Financieel-economische ... - Meetjesland.be

Steunpunt Duurzame Landbouw
Financieel-economische
duurzaamheidsindicatoren op
Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven
Publicatie 29 - December 2006

Publicatie 29 – December 2006
FINANCIEEL-ECONOMISCHE
DUURZAAMHEIDSINDICATOREN OP
VLAAMSE LAND- EN TUINBOUWBEDRIJVEN
Rein Dessers, Steven Van Passel, Frank Nevens,
Erik Mathijs en Guido Van Huylenbroeck

Referaat:
Dessers, R., Van Passel S., Nevens F., Mathijs, E., Van Huylenbroeck, G. 2006. Financieeleconomische
duurzaamheidsindicatoren op Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven. Steunpunt
Duurzame Landbouw, Publicatie 29, 61p.
ISBN 90-77547-23-1
Deze publicatie kunt u bestellen bij het Steunpunt Duurzame Landbouw.
© 2006 Steunpunt Duurzame Landbouw,
Potaardestraat 20, B-9090 Gontrode,
(tel.) 09/264.90.68, (fax.) 09/264.90.94, info@stedula.be
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van Steunpunt Duurzame Landbouw.
Stedula wordt gefinancierd door de Vlaamse Gemeenschap in het kader van het programma
“Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek”. In deze mededeling wordt de mening van
Stedula en niet van de Vlaamse Gemeenschap weergegeven. De Vlaamse Gemeenschap is
niet aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de in deze mededeling
opgenomen gegevens. V.U.: Frank Nevens

Inhoudstafel
1. Inleiding................................................................................................................................1
2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie ...............................................................3
2.1. Toegevoegde waarde ....................................................................................................3
2.1.1. De waarde van de productie ...................................................................................5
2.1.2. De kost van het intermediaire verbruik....................................................................5
2.2. Productiviteit ..................................................................................................................6
2.2.1. Arbeidsproductiviteit................................................................................................6
2.2.2. Landproductiviteit ....................................................................................................6
2.2.3. Kapitaalsproductiviteit .............................................................................................7
2.3. Efficiëntie .......................................................................................................................7
3. Verdeling van de toegevoegde waarde................................................................................9
3.1. Vergoeding van investeringsgoederen (afschrijvingen)...............................................10
3.2. Vergoeding van de overheid........................................................................................11
3.3. Vergoeding van productiefactoren: bedrijfskapitaal, grond en arbeid..........................12
3.3.1. Vergoeding van bedrijfskapitaal ............................................................................12
3.3.2. Vergoeding van grond...........................................................................................12
3.3.3. Vergoeding van arbeid ..........................................................................................13
3.3.4. Toegevoegde winst ...............................................................................................13
3.4. Vergoeding van productiefactoren: reëel vs. fictief......................................................13
3.5. Rendabiliteit arbeid en vermogen ................................................................................15
3.5.1. Rendabiliteit eigen vermogen................................................................................15
3.5.2. Rendabiliteit totaal vermogen................................................................................15
3.5.3. Rendabiliteit arbeid ...............................................................................................16
4. Risico..................................................................................................................................17
4.1. Tactisch of operationeel risico .....................................................................................17
4.2. Strategisch risico .........................................................................................................18
4.3. Illustratie ......................................................................................................................18
5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid ...................................................23
5.1. Mogelijke indicatoren ...................................................................................................23
5.2. Geselecteerde indicatoren...........................................................................................25
5.3. Scoren van indicatorwaarden ......................................................................................27
5.4. Indicatoren in een gebalanceerd monitoringssysteem ................................................30
6. De boekhouding is de basis ...............................................................................................33
6.1. Fiscale of bedrijfseconomische boekhouding ..............................................................33
6.2. De landbouwbedrijfseconomische boekhouding: een voorbeeld.................................34
6.2.1. Productiviteit en efficiëntie ....................................................................................37
6.2.2. Rendabiliteit arbeid en vermogen .........................................................................38
7. Besluit en aanbevelingen ...................................................................................................43
8. Referenties.........................................................................................................................45
9. Appendix: Indicatorfiches ...................................................................................................47

