
zeezijde van de duinen is helmgras. landwaarts vinden we zandzegge, en zien we
een bloemenpracht met een grote variatie en diversiteit, van droge graslanden,
vochtige ruigten en pannen, duinpoelen tot duinbos.
op oNtdekkiNg
De Westhoek:
Vlaams natuurreservaat ‘Duinen en Bossen van De Panne’
Het Westhoekreservaat (344 ha) ligt in het uiterst westelijke puntje van Vlaanderen.
Het natuurgebied werd al in 1957 opgericht. Het dynamische proces van duinvorming
kan je er nog in alle natuurlijke ontwikkelingsstadia waarnemen. Dit zorgt voor
zeer gevarieerde duinlandschappen. De dynamische of wandelende duinen zijn een
Europees beschermd habitat, dat zeldzaam is in West-Europa. Het open duinlandschap
wordt mee in stand gehouden door grazende konikpaarden, hooglandrunderen,
shetlandpony’s en ezeltjes.
42

De Uitkerkse Polder:
uniek in zijn soort
Op een boogscheut van Blankenberge ligt een weids, open en verassend natuurgebied:
de Uitkerkse Polder. Het gebied staat bekend als trekpleister voor vogels. Maar je
ontdekt nog veel meer. Zo’n 1500 jaar geleden bestond het gebied uit slikken en
schorren, zoals we dat vandaag nog kennen in het Land van Saeftinghe. Maar de geulen
slibden geleidelijk aan dicht en de schorren evolueerden naar zoute weiden. De mens
liet er zijn schapen grazen, bouwde dijkjes, grachten en greppels. Het resultaat: een
uniek landschap van laaggelegen zilte graslanden.
43

Vogels spotteN: eeN hobby apart
De zon trekt vele duizenden mensen naar de kust… een drukte
van jewelste. Een waar mierennest op de zonnige hoogdagen.
Maar ook daarna, in september en oktober, komen er miljoenen
toeristen toe. Gepluimde toeristen die een blitzbezoek brengen:
trekvogels. Dat ze zo nadrukkelijk de kuststrook opzoeken
is op zich niet vreemd want daar ‘stuwt’ de trek, vooral bij
oostenwind. De vogels worden van boven het continent tegen
de kust gedrukt en dat lijntje is makkelijk te volgen naar het
zuiden of zuidwesten.
Die trekkende horde lokt op haar beurt tientallen vogelkijkers
naar zee. Om te tellen, of gewoon op zoek naar die ene vreemde
eend in de bijt. Vogelspotters lijken in die periode wel een andere
soort: ze schuwen de toeristische plekjes en gaan op zoek langs
dicht struweel, een havendam of schuimen een dorre vlakte af,
op zoek naar trekvogels.
De vogelspotters doorzien de vogeltrek en kiezen lekker lui
een engte uit waar de bende wel moet passeren. Gekend zijn
De Fonteintjes tussen Zeebrugge en Blankenberge. Vooral
het herfstige zangvogelgeweld is imposant want het gaat om
duizenden, soms tienduizenden vogels. Maar ook in de lente
spettert het wel eens bij oostenwind en zo’n bezoek is goed
om de eerste kwak, beflijster, purperreiger en lachstern op de
jaarlijst te schrijven, of een telrecord van grauwe kiekendieven.
Al bij al een plezierige bende, kliktellertjes in de hand, thermos
op de grond. En soms, want die jongens weten zelfs wanneer de
kansen goed zijn, staat de fles champagne in de aanslag voor
wanneer die ene juiste passeert. Pwit, fwiet, tuut, klik, tips,
psik: elk roepje wordt feilloos en binnen de seconde herkend,
in koor zelfs. Maar dan laait de discussie hoog op. Was het een
grauwe of een steppekiekendief? De proef op de som zal de orde
herstellen: enkele klikjes op de camera zoomen haarfijn in op
een detail in de vleugel en het wordt weer stil. ‘Volgende keer
beter’ klinkt het. ‘’t Was wéér een grauwe.’ Die jongens lijken
wat verwend maar dat verwijt halen ze meteen onderuit: ‘De
meeste mensen draaien zich om half zes ‘s morgens nog eens
om in bed. Ons eerste teluur zit er dan al op. Verwend?’
44

kriebelbeestjes à gogo
Voor honderden insectensoorten vormen de duinen het enige
en meest geschikte leefgebied. Een volledig overzicht geven
is hier dan ook niet mogelijk. We pikken er enkele opvallende
soorten uit.
Met zijn 3,5 cm ziet de julikever er eerder als een tropische
soort uit, zulke grote kevers zijn we in Vlaanderen niet gewend.
Dit mysterieuze diertje eet dennennaalden en maakt een bizar
knarsend geluid bij dreigend gevaar.
Voor vlinders zijn de kustduinen een topregio. Onder de
nachtvlinders vinden we tal van soorten die aan typische kruiden
en struiken uit de duinen gebonden zijn: van helmgrasuil, over
rozenspanner en ligusterblokspanner tot fraaie walstrospanner.
De duinen zijn ook twee opvallende soorten pijlstaarten rijk:
relatief grote nachtvlinders waarvan de rupsen een stekel dragen.
De rupsen van de wolfsmelkpijlstaart zijn zo opvallend dat ze
veel vaker gezien worden dan de vlinder zelf, die een nachtelijk
bestaan leidt. Het klein avondrood is dan weer gebonden aan
walstrosoorten die op kalkrijke bodem groeien. Net zoals enkele
andere ongewervelden, zoals de duinsabelsprinkhaan, vertoont
die vlinder een opvallend verspreidingspatroon: in Vlaanderen
komt hij enkel in de duinen voor, maar in Wallonië vind je hem ook
op kalkgraslanden. Met kleine parelmoervlinder, heivlinder en
argusvlinder tellen de duinen ook zeldzame dagvlindersoorten.
Tenslotte zijn er ook echte zandbeestjes: soorten die open
duinzand als geliefd leefgebied verkiezen. Voorbeelden zijn de
strandzandloopkever en de harkwesp, die haar nestholletje in
het zand graaft.
45

Het Belgische deel van de noordzee is 0,5% van de totale oppervlakte van de
noordzee, goed voor 3454 km². Dat is ongeveer zo groot als een provincie, onze
11de provincie. De noordzee wordt ten onrechte vaak bestempeld als een grijze,
oninteressante watermassa. maar eigenlijk is dit stukje natuur buitengewoon
boeiend en kent het een grote rijkdom aan biodiversiteit. Door de combinatie
van zandbanken, de afwisseling van zachte en harde ondergrond, de aanvoer
van voedingsstoffen door de Schelde … herbergt het Belgisch deel een grote
verscheidenheid aan dieren en planten, in vergelijking tot andere zeeën. De
Belgische noordzee telt ongeveer 2000 soorten, die 6% van het totaal aantal
gekende Europese mariene dieren en planten vertegenwoordigen.
46

ZaNdbaNkeN creëreN eigeN oNderwaterwereld
Uniek aan onze kust zijn de langgerekte zandbanken. Die banken
liggen bijna parallel met of schuin op de kustlijn. Het zijn
langgerekte structuren die tot 30 m hoog kunnen worden. Ze
vormen als het ware onderwatermuren en creëren zo een licht
heuvelend onderwaterlandschap in de ondiepe Noordzee. De
gemiddelde diepte van onze Noordzee is 20 meter en maximum
46 meter. Bij laag tij komen de zandbanken dan ook soms boven
water.
Ondiepe zandbanken worden op Europees niveau erkend
als waardevol (te beschermen) habitat en zijn uniek in de
wereld. Op de sommige van de zachte bodems komen talrijke
schelpkokerwormen voor. Die kleine ecoysteemingenieurs
veranderen hun omgeving en creëren gunstige omstandigheden
voor tal van andere soorten. Ze breken organisch materiaal af,
brengen zuurstof in de bodem en houden sediment vast. Op
plaatsen waar die rifbouwers talrijk aanwezig zijn, ontstaan
hotspots van biodiversiteit met 34 keer meer organismen
dan elders. De ondiepe zandbanken zijn ook een uitstekende
kraamkamer voor vele jonge platvisjes.
Naast de zanderige bodems komen er in de geulen van de
zandbanken ook grindbedden voor. Op die grindbedden
kwamen vroeger inheemse oesterbanken voor. De haring
gebruikte de harde ondergrond om er zijn eitjes in af te zetten.
Wist je dat er meer dan 218 scheepswrakken op de zeebodem
liggen? Die wrakken trekken een zeer eigen biodiversiteit aan.
Onderzoek toont aan dat op een wrak gemiddeld 250 soorten
leven, waarvan 90% niet voorkomt op de omliggende bodems.
Wrakken bieden beschutting aan bijzondere soorten, zoals de
zwaar overbeviste kabeljauw.
Geen wonder dat het in onze ondiepe wateren krioelt van
leven: van zee-egels en schelpdieren, tot wel 140 vissoorten,
waaronder roggen en haaien. Zelfs het kortsnuitzeepaardje
wordt aangetroffen in onze Noordzee. Zeezoogdieren lijken in
de lift te zitten, maar de toegenomen aantallen hebben wellicht
te maken met een verschuiving van een deel van de populatie.
Sinds enkele jaren zien we weer wijfjes bruinvissen met jongen
voor onze kust. Voor witsnuitdolfijnen moeten we iets verder in
zee zijn, bijvoorbeeld in de buurt van de Hinderbanken.
Boven het wateroppervlak zorgen verschillende soorten kust-
en zeevogels, waaronder sternen, alken, zeekoeten en jan-vangenten
voor een betoverend schouwspel. Meer dan 60 soorten
zeevogels komen af op onze rijke Noordzee. In de herfst trekken
er meer dan 1 miljoen zeevogels over op hun tocht naar warmere
gebieden. De Belgische Noordzee is dan ook een belangrijk rust-
en voedselgebied voor tal van prachtige zeevogels.
47

Mariene- en kustecosystemen behoren tot de productiefste
ecosystemen ter wereld. naast de waarde van natuur op
zichzelf, staan gezonde ecosystemen borg voor een heleboel
levensnoodzakelijke diensten aan de mens. De mens maakt deel
uit van het ecosysteem, dat ons voedsel, zuiver water, zuurstof,
medicijnen, ... levert. Die diensten worden samengevat onder
de noemer “ecosysteemdiensten”. Onze welvaart en ons welzijn
zijn onlosmakelijk verbonden met het goed functioneren van de
ecosystemen.
De ecosysteemdiensten worden in vier categorieën ingedeeld.
Een eerste categorie zijn de ‘toevoerdiensten’ of producten die de
mens uit het ecosysteem haalt. misschien gebruik je een dagcrème
op basis van algen? Of weet je hoeveel vis- en schaaldieren er
jaarlijks aangevoerd worden in onze Belgische havens? in 2010 was
dat meer dan 13.000 ton vis en 2.300 ton schaal- en schelpdieren,
samen goed voor bijna 65 miljoen euro.
Een tweede categorie zijn de ‘ondersteunende diensten’. voel de
lucht die je op dit moment inademt. wist je dat 70% van de zuurstof
op aarde door algen geproduceerd wordt? maar er is meer. Oceanen
en zeeën nemen meer dan een kwart van de uitgestoten cO₂ op en
temperen de klimaatverandering. En de golfstroom zorgt voor ons
milde Europese klimaat. Dit zijn voorbeelden van de derde categorie
‘regulerende diensten’.
tenslotte zijn er de ‘culturele diensten’ zoals de wandeling op het
strand die misschien nog nazindert, kinderen die zandkastelen
bouwen of kunstenaars die inspiratie vinden in de zee.
gezonde ecosystemen vol leuke beestjes zijn dus ook heel belangrijk
voor ons overleven en geluk.
48

