pdf - Hub Zwart

FNWI University of Nijmegen 20 december 2004, e-mail
Opzet
Overzicht
Opdrachten
Tentamen
Onderwijs
Herakleitos
Thales
Education / Onderwijs
prof. dr Hub Zwart KUN FNWI
Inleiding in de Filosofie en de Ethiek
Voor studenten Wiskunde, Natuurkunde, Algemene Natuurwetenschappen
Eerste Bijeenkomst
1. Drie wetenschappelijke revoluties
In de geschiedenis van de bètawetenschappen zullen we drie
wetenschappelijke revoluties (momenten van spectaculaire vooruitgang)
onderscheiden:
Eerste wetenschappelijke revolutie (ca. 400 v Chr)
Griekenland
Thales, Pythagoras, Plato, Aristoteles, Euclides,
Archimedes, etc.
Tweede wetenschappelijke revolutie (17e eeuw)
West-Europa
Copernicus, Galileï, Pascal, Boyle, Newton, Kant,
Laplace, Lavoisier, etc.
Derde wetenschappelijke revolutie (20e eeuw)
West-Europa / V.S.
Planck, Einstein, Bohr, Watson, Crick, etc
De eerste wetenschappelijke revolutie vond in Griekenland plaats en had
met name op de filosofie (Plato, Aristoteles), de wiskunde (Thales,
Pythagoras, Eudoxus, Theaetetus) en later ook op de natuurkunde
(Archimedes, met name statica, ca. 200 v Chr.) betrekking. De wiskunde
veranderde van een min of meer technische praktijk, een "kunde"
(toepassing van vuistregels, rekentechnieken, etc.) in een wetenschap door
de introductie van het wiskundige bewijs en begrippen als hypothese en
exactheid.
De tweede wetenschappelijke revolutie begon omstreeks 1650 en had in
eerste instantie vooral op de wiskunde (differentiëren, integreren, het
functiebegrip, statistiek, algebraïsering van de meetkunde) en de
natuurkunde (optica, dynamica) betrekking. Einde 18e eeuw bereikte deze
revolutie de scheikunde waar zij zich manifesteerde in de ontdekking van
elementen zoals H, O en N, culminerend in het periodiek systeem der
elementen. De natuurwetenschappen werden moderne wetenschappen door
de introductie van het experiment: observatie onder gestandaardiseerde
condities, modificatie van onafhankelijke variabelen, ontwikkeling van
meetinstrumenten (observeren = meten), mathematische analyse van data.

Democritus
Pythagoras
Anders gezegd, de revolutie bestond enerzijds in de ontwikkeling van nieuwe
instrumenten (voor modificatie en observatie van variabelen), anderzijds in
de ontwikkeling van nieuwe mathematische "tools" voor de analyse van de
(kwantitatieve) data die door het gebruik van deze instrumenten beschikbaar
kwamen. De nieuwe wetenschappen hadden met andere woorden een
wiskundige en een experimentele dimensie.
De derde revolutie begon in de 19e eeuwse wiskunde (niet-euclidische
meetkunde etc.) en manifesteerde zich in de natuurkunde omstreeks 1900,
het jaar waarin Planck zijn quantumtheorie formuleerde, waarna Einstein in
1905 zijn relativiteitstheorie publiceerde. In de jaren '20 volgden belangrijke
doorbraken in de elementaire deeltjesfysica (quantummechanica). Na de
Tweede Wereldoorlog manifesteerde de revolutie zich met name in de
informatica (opkomst van het computer- of informatietijdperk) en de
levenswetenschappen (waar Watson en Crick in 1953 de structuur van DNA
beschreven en omstreeks 1975 de biotechnologische revolutie plaatsvond,
met name dankzij de introductie van Recombinant DNA-technieken), waarna
omstreeks 2000 het genomicstijdperk zijn intrede deed. Deterministisch,
monocausaal denken maakt plaats voor een sterkere nadruk op complexiteit
en onzekerheid.
