De deficintie-hypothese - Hub Zwart

In het licht van de wetenschap: de onmogelijkheid en onmisbaarheid van
wetenschapscommunicatie
Hub Zwart
Tussen wetenschap en samenleving gaapt een epistemologische kloof: wetenschappers
nemen de wereld op een andere manier waar dan hun maatschappelijke omgeving. Deze
kloof maakt wetenschapscommunicatie zowel noodzakelijk als onmogelijk. Er zijn
verschillende strategieën ontwikkelt om met deze situatie om te gaan. De elitaire houding
van Plato: wetenschap is een aangelegenheid voor eigen kring, werd in de 19 e eeuw
maatschappelijk onhoudbaar. De experimentele dierfysiologie (vivisectie), die op veel
verzet bij het publiek stuitte, ontwikkelde een strategie van selectieve communicatie: de
feitelijke onderzoekspraktijk aan het zicht onttrekken, en de nadruk leggen op de
beloftevolle uitkomsten van het onderzoek voor de toekomst. Die neiging tot selectieve
communicatie bestaat nog steeds onder wetenschappers. Ook voor hen is kritische
reflectie op communicatiestrategieën van belang. Wetenschapscommunicatie is meer dan
een set van vaardigheden, maar een complex proces dat interdisciplinaire bestudering
vereist.
Inleiding
Toen wetenschapsfilosoof William Whewell in 1833 het neologisme “scientist”
introduceerde, wilde hij daarmee een duidelijke markering aanbrengen tussen
natuurwetenschappelijke en andere vormen van kennis. [Whewell 1837/1967] Tot op dat
moment hadden (Engelstalige) natuurwetenschappers zichzelf als “natural philosophers”
aangeduid. Met terugwerkende kracht werden de moderne natuurwetenschappen
neergezet als onderzoekspraktijken die zich nadrukkelijk van andere kennispraktijken
wilden onderscheiden. Daarin lag meteen ook een visie op de geschiedenis van
natuurwetenschap besloten. De moderne natuurwetenschappen behelsden volgens
Whewell een breuk met de “donkere middeleeuwen”, het tijdperk van alchemie en

scholastiek. Aan de bètawetenschappen werd een bijzondere, en vooral: bijzonder
wetenschappelijke status toebedacht. Onvriendelijk gefomuleerd zouden we dit als het
begin van het “bèta chauvinisme” kunnen beschouwen. Inmiddels weten we dat de
historische dimensie van deze situering van de natuurwetenschappen onhoudbaar is.
Historici hebben vastgesteld dat de experimentele natuurwetenschap al in de
middeleeuwen is ontstaan. De scientia experimentalis werd door onderzoekers als
Albertus de Grote, Petrus Peregrinus en Duns Scotus in een kloosterachtige context
ontwikkeld. [Grant 1974]
Hoewel Whewell’s beeld van de geschiedenis onhoudbaar is gebleken, is de gedachte dat
natuurwetenschap in epistemologisch opzicht anders is, verre van achterhaald.
Integendeel, de epistemologische afstand tussen natuurwetenschap en andere vormen van
wereldkennis lijkt sinds Whewell alleen maar te zijn toegenomen. Bovendien is duidelijk
dat de andersheid, de eigenheid van natuurwetenschappelijke kennis door Whewell en
zijn volgelingen als superioriteit wordt opgevat. Andere vormen van wereldervaring zijn
deficiënt (in de zin van: minder betrouwbaar, minder uitgewerkt, minder robuust) in
vergelijking met wetenschappelijke kennis. Whewells publicatie lag dan ook ten
grondslag aan wat heden ten dage bekend staat als de deficiëntie-hypothese. Wetenschap
(in de zin van “science”) is een enclave waar betrouwbare kennis wordt gegenereerd
temidden van een epistemologische woestijn waar wetenschappelijk analfabetisme
hoogtij viert. Aangezien het onverstandig zou zijn deze omgeving te negeren, doen
wetenschappers er verstandig aan de buitenwereld zo goed mogelijk te informeren over
wat zich in laboratoria in de context van wetenschappelijke kennisproductie afspeelt. De
samenleving heeft gebrek aan goede en betrouwbare informatie.
Wetenschapscommunicatie heeft de taak daarin te voorzien.
[Kern 1]
In deze bijdrage wil ik de basale logica van deze gedachtegang blootleggen en
problematiseren. Ik doe dat in drie stappen. Om te beginnen zal ik terugkeren naar de
oerscène van de deficiëntie-hypothese: Plato’s gelijkenis van de grot in zijn dialoog
Politeia. In deze vertelling wordt op kernachtige en paradigmatische wijze de deficiëntie-

hypothese geïntroduceerd. Op het zelfbeeld van wetenschappers heeft Plato’s vertelling
een blijvende impact gehad. Plato’s verhaal wijst bovendien met nadruk op het
fundamentele en onoplosbare karakter van het probleem, op de epistemologische ernst en
diepte ervan. Goede informatie alleen zal de afstand tussen wetenschap en
maatschappelijke omgeving niet terugdringen. Om leken te genezen van de “ziekte”
waaraan ze volgens Plato lijden, volstaat geen zachte therapie. Voor de meeste mensen
geldt volgens Plato overigens dat epistemologische deficiëntie ongeneeslijk is.
De tweede stap in het betoog is dat ik, aan de hand van een aantal concrete historische
voorbeelden, zal laten zien hoe wetenschappers zich met het door Plato aangeduide
probleem hebben uiteengezet. Daarbij zal ik mij concentreren op de tijd van Whewell (de
19e eeuw) en dan vooral op het levenswetenschappelijke laboratoriumonderzoek in deze
periode.
Tot slot zal ik de vraag opwerpen wat mijn bevindingen betekenen voor onze visie op
wetenschapscommunicatie anno nu.
Genese van de deficiëntie-hypothese: Plato’s kennismythe
Een klassieke formulering van de deficiëntiehypothese is zoals gezegd Plato’s befaamde
gelijkenis van de grot. [Plato 1935/2000, 514 a – 517 a] Deze gelijkenis laat zich als volgt
samenvatten:
Stel je een groep mensen voor die zich in een onderaardse grot bevindt, met hun rug naar
het buitenlicht gekeerd. Ketens houden hen op hun plaats. De opening van de grot
bevindt zich achter hen. Van jongs af aan bevinden ze zich in dezelfde positie. Achter in
de grot brandt een vuur, dat zij echter niet direct kunnen waarnemen. Tussen hen en deze
kunstmatige lichtbron is (dwars op de lichtroute) een pad aangelegd, aan het zicht
onttrokken door een lage wand. Er worden poppen en andere figuren voorbij gedragen,
net als bij een poppenkast: silhouetten van mensen en dieren. Het vuur, de enige lichtbron
in de grot, werpt de schaduwen van deze figuren op de wand. Zouden de grotbewoners
die schaduwen op de wand niet als hun realiteit beschouwen?