1. Inleiding
1. Inleiding
Een bedrijf is slechts duurzaam als het in staat is te blijven bestaan 1 . Wil een bedrijf in de
toekomst nog bestaan, dan moet het vandaag zowel op economisch, sociaal als ecologisch
vlak ‘gezond’ zijn. Deze drie domeinen zijn gelijkwaardig en dienen alle drie gerespecteerd te
worden. De economische prestaties van een bedrijf zijn dus een noodzakelijke voorwaarde
voor het overleven van het bedrijf. Deze publicatie geeft een aanzet tot de ontwikkeling van
een beoordelingskader van de economische en financiële prestaties van (Vlaamse)
landbouwbedrijven.
Bij economische duurzaamheid van de Vlaamse landbouw denkt men spontaan aan
voldoende inkomen. En terecht. Wie jaar op jaar hard werkt zonder dat er (voldoende) brood
op de plank komt, overdenkt best zijn bedrijfsstrategie of beproeft zijn geluk misschien beter
in een andere sector. Echter, het inkomen zegt lang niet alles over de economische toestand
van een landbouwbedrijf. In deze publicatie gaan we op zoek naar indicatoren die de beste
aanwijzing van economische duurzaamheid geven.
Om economisch duurzaam te zijn, moet de gecreëerde toegevoegde waarde op het
bedrijf groot genoeg zijn om er de ingezette productiefactoren (arbeid en vermogen)
mee te vergoeden. Maar dit is op termijn niet voldoende. Zelfs indien het bedrijf voldoende
toegevoegde waarde voortbrengt, dan nog moeten de productiefactoren zo efficiënt
mogelijk ingezet worden. Zoniet zal het bedrijf in de toekomst niet meer in staat zijn de
productiefactoren billijk te vergoeden. Om een hoge toegevoegde waarde gedurende een
langere periode aan te houden, dient de bedrijfsleider echter ook het bedrijfsrisico op een
aanvaardbaar peil te houden.
In hoofdstuk 2 leggen we in detail uit hoe de toegevoegde waarde van een bedrijf berekend
wordt. Om dit bedrag tussen verschillende bedrijven te kunnen vergelijken, drukken we het
vervolgens uit per arbeidsuur, per ingezette euro bedrijfskapitaal en per hectare bewerkte
grond. Zo krijgen we waarden voor respectievelijk de arbeidsproductiviteit, de
kapitaalsproductiviteit en de landproductiviteit. Naast deze 3 partiële productiviteitsratio’s
berekenen we ook de efficiëntie van het bedrijf. Hoofdstuk 3 analyseert vervolgens waaraan
de gecreëerde toegevoegde waarde wordt besteed. De vergoeding voor arbeid zowel als
voor vermogen komt aan bod. In hoofdstuk 4 staan we kort stil bij het risico dat ‘het boeren’
met zich meebrengt. Voor elk van deze thema’s ontwikkelden we indicatoren die concreet op
het landbouwbedrijf opgemeten kunnen worden. De indicatorscores van één bedrijf worden
gevisualiseerd aan de hand van de economische duurzaamheidsster. In hoofdstuk 5 gaan
we dieper in op de scoremethode en de toepassing ervan in de duurzaamheidsster.
Hoofdstuk 6 maakt de gebruikte termen vervolgens concreet aan de hand van een
landbouwbedrijfseconomische boekhouding. In bijlage kunnen de berekeningsfiches van de
indicatoren teruggevonden worden.
1 Een duurzaam bedrijf is een bedrijf dat voor een lange tijd blijft bestaan (ofwel in dezelfde vorm ofwel
in een geëvolueerde vorm) op een zodanige wijze dat andere entiteiten (bedrijven, ecosystemen,…)
ook kunnen blijven bestaan (Starik en Rands, 1995).
1

1. Inleiding
Deze publicatie beperkt zich tot een analyse op bedrijfsniveau (‘micro’) en tracht dus een
kader aan te reiken voor vergelijking tussen verschillende landbouwbedrijven.
Duurzaamheidsindicatoren op sectorniveau (‘macro’) worden in deze publicatie niet
behandeld.
Meer informatie over de economische aspecten van duurzame landbouw kan teruggevonden
worden in het boek ‘Erven van de toekomst’ (Steunpunt Duurzame Landbouw, 2006) en in
Stedula-publicatie 12 (Van Passel et al., 2004). Extra informatie over de duurzaamheidsster
kan ook teruggevonden worden in 'Erven van de toekomst' en in Stedula-publicatie 9 (Mulier
et al., 2004).
2