Deze revoluties hadden tot gevolg dat de wetenschappelijke manier van
kijken naar en denken over de werkelijkheid zich steeds verder verwijderde
van de alledaagse ervaring (common sense). Tijdens de eerste
wetenschappelijke revolutie werd dit gethematiseerd als het onderscheid
tussen wetenschappelijke kennis (Grieks: epistémè) en common senseervaring
(doxa). Tijdens de tweede wetenschappelijk revolutie namen
wetenschappers door introductie van instrumenten zoals microscoop,
telescoop, barometer, thermometer, etc. snel afstand van de "empirie van het
blote oog". De hedendaagse fysica spreekt over fenomenen (zoals
antimaterie) die in het alledaagse bestaan geen enkele rol lijken te spelen
terwijl ze ook met behulp van complexe apparatuur maar in een bepaalde zin
van het woord "waarneembaar" zijn. Deze afstand is een voorwaarde voor
"verwetenschappelijking" van de wetenschap, maar heeft ook een zekere
vervreemding tussen bètawetenschappen en hun omgeving tot gevolg
gehad. Het is in de regel voor hedendaagse wetenschappers geen
gemakkelijke opgave het "grote publiek" over hun methode, vraagstelling,
werkwijze en intenties te informeren.
Tijdens deze cursus ligt de nadruk op de tweede wetenschappelijke
revolutie, al zullen de beide andere revoluties ook aan de orde komen. De
wetenschap die tijdens de tweede wetenschappelijke revolutie gestalte krijgt,
omvat een aantal belangrijke momenten die we in de loop van de cursus
nader zullen belichten. Deze wetenschap is om te beginnen een empirische
wetenschap, dat wil zeggen: systematisch observeren vormt een belangrijk
moment. Maar aan wetenschappelijk observeren gaan andere momenten
vooraf. Het gaat niet om observeren zonder meer, maar om observeren
onder gestandaardiseerde condities. Standaardisatie maakt vergelijking
mogelijk met observaties die elders (in andere laboratoria) worden verricht.
Bovendien: aan kijken gaat handelen vooraf. Wetenschappers doen iets met
hun onderzoeksobject voordat ze gaan waarnemen. Aan observatie (van de
afhankelijke variabele) gaat modificatie of manipulatie (van de onafhankelijke
variabele) vooraf. Anders gezegd, de wetenschapper beschouwt de
afhankelijke variabele in functie van de onafhankelijke (gemodificeerde)
variabele, van datgene wat wetenschappers letterlijk zelf in de hand hebben.
Verder betekent observeren niet kijken in letterlijke zin (zoals het geval was
ten tijde van de empirie van het blote oog) maar veeleer meten. Introductie
van meetinstrumenten maakt het niet alleen mogelijk fenomenen te
registreren die met het blote oog niet worden waargenomen, maar maakt ook
mathematische bewerking van data (metingen) mogelijk, oftewel

Socrates
Plato
kwantificering. Tot slot is het van belang dat wetenschappers hun
bevindingen op de een of andere wijze (aanvankelijk informeel via brieven
etc., later formeel via wetenschappelijke publicaties) wereldkundig maken.
2. Filosofie en wetenschap
Belangrijke momenten in
wetenschappelijk
onderzoek
• Standaardiseren (controleren)
• Modificeren (variëren)
• Observeren (meten)
• Kwantificeren (analyseren)
• Publiceren (communiceren)
Tijdens de eerste wetenschappelijke revolutie werd nauwelijks onderscheid
gemaakt tussen bètawetenschap en filosofie. Vooraanstaande filosofen zoals
Plato en Aristoteles speelden ook een belangrijke rol op
bètawetenschappelijk gebied (de eerste met name als wiskundige, de
tweede vooral als bioloog). Er werd geen onderscheid gemaakt tussen
(bijvoorbeeld) wiskunde en filosofie van de wiskunde, tussen natuurkunde en
natuurfilosofie. Ook tijdens de tweede wetenschappelijke revolutie wisten
filosofie en wetenschap elkaar lange tijd wederzijds te inspireren en waren
vooraanstaande auteurs (Descartes, Leibniz, Newton, Pascal en anderen)
zowel wetenschapper als filosoof. Gaandeweg echter nam de afstand tussen
filosofie en wetenschap toe. Kant was de eerste filosoof die nadrukkelijk
filosoof was, geen wetenschapper meer. Hij had weliswaar veel
belangstelling voor wetenschappelijke ontwikkelingen van zijn tijd, maar het
accent verschoof van zelf wetenschappelijk onderzoek verrichten naar
reflectie.