Stel dan dat één van hen kans zou zien zich uit zijn ketenen te bevrijden. Hij zou zich
omkeren en zich in de richting van het licht begeven. Hij zou om te beginnen het vuur
ontwaren en zijn ogen niet geloven. Het licht zou pijn doen aan zijn ogen. Met geweld
zou men hem naar buiten moeten slepen. Alleen onder dwang zou hij de moeizame weg
naar het buitenlicht vinden. Buiten gekomen zou hij deze lichtwereld niet meteen voor de
werkelijkheid houden. Zijn ogen zouden tijd nodig hebben om aan deze lichtende
omgeving te wennen. Uiteindelijk echter zou hij in staat zijn om omhoog te blikken, in de
richting van de zon. Er zou hem letterlijk een licht opgaan. Hij zou dit als een toestand
van verlichting ervaren en zich gelukkig weten. Hij zou zijn oude bestaan in de grot niet
meer kunnen verdragen. Als hij ten slotte zou terugkeren en zich zou mengen in de
discussies over de schaduwen op de wand, zouden de anderen (de achterblijvers) hem
lachwekkend vinden. Ze zouden zeggen dat hij zijn ogen had bedorven. Zij zouden zijn
moeizame tocht naar buiten niet willen ondernemen. Ze zouden hem zelfs naar het leven
staan.
Waarom deze oude vertelling in herinnering roepen? Plato’s gelijkenis is om een aantal
redenen interessant. Zij heeft meerdere lagen. Een belangrijke moraal van het verhaal is
dat de alledaagse waarneming, de alledaagse ervaring vertroebeld en vertekend is. De
gewaarwordingen die ons via onze zintuigen bereiken zijn onbetrouwbaar. Ze kunnen
niet als gezaghebbende kennisbron gelden. Wij weten dit echter niet. In eerste instantie
nemen wij de wereld zoals zij voor ons verschijnt. Wij zijn naïef. Het probleem is niet
eens zozeer dat wij de dingen niet in hun “ware” gedaante kunnen waarnemen. Het
probleem is vooral dat wij niet eens weten dat deze schaduwen schaduwen zijn. We
hebben er geen idee van hoe onze gewaarwordingen tot stand komen, waarop onze
denkbeelden gebaseerd zijn – stellen ons die vraag niet eens. De herkomst van onze
opvattingen ontgaat ons. We hebben geen behoefte om kritische vragen te stellen.
Om werkelijk kennis te verwerven moeten we afstand nemen van de alledaagse ervaring.
Dit is een pijnlijk, zelfs gewelddadig proces. Anderen moeten ons daartoe dwingen. Het
vergt een zekere strengheid jegens onszelf, een zekere mate van training en
disciplinering, een hervorming van het verstand. Het is een beweging die we niet uit
eigen beweging zullen ondernemen. Het is een omkering of zelfs bekering, een

epistemologische breuk. We moeten ons onthechten aan, losmaken van het fascinerend
schaduwspel dat wij voor de werkelijkheid houden. In eerste instantie, schrijft Plato,
willen we het licht ontvluchten, terugkeren naar de grot, waar we ons thuis voelden, waar
we ons zeker waanden.
Zonder geweld, zonder interventie van buiten, zal de bevrijding niet lukken. We moeten
gedwongen worden de dingen in een ander licht te zien, de schaduwen als schaduwen te
begrijpen. De blootstelling aan het licht geschiedt plotseling, we zijn er niet op
voorbereid. Het gewelddadige moment is echter een tijdelijke interventie. Uiteindelijk
zullen we de wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid internaliseren, ons
eigen maken. Dit vergt echter arbeid en inspanning. Van nature zijn wij geen fototrope
wezens. We verblijven liever in het schemerduister, als prehistorische grotbewoners.
Langzaam maar zeker moeten we onze zintuigen en ons kenvermogen laten wennen aan
dit nieuwe licht, aan deze nieuwe manier om de dingen voor ons te laten verschijnen.
Wanneer dat eenmaal gelukt is, wanneer we eenmaal werkelijk bereid zijn ons om te
keren en de weg naar het licht te vinden, weten we ons verlicht. Het is onmogelijk
geworden nog langer te spreken, te kijken en te denken zoals voorheen.
[Kern 2]
Dit is als het ware het wetenschapsinterne deel van het verhaal. Wie zich een
wetenschappelijke manier van denken en kijken eigen wil maken, moet zijn “natuurlijke”
cognitieve voorprogrammering geweld aandoen. Wetenschappers moeten – letterlijk –
worden “opgeleid” en omgevormd. Het tweede deel van het verhaal heeft echter
betrekking op de terugkeer of, om het in de terminologie van deze bundel te formuleren,
op “wetenschapscommunicatie”. Als wetenschappers, nadat ze het ware licht
aanschouwd hebben, terugkeren in de grot, zullen hun gesprekspartners niet geneigd zijn
hen serieus te nemen. Ze zullen niet genegen zijn naar hen te luisteren. Ze zullen hen niet
(willen) begrijpen. Dat wil zeggen, uit Plato’s tekst spreekt enerzijds een gevoel van
superioriteit, maar anderzijds ook een gevoel van miskenning en mislukking. Dit is, zo
lijkt het, het lot van de wetenschapper ten voeten uit. Echte kennis wordt met moeite
verworven. De wetenschappers zullen zich grote opofferingen moeten getroosten. De