Vandaag vormen de badplaatsen aan de kust quasi
één grote stad. De verschillende steden zijn sterk
met elkaar verbonden. Die trend begon in 1960 en
sindsdien is ongeveer de hele kustlijn volgebouwd
met appartementsgebouwen. ze vormen een
echte muur op de zeedijk. De gebouwen rijken
gemiddeld negen tot tien verdiepen hoog. De
verstedelijkingsgraad is dan ook hoog. in een zone
tot 10 km vanaf de kustlijn bedraagt die 18.5%.
Dat is heel wat hoger dan onze buurlanden:
frankrijk 8.4%, nederland 7.6%.
De verstedelijking is voornamelijk het gevolg van
het toenemend toerisme aan de kust. iedereen wil
genieten van een stukje zee vanaf het balkon. Onze
kust is nu eenmaal beperkt met zijn 67 km, dus
worden de vrije stukjes meer en meer ingepalmd.
Hierdoor ging heel wat natuur verloren. sinds
het begin van de 20e eeuw is de helft van ons
duinareaal verdwenen.
49

maar de schatkamer van natuurlijke rijkdommen wordt intensief gebruikt. Er
is visserij, scheepvaart, zandwinning, recreatie, windmolenparken op zee …
Bovendien groeit er steeds meer interesse voor activiteiten op zee. Die interesse
is deels ingegeven vanuit een ruimtegebrek op land en deels door ontwikkelingen
van nieuwe mariene technologieën en -onderzoeksdomeinen. al die activiteiten
plaatsen een enorme druk op het ecosysteem.
Door de verschillende menselijke activiteiten staat het ecosysteem onder zware
druk. Door intensieve visserij worden heel wat vissen met uitsterven bedreigd. En
recreatieve visserij zorgt ervoor dat heel wat kleine walvissen stikken in visnetten.
als gevolg van ondoordachte menselijke activiteiten zijn soorten als de tuimelaar,
de stekelrog of platte oester al verdwenen voor onze kust. maar ook commerciële
soorten zoals kabeljauw lijden eronder.
50

druk op het straNd
Al die dagjesmensen op het strand, dat geeft een drukte van jewelste. De
recreatiedruk op de stranden en duinen is zeer hoog. Op zo’n druk toeristisch
strand willen gemeenten geen vloedmerken laten liggen. Het strand mag
ook niet te breed zijn, zodat strandgasten niet te ver moet lopen om in zee
te duiken. Hierdoor krijgen natuurlijke processen en biodiversiteit te weinig
kansen.
51

vele haaieN eN roggeN
op de raNd vaN uitsterveN
In onze Noordzee leven maar liefst 20 soorten haaien en roggen, met
uiteenlopende afmetingen, vormen en kleuren. Sommige soorten zoals
de planktonetende reuzenhaai worden tot 10 meter groot, maar geen
van onze haaien en roggen zijn gevaarlijk voor de mens. Integendeel: de
mens brengt hen in gevaar. Haaien en roggen zijn pas geslachtsrijp op late
leeftijd en brengen weinig nakomelingen voort. Hierdoor zijn ze extreem
gevoelig aan overbevissing. De populaties van tal van soorten is in een
relatief korte periode met meer dan 99% gedaald. Zo bracht de intensieve
boomkorvisserij een kwart van onze haaien- en roggesoorten al tot aan de
uiterste rand van uitsterven. De situatie voor kleine en grote vleet, engelhaai,
doornhaai en haringhaai is zelfs zo dramatisch dat ze nog ernstiger is dan
die van bijvoorbeeld de zwarte neushoorn of Sumatraanse tijger. Bij gebrek
aan kweekprogramma’s voor haaien en roggen, is ook herintroductie in het
wild niet meer mogelijk als een laatste redmiddel. En ondanks een volledig
vangstverbod voor de meest bedreigde soorten is natuurlijk herstel uiterst
moeilijk . Want ook door de intensieve bevissing van de Noordzee worden de
dieren ongewenst opgeschept als bijvangst. Intussen blijven andere haaien en
roggen een belangrijk deel (12%) uitmaken van de vis die verkocht wordt op de
Vlaamse visveilingen. Ook voor hen ziet de toekomst er erg somber uit. Enkel
een zeer drastische beperking van de quota, gecombineerd met de aanduiding
van uitgestrekte reservaten op zee, kan nog redding brengen voor die uiterst
kwetsbare, wondermooie, maar vooral ecologisch zeer belangrijke groep.
52

kleiNe walVisseN rakeN Verstrikt
iN recreatieVe VisNetteN op oNZe
kustlijN
De bruinvis, een kleine walvis, vertoeft graag in ondiep water
tot 300 meter diep dat onder de 17°C blijft. Ze komen voor in
alle ondiepe wateren van het noordelijk halfrond: van IJsland,
over Noorwegen tot West-Afrika. De mannetjes hebben een
gemiddelde lengte van 1,45 meter en gewicht van 50 kg. De
vrouwtjes zijn iets groter en zwaarder: 1,60 meter en 60 kg.
De soort komt steeds meer voor in onze Zuidelijke Noordzee.
De toename van het aantal bruinvissen in onze wateren
komt waarschijnlijk door een wijziging in het voedselaanbod
door klimaatverandering. Als je geluk hebt, zie je vanop het
strand een kleine, driehoekige vin met stompe tip boven het
wateroppervlak uitsteken. Maar het kan ook dat je een dode
bruinvis op het strand ziet liggen. Op onderstaande foto zie je
duidelijk de sporen van visnetten op de snuit van de bruinvis.
Hij is één van de slachtoffers van bijvangst gevonden aan onze
Belgische kust dit jaar. De bruinvis is zeer waarschijnlijk verstrikt
geraakt in de netten van de recreatieve vissers die jaarlijks in
het voorjaar massaal uitgezet worden om op tong te vissen. De
problematische kieuw- en warrelnetten worden elk voorjaar
op de laagwaterlijn uitgezet in de kraamkamers van de tong.
Daarbij worden naast bruinvissen, grote hoeveelheden tong
opgevist op een niet- selectieve manier. Dit terwijl er andere
vistechnieken bestaan die niet leiden tot bruinvissterfte.
Daarom vraagt Natuurpunt een volledig verbod op recreatieve
kieuw- en warrelnetten en een timing voor de opmaak van
een soortbeschermingsplan. In die soortbeschermingsplannen
kunnen ook andere bedreigingen aangepakt worden zoals
chemische verontreiniging, lawaai, overbevissing, verstoring
door scheepvaart en het verlies van hun leefomgeving of
achteruitgang van die leefomgeving. Door hun positie aan de
top van de voedselpiramide, zijn bruinvissen bijzonder gevoelig.
53

Daarbovenop komt de klimaatverandering in al haar facetten.
Wereldwijd is de gemiddelde temperatuur de laatste honderd jaar
met 0,74 °c gestegen. Door de stijgende luchttemperatuur wordt
het zeewater warmer. De temperatuur van het zeewater is met
1,5 °c toegenomen sinds 1960 en zal nog verder stijgen met 2,5
tot 3,5 °c tegen 2100. De opwarming laat ook ijslagen smelten en
warmere zeewater zet uit, waardoor de zeespiegel stijgt. samen
met de zeespiegelstijging nemen ook de risico’s bij zware stormen
toe. wijzigingen in het zoutgehalte en de temperatuur van het
zeewater kunnen leiden tot veranderingen in zeestromen zoals
de golfstroom, die bepalend is voor ons zachte klimaat. maar ook
neerslagpatronen kunnen wijzigen: hevige regenbuien wisselen
langere droogteperiodes af.
in de kustgebieden vormt de zeespiegelstijging een bijkomend
risico voor de zoetwatervoorraden. Een zeespiegelstijging betekent
namelijk ook dat zout water potentieel binnensijpelt
in het grondwater, waardoor de zoetwatervoorziening voor de
bevolking en de landbouw in gevaar komt.
Door temperatuurverandering van het water, verschuiven de
leefgebieden van soorten. Kabeljauw, wijting, haring en schol zijn
voorbeelden van commercieel interessante soorten die zullen
verdwijnen uit onze streek. sardine, ansjovis, mul en zeebaars
worden dan weer vaker gesignaleerd. in onze noordzee zien we de
laatste jaren meer bruinvissen. maar ook exoten gedijen goed in het
warmere water.
54

Het weer ziet er elke dag anders uit en is moeilijk te
voorspellen, zelfs voor de weerspecialisten, terwijl
het klimaat de gemiddelde weergesteldheid is over
een bepaalde periode. Het klimaat is in zekere mate
altijd onderhevig aan veranderingen, maar de huidige
klimaatverandering is ongewoon, zowel in omvang als
in snelheid. De klimaatverandering wordt veroorzaakt
door menselijke activiteiten zoals het gebruik van
fossiele brandstoffen, ontbossing, intensieve landbouw
… Door die activiteiten nam de concentratie van
broeikasgassen in onze atmosfeer sinds het begin van het
industriële tijdperk (1750) sterk toe, en hierdoor stijgt de
temperatuur.
55

wetenschappers van Kmi en KUleuven stelden drie klimaatscenario’s op: een
droog, gemiddeld en nat scenario voor respectievelijk een lage, gemiddelde en
hoge toekomstige uitstoot van broeikasgassen. tegen het einde van de eeuw wordt
het flink warmer. ‘s winters wordt het gemiddeld 1,5 tot 4,4 °c warmer, de zomer
zal temperaturen kennen die gemiddeld 2,4 tot 7,2 °c hoger zijn dan vandaag en
met meer hittegolven. De zeespiegel zal met 20 cm tot 2 meter (extreem scenario)
stijgen. Overstromingen bij stormen zijn mogelijk en in het achterland dreigt de
bodem te verzilten. Ook overstromingen door neerslag zullen toenemen. in de
winter door een algemene toename van regen, in de zomer door piekbuien die onze
riolering niet kan slikken. Het lijkt een tegenstelling maar ook de kans op verdroging
stijgt. Hoewel in de zomer de regens heviger zullen zijn, zal de totale hoeveelheid
neerslag dalen. samen met de toegenomen verdamping door hogere temperaturen
zullen rivieren, beken en moerassen sneller droog komen te liggen.
Het ipcc of het intergovernmental panel
on Climate Change is een organisatie van de
verenigde naties, opgericht in 1988, om de
risico’s van klimaatverandering te evalueren.
Het panel bestaat uit honderden experts
uit de hele wereld, vanuit universiteiten,
onderzoekscentra, ondernemingen, milieuorganisaties
en andere organisaties. Het
ipcc doet zelf geen onderzoek, maar
evalueert onderzoek dat is gepubliceerd
in peer-reviewed, nagekeken door andere
wetenschappers, wetenschappelijke tijdschriften.
sinds zijn oprichting heeft het ipcc
een reeks rapporten gepubliceerd die gelden
als referentiewerken voor beleidsmakers,
wetenschappers en andere specialisten. Die
hebben een grote invloed op het milieubeleid
van vele regeringen. De rapporten komen om
de 4 à 5 jaar uit. Het laatste rapport (ar4) is in
verschillende delen uitgekomen in 2007. Het
volgende rapport (ar5) wordt gepubliceerd
in 2013.
56

zeespiegelstijgiNg
Door opwarming van de aarde smelten de ijslagen aan de polen en op de
bergtoppen. Door de warmte zet het zeewater ook uit waardoor het een
groter volume inneemt. Het zeewaterpeil in België steeg met ongeveer 20
cm tijdens de voorbije 100 jaar (1888 - 1995, Oostende). Voor 1992 steeg
de zeespiegel met 1,41 mm/jaar en sinds 1992 is dat 4,41 mm/jaar. KMI en
KULeuven verwachten dat tegen 2100 het zeepeil tussen de 20 en 200 cm
hoger zal zijn aan onze kust.
57

veraNdereNde NeerslagpatroNeN
Neerslagmetingen tonen een licht stijgende trend van de jaarlijkse
neerslaghoeveelheid. Door de hogere temperatuur neemt de verdamping
toe. 2001 en 2002 waren absolute recordjaren met hoeveelheden neerslag
rond de 1000 mm in vergelijking met de normale 780 mm. Die grotere
neerslaghoeveelheden vallen met een ongelijke spreiding. We zien vooral een
stijging van de neerslag in de winter. In de zomer zal de neerslag afnemen,
maar als het regent, zal de bui wel heviger zijn. Naast hevige regenbuien
noteren we ook langere droogteperiodes in de lente en zomer.
De veranderende neerslagpatronen betekenen een grote uitdaging voor het
waterbeheer. De waterbeschikbaarheid in België is bij de laagste van Europa:
het regent hier wel behoorlijk wat, maar doordat we met zoveel zijn, is de druk
die we op de watersystemen uitoefenen erg groot. De nood aan wateropvang-
en berging zal toenemen. Doordat de piekafvoeren langs rioleringsstelsels,
beken en grachten stijgen, is een aangepast ontwerp nodig. In de kustgebieden
vormt de zeespiegelstijging een bijkomend risico voor de zoetwatervoorraden.
Een zeespiegelstijging betekent namelijk ook dat zout water potentieel
binnensijpelt in het grondwater via de rivieren en de bodem, waardoor de
zoetwatervoorziening voor particulieren en de landbouw in gevaar komt. Dit
verhoogt nogmaals de nood om efficiënter om te gaan met zoet water.
58