Deelgebieden van de filosofie
Logica Onderzoekt de geldigheid (legitimiteit)
van argumentaties
Metafysica Onderzoekt de fundamentele
structuur van de werkelijkheid
Kentheorie (epistemologie) Onderzoekt de betrouwbaarheid van
ons kenvermogen
Wetenschapsfilosofie Onderzoekt de fundamentele
structuur van wetenschappelijk
onderzoek
Ethiek Onderzoekt de geldigheid (legitimiteit)
van morele beoordelingen
Politieke filosofie Onderzoekt de fundamentele
structuur van de samenleving
Esthetica Onderzoekt de geldigheid (legitimiteit)
van esthetische beoordelingen
Wat is filosofie? Filosofie is een wetenschap "zonder instrumenten". Zij werkt
met concepten, terwijl de bètawetenschap experimenteel van aard is en
vooral een mathematische taal bezigt. Binnen de filosofie kunnen bepaalde
deelgebieden of subdisciplines worden onderscheiden zoals: logica,
metafysica, kentheorie (epistemologie) of ethiek. In de 18e eeuw heeft de

filosoof Kant de verhouding tussen filosofie en bètawetenschap als volgt
geherformuleerd. Tot op dat moment was filosofie vooral metafysica
geweest. Filosofen dachten na over de fundamentele structuur van de
werkelijkheid. Men stelde vaak meer vertrouwen in het menselijke
denkvermogen dan in empirisch onderzoek. Zintuiglijke informatie gold als
onbetrouwbaar en werd gewantrouwd. Dit veranderde door toedoen van de
(tweede) wetenschappelijke revolutie. In Kants hoofdwerk Die Kritik der
reinen Vernunft ("Kritiek van de zuivere rede") uit 1781 verschuift de
aandacht van object naar subject, van de fundamentele structuur van de
werkelijkheid ("metafysica") naar de fundamentele structuur van het
menselijke kenvermogen ("kentheorie" of "epistemologie). In feite gaat het
om een poging de betekenis van de (tweede) wetenschappelijke revolutie
(met name het werk van Newton) filosofisch te duiden. Newtons werk staat
als het ware model voor wetenschappelijk denken als zodanig. Volgens Kant
moet niet de filosofie (als metafysica), maar de nieuwe natuurwetenschap
(fysica) de werkelijkheid onderzoeken. De taak van de filosofie is primair
kentheoretisch van aard: zij dient de betrouwbaarheid van wetenschappelijke
kennis te bepalen door enerzijds de mogelijkheidsvoorwaarden, anderzijds
ook de grenzen van menselijke kennis in het algemeen en wetenschappelijke
kennis in het bijzonder na te gaan. Metafysica is problematisch omdat haar
uitspraken in feite niet controleerbaar zijn (in tegenstelling tot de uitspraken
van empirisch-wetenschappelijke aard). Na Kant, in de eerste helft van de
19e eeuw, met name in het werk van filosofen als Schelling en Hegel, keert
de metafysica weer terug. Hegel vreest dat, door de toenemende aandacht
voor feiten en observaties, wetenschappers niet meer zullen denken.