2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
2.1. Toegevoegde waarde
2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
Het begrip ‘toegevoegde waarde’ is oorspronkelijk ontwikkeld vanuit macro-economisch
oogpunt. De toegevoegde waarde is de basis voor het nationaal product, dat de klassieke
indicator is van de economische prestaties van een land. Het totaal van de toegevoegde
waarden, voortgebracht door alle economische eenheden van een land, vormt het
‘binnenlands product’. Door de waarde van de productie te verminderen met de kost van de
aangekochte goederen en diensten, worden dubbeltellingen, die zouden voortvloeien uit een
eenvoudige optelling van de productiewaarden van de economische eenheden, vermeden
(Ooghe en Van Wymeersch, 2003). Voor de berekening van de toegevoegde waarde van
een frietenfabrikant (economische eenheid 1) worden bijvoorbeeld de aardappelen van boer
Jan (economische eenheid 2) afgetrokken van de totale waarde die in de fabriek wordt
geproduceerd.
De toegevoegde waarde, voortgebracht door een economische eenheid definieert men als:
Toegevoegde waarde =
Totale waarde van de productie – kosten van het intermediaire verbruik
De toegevoegde waarde van een bedrijf zegt in welke mate het voor haar producten een
hogere prijs ontvangt dan het geld dat het zelf heeft moeten investeren om het product te
maken.
Wanneer we in deze publicatie spreken over toegevoegde waarde, hebben we het steeds
over de bruto toegevoegde waarde 2 . Het adjectief ‘bruto’ slaat op het feit dat de
afschrijvingen en andere niet-kaskosten niet afgetrokken zijn en dus nog inbegrepen zijn in
de toegevoegde waarde (zie figuur 1).
2 Over het algemeen is de bruto toegevoegde waarde hetzelfde als het bruto saldo (Van den Tempel
en Giesen, 2001), maar de berekeningswijze van de bruto toegevoegde waarde durft geregeld te
verschillen tussen verschillende boekhoudsystemen.
3

2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
Kost van intermediair verbruik
4
Handelsgoederen, grond- en hulpstoffen
Voeders
Zaai- en pootgoed
Meststoffen
Gewasbeschermingsmiddelen
Diensten en diverse goederen
Veearts + geneesmiddelen
Energie
Seizoenslonen + loonwerk
Onderhoudskosten
Lidgeld vakorganisatie
Verzekering
Inschrijving cursussen
Toegevoegde waarde
Verkochte productie
Melkproducten
Vleesproducten
Gewassen
Productie
in voorraad
Inkomsten uit verbrede
landbouwactiviteiten
Groene zorg
Hoevetoerisme
Energieproductie
Geproduceerde vaste
activa
Figuur 1. Componenten van de productiewaarde en het intermediaire verbruik
Toch is de term ‘toegevoegde waarde’ niet éénduidig gedefinieerd. We beschrijven hieronder
de samenstellende delen en op welke manier ze gewaardeerd worden. Gezien de
toegevoegde waarde gerealiseerd wordt op de markt, werden overheidssubsidies
Waarde van de productie

2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
systematisch verwijderd uit de samenstellende delen. Ook de belasting op toegevoegde
waarde (BTW) werd niet meegerekend op aankoop noch op verkoop van producten.
2.1.1. De waarde van de productie
De waarde van de productie bevat in de eerste plaats de inkomsten uit verkochte goederen
of diensten, gewaardeerd tegen verkoopprijs. Ook de eigen consumptie van het
landbouwgezin valt hieronder.
Indien de productie in voorraad binnen een normale termijn kan verkocht worden, mag de
waarde ervan al opgenomen worden in de totale productiewaarde. Deze voorraden worden
gewaardeerd tegen aanschaffingswaarde of tegen een lagere marktwaarde. Deze post kan
negatief zijn indien de verkopen groter zijn dan de productie en men dus verkocht heeft uit
eerdere voorraad.
Opbrengsten uit verbrede landbouwactiviteiten, zoals hoevetoerisme, groene zorg of
energieproductie, horen uiteraard ook bij de totale productiewaarde van het landbouwbedrijf.
Ten slotte kan de onderneming zelf vaste activa produceren. Wanneer een landbouwer op
zijn erf zelf een nieuwe stal bouwt, geldt die ook als output van de onderneming. We
waarderen deze output tegen vervaardigingsprijs.
2.1.2. De kost van het intermediaire verbruik
De kost van het intermediaire verbruik is de waarde van alle goederen en diensten die als
input voor de beschouwde productie werden gebruikt. Deze uitgaven komen overeen met de
variabele of operationele kosten. De grens tussen variabele en vaste kosten is echter niet
eenduidig. Uitgaven voor zaai- en pootgoed en veevoeders, meststoffen,
gewasbeschermingsmiddelen, loonwerk en seizoenslonen zijn duidelijk variabel. Meer twijfel
bestaat er over onderhouds- en energiekosten van machines en gebouwen en algemene
onkosten (diergeneeskundige zorgen, verzekeringen, water, …). In deze publicatie worden
onderhouds- en energiekosten en algemene onkosten steeds als variabel beschouwd.
Simpel gesteld kan een ondernemer zijn toegevoegde waarde verhogen door het verlagen
van de kosten van intermediaire inputs en/of door het verhogen van de waarde van de
productie.
5