overstroMiNgeN
Sinds de jaren ‘70 is het aantal zware overstromingen sterk toegenomen. Dit
komt enerzijds door de klimaatverandering en anderzijds ook door wijzigingen
in het landschap. Of een gegeven neerslaghoeveelheid of hoogwaterstand
leidt tot overstromingsschade wordt in belangrijke mate bepaald door de
aanwezigheid van vegetatie, de mate van bebouwing, de aanwezigheid
van natuurlijke overstromingsgebieden, het al dan niet verharden van
oppervlakten, aangepaste waterafvoersystemen….
Langs de kust beïnvloeden zeespiegelstijging en veranderingen in
windpatronen de overstromingsrisico’s. De golfbelasting op kust en zeewering
neemt in elk scenario toe door toenemende waterdiepte als gevolg van de
zeespiegelstijging. Doordat hoogwaters sneller en laagwaters trager stijgen
wordt de getijdenwerking sterker en neemt de erosie van strand en duin toe
en stijgt de druk op de dijken.
59

teMperatuur
De gemiddelde temperatuur in België is met 2,3 °C gestegen ten opzichte
van de pre-industriële periode. 2011 brak alle records met een jaargemiddelde
temperatuur van 11,6°. De top 3 wordt vervolledigd door 2007 en 2006 met
respectievelijk 11,5 °C en 11,4 °C. De 17 warmste jaren sinds 1833 situeren zich
allemaal in de periode 1989-2011, terwijl de 20 koudste jaren zich voordeden
voor 1895. We krijgen ook vaker te maken met hittegolven, denk maar aan
de hittegolf in 2003, die in Frankrijk vele slachtoffers maakte. Hitte is in de
steden een groter probleem. Door de vele donkere oppervlakten, wordt de
warmte meer geabsorbeerd. Het is in de stad ongeveer 8 °C warmer dan op
het omliggende platteland. Dat heet het ‘urban heat island-effect’.
Door de stijgende luchttemperatuur wordt ook het zeewater warmer. De
afgelopen 30 jaar warmde dat al 1 °C op. In vergelijking met grote oceanen
is de temperatuur van het zeewater in de Noordzee sterk afhankelijk van
regionale weer- en stroompatronen. Daardoor is het effect van de globale
opwarming slechts gedeeltelijk merkbaar in de Noordzee. De temperatuur in
de Noordzee ligt gemiddeld tussen 18 °C in de zomer en 1 °C in de winter. De
temperatuur van het oppervlaktewater is sinds de jaren 60 met ongeveer 1,5
°C gestegen en de stijging verloopt steeds sneller.
60

verziltiNg, Meer zout iN de bodeM
Door verzilting neemt het zoutgehalte van de bodem toe. Dit kan komen door
overstromingen vanuit de zee of door zoute kwel (opwelling) waarbij zeewater
via de ondergrond het land binnendringt. Onze polders worden ook zilter door
overmatige grondwaterwinning. De zoetwaterbubbel in de duinen kan dan de
zoute kwel niet meer tegen houden. Daarom is een brede duinengordel nodig,
hier kan het zoet regenwater infiltreren en die zoetwaterbubbel voeden.
Voor de landbouw is verzilting een probleem, de gewassen kunnen het zout
slecht verdragen en er is minder opbrengst. Maar zilte landbouw kan wel.
Verschillende landen nemen hier al initiatieven in.
61

storM op koMst
In de figuur zien we dat als er vandaag een storm zou uitbreken (die zich
gemiddeld om de 17.000 jaar voordoet), bresvorming verwacht kan worden
ter hoogte van Wenduine, Oostende en Mariakerke (blauwe zones op grote
kaart). Zo’n superstorm gaat gepaard met een waterstand van 8 meter. In
2100 zou dit oplopen tot 10,5 meter waardoor de risicozones zich substantieel
uitbreiden (rode zones op kleine kaart).
Locatie van bresvorming door erosie van strand en duinen
voor een gemiddelde herhalingstijd van 1 keer op de 17 000
jaar vergeleken bij het huidige zeeklimaat en bij een worst
case scenario tegen 2100
62

Storm van 1953
In de nacht van 31 januari 1953 vielen in de Noordzee springtij en een noordwesterstorm
samen. Het water werd door die gebundelde krachten tot recordhoogte opgestuwd
6,66 meter boven de normale zeespiegel. Nederland werd het zwaarst getroffen.
Tientallen dijken braken door en 175.000 ha land overstroomde. In totaal verdronken
1.836 mensen, waarvan het grootste deel in Zeeland. 72.000 mensen werden
geëvacueerd.
Maar ook Vlaanderen deelde in de klappen. 4400 hectare grond overstroomde, waarvan
een groot deel ver landinwaarts tot in de buurt van Antwerpen. Bij verschillende
incidenten langs de kust kwamen 25 mensen om het leven. Door windstoten tot
120-150 km/u en een extreem hoog waterpeil, brak het water door en over de
dijken. Meerdere vaartuigen sloegen om. De dijk in de Zwinmonding werd volledig
weggespoeld en de tramlijn tussen Heist en Zeebrugge zakte weg. In vijftien andere
gemeenten waaronder Melsele, Kallo, Berendrecht, Zwijndrecht en Zandvliet trok het
water zich slechts na meer dan zes maanden volledig terug.
De storm van 1953 was een 250-jarige storm, dit betekent dat zo’n storm statistisch
gezien eenmaal in de 250 jaar voorkomt. Als reactie op de ramp ontwierp de
Nederlandse regering het Deltaplan, een revolutionair plan met waterkeringen die
het land beveiligen tegen de 10.000- jarige storm. Vlaanderen beantwoordt de ramp
met de Polderwet, die het onderhoud van dijken verzekert. Om het hoofd te bieden
aan de klimaatverandering heeft de Deltacommissie een nieuwe visie ontwikkeld:
“samenwerken met water”. In België werkt MDK (Mariene Dienstverlening Kust) aan
een kustveiligheidsplan. 63

stromiNgspatroNeN wijZigeN
De Golfstroom zorgt ervoor dat Europa heel wat warmer is dan gebieden op
een gelijke breedtegraad in Noord-Amerika. Verschillen in het zoutgehalte
en de zeewatertemperatuur drijven de zeewaterstroming aan die de warmte
over de aardbol herverdeelt. Een wijziging in de temperatuur van het water
beïnvloedt de stroming. Een afzwakking van de golfstroom kan zware, en
mogelijk ook plotse, gevolgen hebben voor het klimaat in Europa.
verzuriNg beïNvloedt het zeeleveN
Sinds 1970 steeg de temperatuur van het oceaanwater wereldwijd gemiddeld
met 0,6 °C. De opwarming werd al vastgesteld tot een diepte van maar liefst
3000 meter. De stijging van de CO₂ concentratie in de atmosfeer leidt ook
tot de verhoging van het bicarbonaatgehalte in het water, en daardoor tot
een verzuring. Sinds de industriële revolutie is het zeewater al 30% zuurder
geworden en dat heeft een verregaand effect op het zeeleven.
64

Biodiversiteit speelt een sleutelrol in het klimaatverhaal want sterke veerkrachtige
ecosystemen bezitten de unieke gave om CO 2 op te nemen (mitigatie) en de
gevolgen van de klimaatverandering op te vangen (adaptatie).
Oceanen en zeeën spelen hier een belangrijke rol in. ze zijn verantwoordelijk voor
maar liefst 1/3e van de CO 2 -opslag. Om de bestaande natuurlijke koolstofreservoirs
te handhaven is het essentieel om de klimaatverandering af te remmen. maar de
gevolgen van klimaatverandering zullen ook de biodiversiteit, in zee en aan de kust,
verder onder druk zetten. verzuring, warmer wordende zeeën … hebben hun effect!
65

Veranderingen in de voedselketen
Het mariene ecosysteem bestaat slechts voor een klein deel uit met het blote
oog zichtbare dieren. Algen, bacteriën en zoöplankton maken het gros uit van het
mariene leven. Plankton is een verzamelnaam voor organismen die afhankelijk
zijn van stromingen en zich dus niet actief kunnen verplaatsen. Plankton is er in
allerlei maten en vormen van algen tot bacteriën en kwallen. Zowel plantaardig
(fytoplankton) als dierlijk plankton (zoöplankton) spelen een erg belangrijke rol in de
oceanen. Fytoplankton zijn microscopisch kleine plantjes die groeien met behulp van
fotosynthese. Via hun fotosynthese zijn ze verantwoordelijk voor meer dan de helft
van de globale zuurstofproductie en nemen ze tegelijkertijd CO₂ uit de atmosfeer op.
Plantaardig plankton wordt gegeten door het dierlijk plankton dat op zijn beurt dan
weer op het menu staat van kleine visjes zoals zandspiering en reusachtige dieren zoals
reuzenhaai en baleinwalvissen. Fytoplankton is dus essentieel voor het leven in al zijn
vormen zowel in zee als op land. Zonder plankton zou er niet voldoende zuurstof zijn
voor mens en dier op het land en zou er niet voldoende voedsel zijn voor het leven in
zee.
De mariene voedselketen is een complex web van verbindingen met als basis algen en
zoöplankton. Algen zijn voedsel voor het zoöplankton en de bodemdieren. Zij voeden
op hun beurt de vissen, vogels en zeezoogdieren. Het plankton is dus ontzettend
belangrijk als basis voor verschillende voedselwebben. Veranderingen op het niveau
van het plankton zullen gevolgen hebben voor de vissen, bodemdieren, vogels en
zeezoogdieren.
Omdat plankton een specifieke voorkeur heeft voor temperatuur, zijn ze een goede
graadmeter voor de klimaatswijziging. De Sir Alister Hardy Foundation for Ocean
Science (SAHFOS) onderzoekt sinds 1931 de verspreiding van plankton in het Noord-
Atlantische gebied. Het onderzoek van de SAHFOS toont aan dat het leefgebied
van koudwatersoorten als de roeipootkreeftjes meer dan 1000 km noordwaarts
verschoven is. Sinds 1987-1988 is er een “regime shift” van koudwatersoorten naar
warmwatersoorten.
66

Plankton wankelt
De opwarming van het zeewater zorgt ervoor dat het fytoplankton niet meer voldoende
voedingsstoffen kan opnemen. Sinds 1950 is er gemiddeld 40% minder fytoplankton
aanwezig in onze oceanen. Wellicht is dit te wijten aan een slechte menging van de
verschillende waterlagen als gevolg van de opwarming van het zeewater. Wanneer
de bovenste waterlaag sterk opwarmt, is er een te groot temperatuurverschil
met de koudere lagen. Minder menging van de waterlagen betekent ook minder
voedingsstoffen voor het fytoplankton. Dit is niet alleen nefast voor de voedselketen;
een afname van het plankton kan op zijn beurt ook een versnelling van de opwarming
van de aarde veroorzaken. Het betekent dat het fytoplankton ook minder CO₂ zal
kunnen opnemen uit de atmosfeer. Wetenschappers stelden al vast dat het water van
de Zuidpoolzee minder CO₂ lijkt op te nemen.
Daarnaast verzwakt de verzuring van de oceanen het kalkskelet van plankton. Het
oceaanoppervlak absorbeert ongeveer één derde van de CO₂-uitstoot. Wanneer er
te veel CO₂ in het water zit, wordt het evenwicht verstoord en daalt de pH. Sinds de
industriële revolutie zijn de oceanen gemiddeld 30% zuurder geworden. Die verzuring
heeft vooral effect op organismen die kalkskeletten aanmaken. Hoe hoger de pH in
het water, hoe meer kalk zal worden opgelost. Australische wetenschappers hebben
aangetoond dat het gewicht van de planktonsoort foraminiferen de laatste decennia
gemiddeld met 30-35% afnam. Omdat ze in hun kalkskeletjes CO₂ opslaan zal bij een
afname in gewicht de CO₂ concentratie van de oceanen én de atmosfeer toenemen.
67

Hoe reageren de vissen op
het opwarmende water?
De klimaatverandering oefent een sterke invloed uit op het voorkomen van vissen. Hun
groeipatroon, overlevingskans en paaigedrag kan wijzigen. De noordelijke soorten
trekken weg terwijl de zuidelijke vissoorten vaker waargenomen worden. Het leefgebied
van ongeveer 2/3e van de vissen van de Noordzee verschoof naar het noorden in de
laatste 25 jaar. De kabeljauw, de wijting, de haring en de schol zijn voorbeelden van
commercieel interessante vissen die verdwijnen uit onze streken. Zuidelijke vissoorten
die vaker waargenomen worden, zijn de sardine, de ansjovis, mul en de zeebaars. Ook
kleine pieterman, schurftvis, lipvissen en het zeepaardje worden vaker gesignaleerd.
68