Nu empirisch natuuronderzoek geëmanicipeerd is (ten opzichte van de
filosofie), vreest Hegel “plat empirisme”, dat wil zeggen een vorm van
empirisch onderzoek die niet of onvoldoende geleid wordt door adequate
begrippen en gedachten (“a priori”) – een onderzoekspraktijk die slechts
bestaat uit het verzamelen van feiten en om die reden op de naam
“wetenschap” eigenlijk geen aanspraak kan maken. Want kennis mag
volgens Hegel pas wetenschappelijk heten wanneer zij deel uitmaakt van een
rationeel systeem. Feiten krijgen pas betekenis in de context van een goede
theorie. Dit risico is toegenomen nu natuurfilosofie en empirisch
natuuronderzoek, twee wetenschapsgebieden die tot voor kort een eenheid
vormden, nadrukkelijk uiteen zijn gegaan en zich zelfs polemisch tot elkaar
verhouden. Bij nader inzien echter blijkt de crisis mee te vallen. De
empirische fysica bijvoorbeeld blijkt wel degelijk te denken, aldus Hegel,
blijkt filosofischer te zijn dan zij zelf misschien beseft of althans wil toegeven:
"In der Tat aber ist das erste, was gegen die empirische Physik
zu zeigen ist, dieses, daβ in ihr viel mehr Gedankte ist, als sie
zugibt und weiβ, daβ sie besser ist, als sie meint, oder, wenn
etwa gar das Denken in der Physik für etwas Schlimmes gelten
sollte, daβ sie schlimmer ist, als sie meint. Physik und
Naturphilosophie unterscheiden sich also nicht wie Wahrnehmen
und Denken voneinander, sondern nur durch die Art und Weise
des Denkens; sie sind beide denkende Erkenntnis der Natur".
In de tweede helft van de negentiende eeuw echter beginnen
"positivistische" natuurwetenschappers de "metafysische filosofie" (vooral de
natuurfilosofie van Schelling en Hegel) in toenemende mate als ballast te
beschouwen, terwijl de arrogantie van de filosofie in toenemende mate een
bron van irritatie vormt. In zijn boek Streit der Fakultäten had Kant al de
verdachte verdedigd dat de filosofie als het ware toezicht moet houden op
het wetenschappelijke en morele gehalte van de andere wetenschappen
("faculteiten"). De filosofie zag zichzelf als "eerste wetenschap", als

Regelmatige
veelvlakken
("Platonic solids")
Plato & Aristoteles
"totaalwetenschap" die tot taak had de resultaten van andere vormen van
wetenschappelijk onderzoek in een alomvattend theoretisch systeem te
integreren, terwijl de "vakwetenschappen" slechts partiële inzichten
nastreefden. Het uitgangspunt van de filosofie was kort gezegd dat de
filosofie de resultaten van wetenschappelijk onderzoek beter begrijpt dan de
wetenschappers zelf. In de tweede helft van de 19e eeuw ziet het er voor de
filosofie somber uit. Belangrijke filosofen verlaten de universiteit. En terwijl de
zogeheten vakwetenschappen belangrijke successen boeken, raakt de
filosofie in een crisis. Van oudsher belangrijke onderwerpen worden van de
filosofische agenda afgevoerd in die zin dat vakwetenschappen zich deze
onderwerpen toe-eigenen. De natuur wordt object van fysica, chemie en
biologie, de mens wordt object van de psychologie, de sociologie, etc. Kant
had in feite al een oplossing gevonden. Zijn gedachte was dat de filosofie
weliswaar veel van haar agendapunten moet prijsgeven (objectverlies), maar
dat ze er een heel interessant en uitdagend onderzoeksobject voor
terugkrijgt, namelijk de wetenschap zelf. En dat is in feite haar redding.