vertrouwde wereld zullen zij achter zich moeten laten. Ware, betrouwbare kennis is hun
beloning. De achterblijvers zitten echter niet op hun ontdekkingen te wachten. Die
ontdekkingen verstoren hun illusies. De nieuwe waarheden zijn krenkend. En het is
moeilijk de wetenschappers te geloven op hun woord. De afstand is te groot. De
toehoorders kunnen hen niet werkelijk volgen. Plato’s oplossing voor dit probleem was
aristocratisch. Zijn advies aan wetenschappers was, de omgang met leken zoveel
mogelijk te mijden. Plato’s wetenschappelijke praktijk was elitair, abstract en
onmaatschappelijk. De toenemende vermaatschappelijking van de wetenschap in de
moderne tijd maakt een dergelijke “oplossing” van het probleem echter onbruikbaar. Dit
neemt niet weg dat ook vanuit hedendaags wetenschapscommunicatief perspectief Plato’s
tekst de moeite waard blijft.
De betekenis van Plato’s gelijkenis voor wetenschapscommunicatie
Plato’s vertelling is zoals gezegd om een aantal redenen interessant. De bizarre situatie
die Plato schetst is voor de moderne lezer op een merkwaardige wijze herkenbaar. Zijn
onderaardse grot doet denken aan een bioscoop – al is het dan een bioscoop met, om zo te
zeggen, Flintstone-achtige trekken, een bioscoop uit de steentijd. De grot, dat is als het
ware een anticipatie op de massamedia van onze tijd, de“oerscène” van wat eerst de
bioscoop en uiteindelijk de televisie in de woonkamer zal worden. De massamedia die
deze schemerdonkere ruimtes domineren spiegelen ons een fascinerende maar niettemin
misleidende schaduwwereld voor. In plaats van de werkelijkheid in haar ware gedaante te
bestuderen, laten we ons “informeren” of zelfs indoctrineren – of eenvoudigweg
onderhouden door een schimmenspel. De wetenschapper is een kritische geest die deze
situatie niet voor lief neemt, die geen genoegen neemt met door massamedia verbreidde
“informatie”. Wetenschappers zijn niet gemakzuchtig. Zij begeven zich op een eenzaam
en risicovol traject. Wetenschap beoefenen wil zeggen, zichzelf voortdurend de vraag
stellen naar de herkomst, de genese, de betrouwbaarheid van “kennis”. Hoe worden
observaties geproduceerd? Waarop zijn onze kennisclaims gebaseerd? Om deze vraag te
beantwoorden moeten we oog en aandacht krijgen, niet alleen voor de dingen zelf, maar

vooral ook voor het licht dat de dingen zichtbaar maakt. Voor de wijze waarop de
objecten voor ons verschijnen.
Interessant aan Plato’s gelijkenis is bovendien dat zich in de moderne
wetenschapsbeoefening een merkwaardige omkering heeft voltrokken. Wie anno nu de
relatie tussen wetenschappers en leken wil beschrijven, zal geneigd zijn te zeggen dat
juist leken zich in de buitenlucht bevinden, terwijl wetenschappers zich in een kunstmatig
verlichte “grot” hebben opgesloten om aldaar afbeeldingen te beschouwen die met behulp
van bepaalde technieken op een scherm (doorgaans een computerscherm) worden
geprojecteerd. Ironischerwijze is juist de moderne wetenschapper in de regel iemand die
niet, zoals bij Plato het geval is, het buitenlicht zal opzoeken. De “wereld” waaraan
wetenschappers worden blootgesteld is niet de buitenlucht en niet het buitenlicht, maar
veeleer het laboratorium (of in het geval van de geesteswetenschapper de bibliotheek).
Het licht waaraan de zintuigen van moderne wetenschappers moeten wennen, is
kunstlicht. Wetenschappers hebben instrumenten ontwikkeld om dingen op een bepaalde
wijze zichtbaar te maken. Zoals de dingen zichtbaar worden in laboratoria, zo zullen ze
niet “voor het blote oog” verschijnen. Om ware kennis te verwerven, om door te dringen
tot het “wezen der dingen” (atomen, genen, etc.), trekt de moderne wetenschapper zich
juist in een donkere kamer, een kennisgrot terug. Een laboratorium is bedoeld om de
buitenwereld (de wereld van buitenlucht en buitenlicht) zoveel mogelijk buiten te sluiten
en op afstand te houden. Het laboratorium van de natuurwetenschapper is (evenals de
bibliotheek van de geesteswetenschapper) een kunstmatig verlichte camera obscura.
Alleen door zich aan het mondaine licht van de wereld te onttrekken, kan de
wetenschapper het technogene licht van de waarheid laten verschijnen. Dit is licht van
heel andere aard dan het wereldse licht waarin de “leek” zijn weg vindt, en waar – nog
steeds, ondanks Copernicus – de zon “opgaat”.
Vanuit het perspectief van de wetenschapper zal juist het mondaine “licht van de media”
de blik vertroebelen en ons gevangen houden, ons betoveren. Wetenschappers hebben
een heel ander type licht leren aanschouwen, ze zien de werkelijkheid letterlijk in een
ander licht. Vanuit het perspectief van de “leek” daarentegen zijn juist wetenschappers
lichtschuw. Ze hebben zich teruggetrokken in een schemerzone, op de grens van het
bekende en het onbekende, het zichtbare en het onzichtbare. Zij zijn het die het

onzichtbare zichtbaar, het diffuse discreet maken. Wie in dit licht heeft leren zien,
beschouwt het buitenlicht, het mondaine licht als een vorm van duisternis.
Hoe de buitenwereld “in te lichten” over datgene wat waarneembaar wordt in dit vreemde
“licht van de wetenschap”? Wetenschappers die leken voorhouden dat ze zich in een
schijnwereld bewegen, valt hoongelach ten deel. Dit is de tragiek die al aanwezig is in
Plato’s metafoor. Wetenschappers kunnen hun inzicht met vrijwel niemand delen.
Vrijwel niemand ziet de dingen zoals zij ze zien, in de lichtval van het weten.
Wetenschap als “omkering”
De “omkering” die Plato beschrijft moeten we letterlijk nemen. De wetenschapper keert
de achterblijvers (de leken) de rug toe. Het is ook een omkering in collectieve zin, in de
zin van een wetenschappelijke revolutie. Elke revolutie herhaalt het moment van
omkering dat Plato in zijn metafoor beschrijft.
Copernicus ontdekte dat de aarde om haar eigen as en om de zon draait. Het is niet zeker
of hij de heliocentrische these werkelijk als een fysische realiteit beschouwde. Het is
alleszins denkbaar dat hij zijn hypothese primair beschouwde als een wiskundige manier
om de bewegingen van hemellichamen op een meer consistente wijze te beschrijven.
[Dijksterhuis 1950/1998: 328] Dat we dit niet met zekerheid weten komt omdat hij een
wiskundige was die zijn boek enkel en alleen voor een wiskundig geschoold publiek
bestemde. Hij was primair in de wiskundige dimensie van astronomie geïnteresseerd.
Zijn boek was goeddeels in een voor leken onbegrijpelijke taal geschreven.
In de gewone wereld spreken we nog altijd over zonsopgang en zonsondergang. Het zijn
(voor de alledaagse ervaring) reële, zichtbare gebeurtenissen, zinvolle begrippen. We
“weten” echter dat de beweging van de zon langs de hemel schijn is, dat de naïeve,
alledaagse ervaring onbetrouwbaar en misleidend is. Heliocentrisme is gemeengoed
geworden. We hebben geleerd ons los te maken van primaire gewaarwordingen (de
schaduwen op de wand van de grot). We kunnen (als het moet) onze zintuiglijke
informatie wantrouwen. Sommigen van ons gaan, om de metafoor van Plato te volgen,
“een stapje verder”. Ze zullen de moeizame weg naar boven volgen, wetenschapper