Benthos, welk beest is dat?
De grootste diversiteit aan organismen bevindt zich in of op de bodem. Benthos
is een verzamelnaam voor bodemdieren zoals borstelwormen, weekdieren en
kreeftachtigen. Alleen al in de Belgische Noordzee worden er rond de 1000 soorten
benthos aangetroffen.. Het benthos neemt niet alleen vanwege zijn grote aantallen
en diversiteit een zeer belangrijke positie in, maar ook vanwege zijn functie in het
ecosysteem. Een aantal soorten, ecosysteemingenieurs genaamd, bouwen hun directe
omgeving als het ware volledig om. Dit doen ze door zowel fysische, chemische als
biologische aspecten van hun omgeving te wijzigen. Ze veranderen bv. de hoeveelheid
zuurstof die in de bodem terecht komt of de korrelgrootte van het sediment. De
schelpkokerworm bouwt heuse riffen die een enorme biodiversiteit herbergen en een
belangrijke habitat zijn voor bijvoorbeeld jonge platvisjes.
Die ecosysteemingenieurs verdienen dan ook een bijzondere plaats in het beleid.
Ook de leefgebieden van bodemdieren verschuiven. Die soorten zijn gevoelig voor
klimaatgerelateerde veranderingen zoals stijgende temperatuur, veranderende
hydrodynamica, wijzigende neerslagpatronen en toenemende verzuring. Met als gevolg
dat hun verspreidingsgebied verschuift onder invloed van de klimaatverandering.
Soorten zoals kleine heremietkreeft, fluwelen zwemkrab, grijze zwemkrab, gewimperde
zwemkrab, gemarmerde zwemkrab, helmkrab, breedpootkrab en blaasjeskrabben
komen bijvoorbeeld meer voor in de Noordzee dan vroeger.
69

Leidt de opwarming tot
een invasie van exoten?
Exoten gedijen goed in het warmere zeewater. In onze Noordzee komen er elk jaar
verschillende niet-inheemse dieren en planten bij. Sommigen zwemmen op eigen
houtje naar de Noordzee, anderen worden door de mens ingevoerd voor aquacultuur,
nog anderen klampen zich vast op de romp van schepen of komen bij toeval in het
ballastwater van schepen terecht. Op dit ogenblik zijn er zo’n 120 niet-inheemse
soorten of exoten in de Noordzee.
Veel exoten voeren enkele eeuwen geleden mee tijdens de grote ontdekkingsreizen
over zee. Voor de meeste inwijkelingen was ons klimaat toen echter te koud en na enige
tijd stierven ze uit. Maar door de opwarming passen meer soorten zich aan en vestigen
zich definitief in onze streken. Dit gebeurt vaak ten nadele van de eigen inheemse
soorten, met bijkomende nadelen voor mens en economie.
We spreken van invasieve soorten wanneer de exoten een bedreiging vormen voor het
milieu, de economie en/of de menselijke gezondheid.
Met de komst van de Japanse oester bijvoorbeeld, dreigen de inheemse mosselbanken
zich te transformeren in Japanse oesterbanken. De Japanse oester, bekend als creuse,
werd in de jaren ‘60 op diverse plaatsen in Europa ingevoerd om de overgeëxploiteerde
wilde oesterbanken aan te vullen. Van de soort dacht men in eerste instantie dat ze
zich hier niet zou kunnen voortplanten, omdat de temperatuur voor de ontwikkeling
van de larven te laag was. Aanvankelijk bleek dit te kloppen. Maar inmiddels heeft de
Japanse oester zich uitstekend aangepast aan onze streek en vormt ze een omvangrijke
populatie in havens, op strandhoofden en op boeien in zee. Ze nestelen zich zelfs zo
massaal tussen de sluisdeuren dat deze niet goed meer sluiten.
70

Op naar een Noordzee vol kwallen?
De laatste jaren duiken overal ter wereld meer kwallen op. In de Japanse Zee zijn er
kwallen die wel tot 2 meter groot kunnen worden en 200 kg wegen. Ook bij ons zijn
kwallen aan een steile opmars bezig en daar zijn verschillende redenen voor. Door
overbevissing hebben ze nog amper vijanden. Normaal gezien eten de vissen de
kwallen of het voedsel van de kwallen. Ook de opwarming van het water begunstigt
de verspreiding van sommige kwallensoorten. Door de vervuiling, verzuring en hoge
concentraties nutriënten ontstaat een leefomgeving waar enkel de meest primitieve
levensvormen nog kunnen overleven. Zo blijkt uit een rapport van The Economist. De
verschillende stresserende factoren versterken elkaar en creëren een omgeving waar
algen, bacteriën en kwallen goed gedijen.
71

Lang leven de algen?
Door een temperatuursstijging kan het aantal gevallen van potentieel schadelijke
algenbloei sterk stijgen. De daarmee gepaard gaande vermeerdering van giftige stoffen
kan leiden tot de massale sterfte van mariene organismen en kan de menselijke
gezondheid treffen.
Onder gunstige omstandigheden - veel zonlicht, in combinatie met voldoende
voedingsstoffen - vermenigvuldigen algen zich zeer snel. De kleinste soorten
verdubbelen zich al in aantal binnen het uur, de grootste binnen een dag. Sinds
de jaren ‘70 neemt het nutriëntengehalte in het kustwater toe, met als gevolg een
toename van de algen. De nutriënten zijn in grote mate afkomstig van de landbouw en
mestoverschotten in Vlaanderen.
Op zich zijn meer algen niet onmiddellijk een probleem.
Integendeel, we zagen al dat algen vaak voedsel zijn voor
andere mariene organismen of CO 2 opnemen. Problematisch
wordt het echter wanneer de algen massaal beginnen
afsterven en voor een zuurstoftekort in het water zorgen.
Sommige algen produceren bovendien giftige stoffen. Wat
leidt tot vergiftiging van vissen, vogels en ander marien
leven. De stoffen komen ook in de voedselketen terecht
en zijn ook voor de mens schadelijk of zelfs dodelijk.
72

zijN er Nu Meer dolfijNeN daN
vroeger?
Twintig jaar geleden was de kans om een zeezoogdier waar te nemen aan onze
kust zeer klein. Maar de jongste jaren is het aantal meldingen van bruinvissen,
witsnuitdolfijnen en zeehonden spectaculair toegenomen. Gelijkaardige
resultaten constateerde de Beheerseenheid van het Mathematisch Model
van de Noordzee (BMM). In 1994 en 1995 organiseerde Small Cetaceans in
the Atlantic and North Sea (SCANS) een grootschalige zeezoogdiertelling
voor het Noordwestelijk deel van de Noordzee. Dat onderzoek bevestigt een
zuidwaartse verschuiving in het areaal van de bruinvis in de Noordzee. Volgens
SCANS zijn de klimaatveranderingen en de areaalverschuivingen van de prooi
een verklaring voor de verplaatsing van de populatie.
De bruinvis is de kleinste der walvisachtigen van de Noordzee. Bruinvissen
worden niet veel groter dan 1,90m en wegen gemiddeld tussen de 50 en 70
kg. Ze zijn op zee te herkennen aan hun kleine driehoekige rugvin en donkere
rug. Ze leven in kleine groepjes van 2 tot 10 dieren, maar soms worden ze ook
in scholen van 50 dieren gezien. De eerste tellingen vanuit een vliegtuig (die
sinds 2008 gebeuren) tonen aan dat de dieren vooral in de winter en in het
begin van de lente aan onze kust rondzwemmen.
73

Brokkelen schelpdieren langzaam af?
Door verzuring krijgen schelpdieren het moeilijk. Schelpen bestaan grotendeels uit
kalk. Onder invloed van zuur lost de kalk in water langzaam op. Maar ook sommige
planktonsoorten zijn opgebouwd uit kalk. Omdat plankton aan de basis van het
voedselweb ligt, kan dit verregaande effecten hebben.
Over twintig jaar geen koraalriffen meer?
Een koraalrif is een gigantisch bouw-werk van kalksteen dat door de koraalpoliepen is
gemaakt. Het koraal dat we vandaag zien, bestaat uit deze diertjes en hun skeletten
die overblijven na hun dood. gemiddeld groeien ze tussen 5 mm en 20 cm per jaar.
De meeste zijn tussen de 5000 en 10.000 jaar oud. Koralen bedekken minder dan
1% van het aardoppervlak en toch zijn ze de thuis van duizenden unieke vissoorten.
ze bevatten meer dan 25% van alle zeeorganismen. Ongeveer een half miljard
mensen zijn afhankelijk van koraalriffen. Het is een bron van voedsel, een zeer
belangrijke toeristische bestemming en de riffen vormen een beschermende buffer
langs de kust. in de laatste decennia verdween er volgens het international Union
for conservation of nature (iUcn) al 19% van de koraalriffen. Door het hoger
cO₂- gehalte in de oceanen hebben de koralen het moeilijk om hun kalkskelet op
te bouwen. Bovendien leiden de hogere temperaturen tot het “witwassen” van de
koralen. Koralen leven in symbiose met zoöxanthellae (eencellige algen), die in de
koralen leven. Die algen geven de koralen hun kleur. als het te warm wordt sterven
de algen waardoor het koraal verbleekt.
74

Typische zee-eenden als de eider en de zwarte en de grote zee-eend zien we de
laatste jaren steeds minder voor onze kust. Er lijkt duidelijk wat aan de hand
met deze soorten. Overwinteren ze dan misschien gewoon wat noordelijker?
Dat lijkt niet het geval. Hun belangrijkste overwinteringsgebied is de Oostzee
en ook daar nemen hun winteraantallen zienderogen af. Het gros van die dieren
broedt in het Hoge Noorden en ze ondervinden nu al de nadelige gevolgen van
de klimaatverandering. De toename aan predatoren zoals de zeearend en de
mink, een uitheemse marterachtige, kan niet de oorzaak zijn voor een dergelijke
achteruitgang. Het probleem blijkt bij de lemmingen te schuilen. Die diertjes kennen
normaal sterke aantalschommelingen met om de 3 tot 4 jaar een piek. tijdens die
piekjaren ligt het broedsucces bij heel wat noordelijke broedvogels veel hoger
omdat predatie dan door het grote aanbod aan lemmingen grotendeels wegvalt.
De laatste 15 jaar is van die cyclus bij de lemmingen niets meer te bespeuren en
dit wordt toegeschreven aan de klimaatverandering. Ook de voedselsituatie in
hun overwinteringsgebieden gaat er op achteruit. Door de klimaatverandering
verandert de samenstelling van het fytoplankton met onder andere een afname
aan kiezelwieren. Dit heeft een negatieve impact op mosselen. Bij het filteren van
het water vinden de diertjes minder geschikt voedsel. Bovendien worden mosselen
door de stijgende watertemperatuur in de winterperiode actiever en dit onnodige
energieverbruik zorgt ervoor dat ze kleiner blijven. En net mosselen zijn een
bijzonder belangrijke voedselbron voor zee-eenden als de eider.
75

Heel wat van de waadvogels die we aan onze kust te zien krijgen zijn gasten vanuit
het Hoge noorden. Door de temperatuurstijging schuiven de klimaatgordels
op naar het noorden en dat levert een levensgroot probleem voor die vogels: de
oppervlakte aan geschikt leefgebied dreigt drastisch te krimpen. in de climatic
atlas of the European Breeding Birds gaat men na wat de gevolgen zullen zijn voor
het areaal van de Europese vogels als deze eeuw de temperatuur met 3 °c zou
stijgen. De oppervlakte aan leefgebied zou voor de drieteenstrandloper gehalveerd
worden, bij de zilverplevier blijft er amper 1/5e over. De problemen worden nog
groter als dan blijkt dat er nauwelijks overlap is tussen het huidige leefgebied
en het voorspelde. Bij de drieteenstrandloper zou er totaal geen overlap zijn, bij
zilverplevier nog 18%. Het is niet verbazingwekkend dat men verwacht dat veel van
de arctische soorten zware klappen zullen krijgen.
76