Filosofen dienden zich voortaan bezig te houden met wetenschapsfilosofie
en wetenschapsethiek. Men stelde zich dienstbaar op ten opzichte van de
bètawetenschappen. Enerzijds probeerde men de vraag te beantwoorden
waarom deze wetenschappen zo succesvol waren (men onderzocht hun
logische structuur, hun methodologische profiel). Anderzijds werd een meer
kritische stellingname ingenomen. De filosofie benadrukte dat de
wetenschap weliswaar zeer betrouwbare kennis genereert, maar dat dit ook
een prijs heeft in die zin dat de wetenschap (onze ervaring van) de
werkelijkheid verarmt, het object in een laboratoriumcontext vaak beschadigt
en verstoort, en bovendien problematische maatschappelijke gevolgen kan
hebben. In feite is dit nog altijd onze situatie. De filosofie spreekt niet langer
rechtstreeks over de natuur, maar reflecteert op (de resultaten van)
wetenschapsbeoefening. Enerzijds onderzoekt filosofie de methoden, de
vooronderstellingen van wetenschappelijk onderzoek (kentheorie,
wetenschapsfilosofie), anderzijds de morele dimensie en maatschappelijke
gevolgen van wetenschap (ethiek).
In een andere befaamde zinsnede stelt hij:
De natuur schept er behagen in zich te verbergen
3.1 De Griekse natuurfilosofen (de pre-socratici)
Bij Griekse natuurfilosofen (circa 500 v Chr.) treffen we een
wetenschappelijke grondhouding aan die tot uitdrukking
komt in de formule:
Elke verandering heeft een (natuurlijke) oorzaak.
Dat wil zeggen, deze filosofen/wetenschappers zochten niet
langer naar mythologische of religieuze verklaringen voor
natuurverschijnselen. Ze probeerden de rijkdom en
veranderlijkheid van natuurlijke verschijnselen te begrijpen
door deze verschijnselen te interpreteren als (te reduceren
tot) een samenspel van een beperkt aantal basale principes,
oftewel "elementen". De term "elementen" (Stoicheia in het
Grieks) heeft een aantal betekenissen, zoals: (1)
grondstoffen; (2) grondbeginselen (elementaire
wetenschappelijke kennis); (3) de letters van het alfabet. Al
deze associaties zijn nog steeds in onze woorden element of
elementair aanwezig. Ook wij zien elementen als basale,
primaire grondstoffen of bouwstenen (die we nog altijd
aanduiden met letters uit het alfabet), of als de beginselen

Aristoteles
Euclides
van een bepaalde wetenschappelijke discipline. Het
befaamde handboek van Euclides (ca. 430 - 360 v Chr.)
waarin de essentie van de Griekse wiskunde op
systematische wijze wordt uiteengezet - een van de
belangrijkste en invloedrijkste handboeken uit de
geschiedenis van de wetenschap - draagt de titel Stoicheia
(Elementen).
Pythagoras (530 - 497/6) interpreteerde de term "element" in
mathematische zin. Zijn uitgangspunt was de formule "De
dingen zijn getallen". Mathematici van zijn school verdiepten
zich in de eigenschappen van (natuurlijke gehele) getallen,
van getallenreeksen en getalsverhoudingen. De stelling van
Pythagoras is naar hem genoemd. Dat de zijden van een
rechthoekige driekhoek zich tot elkaar verhouden als 3 : 4 : 5
was al langer bekend (als praktische vuistregel) maar nu
wordt een wetenschappelijk bewijs geleverd door over te
gaan van de eerste dimensie (verhoudingen tussen
lijnstukken) naar de tweede dimensie (verhoudingen tussen
oppervlakten).
Herakleitos (± 480) benadrukte de veranderlijkheid van de
natuur:
Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier stappen
Daarin verwoordt hij een basale ervaring van Griekse wetenschappers. In de
context van het dagelijkse bestaan lijken natuurlijke fenomenen vertrouwd en
vanzelfsprekend: de zon komt op, stenen vallen naar beneden, rook stijgt
omhoog. Wanneer we echter de vraag stellen naar het waarom van deze
verschijnselen, wanneer we proberen een verklaring te vinden, dan lijkt de
natuur zich plotseling terug te trekken, vreemd en ondoorgrondelijk te
worden.