worden. Plato is een auteur die telkens weer benadrukt dat de wiskunde daarbij onze
belangrijkste bondgenoot zal zijn. De wiskunde maakt het mogelijk onze denkbeelden
kritisch te beoordelen, “door te lichten”. Vroeg of laat zullen we ons realiseren dat het de
aarde zelf is die draait, terwijl de “beweging” van de zon een schijnbeweging is. In eerste
instantie zal deze boodschap met hoongelach worden ontvangen. Welbeschouwd is het
nog altijd moeilijk om, geconfronteerd met het fenomeen van de zonsopgang,
Copernicaan te zijn, - zelfs in een wereld waarin kunstlicht de zonsopgang als
gebeurtenis, als ervaring veel van zijn vroegere indrukwekkendheid heeft ontnomen. Wie
de weg naar ware kennis wil afleggen moet in zekere zin zijn ogen sluiten voor de
realiteit. We moeten instrumenten ontwikkelen om onze waarnemingen te corrigeren, of
zelfs te negeren, - alleen op die manier laat de heliocentrische these zich bewijzen. De
introductie van optische instrumenten maakte de moderne wetenschappelijke revolutie
mogelijk. Galileï, een van de hoofdrolspelers in dit proces, kreeg “huisarrest” – hij werd
letterlijk gedwongen “op zijn plaats te blijven” (alsof zijn rechters zich door Plato’s
metafoor lieten inspireren). Tijdgenoten koesterden achterdocht jegens zijn telescoop. Hij
werd als het ware met geweld gedwongen terug te keren in de grot waaruit hij het
lekenpubliek met zijn publicaties had willen bevrijden. Want terwijl Copernicus zijn
inzichten in moeilijk toegankelijk, wiskundig Latijn wereldkundig maakte schreef Galileï
levendig Italiaans. Hij was een echte communicator. Hij wilde zijn publiek kwetsen,
krenken, verrassen - uit de grot bevrijden. Hij maakte, zoals Brecht in het aan hem
gewijde toneelstuk schreef, de astronomie populair. [Brecht 1967: 10]
[Kern 3]
De optimistische lezing van Plato’s gelijkenis benadrukt dat verlichting mogelijk is. We
kunnen aan de macht van het fascinerende schaduwspel ontsnappen. Dit is echter slechts
enkelen gegeven. Pessimisme is in Plato’s vertelling de dominante toonsoort.
Wetenschappers en leken, pioniers en achterblijvers, ze worden van elkaar gescheiden
worden door een epistemologische kloof die nauwelijks te overbruggen is, gegeven het
feit dat niet iedereen de weg naar het licht kan of wil vinden, dat niet iedereen

wetenschapper kan of wil worden, dat niet iedereen een wetenschappelijke opleiding kan
of wil ondergaan.
Die epistemologische kloof maakt communicatie zowel noodzakelijk als onmogelijk.
Verschillende strategieën zijn denkbaar in deze situatie. Plato koos voor een esoterische,
elitaire strategie. Hij was ervan overtuigd dat het slechts weinigen gegeven is zich
wetenschappelijk te ontwikkelen en de wereld in een wetenschappelijk (dat wil zeggen
kritisch) licht te zien. Wetenschap was een aangelegenheid voor eigen kring (een kring
die destijds zeer gering van omvang was, een genootschap van ingewijden).
Wetenschappelijk denken vergde opleiding, en dat vooronderstelde: selectie aan de poort,
letterlijk: alleen wie wiskundig geschoold was mocht Plato’s academie betreden. De
massa werd op afstand gehouden. Het forum der wetenschappers (atleten van de geest)
trok zich in een sportpark net buiten de muren van het antieke Athene terug om daar
“zuivere” wetenschap te beoefenen, lichamelijk en geestelijk getraind te worden. Dat was
de antieke aanpak. In de 19e eeuw is wetenschap veel wereldser (maatschappelijker)
geworden. In de eeuw van Whewell konden experimentele levenswetenschappers het
zich niet meer veroorloven de wetenschap op “Platoonse” wijze te beoefenen.
Wetenschapscommunicatie in de eeuw van Whewell: de experimentele dierfysiologie als
casus
In de 19e eeuw is de elitaire attitude van Plato onhoudbaar geworden. De problematiek
die hij in zijn gelijkenis schetst is weliswaar nog altijd aanwezig, maar onder sterk
gewijzigde condities. Het grondprobleem is blijven bestaan: enerzijds zullen
wetenschappers zich steeds verder verwijderen van het wereldbeeld, de wereldervaring
van leken. Anderzijds zullen ze bij tijd en wijle behoefte voelen om terug te keren naar de
grot om daar hun bevindingen te presenteren, maar dat blijft een hoogst precair moment.
De condities waaronder dit probleem gestalte krijgt zijn echter sterk veranderd zoals
gezegd, zowel in wetenschappelijk als in maatschappelijk opzicht. Om te beginnen is
wetenschap, althans waar het de natuurwetenschappen betreft, een experimentele
wetenschap geworden. In de 19e eeuw maken de levenswetenschappen zich definitief de