Blauwe reigers zijn een vaste waarde in ons landschap, maar de laatste jaren zien
we steeds meer witte reigers opduiken. Het zou dan kunnen gaan om de grote
zilverreiger. Dat is een rijzige verschijning, even groot als de blauwe met een nog
wat dunnere langere hals. los van het formaat herkennen we hem vooral aan zijn
gele snavel en volledig zwarte poten en tenen. vooral in het winterhalfjaar worden
in het binnenland soms groepen waargenomen van die opvallende verschijning. in
bepaalde delen van Nederland is de soort bij momenten talrijker dan de blauwe
reiger. De opmars van de grote zilvers komt vanuit het oosten en zuiden.
vooral aan de kust en de schelde zien we de kleine zilverreiger vaker. Hij is, zoals de
naam aangeeft, een stuk kleiner, dus als je hem vergelijkt met een blauwe reiger of
een grote zilverreiger kan je hem vlot op grootte determineren. als je echter geen
referenties hebt, is het veiliger om op andere zaken te letten. De donkere snavel
en de chroomgele tenen zijn dan weggevers. De opmars van die zuidelijke soort is
gekoppeld aan de klimaatopwarming. na een strenge winter liggen de aantallen
opmerkelijk lager.
pas trouwens op voor verwarring van deze soorten met een lepelaar. Die heeft
een kenmerkend lepelvormig uiteinde aan zijn snavel en vliegt in tegenstelling tot
reigers met een gestrekte hals.
77

De gevolgen van de klimaatverandering voelen we
nu al. Ons aanpassen is noodzakelijk. Hoe we met
die gevolgen omgaan kan verschillen. zo kunnen we
airco’s installeren om te zorgen dat het in huis koel
blijft tijdens hittegolven, ons energieverbruik zal wel
mee stijgen. Of we kunnen onze straten en huizen
vergroenen. groendaken, geveltuintjes, verkoelende
waterpartijen, goede isolatie… Dat ziet er toch
mooier uit? Klimaatverandering en de aanpassing
eraan – ook wel adaptatie genoemd - is een kans die
we ten volle moeten benutten.
78

Daarvoor moeten we samenwerken met de natuur. natuurlijke klimaatbuffers
vangen water op, bufferen het en geven het vertraagd af, of nemen de hitte op
en zorgen zo voor verkoeling. tegelijkertijd zorgt die natuur ook voor opname van
CO 2 . Biodiversiteit en ecosysteemdiensten gebruiken, helpt ons dus om mens en
maatschappij aan te passen aan de onvermijdbare gevolgen van klimaatverandering.
we moeten dus zorgen dat de natuur haar rol kan blijven spelen.
grote artificiële infrastructuurwerken om ons te beschermen tegen de gevolgen
van klimaatverandering zijn vaak enorm duur. als we de kostenefficiëntie van harde
infrastructuren vergelijken met die van de natuurlijke ecosystemen, zien we dat
deze laatste veel beter scoren. De onderhoudsmaatregelen en kosten zijn minimaal
in vergelijking met die van kunstmatige infrastructuren. in ons land is die analyse
gemaakt naar aanleiding van het sigmaplan, dat vlaanderen moet beschermen
tegen overstromingen uit de schelde. Daaruit blijkt dat het efficiënter is om
opnieuw ruimte te voorzien voor de rivier dan harde infrastructuren te bouwen
zoals een stormvloedkering. Het plan creëert heel wat nieuwe mogelijkheden
voor natuur in de vorm van wetlands en getijdengebieden. Bescherming tegen de
gevolgen van klimaatverandering en natuur creëren gaan dus hand in hand.
79

kliMaatregulereNde rol vaN de
marieNe ecosystemeN
Oceanen en zeeën spelen een belangrijke rol in het
klimaatsysteem. Het water fungeert als een groot reservoir dat
warmte van de zonnestralen opslaat, transporteert en afstaat.
Water kan veel meer warmte per oppervlakte opslaan dan lucht.
Een waterlaag van 2,5 meter absorbeert ongeveer evenveel
warmte als de hele luchtkolom erboven. De warmte van de zon
wordt langzaam opgenomen door de verschillende lagen van
het water en langzaam weer afgestaan.
Water is constant in beweging. Er zijn twee krachten die het
water in beweging zetten. Het oppervlaktewater stroomt mee
met de windpatronen. Het effect van de wind stopt vanaf een
diepte van 800 m. In de diepere lagen treedt een tweede kracht
in werking: de thermohaline circulatie. De twee bepalende
elementen in dit mechanisme zijn de temperatuur (thermo)
en het zoutgehalte (haline) van het water. Afgekoeld of zouter
water kan zo zwaar worden dat het tot kilometers diep zinkt. Op
die manier ontstaat de thermohaline circulatie.
De thermohaline circulatie ligt aan de basis van de Golfstroom.
Dankzij die zeestroom kunnen we in Noord-Europa genieten van
relatief warme winters, in vergelijking met andere werelddelen
op dezelfde breedtegraad.
De zee absorbeert 1/3e van de CO 2 -uitstoot en tempert zo het
broeikaseffect. De uitwisseling van CO 2 tussen de oceaan en de
atmosfeer is gigantisch en wordt geschat op zo’n 100 gigaton
CO 2 per jaar. Alle bossen samen nemen gemiddeld 40 gigaton
CO 2 per jaar op. Dit is ongelooflijk veel, maar amper de helft
van de 100 gigaton die de oceanen per jaar opnemen. En de
opslagcapaciteit van de Noordzee is bijna drie keer zo hoog als
het gemiddelde van de wereldzeeën. Dit blijkt uit onderzoek van
het Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ).
Zeewater kan op twee manieren CO 2 opnemen: ten eerste door
de fotosynthese van de algen die CO 2 omzetten in O (zuurstof),
ten tweede door de rechtstreekse opname uit de lucht. Wanneer
het CO 2 - gehalte van de lucht hoger is dan die van het water,
treedt er een wisselwerking op met het oppervlaktewater.
80

NetwerkeN VaN beschermde gebiedeN
Zowel op zee als op land zijn er Natura 2000-gebieden afgebakend. Die vormen
over de Europese lidstaten heen de ‘ruggengraat’ van de Europese natuur. De
bedoeling is om een robuust ecologisch netwerk te realiseren, waarbinnen
planten en dieren zich vrij kunnen verplaatsen en voortplanten. Voor die
gebieden moeten verbeterdoelen en maatregelen gerealiseerd worden. In
België moet elk gewest zijn deel van de Europese opdracht uitwerken en is de
federale overheid bevoegd voor de zee. Dit gebeurt in een breed overleg met
de relevante sectoren: landbouwers, vissers, ondernemers, jagers, baggeraars,
bos- en landeigenaars, natuurverenigingen en de overheid.
81

Mariene natuurgebieden brengen vele
voordelen
Door wereldwijd ecologische netwerken uit te bouwen, geven we de biodiversiteit weer
een kans en helpen we soorten om zich aan te passen aan de klimaatverandering. De
beschermde gebieden kunnen bijvoorbeeld als stapstenen werken op migratieroutes.
Een veerkrachtige natuur is ook beter uitgerust om de mens te helpen bij de aanpassing
aan de klimaatverandering. Ecosysteemdiensten kunnen herleven en er ontstaat een
bufferwerking ten aanzien van de klimaatverandering. Natuurgebieden vangen water op,
vormen een buffergebied tussen de stijgende zeespiegel en de bewoonde gebieden….
Maar marien beschermde gebieden hebben ook voordelen voor andere sectoren zoals
de visserij of de toeristische sector. Uit onderzoek blijkt dat het aantal en de grootte
van de vissen in het beschermd gebied toeneemt en er ook positieve spill-over effecten
kunnen optreden in de naburige gebieden. Een voorbeeld van dit laatste zijn eieren en
larven die zich verspreiden naar de wijdere omgeving.
Studies tonen aan dat als we 20 tot 40% van de visgronden beschermen, er een maximale
opbrengst is voor de visserij. De beschermde gebieden fungeren dan als tankstation voor
de vissen. Maar marien beschermde gebieden op zich, gaan de vis(sers) niet redden van de
ondergang. Ze moeten steeds samengaan met andere managementtools zoals de visvangst
beperken tot die hoeveelheid dat het ecosysteem aankan (= de maximale duurzame
opbrengst). 82

Marien beschermde gebieden met
verschillende vormen, groottes en
beheerregimes
De studie van de “Fisheries Society of the British Isles” toonde aan dat reservaten
minimaal 60.000 km² (20% van de Noordzee) groot moeten zijn om effect te hebben.
Grotere gebieden kunnen een grotere soortenrijkdom herbergen, met als gevolg
dat het aantal interacties tussen die soorten kan toenemen, alsook de genetische
diversiteit binnen eenzelfde soort, waardoor sterkere ecosystemen ontstaan. Maar ook
kleine gebieden kunnen reeds belangrijke effecten tonen. Rond het eiland Lundy in
Groot-Brittannië werd bijvoorbeeld een zone van 3,3 km² gesloten voor alle visserij.
Het kreeftenbestand in die regio is vervijfvoudigd en de kreeften zijn er 9% groter. Ook
buiten het beschermd gebied neemt de hoeveelheid kreeft toe.
Daarom kan het interessant zijn om netwerken van marien beschermde gebieden in te
stellen met kern- en bufferzones. Zo kunnen de streng beheerde ‘no-take’ kernzones
omringd worden door minder streng beheerde bufferzones en kan er bijvoorbeeld
rekening gehouden worden met transportroutes van larven. Het juiste beheerregime
kiezen is maatwerk, waarbij we moeten vertrekken van de specifieke eigenschappen en
waarden van het gebied. Afhankelijk van de lokale situatie kunnen verschillende zones
voor diverse functies ingesteld worden. Een goede communicatie en een gestructureerd
overleg met de diverse actoren is cruciaal om ambitieuze beheerplannen te realiseren.
83

Actuele situatie op zee
In België hebben we een marien beschermd Natura 2000-gebied “de Vlaamse
Banken” met een oppervlakte van 1099,939 km², dit is ongeveer één derde van
het totale oppervlak van de Belgische Noordzee. Het gebied werd aangemeld
omwille van z’n waardevolle ondiepe zandbanken en riffen, enerzijds gevormd
door stenen (de grindbedden) en anderzijds door schelpkokerwormen (de Laniceaggregaties).
De komende maanden zal een beheerplan worden opgesteld om de
instandhoudingsdoelstellingen te bereiken. Behalve die Vlaamse Banken, werden er
vroeger al drie vogelrichtlijngebieden voor de kust afgebakend en was er al het (kleine)
integraal reservaat dat aansluit bij het strandreservaat ‘de Baai van Heist’. Ook de
Vlakte van de Raan werd reeds aangemeld bij Europa. Die aanmelding is opvallend
afwezig op de officiële kaarten. De Belgische wetgeving waarin die aanmelding is
bekrachtigd, werd enkele jaren geleden door de Raad van State vernietigd. Dit euvel is
nooit rechtgezet, ondanks het feit dat er voldoende wetenschappelijk bewijs is om de
aanmelding van de Vlakte van de Raan te herbevestigen.
84

ecologisch beheer VaN de kuststreek
De kust heeft steeds een grote aantrekkingskracht op mensen gehad. Zo
groeide ook onze kust uit tot een plek om te wonen, werken, ontspannen ….
Terzelfder tijd bezit de kust ook een unieke kwetsbare biodiversiteit. Daarom
vraag het beheer van de kuststreek een geïntegreerde aanpak, die de sectorale
belangen overstijgt en rekening houdt met de draagkracht van het ecosysteem.
Geen groene eilandjes in een ecologische woestijn dus.
Het Coördinatiepunt Geïntegreerd Beheer van Kustgebieden, zorgt voor een
nieuwe vorm van samenwerking die het puur sectorale overstijgt. Zo zette het
Coördinatiepunt Duurzaam Kustbeheer samen met de gemeente Koksijde een
project op rond handmatige reiniging ter hoogte van de Schipgatduinen en
de Zeebermduinen. Die stranden zijn goed voor slechts 3% van de volledige
kustlijn. De resultaten van dit project zijn bemoedigend. Zo blijkt dat om twee
kilometer strand te reinigen slechts 1,5 mandagen nodig zijn per maand: een
haalbare kaart dus. Mechanische strandmachines rakelen afval, maar ook
schelpen, planten en zelfs zand op. Immers 85% van het opgerakelde afval
bestaat uit zand. Door manueel enkel écht afval te ruimen, blijven de wieren,
schelpen en andere natuurlijke aanspoelsels liggen. Die zorgen immers voor
een natuurlijker strand en werken duinvorming in de hand. Dat is beter voor
de natuur en voor de kustveiligheid.
De laatste jaren zien we duidelijke inspanningen vanuit sectorale
administraties om bruggen te bouwen voor een meer geïntegreerde aanpak.
Maar geïntegreerd werken vraagt ook een bestuurlijke vernieuwing en een
participatieve aanpak die het middenveld consequent betrekt. 85