Thales beschouwde water als het meest basale element, voor Herakleitos
was dit het vuur. Empedokles en anderen formuleerden uiteindelijk de
bekende leer van de vier elementen, de elementaire grondstoffen waaruit
alles wat is, is opgebouwd:
De vier elementen
Aarde droog koud
Water koud vochtig
Lucht vochtig warm
Vuur warm droog
Deze elementen vormden als het ware de stabiele achter- of ondergrond van
natuurlijke fenomenen. Een wolk is een tijdelijk (niet stabiel) mengsel van
water en lucht; schuim idem dito (maar dan met meer water); de regenboog
is een tijdelijk (niet stabiel) mengsel van lucht en vuur; etc. Uiteindelijk keren
deze tijdelijke toestanden weer in hun oorspronkelijke, elementaire, stabiele
toestand terug.
Het minst stabiele, meest vluchtige, minst "elementaire" element was het
element vuur, dat spoedig uiteen zou vallen in twee weliswaar
samenhangende maar toch op zichzelf staande aspecten, namelijk warmte
(object van thermodynamica) en licht (object van optica). Ten tijde van de
tweede wetenschappelijke revolutie zouden ook lucht en water uiteenvallen.

Kant
Lucht bleek uit meerdere componenten te bestaan. Een proefdier zal, in een
luchtdichte ruimte (glazen stolp) geplaatst, vroeg of laat overlijden (zonder
dat de daarin aanwezige lucht zichtbare veranderingen ondergaat). Dat wat
overblijft na afloop van de proef is voor een belangrijk deel, letterlijk,
"stikstof". Vissen kunnen in water leven omdat dit element, net als lucht,
zuurstof bevat, etc.
Toch kennen wij de oude elemententheorie nog steeds, namelijk in de vorm
van de aggregatietoestanden (vaste stof, vloeistof, gas). Kennelijk verwijzen
de elementen naar een reële, en voor de moderne natuurwetenschap nog
altijd relevante, dimensie van de werkelijkheid. Ze verwijzen niet zozeer naar
chemische grondstoffen als wel naar fysische grondtoestanden. Het zijn, in
tegenstelling tot wat we tegenwoordig "elementen" noemen, eerder fysische
dan chemische begrippen.
Een variant van de Griekse elementenleer is de Griekse atoomtheorie van
Demokritos en anderen. Het begrip element wordt nu in materiële zin
gedacht. De werkelijkheid is opgebouwd uit atomen, dat wil zeggen
ondeelbare, elementaire deeltjes, die samenklonteren en weer uiteenvallen.
Tussen deze atomen bevindt zich niets, leegte, vacuüm. Deze theorie stond
in de oudheid ter discussie. Zij strookte niet met de schijnbaar evidente
ervaring (de empirie van het blote oog) dat de werkelijkheid geheel gevuld is.
Bovendien was niet in te zien hoe atomen (minstens gedurende enige tijd)
elkaar aantrekken en toch kennelijk hun onderlinge afstand weten te
bewaren. Een logisch bezwaar luidde bovendien dat men van "niets" niet kan
zeggen dat het "is", want dit is een logische tegenspraak: het vacuüm (het
"niets") kan niet "zijn", het niets kan niet bestaan. Wij denken daar heel
anders over. Voor ons is het grootste deel van de werkelijkheid, zowel op
zeer kleine schaal (atomair niveau) als op zeer grote schaal (astraal niveau)
leegte, "niets". Griekse denkers daarentegen hadden een afkeer van het
vacuüm (horror vacui). In een volgend college komen we hier nog op terug).