2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
2.2. Productiviteit
Aan de hand van de bruto toegevoegde waarde alleen kan men geen oordeel vellen over het
economisch potentieel van een landbouwbedrijf. Een groot bedrijf dat veel productiefactoren
inzet, zal naar alle waarschijnlijkheid meer toegevoegde waarde voortbrengen dan een klein
bedrijf. Om de prestaties van bedrijven met elkaar te kunnen vergelijken, nemen we de
productiviteit als maatstaf: de verhouding van de toegevoegde waarde tot de hoeveelheid
ingezette productiefactoren. Een hogere productiviteit duidt dan op betere bedrijfsprestaties.
Productiviteit is eenvoudig in gebruik in het geval van één productiefactor, nl wanneer de
toegevoegde waarde wordt gedeeld door de gebruikte hoeveelheid van één productiefactor,
bv. het aantal hectares land. In realiteit is de gerealiseerde toegevoegde waarde niet enkel
het resultaat van de inzet van land, maar ook van kapitaal en arbeid. Willen we naast deze
partiële productiviteitsratio’s de totale factorproductiviteit berekenen, dan moet de inzet van
arbeid, land en kapitaal opgeteld worden. Een voorbeeld van een berekening van de totale
factorproductiviteit van Belgische akkerbouwbedrijven kan teruggevonden worden in Coelli et
al. (2006). In deze publicatie houden we het echter bij partiële productiviteitsratio’s. Enerzijds
zijn deze eenvoudiger te interpreteren omdat we doen alsof de toegevoegde waarde
gerealiseerd is door de inzet van 1 productiefactor. Anderzijds leveren de verschillende
productiviteitsratio’s meer informatie dan wanneer we enkel de totale factorproductiviteit
zouden bekijken 3 .
6
2.2.1. Arbeidsproductiviteit
De arbeidsproductiviteit wordt berekend door de toegevoegde waarde te delen door het
aantal volwaardige arbeidskrachten (VAK) dat werkzaam is op het landbouwbedrijf. Eén
volwaardige arbeidskracht is een volwassen persoon van 20 tot 65 jaar die volledig
arbeidsgeschikt is en die 2400 uur per jaar op het bedrijf werkzaam is. Seizoensarbeid wordt
niet meegerekend in het aantal VAK.
2.2.2. Landproductiviteit
De toegevoegde waarde per eenheid van bedrijfsoppervlakte geeft een maat voor de
landproductiviteit. De totale bedrijfsoppervlakte drukt men uit in hectare. Dit is de totale
kadastrale oppervlakte van het bedrijf, verminderd met de oppervlakte van gebouwen,
wegen, grachten. Merk op dat zowel gepachte grond als grond in eigendom wordt
meegerekend.
3 Zo kan de totale factorproductiviteit in een bepaalde periode stijgen omwille van een stijging van de
kapitaals- en/of landproductiviteit terwijl de arbeidsproductiviteit in feite gedaald was. Deze informatie
zouden we missen indien we enkel de totale factorproductiviteit zouden berekenen. Wel houdt de
totale factorproductiviteit rekening met de onderlinge verhoudingen van de productiefactoren in het
productieproces. Zo levert arbeid bijvoorbeeld een belangrijkere bijdrage in het produceren van output
dan land. Deze onderlinge verhoudingen komen niet aan bod bij het bekijken van de partiële
productiviteiten. We houden er wel rekening mee bij de bepaling van de bedrijfsefficiëntie (zie 2.3).