Het kustlandschap bestond oorspronkelijk uit getijdengebieden die regelmatig
overstroomden. Het land groeide op een natuurlijke wijze mee met de
zeewaterspiegel door zand- en slibafzettingen. De overgangszone tussen land
en zee beschermde de mens op een natuurlijke wijze tegen zeespiegelstijgingen
en stormen. Die natuurlijke overgang is aan onze kust slechts op enkele plaatsen
bewaard: de iJzermonding, het zwin, de westhoek en het schelde-estuarium. De
huidige, bijna rechte kustlijn is het werk van mensenhanden. De mens heeft de kust
gefixeerd met kunstmatige zeeweringen. vandaag wordt ze gekenmerkt door een
netwerk van dijken, duinengordels, strekdammen en strandhoofden die de kustlijn
vasthouden en de achterliggende gebieden beschermen tegen de zee. maar op dit
moment is de kust onvoldoende beschermd bij een zware storm. De economische
schade kan oplopen tot enkele miljarden en er kunnen duizenden slachtoffers
vallen. tegelijkertijd is de natuur zelf de beste bescherming tegen de gevolgen van
de klimaatverandering.
86

kustveiligheidsplaN speelt op veilig
Het Geïntegreerd Kustveiligheidsplan wil de kust beschermen tegen een
1000-jarige storm en de voorspelde zeespiegelstijging tot 2050. Voor alle
kwetsbare zones werden maatregelen uitgewerkt. In de badzones worden
strandophogingen en de versterking van de zeedijken voorzien. In de havens
denkt men aan de bouw van stormmuren rond de havengeulen, aan het
verhogen van de kaaiterreinen of zelfs aan de bouw van stormvloedkeringen.
Het einde van de werken is voorzien in 2015.
MasterplaN vlaaMse baaieN
In 2009 stelden een groep privébedrijven, waaronder studiebureaus en de
baggersector, een oplossing voor de kust voor ‘Vlaamse Baaien 2100’. Het
voorstel bevat tien projecten, gaande van nieuwe eilanden voor de kust over
uitbreiding van havens tot energieopwekking op zee. De Vlaamse Regering
nam dit voorstel op in het regeerakkoord. De voorstellen zitten nu in een
studiefase. In 2014 zal de Vlaamse Regering het Masterplan Vlaamse Baaien
voorstellen.
87

kappaplaN voor eeN veilige eN
Natuurlijke kust
Natuurpunt is al jaren vragende partij voor één geïntegreerd
plan dat klimaatadapatie met de natuur voor onze kust uitwerkt:
het Kappaplan, naar het voorbeeld van Nederlandse Deltaplan
of het Vlaamse Sigmaplan. Veiligheid, natuur en levenskwaliteit
voor de kustbewoners gaan perfect samen.
De natuurlijke dynamiek van stromingen en sedimenten vormen
de basis van het kustsysteem. Die processen helpen om onze
kust te beschermen tegen de effecten van klimaatverandering.
Een goed inzicht in de werking van dit systeem moet dan ook
de basis vormen van elke duurzame toekomstvisie. Vanuit een
brede visie op de werking van ons ecosysteem kan creatief
gezocht worden naar maatregelen die inspelen op natuurlijke
dynamiek in het systeem. Een ecosysteemvisie biedt ook
een toetsingskader voor toekomstige maatregelen, zodat
ongewenste effecten vermeden kunnen worden. Daarnaast
kan maximaal gezocht worden naar synergie met natuurlijke
processen.
Bovendien is dit economisch het kosteneffectiefste scenario. De
voordelen die natuur biedt zijn immers talrijk: adaptatie aan de
gevolgen van klimaatverandering door het opvangen, bufferen
en vertraagd afgeven van water, hitte opnemen en voor
verkoeling zorgen…. maar ook mitigatie door CO₂ opname en
tal van ecosysteemdiensten voor de mens. Zo zorgt natuur ook
voor ‘groene’ ruimtes waar mensen zich kunnen ontspannen,
waardoor die natuur borg staat voor een belangrijke
ecosysteemdienst: recreatie aan de kust. Natuurpunt werkte
hiervoor een aantal maatregelen visueel uit.
88

Biodiverse zandbanken
In onze Noordzee liggen meerdere zandbanken, evenwijdig aan de kust.
Die zorgen voor een natuurlijke kustverdediging. De golven breken op
de zandbanken waardoor ze met minder energie op ons strand beuken.
Bovendien zijn de zandbanken vaak -bijvoorbeeld in het westelijk deel
van de Noordzee- bezaaid met schelpkokerwormen. Die diertjes zijn
rifbouwers die een heel eigen wereld creëren onder water. Ze worden
ook wel ecosysteemingenieurs genoemd. De riffen stabiliseren het
sediment. Uit historische gegevens blijkt dat in de geulen van sommige
zandbanken, op de grindbanken, vroeger inheemse oesterbanken
voorkwamen. Oesterbanken vormen natuurlijke riffen die sediment
opvangen en de erosie afremmen.
Zandbanken zijn vaak ook hotspots van biodiversiteit. Op plaatsen waar
de schelpkokerwormen aan het werk zijn, komen er maar liefst 34 keer
meer organismen voor dan elders in het water, omdat ze meer zuurstof
in de bodem brengen. De riffen zijn heel aantrekkelijk voor vogels -nabij
het strand- en voor heel wat vissen zoals verschillende platvissoorten.
Daarnaast bieden de structuren een uitstekende schuilplaats voor de
allerjongste platvisjes. Ook de grindbedden hebben een belangrijke
functie als broed- en kraamkamer voor bijvoorbeeld, de dwerginktvis,
de wulk, de zeekat maar ook voor sommige haaisoorten. Vroeger waren
de grindbedden belangrijk voor de haring die er eitjes afzette. Het is
duidelijk dat die biodiverse zandbanken ook tal van extra voordelen
bieden aan onze lokale visserij en duikers kunnen er naar hartenlust
genieten van een boeiende onderwaterwereld.
89

Natuurlijke stranden
Brede stranden beschermen het achterland tegen de stijgende
zeespiegel. Als natuurlijke processen hun gang gaan, zorgen de
natuurlijke aanspoelsels samen met de plantengroei voor embryonale
duinvorming, waardoor de kust veiliger wordt. Door de stranden
handmatig schoon te maken in plaats van met machines zand,
aanspoelsels en planten weg te scheppen, kunnen
die natuurlijke processen weer hun functie vervullen.
De verwerking van het afval is bovendien ook duur.
Handmatige schoonmaak is goedkoper en milieubewuster.
Natuurlijke stranden zijn een waar natuurparadijs. Ze moeten dan wel
breed genoeg zijn en een zacht oplopend profiel hebben. De vooroever,
brandingszone, strand en duin vormen een onlosmakelijk geheel.
Tussen die onderdelen vindt een voortdurende uitwisseling plaats van
zand, organisch materiaal, planten en dieren. Een rijke biodiversiteit is
het gevolg, zowel onder als boven water. De zone onder water heeft een
belangrijke rol als kraamkamer voor heel wat vis- en schaaldiersoorten
en ook op het strand vind je tal van kreeftjes en slakjes. Vogels smullen
van dat aanbod. Dat biedt mogelijkheden voor educatief ecotoerisme
of misschien wel voor een zilte pluktuin op het strand.
90

Duidelijke zones
Onze kustlijn is slecht 67 km lang en is onze laatste grote open ruimte
in Vlaanderen. Natuurpunt is dan ook voorstander van een duidelijke
zonering. Verschillende activiteiten krijgen hierbij elk hun plaats op het
strand. Harde en zachte recreatie wisselen elkaar af, in ruimte en in
tijd. Zo krijgt de natuur opnieuw een kans om zich op het strand en in
de duinen te ontwikkelen, en krijgen onze natuurlijke klimaatbuffers
ruimte om hun veiligheidsfunctie weer te vervullen. Dit
kan op een creatieve en ludieke manier aangepakt worden,
waarbij ook communicatie met bezoekers en consequente
handhaving niet mogen ontbreken.
Iedereen is gebaat bij duidelijke zones waar goed over wordt nagedacht
en die in functie van het doel slim beheerd worden. Belangrijk is dat
klimaatbuffers en natuur opnieuw meer plaats krijgen in het landschap.
De voordelen van de natuur voor de samenleving worden steeds
duidelijker. In de huidige hectische maatschappij neemt de behoefte
aan natuur voor ontspanning en recreatie toe. Maar dat niet alleen,
uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat leven in
de buurt van natuur een positief effect heeft op de gezondheid en het
welbevinden van mensen. Waar natuur is, is de lucht zuiverder, komen
mensen meer buiten en is er meer sociaal contact.
91

Zandsuppleties
Onze stranden beschermen het achterliggende land, maar onze kust
erodeert. Zandsuppleties boetseren onze stranden tot bredere en
hogere stranden. Hierdoor wordt het strand tijdelijk veiliger. Door het
aanwezige zand ter plaatse te houden, moet er in de toekomst minder
zand aangevuld worden en blijft het veiligheidsniveau behouden.
Dit kan door de creatie van natuurlijke stranden, maar ook door
bijvoorbeeld zandvangschermen te plaatsen, een kunstmatig net of
natuurlijk rijshout. Op de plaatsen waar duinen aanwezig zijn, geeft
Natuurpunt de voorkeur aan een dynamische wisselwerking van
zand tussen strand en duin - zie verder bij ‘dynamisch duinbeheer’.
Zand is een eindig materiaal, dat doordacht en efficiënt ingezet
moet worden. Dat leidt niet enkel tot een kostenbesparing, maar
ook de natuur is er gebaat bij. Met elke suppletie worden de
onderliggende dieren en planten bedolven. Less is more: minder
zand aanvullen met een groter veiligheidseffect.
92

Dynamische duinen
Een dynamische, sterke duinengordel biedt een goede bescherming
voor het achterliggende land tegen de stijgende zeespiegel en
stormen. Het duinareaal bedroeg in het begin van de 20ste
eeuw nog bijna 6000 hectare, maar is vandaag -ten gevolge van
verstedelijking en toerisme- nagenoeg gehalveerd en vooral sterk
versnipperd. Onze duinengordel versterken is dan ook nodig.
Kustverdediging focuste in het verleden op het vasthouden van
zand in de zeereep. Verstuiving van zand vanuit die zeereep naar
het binnenduin werd gezien als een verlies. Maar uit recente
studies blijkt dat de ontwikkeling van de kust zich afspeelt op een
grotere ruimte- en tijdschaal. Natuurlijke transportprocessen
zorgen voor een herverdeling van het zand binnen het ecosysteem.
Doorstuiving zorgt er juist voor dat de duinen kunnen meegroeien
met de zeespiegelstijging, terwijl verstarring tot problemen voor de
veiligheid en de natuur kan leiden. Vooral helmgras kan het zand goed
vasthouden. Maar in gefixeerde duinen neemt de groei van helmgras
af, waarschijnlijk door infectie met aaltjes. Helmen en daarmee ook
een robuuste zeereep hebben dus een dynamisch systeem nodig. Een
brede duinengordel is nodig om zilte kwel in het achterland tegen te
gaan. In de duinen kan zoet regenwater infiltreren en in de bodem een
zoetwaterbubbel vormen. Die houdt het zilt water naar het achterland
tegen.
93

Gecontroleerde doorbraken
Als we de natuur laten doen, zouden er geleidelijk aan bressen komen
in onze verstedelijkte kustlijn. Door de gleuven zou het water kunnen
stromen en sediment afzetten. Op die manier groeit het land op
een natuurlijke wijze mee met de zeespiegelstijging. Zo gebeurt
het in het Verdronken Land van Saeftinghe. Dit overstroomde
gebied is door de getijwerking -die zand en slib aanvoert- op
40 jaar 1,5 meter gestegen. Anno 2010 is dit de veiligste plek
van Zeeland. Ook kleinere stukken polder (wisselpolder)
kunnen tijdelijk blootgesteld wordt aan de getijdenwerking. De
aangevoerde sedimenten zorgen voor een natuurlijke ophoging
van het gebied. Wanneer gebied voldoende opgehoogd is, kan
dit gebied indien gewenst opnieuw ingepolderd worden.
Het Westerscheldewater, dat het Verdronken Land van
Saeftinghe regelmatig overspoelt, was enige jaren geleden nog
ernstig vervuild, maar de kwaliteit ervan gaat met sprongen
vooruit door waterzuiverende functie van het Land. Ook zijn
inmiddels vele vissoorten teruggekomen in het oostelijk deel
van de Schelde, dat weer fungeert als kraamkamer van vissen
en garnalen. De zilte landbouw zit in Nederland in de lift: het
présalé vlees valt in de smaak. De runderen smullen in het
grote natuurgebied van zilte planten als zeekraal, zeeaster
en kweldergrassen. 94