3.2 Plato
In een tuin of park (dat zijn naam ontleende aan het daarin aanwezige beeld
van de godheid Academus), stichtte de Griekse filosoof Plato in 387 (hij was
toen 40 jaar) zijn vermaarde Academie. Plato was een leerling van Socrates
en de leraar van Aristoteles. Op genoemde locatie kwamen conservatieve
Atheense arisocraten bij elkaar om hun ongenoegen te uiten over het
democratische regime van die dagen en om er te discussiëren over de vraag
wat voor opleiding bestuurders zouden moeten krijgen om leiding te kunnen
geven aan de staat. In die opleiding diende wiskunde een vooraanstaande
rol te spelen en de legende wil dat boven de ingang van de Academie een
opschrift was bevestigd met de waarschuwing dat alleen bezoekers die
wiskundig geschoold waren welkom waren. Geen wetenschap zonder
wiskunde, aldus Plato. Hij werkte dan ook nauw samen met vooraanstaande
wiskundigen uit die tijd zoals Eudoxus en Theaetetus. Eudoxus was
verantwoordelijk voor de leer van de verhoudingen (Boek V uit de Stoicheia
van Euclides), Theaetetus voor de leer van de polyhedra (Boek XIII uit de
Stoicheia van Euclides) - waarover zo dadelijk meer. Om een voorbeeld te
geven van het gebruik dat Plato van wiskunde maakte: in een van zijn
geschriften - De Wetten - rekent hij uit dat het ideale aantal burgers in de
ideale staat 5040 bedraagt (7*6*5*4*3*2*1 = 5040). In een ander boek -
getiteld Meno - wordt een beeld geschetst van het onderwijs dat aan
beginnelingen werd gegeven. Nieuwkomers moesten, onder begeleiding van
een gevorderde student, wiskundige stellingen bewijzen (zoals de stelling
van Pythagoras) of opgaven maken.
In zijn geschrift Timaeus ontwikkelde Plato een elementenleer. Evenals

Pythagoras vatte hij het begrip element in mathematische zin op. Hij bracht
de vier elementen in verband met de leer van de polyhedra (regelmatige
veelvlakken of platonic solids) die zijn vriend Theaetetus kort daarvoor had
ontwikkeld:
Vuur Tetrahedron
Water Icosahedron
Aarde Kubus
Lucht Octahedron
Kosmos of ether Dodecahedron
Deze theorie als zodanig is (in de ogen van hedendaagse lezers) tamelijk
speculatief en niet empirisch toetsbaar. Het is echter een logische
consequentie van Plato's grondgedachte dat de werkelijkheid in essentie een
perfecte geometrische strucutur vertoont. De gedachte dat we in de
werkelijkheid op zoek moeten gaan naar ideale mathematische structuren en
verhoudingen vormde (als methodisch principe) een belangrijke
inspiratiebron voor latere onderzoekers (zoals bijvoorbeeld Kepler).
Ook in de astronomie had de wiskunde het primaat. Hemellichamen werden
opgevat als perfecte, bolvormige lichamen die perfecte, eenparige
cirkelbewegingen beschreven langs het oppervlak van zeer grote, virtuele
bollen (de hemelsferen, naar het Griekse woord sphaira voor bol). De
kosmos was opgebouwd uit een reeks concentrische sferen. Dit was
uiteraard in strijd met de empirische astronomie: planeten (letterlijk:
zwervers) doorlopen zeer onregelmatige banen en ook de bewegingen van
de "vaste sterren" zijn veel complexer dan de cirkel-hypothese
vooronderstelt. Een belangrijke vraag waarmee gevorderde bezoekers van
de Academie zich bezighielden was dan ook, hoe men de "verschijnselen"
(de observaties van de astronomie van het "blote oog") zou kunnen "redden"
(in overeenstemming zou kunnen brengen met het wiskundige dogma dat
hemellichamen perfecte cirkels langs het oppervlak van perfecte bollen
beschrijven). Het moest hoe dan ook mogelijk zijn cirkels te ontwaren - de
gedachte als zodanig dat hemellichamen perfecte banen beschrijven werd
niet betwist. Concepten waren belangrijker dan empirie. We noemen dit
uitgangspunt "idealisme".
Terug naar "Overzicht" Volgende Pagina