experimentele methode eigen. Dit gold voor tal van disciplines, van organische chemie
(Liebig) tot en met botanie (Mendel). In het begin van de 19e eeuw staan de
levenswetenschappen nog sterk onder filosofische invloed (Schelling, Hegel, Oken, etc.).
Biologie heeft dan nog een sterk speculatief karakter. [Nordenskiöld 1946] In de loop van
de negentiende eeuw echter zien we de levenswetenschappen zienderogen
verwetenschappelijken (in Whewelliaanse zin). Filosofische speculaties maken plaats
voor een experimentele benadering. In de terminologie van Whewell is nu ook de
levenswetenschapper een “scientist” geworden. Dit betekent dat de metafoor van Plato in
een ander licht komt te staan. Voor de filosofisch georiënteerde natuurwetenschapper zei
de grot iets over de relatie tussen zintuiglijke kennis en redelijk inzicht. Voor de filosoof
is zintuiglijke kennis principieel onbetrouwbaar. Om fundamenteel inzicht te verwerven
in de structuur van de werkelijkheid moeten we primair op ons denkvermogen
vertrouwen. Dat is de essentie, niet alleen van Plato’s grotgelijkenis, maar ook
bijvoorbeeld van de meditaties van Descartes.
Door de verwetenschappelijking in de 19e eeuw krijgt de grotgelijkenis echter een andere
betekenis. Nu gaat het om een opleiding in de experimentele manier van denken, als de
enige weg naar betrouwbare kennis. Deze experimentele denkwijze is niet natuurlijk of
voorgeprogrammeerd. Integendeel, het alledaagse verstand denkt liever in termen van
analogieën, legt graag causale verbanden tussen gebeurtenissen zonder ze echt te toetsen
(op basis van “anekdotische” informatie), of “bezondigt” zich aan generalisaties. Het
experiment is een breuk met alledaagse wereldkennis, het vergt een epistemologische
training, een hervorming van het verstand, een epistemologische ascese. Het is een geheel
eigen stijl van denken. We moeten bereid zijn afstand te nemen van vigerende inzichten
en evidenties. Ware kennis moet toetsbaar en controleerbaar zijn. Een experiment vergt
een zorgvuldig uitgedacht design en betrouwbare technieken. We moeten op een geheel
andere wijze naar de dingen leren kijken.
[Kern 4]
De opkomst van de experimentele dierfysiologie (oftewel vivisectie) in de 19de eeuw is
hier een goed voorbeeld van (Magendie, Bernard, Müller, etc.). De experimentele

fysioloog moet leren een hond of een konijn niet langer als hond of konijn te zien, dat wil
zeggen als een gevoelig wezen waarmee wij op een zinvolle, misschien zelfs
antropomorfiserende wijze interacteren, maar veeleer als een soort levende reageerbuis,
een onderzoeksinstrument. Een proefdier maakt het mogelijk de effecten te meten van de
beschadigingen die onderzoekers doelbewust aanbrengen in een levend systeem.
Daarmee neemt de experimentele vivisectie onvermijdelijk afstand van andere
dierpraktijken, andere vormen van interactie tussen mens en dier. Voor de fysioloog is de
hond louter en alleen een onderzoeksobject. Onderzoekers moeten leren alle andere
dimensies van het object te negeren. Zij moeten met name afstand nemen van de
gedachte dat dieren gevoelige wezens zijn die zich bewust zijn van hun situatie, die door
hun gedrag, of door de geluiden die ze voortbrengen, aangeven wat hun wensen of
verlangens zijn: levende wezens waarmee we op de een of andere wijze kunnen
communiceren, waarmee we rekening moeten houden. Met andere woorden, de
onderzoeker moet afstand nemen van de alledaagse opvatting van wat dieren zijn, van de
alledaagse interactie met het dier, buiten het lab. Bernard Rollin [1989] heeft beschreven
dat een wetenschappelijke opleiding tot experimenteel dierfysioloog meer behelst dan
overdracht van theoretische kennis en het aanleren van laboratoriumtechnieken. Het gaat
om een morele hervorming van de betrokkene. Hij of zij moet heel anders naar dieren
leren kijken, moet vooral ongevoelig leren worden. De onderzoeksresultaten zullen vaak
in strijd zijn met alledaagse opvattingen van dieren. Ze zullen krenkend en ontluisterend
zijn. Rollin schrijft in dit verband: “It is a very small step from noting the undeniable fact
that much good science violates common sense to unconsciously making the less
defensible claim that all good science must or ought to do so, or that such violation is the
very essence of science.” Deze ontwikkeling, die in de 19e eeuw werd ingezet, is tot op
de dag van vandaag actueel gebleven.
Experimenteel onderzoek met proefdieren genereert betrouwbare, toetsbare,
reproduceerbare kennisclaims (“ware kennis”). Anatomisch onderzoek alleen levert
onvoldoende informatie op over de functies van organen. Zonder dierproeven zou
William Harvey, een vroege pionier op dit gebied, de bloedsomloop nooit hebben kunnen
ontdekken. Voor de leek is vivisectie als onderzoekspraktijk echter uitermate krenkend.
De reactie van de buitenwereld (de achterblijvers) op de verwetenschappelijking van de

fysiologie bestond dan ook in een daad van verzet: de opkomst van de
antivivisectiebeweging, eveneens een product van de 19e eeuw, bijna net zo oud als
experimenteel dieronderzoek zelf. De wetenschappers hebben op een geheel andere wijze
leren denken en kijken dan leken. Het is buitengewoon moeilijk geworden om hun
laboratorium (waar de dingen in het licht van de wetenschap verschijnen) te verlaten en
de achterblijvers te overtuigen van het belang van wat daar gebeurt. Het is moeilijk uit te
leggen wat experimentele fysiologie inhoudt en waarom het kwellen en beschadigen van
dieren onontbeerlijk zou zijn. De beste strategie is (a) de feitelijke, vaak kwetsende
onderzoekspraktijk zoveel mogelijk aan het zicht te onttrekken en (b) de nadruk te leggen
op de beloftes van dit onderzoek, de mogelijke uitkomsten: wetenschappelijke kennis die
(in de toekomst) de ontwikkeling van betrouwbare therapieën voor humane ziekten
mogelijk zal maken.
[Kern 5]
De verpersoonlijking van deze attitude is Claude Bernard, de grondlegger van de
moderne geneeskunde als evidence-based practice. Toen Claude Bernard halverwege de
19 e eeuw de geneeskunde een wetenschappelijke basis wilde verschaffen, wilde
verwetenschappelijken, werd hij met de maatschappelijke werkelijkheid geconfronteerd.
Zijn maatschappelijke omgeving (vrouw en dochters inclusief) wilde niets van
dierproeven weten. Toch bleef hij onverstoorbaar – hij had immers het wetenschappelijke
licht gezien. Laten we wat langer bij deze casus stilstaan.
Claude Bernard maakte de geneeskunde evidence based door zijn toevlucht te nemen tot
vivisectie. Grote aantallen honden en konijnen vielen, in vaak extreem pijnlijke
experimenten, ten offer aan de wetenschap. Tijdens colleges werden (zonder verdoving)
organen uit het lichaam van een levende hond verwijderd of ernstige beschadigingen
aangebracht (nadat eerst de stembanden van het dier waren doorgesneden). Dit onderzoek
leverde baanbrekende resultaten op. Zo ontdekte Bernard de functie van de lever in de
context van de energiehuishouding. Wie zich tot anatomisch onderzoek beperkt, weet
zich met dit grote, mysterieuze orgaan geen raad. Alleen onderzoek bij levende
organismen kan de functie van de lever onthullen. Dit type onderzoek leidde echter tot