Ruimte voor water
Rivieren moeten opnieuw ruimte krijgen om te meanderen en te
overstromen, zoals ze dat al eeuwen doen. Water moet in de eerste
instantie vast gehouden worden door het te laten infiltreren in de
bodem. Bij een teveel aan water laten we het bufferen in natuurlijke
overstromingsgebieden. Tenslotte wordt het vertraagd afgevoerd,
door een rivier met natuurlijke oevers die mag meanderen, zo
kan het meer water bergen en stroomt het water trager naar
de monding. Op die manier houden we onze huizen droog en
sparen we water voor drogere periodes. De schade veroorzaakt
door overstromingen overtreft vele malen de kostprijs van
een doordacht en toegepast natuurlijk waterbufferingsplan.
Zo creëren we ook plaats voor natte natuur - moerassen,
veengebieden, broekbossen …; die door de klimaatverandering
in de verdrukking komt. Dat kunnen mooie gebieden worden waar
je kan wandelen en genieten van natuur. Het Sigmaplan, tegen
overstromingen uit de Zeeschelde, toont de meerwaarde van ruimte
voor water duidelijk aan: kostenefficiënter en meer baten voor o.a.
recreatie.
95

Bouwen met water
De natuur zijn gang laten gaan -in plaats van die in een strak keurslijf
vast te zetten- kost minder energie en geld en is eigenlijk de veiligste
adaptatiestrategie. Dat vergt wel een ommezwaai in onze denk- en
levenswijze. Sommige culturen zijn daar al meer vertrouwd mee.
In Nederland bijvoorbeeld leerde men dat leven met water vaak de
beste oplossing is. De mogelijkheden zijn oneindig: paalwoningen,
woonboten, verdiepingen die meebewegen met waterpeil, groendaken
die water opvangen, waterpleinen, wadi’s…
Groene en blauwe elementen in
de stad hebben vele voordelen.
Groen (vegetatie) verlaagt de
temperatuur in de stad, want
oppervlakken met planten
warmen minder snel op en
houden minder warmte vast.
Blauw (water) buffert de
warmte, want waterdamp
vanuit planten koelt de
lucht. Niet alleen bomen
en struiken zijn daarbij van
belang. Ook groendaken
zijn een element in het
verhaal: ze kunnen 50 tot 80
procent van de neerslag vasthouden die op het dak valt. Ze zorgen voor
afkoeling in de zomer, waardoor het in de stad minder warm wordt ten
opzichte van de omgeving. Bovendien hebben groendaken een koude-
en warmte-isolerende werking. Dit zorgt voor een beter binnenklimaat
en de besparing op verwarming of airconditioning heeft een positieve
effect op de stedelijke CO 2 uitstoot. Waterpleinen en wadi’s vangen
dan weer overvloedige regenval op. Vele onderzoeken toonden aan dat
een omgeving met groene en blauwe elementen belangrijk is voor de
Vlaming. Het maakt de stad zoveel aangenamer.
96

Al doende leren
Soms moet je durven experimenteren om te leren. Nederland is
alvast gestart met de Zandmotor, een aangelegd schiereiland van
128 hectare, of 256 voetbalvelden. Door wind, golven en stroming
verspreidt het zand zich de komende twintig jaar langs de kust tussen
Hoek van Holland en Scheveningen. Het vormt daar nieuw strand en
duinen, die tegen zeespiegelstijging beschermen en extra ruimte voor
natuur en recreatie bieden. ‘Building with nature’ experimenteert ook
in Nederland met de aanleg van oesterriffen als buffer voor de kust, die
sediment stabiliseren. Plan Zeehond in de Belgische windmolenparken
experimenteert met diverse soorten grote en kleine blokken en hun
effect op sedimenten, stromingen en biodiversiteit. De extra voordelen
zijn legio: recreatie, voedselvoorziening, educatie (zeeklassen), de
lokale economie en know-how boosten.
97

Om de klimaatverandering binnen de perken te houden is een totaalpakket
aan maatregelen nodig. Een eerste noodzakelijke stap is het aanpakken van de
broeikasgassen (= mitigatie). Dit kan in eerste instantie door onze uitstoot te
minderen. Je kan bijvoorbeeld het energieverbruik verminderen door meer lokaal
te produceren en consumeren en zo transportkosten te verminderen. voor de
energie die nog nodig is na de vermindering van ons verbruik, moeten duurzame
energiebronnen aangesproken worden. De zee biedt tal van mogelijkheden om
klimaatverandering te milderen. Denk aan windmolenparken op zee, een duurzame
scheepvaart, minder energieverslindende visserijmethoden.
Ook vissen nemen CO 2 op
Uit onderzoek, gepubliceerd in science, blijkt
dat ook vissen een rol spelen in de CO 2 -opslag.
Tot voor kort dachten wetenschappers dat de
kalkstenen formaties in de zee waar CO 2 in
opgeslagen wordt, vrijwel uitsluitend uit de
afgestorven resten van plankton bestonden.
Maar nu blijkt dat ook vissen bijdragen aan
de productie van die kalkformaties. De
vorming van kalkkorrels maakt deel uit van
de spijsvertering van vissen. De kalk helpt
namelijk om het verschil in zoutgehalte
tussen het zeewater en de darmen van de
vis op te heffen. De onderzoeksgroep schat
het aandeel van die kalkkorrels in de totale
carbonaatvorming voorlopig op 3 tot 15%.
Hoe groter de overbevissing, hoe kleiner de
bijdrage van vissen aan de bufferende functie
van de kalkformaties tegen verzuring.
98

eNergie op zee
Naast de klimaatverandering is de afhankelijkheid van
buitenlandse leveranciers en van dure, eindige fossiele
brandstoffen een reden om werk te maken van eigen duurzame
energiebronnen. Op zee kan op verschillende manieren energie
opgewekt worden. Golfslagenergie wekt energie op uit de
beweging van de golven. Het verschil in waterhoogte van de
getijden kan in getijden-energie omgezet worden. Dat kan op
volle zee gebeuren door een soort van onderwaterturbines en
in riviermondingen. Daar kan je ook blauwe energie winnen,
energie gewonnen door het verschil in zoutconcentratie tussen
zeewater en zoetwater. In ons land worden voornamelijk
windmolens ingezet voor energieproductie op zee.
Windenergie levert een substantiële bijdrage aan de
groene energievoorziening. Essentieel is wel dat we de
windmolenparken planmatig inplanten en rekening houden
met de gekende risico’s voor mens, milieu en biodiversiteit.
Aaneengesloten parken zorgen voor een stabiel netwerk dat op
constante manier energie levert, met mogelijk nieuwe kansen
voor de biodiversiteit, toeristische activiteiten, aquacultuur….
De oprichting van windmolenparken heeft een duidelijk effect
op het onderwaterleven. Tijdens het heien van funderingen
in de zeebodem wordt een erg hoge geluidsdruk onder water
geproduceerd, met een geluid van 270 dB, wat te horen is tot
meer dan 70 km ver. Zeezoogdieren hebben een zeer gevoelig
gehoororgaan dat ze gebruiken om te jagen en communiceren.
De aanleg van de funderingen kan het gehoor ernstig beschadigen
en mogelijk zelfs de dood van de zeezoogdieren in de nabije
omtrek veroorzaken. Een aandachtssoort hier is de bruinvis,
een kleine walvisachtige die internationaal beschermd is, die in
belangrijke aantallen aan onze kust vertoeft tijdens het voorjaar.
Voor vogels is de impact genuanceerder. Sommige vogels, zoals
de jan-van-gent vermijden windmolens en vliegen om. Andere
vogels gebruiken het als rustplaats. Volgens een studie van
het INBO zijn er in Zeebrugge gemiddeld 23 aanvaringen per
jaar per molen. Het risico hierop is het grootst wanneer het
donker is of bij slecht weer. Tijdens de constructiefase wordt de
zeebodem en het ander zeeleven grondig verstoord, waardoor
de biodiversiteit zich zeker niet in een natuurlijke toestand
bevindt. Door de bouw van windmolens wordt dan een nieuw
soort habitat gevormd, die voornamelijk uit een kunstmatig hard
substraat bestaat in een anders overwegend zandig milieu. De
monitoring van de gebieden toont aan dat de nieuwe omgeving
nieuwe soorten aantrekt. Afhankelijk van de diepte ontstaan er
verschillende gemeenschappen. De funderingen zijn volledig
begroeid met mossels en zeepokken. De aantallen lopen op tot
20.000 organismen per vierkante meter.
99

Vleermuizentrek langs de Noordzeekust
Sommige soorten vleermuizen gebruiken de kuststrook om
te migreren tussen hun zomer- en wintergebied. Hoewel
vleermuizenonderzoekers het al langer weten, duurde het lang
voor die kennis doordrong tot het beleid, laat staan het grote
publiek. terwijl de jaarlijkse vogeltrek heel wat vogelkijkers
op de been brengt, is er in vlaanderen nauwelijks onderzoek
naar de vleermuizentrek langs onze kust. nochtans is kennis
daarover dringend nodig.
Uit buitenlandse studies blijkt dat vleermuizen vooral tijdens
de trek het slachtoffer worden van draaiende windturbines.
Vleermuizen mogen dan wel de reputatie hebben om nergens
tegen aan te vliegen, de bewegende wieken zien ze echter niet altijd aankomen. niet
alleen de wieken zelf, ook de krachtige luchtturbulentie rondom de wieken is een
probleem: die veroorzaakt een soort klaplong bij vleermuizen, die fataal is. Omdat
de aantallen slachtoffers niet verwaarloosbaar zijn, is er nagedacht over manieren
om dit te beperken. Dat kan door, aan de hand van voorafgaand onderzoek, de
locatie van de molens heel goed te plannen en door op kritieke momenten –
bijvoorbeeld op warme, windluwe voor- of najaarsnachten – de molens tijdelijk
niet te laten draaien. Opnieuw uit buitenlands onderzoek is gebleken dat dit kan
met een aanvaardbaar rendementsverlies. De goeie wil bij de projectontwikkelaars
is er alvast, maar er is nog een wetenschappelijk en juridisch sluitend kader nodig.
100

eNergie-efficiëNt VisseN
Passief, energie- efficiënte of low impact visserij, heeft niets te
maken met passiviteit maar wel met zoveel mogelijk resultaat
bij een zo laag mogelijk energieverbruik. Bij passsief vissen wordt
enkel brandstof gebruikt om naar de visgrond te varen. Vissers
zetten dan het vistuig uit en maken gebruik van het natuurlijke
gedrag van vissen om ze te vangen.
De Belgische vloot is gekenmerkt door een sterke specialisatie in
de boomkor. Bij die methode worden twee sleepnetten over de
bodem getrokken. De doelsoorten betreffen vooral platvissen.
Door de stijgende brandstofprijzen neemt ook de kost van
die brandstofintensieve visserij toe. Die energieverslindende
methode heeft bovendien zeer nadelige effecten op het zeeleven
en wordt daarom beschouwd als een van de meest destructieve
visserijmethoden. Daarom zoekt de Belgische visserijsector naar
aanpassingen van het vistuig om de bodemimpact, bijvangsten
en het brandstofverbruik te minderen. Enkele voorbeelden van
energie-efficiënt vissen:
De zeekat, een inktvissoort waar geen vangstbeperking voor
bestaat, migreert naar onze wateren om er te paaien. De
schakels en potten methode maakt hiervan dankbaar gebruik:
vrouwelijke zeekatten worden uitgezet als slokaas en de
mannetjes zwemmen gewillig in de val. Naar schatting kan een
vaartuig met 800 potten een omzet van 5000 tot 7500 euro
per twee dagen maken. De kostprijs van een pot is 45 euro
per stuk. Dat betekent dat de investering al na 10tot 15 dagen
terugverdiend kan worden. .
De staandwantvisserij is een samenvattende term voor
visserijmethoden waarbij het net stilstaand in het water
geplaatst wordt, in tegenstelling tot de sleepnetvisserij waar
het net over de zeebodem gesleept wordt. Er zijn verschillende
toepassingen waaronder kieuwnetten, warrelnetten en fuiken
waarmee kabeljauw, zalm en grote platvissen zoals tarbot en
grote tong gevangen worden. Voordelen zijn: geen schade
aan de bodem en de bodemlevende soorten, een zeer laag
energieverbruik en weinig bijvangst. Een groot nadeel is echter
dat dolfijnen, bruinvissen en walvisachtigen in de netten
verstrikt raken en verdrinken. Oplossingen worden gezocht in
pingers, dit zijn akoestische afweersystemen die zeezoogdieren
op afstand houden. Sinds 2004 is er een beperkte verplichting
in de Noordzee om pingers te plaatsen.
101

aNders vareN
Wereldwijd wordt 90 % van alle goederen per schip vervoerd. De Noordzee is
één van de drukst bevaren zeeën ter wereld. Fruit uit Nieuw-Zeeland, bloemen
uit Zuid-Afrika, bonen uit Ethiopië, goedkope gadgets uit China, garnalen die
pendelen tussen onze kust en Marokko. We kunnen ons allereerst de vraag
stellen of we dit allemaal nodig hebben. Daarnaast is het dringend tijd om ook
de scheepvaartemissies te regelen in de klimaatwetgeving en in te zetten op
“propere schepen”. De scheepvaart valt tot nu toe buiten het Kyoto-protocol.
Ze wordt vaak over het hoofd gezien als bron van CO 2 –emissies terwijl de
scheepvaart 870 miljoen ton CO 2 per jaar uitstoot. Ter vergelijking, vliegtuigen
nemen zo’n 700 miljoen ton per jaar voor hun rekening. De wereldwijde
scheepsemissies zijn sinds 1990 met 85 % toegenomen. En de uitstoot van
schepen blijft stijgen. De Internationale Maritieme Organisatie (IMO) heeft
het mandaat om de emissies van schepen duurzamer te maken, maar daar is
tot nu toe weinig van terecht gekomen.
102

De plaatselijke afdelingen van Natuurpunt verzorgen
tal van geleide natuurwandelingen voor zowel het grote
publiek als voor groepen (op aanvraag) in de prachtige
natuurgebieden aan de kust. natuurpunt waakt over
een grote deskundigheid door een constante verdere
opleiding van z’n natuurgidsen zowel naar diverse
disciplines als naar verschillende natuurgebieden toe.
Bij natuurpunt staat kwaliteit immers boven kwantiteit.
Wees er dan ook tijdig bij om je Natuurpuntgids te
reserveren.
103

de VerkeNNiNg VaN eeN woNderlijke
wereld op maat VaN uw groep.
Onder de begeleiding van de deskundige natuurgidsen van Natuurpunt ga je
op ontdekking in het natuurgebied zelf. De natuurgids laat je kennis maken
met de diversiteit van de natuur en de diverse biotopen in al hun aspecten.
Het volledige ecosysteem van het natuurgebied en de interactie tussen de
diverse organismen wordt toegelicht. Een openbaring van een ongekende
wereld, waarbij ontdekking, verwondering en respect voor de natuur centraal
staan. De natuurgidsen brengen je op plaatsen, die je zonder gids nooit zou
ontdekken of waar je zelfs zonder begeleiding van onze natuurgidsen niet kan
of mag komen.
ruiMe keuze aaN MogelijkhedeN
Natuurpunt biedt wandelingen aan in tal van natuurgebieden over de gehele
kust, thematochten zoals vroege ochtendwandeling, uilenwandeling en
dagtochten. Je kan voor een groep een gids reserveren. Maar je kan ook gewoon
deelnemen aan één van de tientallen activiteiten, georganiseerd voor iedereen
die zin en interesse heeft. Zes afdelingen (vrijwilligersteams) zijn actief op
verschillende kustgemeentes en hebben elk hun eigen programma. Als lid van
Natuurpunt krijg je hun aanbod in de bus en daarnaast kan je sowieso het
aanbod raadplegen online.
104

CONTACT
afDEling wEstKUst
Werkingsgebied: De Panne - Koksijde - Nieuwpoort - Veurne -
Alveringem
Contactpersoon: Koen Verschoore
koen.verschoore@skynet.be
website www.natuurpunt.be/westkust
afDEling miDDEnKUst
Werkingsgebied: Middelkerke - Bredene - Oostende
Contactpersoon: Dirk Vanhoecke
natuurpunt.middenkust@skynet.be
website www.natuurpunt.be/middenkust
afDEling gistEl-OUDEnBUrg
werkingsgebied: gistel - Oudenburg
Contactpersoon: Koenraad Blontrock
koenraad.blontrock@scarlet.be
website: www.houtland.com (website verandert in 2013)
afDEling DE Haan
Werkingsgebied: De Haan
Contactpersoon: Peter Decoo
p.decoo@fulladsl.be
website: www.natuurpuntbrugsommeland.be
afDEling BlanKEnBErgE
werkingsgebied: Blankenberge en zuienkerke
Contactpersoon: Kristien Popelier
kristienpopelier.np@scarlet.be
website: www.uitkerkse-polder.be
Bezoek je het natuurgebied in de Uitkerkse Polder,
spring dan eens binnen in het bezoekerscentrum ‘Groenwaecke’!
Groenwaecke • Kuiperscheeweg 20 • 8370 Blankenberge
tel. 050-42 90 40
afDEling natUUrpUnt KnOKKE-HEist
werkingsgebied: Knokke, Heist
Contactpersoon: Patrick Demaecker
patrick.demaecker@scarlet.be
website www.natuurpunt.be/knokke-heist
105

BEKnOptE BiBliOgrafiE
Arcadis, AT&M, Jan De Nul, Deme, IMDC, Org, vlaamse Baaien 2100,
veilig, natuurlijk, aantrekkelijk, duurzaam, ontwikkelend,
Uitgever THV Noordzee en kust, 2009.
Alcamo J., Moreno J.M., Novaky B., Bindi M., Corobov R., Devoy R.J.N.,
Giannakopoulus C., Martin E., Olesen J.E., Shvidenko A., 2007: Europe.
climate change 2007: impacts, adaptation and vulnerability.
contribution of working group ii to the fourth assessment report
of the intergovernmental panel on climate change, Parry M.L.,
Canziani O.F., Palutikof J.P., Van der Linden P.J. and Hanson C.E., Eds.,
Cambridge University Press, Cambridge, UK, 541-580. Downloadbaar
op http://www.ipcc.ch/pdf/assessment74 report/ar4/wg2/ar4-wg2chapter12.pdf,
(orkanen p.549)
Belpaeme K. en Konings Ph (red.), De Kustatlas vlaanderen- België,
publicatie van het coördinatiepunt Duurzaam Kustbeheer, 2004.
Bouwers J., De Nocker L., Schoeters K., Moorkens I., Jespers K.,
Aernouts K., Beheydt D., Vanneuville W., Achtergronddocument
Klimaatverandering 2007, mira 2008 milieurapport vlaanderen,
vmm, 2008. Downloadbaar op www.milieurapport.be
Cheung, W., Samiento, J., Dunne, J., et al. shrinking of fishes
exacerbates impacts of global ocean changes on marine
ecosystems. nature climate change, 30 september 2012
Christiansen S., towards good Environmental status, a network of
marine protected areas for the north sea, wwf germany, 2009.
COM 147 White paper -Adapting to climate change: towards a
European framework for action, 2009.
Haelters, J. & Kerckhof, F., 2004. Hoge bijvangst van bruinvissen bij
strandvisserij in het voorjaar van 2004. De Grote Rede 11: 6-7
Greenpeace briefing, leakages in the Utsira formation and their
consequences for ccs policy, 1/12/2008.
Grime J.P., Biodiversity and ecosystem function: The debate
deepened, science 277, 1997.
KMI, Oog voor het Klimaat, Koninklijk meteorologisch instituut van
België, 2009.
Kustwerkgroep, Het 10 punten programma,
Downloadbaar op pagina kustwerkgroep Natuurpunt 106

Litjens G., van den Herik K., van Winden A., Braakhekke W., Natuurlijke
klimaatbuffers, adaptatie aan de klimaatverandering, Buro
stroming, 2006. Downloadbaar op http://www.vogelbescherming.nl/
inc/upload/modules/download/Hier_klimaatbuffers.pdf
Peeters J., Onze planeet wordt heet! global warming bij ons, Het
bronzen huis, 2007.
Provoost Sam, natuurrapport, ‘Het duinendecreet, onze kustduinen
beschermd, 1999.
Rolf R., Opgewarmd nederland, Stichting Natuurmedia en Uitgeverij
Jan Van Arkel i.s.m. Stichting natuur en milieu, 2004.
Jan Seys, beschermde gebieden op zee, natuurfocus 5(2):56-63
special report on the sea, the Economist, January 3rd 2009
Slabbinck B, Verschoore K, Van Gompel J (Natuurpunt) & Polet H
(ILVO), natuurgebieden in de noordzee / visserij in de noordzee,
kustwerkgroep Natuurpunt, 2008
Willems P., Deckers P., De Maeyer Ph., De Sutter R., Vanneuville W.,
Brouwers J. en Peeters B., Klimaatverandering en waterhuishouding,
wetenschappelijk rapport, mira 2009 en nara 2009, vmm,
inBO, 2009. Downloadbaar op www. milieurapport.be
Maes F., Cliquet A., Degraer S., Derous S., De Wachter B., Douvere F.,
Schrijvers J., Van Lancker V., Verfaillie E., Volckaert A., Een zee van
ruimte, naar een ruimtelijk structuurplan voor het duurzaam
beheer van de noordzee, Federaal Wetenschapsbeleid, 2005.
Philipart J.M.C., e.a. impacts of climate change on the European
marine and coastal Environment, Marine Board Position Paper 9,
European Science Foundation, 2007.
Van Tooren B.F. e.a., Themanummer De noordzee, De levende
natuur, 110de jaargang, nummer 6, september 2009.
107

EnKElE gEraaDplEEgDE
wEBsitEs
Belgisch Mathematisch Model van de Noordzee
http://www.mumm.ac.be/NL/index.php
Birdlife http://www.birlife.org
Toerisme aan de Vlaamse Kust http://www.dekust.org/
De kustatlas http://www.kustatlas.be
Het agentschap natuur en bos http://www.natuurenbos.be/
Vlaams Instituut voor de Zee http://www.vliz.be/
Natuurpunt IJzermonding
http://www.studiokontrast.com/nr/09_ijzer.html
Provincie West- Vlaanderen http://www.west-vlaanderen.be/
Het federaal Planbureau http://www.plan.be/
Safecoast project http://www.safecoast.org/
WWF België http://www.wwf.be/
Sigmaplan http://www.sigmaplan.be
Greenfacts factsheet on ecosystemservice http://www.greenfacts.org/
IUCN http://www.iucn.nl/
Face http://www.stichtingface.nl/
Kennislink klimaatverandering http://www.kennislink.nl
Klimaat hier en nu http://www.hier.nu/home
TEEB http://www.teebweb.org/
Stern rapport http://www.hm-treasury.gov.uk/sternreview_index.htm
Federaal Wetenschapsbeleid http://www.belspo.be/
Windenergie Zeekrachtplan http://www.zeekracht.nl/
Windenergie standpunt Natuurpunt
http://www.natuurpunt.be/beleid > dossier energie
Imcore http://www.imcore.eu
Climar http://www.arcadisbelgium.be/climar/
Greenpeace http://www.greenpeace.be
Milieurapport VMM http://www.milieurapport.be/
108

wOrD liD!
Natuurpunt beschermt planten, dieren en hun
natuurlijke omgeving in Vlaanderen. Zodat we
nu én in de toekomst van de natuur kunnen
genieten. Met jouw steun kunnen we méér natuur
beschermen! Als nieuw lid krijg je onze fraaie
Natuur.gids met 66 uitgestippelde wandelingen
en fietstochten in de mooiste natuurgebieden
van België. Je ontvangt vier keer per jaar Natuur.
blad met informatie over de natuur in Vlaanderen en geniet dankzij
je lidkaart 10% korting in de Natuur.winkel (op verrekijkers, boeken,
nestkasten …) en bij onze partners (5% bij A.S. Adventure en 10%
bij Torfs Schoenen. Kijk voor de voorwaarden en meer voordelen op
www.natuurpunt.be/korting).
Meer informatie vind je op www.natuurpunt.be/lidworden of via
015-77 01 73.
127