het ontstaan van de antivivisectiebeweging. Die beweging wilde het “licht van de
wetenschap” niet in het lichaam van levende zoogdieren laten doordringen. Bernard
daarentegen benadrukte dat we de functie van een orgaan als de lever, of van bepaalde
zenuwbanen, alleen op het spoor kunnen komen door dierenlichamen te beschadigen om
vervolgens te kijken wat de effecten van ons beschadigende handelen zijn.
Bernards handboek over de methodologie van dierfysiologisch onderzoek, in feite een
terugblik op en recapitulatie van zijn wetenschappelijke loopbaan, bevat een befaamde
passage over wetenschapscommunicatie. Letterlijk zegt hij tegen zijn lezers wat hij ook
zijn studenten steeds had voorgehouden: ga nooit met leken in discussie over
dierproeven. [Bernard 1865/1966: 154] Het publiek moet enkel worden toegelaten tot de
salon van de wetenschap, daar waar wetenschappers de resultaten van hun onderzoek
presenteren, de highlights en doorbraken: geneesmiddelen en therapieën. Vertel hen dat
betrouwbare en werkzame geneesmiddelen alleen door experimenteel onderzoek kunnen
worden verkregen. Geef de leek echter nooit toegang tot de keuken of kelder van het
gebouw, daar waar wetenschappers vuile handen maken, proefdieren kwellen, risico’s
lopen, moeizame projecten uitvoeren, die nogal eens in mislukkingen resulteren.
Dat wil zeggen, communiceren is belangrijk, maar wees selectief. Alleen het topje van de
ijsberg moet zichtbaar worden. De bulk van het onderzoekswerk moet zich in het
verborgene afspelen, moet onzichtbaar blijven. De wetenschapper wil wel
“communiceren”, maar op een uitermate selectieve wijze, hij wil zelf de condities kunnen
bepalen. Hij wil volledige controle houden over het communicatieve proces. De
wetenschapper bepaalt wat de leek, wat het grote publiek te horen krijgt: de belangrijke
resultaten of de grote verwachtingen die het onderzoek legitimeren. De binnenzijde van
het wetenschappelijke bedrijf, de moeizame dagelijkse praktijk, blijft een “black box”.
Het is nauwelijks mogelijk voor leken om binnen te dringen in deze onderaardse grot,
waar de dingen in een wetenschappelijk licht worden gezien. En dat is maar goed ook,
want Bernard beseft terdege dat zijn vivisectiepraktijk voor het ongeschoolde oog een
krenkende, kwetsende, onthutsende aanblik biedt. Wetenschappelijk training bestond erin
ongevoelig te worden voor dierenleed. De wetenschapper was er, door jaren van
zelfdisciplinering, in geslaagd het dierenleed niet langer waar te nemen. Hij had er
letterlijk geen oog meer voor. Voor de leek echter blijft de aanblik van ernstig lijdende

proefdieren (honden en konijnen) ondragelijk. Bernard sprak wat dat betreft uit eigen
ervaring: zoals gezegd waren zijn echtgenote en zijn twee dochters fervente tegenstanders
van zijn proefdieronderzoek.
We zouden dit de klassieke visie op wetenschapscommunicatie kunnen noemen.
Communicatie is noodzakelijk, want als tegenstanders van dierproefonderzoek vrij spel
krijgen kunnen ze het draagvlak voor onderzoek ondermijnen. De communicatie is er in
feite op gericht de werkelijke onderzoekspraktijk aan het oog van het publiek te
ontrekken. De wetenschappelijke onderzoeksresultaten, met name op het medische vlak,
worden in stelling gebracht om het onderzoek te legitimeren, om het draagvlak voor
onderzoek te consolideren.
[Kern 6]
Dit gold ook voor Ivan Pavlov, een andere grootheid op het gebied van de experimentele
dierfysiologie. Hoewel zijn onderzoekspraktijk in veel opzichten een verbetering
betekende ten opzichte van het onderzoek van Bernard, had ook hij het een en ander te
verbergen. Een belangrijke verfijning was dat hij de “acute” methode van Bernard
(waarbij proefdieren tijdens of kort na afloop van het experiment overleden), verving
door de chronische methode, waarbij proefdieren (na de beschadigende ingreep) eerst
gelegenheid kregen om te herstellen. In de ogen van Pavlov waren proefdieren
interessanter en betrouwbaarder als bron van informatie naarmate ze in een betere
conditie verkeerden. Ernstig beschadigde dieren zijn in feite onbruikbaar als model.
Daarmee was hij in feite de eerste moderne proefdieronderzoeker. Aandacht voor het
welzijn van het proefdier was een integraal onderdeel van de experimentele praktijk
geworden. In publicaties bedankte hij honden voor hun medewerking aan het onderzoek.
Hij benadrukte hun coöperativiteit en hij leek hen welhaast als partners in het onderzoek
te beschouwen. [Pavlov 1955: 132] In bepaalde opzichten deed de interactie tussen
onderzoekers en proefdieren in Pavlovs lab aan de omgang met huisdieren denken. Dit
neemt niet weg dat ook in Pavlovs laboratorium honden beschadigd werden, ziek werden,
en bij gelegenheid aan acute experimenten werden onderworpen. [Todes 2002: 98]

In wetenschapscommunicatief opzicht was Pavlov echter een betere communicator dan
Bernard. Waar laatstgenoemde de confrontatie met zijn maatschappelijke omgeving
zoveel mogelijk uit de weg ging, nodige Pavlov tegenstanders van dierproeven uit om
zijn onderzoeksfaciliteiten te bezoeken en hield hij toespraken waarin hij benadrukte
hoezeer zijn geweten geplaagd werd door het feit dat hij soms dieren moest kwellen en
beschadigen, in het belang van toekomstige patiënten en de vooruitgang van de
wetenschap. [Todes 2002: 65] Met andere woorden, niet alleen in methodologisch
opzicht, ook in wetenschapscommunicatief opzicht was Pavlov een moderne
wetenschapper. Hij begreep dat de benadering van Bernard niet alleen vanuit
wetenschappelijk oogpunt, maar ook vanuit wetenschapscommunicatief oogpunt
onhoudbaar was geworden.
[Kern 7]
Hedendaagse dierfysiologen zijn volgelingen van Pavlov, meer dan van Bernard. Zij
beseffen dat de exoterische, communicatieve dimensie van wetenschap aandacht behoeft.
Wetenschap is vermaatschappelijkt, en wetenschappers kunnen zich niet meer veilig
terugtrekken, zoals ten tijde van Plato, “buiten de muren” van de stad, weg van de massa.
De antivivisectionist moet toegang krijgen, zelfs tot de kelder. En de wetenschapper moet
zich om het lijden van zijn proefdieren bekommeren. Wetenschap moet ethics-proof zijn.
Het belang van deze aanpak is in onze tijd alleen maar toegenomen.
De tegenpool: de schaduwen op de wand
Tot dusver hebben we het probleem van de epistemologische kloof vooral vanuit het
perspectief van de wetenschapper belicht. Het is echter van belang ook de andere pool
van het communicatieve proces in ogenschouw nemen. We weten in grote lijnen hoe
moderne levenswetenschappers denken: ze denken experimenteel. Hoe is echter het
denken van leken over wetenschappelijk onderzoek gestructureerd? Dat is de vraag
waarmee de Franse wetenschapsfilosoof Gaston Bachelard zich diepgaand heeft

eziggehouden, de auteur die het concept epistemologische kloof introduceerde.
[Bachelard 1938/1947]
Voordat hij wetenschapsfilosofie doceerde aan de Sorbonne, was Bachelard docent
scheikunde op een middelbare school. In die hoedanigheid ontdekte hij dat het in beginsel
helemaal niet moeilijk is schoolkinderen voor scheikunde te interesseren. Hij bemerkte
dat vooral het scheikundepracticum hen fascineerde. Het verrichten van scheikundige
proefjes, vooral het mengen van stofjes, bleek voor kinderen een fascinerende bezigheid
te zijn. En Bachelard ontdekte ook waarom dit zo is, namelijk vanwege het risico van, de
gedachte aan een ontploffing. Onder toeziend oog van een docent worden tijdens het
practicum ongevaarlijke ontploffingen geënsceneerd. De ontploffing is een beeld dat
zowel afschrikt als fascineert. Op een zeer fundamentele en hardnekkige wijze is het met
de scheikunde verbonden geraakt. Leken, aldus Bachelard, zullen het woord scheikunde
min of meer spontaan met het begrip ontploffing associëren. Ook in massamedia vinden
we dit effect terug. Wanneer een tankauto gevuld met “chemische stoffen” kantelt, is dat
(zoals “iedereen” weet) gevaarlijk: er dreigt ontploffingsgevaar, hoezeer een
scheikundige zich bij lezing van een dergelijk artikel ook zal afvragen of er ook “niet-
chemische” stoffen bestaan. Bachelard noemt beelden zoals de “ontploffing” archetypen,
een begrip dat hij ontleent aan het werk van psychoanalyticus Carl Gustav Jung. Elk
wetenschapsgebied heeft zijn eigen archetype. Voor de natuurkunde is dit “onzichtbare
straling”, voor de biologie het “monster”, enzovoorts. Leken vermoeden en verwachten
dat levenswetenschappers in laboratoria monsters creëren die vroeg of laat uit het
laboratorium (en aan de controle van de wetenschapper) zullen ontsnappen; dat is een
gedachte die zowel onrustbarend als fascinerend is. De roman Frankstein van Mary
Shelley is volgens Bachelard een tekst waarin zich bij uitstek en op symptomatische
wijze de vervreemding, de kloof tussen wetenschap en culturele omgeving manifesteert.
Over wat Frankenstein precies in zijn laboratorium uitspookt vertelt de roman ons
weinig. De roman vertelt ons vooral iets over de gevoelens en verwachtingen die
levenswetenschappelijk onderzoek oproept bij buitenstaanders. Daarin blijkt het monster-
archetype een structurerende rol te spelen. Dat is ook de verklaring waarom in de context
van de Eurobarometer respondenten in zo grote getale antwoorden dat genetisch

gemodificeerde organismen “altijd groter” zijn dan niet gemodificeerde soortgenoten:
groot zijn maakt deel uit van het monsterbeeld.
Belangrijk is ook dat dergelijke verwachtingen bij tijd en wijle worden bevestigd.
Chemische stoffen zullen zo nu en dan ontploffen, biologen zullen in laboratoria zo nu en
dan monsters (hybride grensobjecten) fabriceren. Het publieke oog is op zoek naar
bevestiging. En massamedia zullen dergelijke momenten van bevestiging breed uitmeten.
Zij delen en voeden de fascinaties van hun lezerspubliek. Ook hier geldt: het grote
publiek denkt niet experimenteel en zeker niet statistisch, maar anekdotisch (“zie je
wel!”). Elke bevestiging zal de associatie bekrachtigen, terwijl het uitblijven van de
bevestiging de verwachting niet zomaar zal doen uitdoven.
[Kern 8]
Bachelard benadrukt echter dat de chemicus of bioloog, om werkelijk chemicus of
bioloog te worden, deze associaties en fascinaties juist achter zich zal moeten laten – en
daarin herkennen we weer Plato’s vertelling van de grot. Het fascinerende archetype mag
in eerste instantie een bron van inspiratie zijn, maar vroeg of laat gaan dergelijke
associaties de ontwikkeling van een echt wetenschappelijke interesse of attitude
belemmeren. Wetenschappers moeten dergelijke beelden de rug toekeren. Het gevolg is
dat zij dan op een geheel andere wijze naar de werkelijkheid gaan kijken. De objectiviteit
die zij in hun laboratoria bestuderen is technogeen: zij wordt met behulp van apparatuur
geconstrueerd. In dat opzicht heeft zich, zoals eerder besproken, in de moderne tijd een
omkering van Plato’s vertelling van de grot voltrokken. Voor een wetenschapper is een
genetisch gemodificeerd organisme geen “monster” maar een meetinstrument, een
element in een netwerk van onderzoeksinstrumenten. Voor leken blijft het moeilijk om
dieren in dit licht te zien.
Wetenschapscommunicatie anno nu

Dankzij massamedia en belangenorganisaties heeft het publiek in toenemende mate
toegang gekregen tot de bunkers van de wetenschap. De neiging van wetenschappers om
selectief te communiceren bestaat nog steeds, en er zal altijd wel een spanning blijven
bestaan tussen de praktijk van onderzoek (de realiteit van het laboratoriumbestaan) en
datgene wat wetenschappers hun omgeving voorhouden. Onderzoeksprogramma’s
worden met grote beloftes gelanceerd, maar het is lang niet altijd mogelijk aan te geven
hoe feitelijke onderzoeksinspanningen (vaak gericht op het beantwoorden van zeer
specifieke wetenschappelijke deelvragen) de realisatie van die beloftes dichterbij zullen
brengen. Toch is de onderzoekspraktijk transparanter, de communicatie interactiever
geworden. Wetenschappers worden gedwongen meer te vertellen dan zij uit eigen
beweging zouden doen.
Niettemin blijft het probleem van de epistemologische kloof ons parten spelen.
Wetenschappelijk onderzoek is bijzonder complex geworden. Onderzoeksvoorstellen en
academische publicaties worden in een voor leken ontoegankelijke geheimtaal
geschreven. Om met het publiek te communiceren moet de wetenschapper een ander
genre gaan beoefenen, een andere taal leren spreken. Wetenschappers die het publiek
“informeren”, zullen dat publiek confronteren met een sterk vereenvoudigde en
geïdealiseerde reconstructie van hun onderzoekspraktijk. In die reconstructie zal zich een
geijkt script aftekenen: van “belofte” via “financiering” en “doorbraak” naar
“toepassing”. Wetenschappers zelf weten (beter dan wie ook) dat dit narratief zich vaak
maar moeilijk laat terugvinden in de realiteit van wetenschappelijke arbeid. De weg van
belofte naar resultaat is in de regel lang en moeizaam. Veel onderzoeksinspanningen
leiden tot niets. Bovendien doen wetenschappers telkens weer de ervaring op dat de
werkelijkheid veel complexer is dan zij aanvankelijk vermoedden. Het onderzoek levert
inzichten op die voor wetenschappers zelf buitengewoon belangrijk en fascinerend
kunnen zijn, maar die de aanvankelijk beoogde maatschappelijke belangen niet altijd
zullen dienen, of pas op veel langere termijn. Veel onderzoeksresultaten laten zich maar
moeilijk met maatschappelijk aansprekende doelstellingen verbinden. Op een zeer
algemene wijze kan elk resultaat wel gezien worden als een bijdrage aan de
verwetenschappelijking van bijvoorbeeld de geneeskunde, maar het verband tussen

specifieke wetenschappelijke onderzoeksvragen en maatschappelijk relevante en
aansprekende doelstellingen is vaak moeilijk leggen.
Plato’s vertelling benadrukt het fundamentele karakter van het probleem. We kunnen niet
zeggen dat het publiek een “kennisachterstand” heeft enkel in die zin dat het publiek
behoefte heeft aan informatie. Het is geen tekort in kwantitatieve zin. De these van de
epistemologische kloof gaat veel verder. Het probleem is niet dat te weinig burgers weten
wat chromosomen, fotonen of allelen zijn. De epistemologische kloof zegt dat
wetenschappers en leken op een fundamenteel andere wijze denken over en kijken naar
de werkelijkheid, dat ze fundamenteel verschillende interesses hebben. Welbeschouwd
gaat het niet om deficiëntie maar om differentie. Een leek denkt, kijkt en beslist anders.
Daar komt bij dat de term “epistemologische kloof” zelf alweer een simplificatie is.
Eigenlijk hebben we te maken met een proliferatie aan kloven. Want ook verschillende
wetenschappelijke disciplines zijn, door taal, methodologie en epistemologie, vaak op
grote afstand van elkaar komen te staan. Wetenschap is als een Toren van Babel. Een
viroloog die een muis als een soort levende reageerbuis beschouwt, kijkt op een geheel
andere wijze naar dit organisme dan een etholoog. Beide visies zijn evidence based, maar
ze leiden tot zeer uiteenlopende inzichten, bijvoorbeeld waar het discussies over
proefdierethiek of proefdierwelzijn betreft. Dat wil zeggen, buitenstanders worden met
zeer uiteenlopende vormen van wetenschappelijke expertise geconfronteerd. De grot van
Plato is een soort konijnenhol geworden: er zijn vele uitgangen die naar het licht voeren.
We kunnen het probleem van de epistemologische kloof niet “oplossen”. Wel is het van
belang ons tot dit probleem te blijven “verhouden”, ons er rekenschap van te geven. De
conclusie moet zijn dat wetenschapscommunicatie meer is dan een set aan
communicatieve “vaardigheden”. Het is veeleer een onderzoeksdomein:
wetenschapscommunicatie als complex proces. Om dit proces te bestuderen is een
interdisciplinaire aanpak vereist. Naast communicatiewetenschap en wetenschapethiek
dienen daarin ook de wetenschapsfilosofie en de wetenschapsgeschiedenis een plaats te
krijgen.
[Kern 9]

Literatuur
Bachelard G 1938/1947. La formation de l’esprit scientifique. Contribution à une
psychanalyse de la connaissance objective. Paris, Vrin.
Bernard C 1865/1966. Introduction à l'étude de la médecine expérimentale. Paris,
Garnier-Flammarion.
Brecht B 1967. Leben des Galilei. Frankfurt am Main, Suhrkamp.
Dijksterhuis EJ 1950/1998. De mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam,
Meulenhoff.
Grant E 1974. A source book in medieval science. Cambridge MA, Harvard University
Press.
Nordenskiöld E 1946. The history of biology. New York, Knopf.
Pavlov IP 1955. Selected works. Moscow, Foreign Languages Publishing House.
Plato 1935/2000. The republic. Loeb Classical Library: Plato VI. Cambridge MA,
Harvard University Press.
Rollin B 1989. The unheeded cry. Oxford, Oxford University Press.
Todes DP 2002. Pavlov’s physiology factory. Experiment, interpretation, laboratory
enterprise. Baltimore & London, John Hopkins University Press.
Whewell W 1837/1967. History of the Inductive Sciences, vol. 1. London, Thomas
Nelson.