2.2.3. Kapitaalsproductiviteit
2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
De kapitaalsproductiviteit wordt berekend door de toegevoegde waarde te delen door het
totale bedrijfskapitaal. Het bedrijfskapitaal is de som van het gebouwenkapitaal, het dood
kapitaal, het levend kapitaal, het monetair kapitaal 4 en het quotakapitaal van het bedrijf (zie
figuur 2). Indien we ook het grondkapitaal zouden meetellen, krijgen we overlap met de
indicator landproductiviteit.
Bedrijfskapitaal
Totaal vermogen
Grondkapitaal
Gronden in eigendom
Grondverbeteringen
Blijvende teelten
Gebouwenkapitaal
Gebouwen in eigendom
Investeringen in gehuurde gebouwen
Dood kapitaal
Tractoren
Machines
Overige werktuigen
Levend (of biologisch) kapitaal
Dieren in eigendom
Monetair kapitaal
Quota
Figuur 2. Het totale vermogen
2.3. Efficiëntie
Wil een bedrijfsleider dat de toegevoegde waarde van zijn bedrijf ook in de toekomst zal
volstaan om de ingezette productiefactoren te vergoeden, dan moet hij steeds streven naar
een efficiënt gebruik van deze productiefactoren. De efficiëntie van een bedrijf definiëren we
als de verhouding van zijn actuele productiviteit tot de maximaal haalbare productiviteit. De
actuele productiviteit meten we door de gecreëerde toegevoegde waarde te delen door de
som van de ingezette productiefactoren 5 . De maximaal haalbare productiviteit kan geschat
worden, bijvoorbeeld aan de hand van de hoogste productiviteit die in praktijk voorkomt of
4 Het monetair kapitaal bestaat uit de liquide middelen (bv. geld op de bankrekening), vorderingen en
effecten van het bedrijf. De aandelen en liquide middelen van het landbouwgezin worden hierin niet
verrekend.
5 Het gaat hier dus in feite om de totale factorproductiviteit
7

2. Toegevoegde waarde, productiviteit en efficiëntie
aan de hand van de theoretisch haalbare productiviteit. Een interessante wijze om de
maximale productiviteit te bepalen, is het construeren van een productiemogelijkhedencurve
aan de hand van schattingen op basis van gegevens van een groot aantal
landbouwbedrijven. Die curve geeft voor elk niveau van ingezette productiefactoren de
maximale output. Bedrijven die zich onder deze curve bevinden, beschouwen we als
inefficiënt. Figuur 3 illustreert de efficiëntie van bedrijf A in het vereenvoudigde geval van één
input (namelijk arbeid). De actuele productiviteit van bedrijf A is gelijk aan 75 000 Euro per
arbeidskracht, terwijl de maximaal haalbare toegevoegde waarde met 1 arbeidskracht
(aangeduid door de blauwe productiemogelijkhedencurve in figuur 3) gelijk is aan 100 000
Euro. Delen we de actuele productiviteit door de maximale productiviteit, dan krijgen we de
efficiëntie van bedrijf A, namelijk 75%.
8
Efficiëntie
toegevoegde
waarde
actuele productiviteit
=
maximale productiviteit
€ 100 000
€ 75 000 Bedrijf A
0
€ 75 000 Euro/ arbeidskracht
= = 75%
€ 100 000 Euro/ arbeidskracht
1 arbeidskracht
PMC
arbeid
Figuur 3. Productiemogelijkhedencurve en berekening van de efficiëntie van bedrijf A
Meer informatie over efficiëntie kan teruggevonden worden in Steunpunt Duurzame
Landbouw (2006) en in Van Passel et al. (2005).

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
3. Verdeling van de toegevoegde waarde
Bij het berekenen van de toegevoegde waarde en de productiviteit van een landbouwbedrijf
wordt geen rekening gehouden met de herkomst van het kapitaal of de arbeid. Of een
ondernemer nu zelf de grond in eigendom heeft of niet, wordt buiten beschouwing gelaten bij
de berekening van de toegevoegde waarde. Ook of hij alles zelf doet op zijn bedrijf, dan wel
werkkrachten in loondienst heeft, verandert niets aan zijn toegevoegde waarde, productiviteit
of efficiëntie. Toch is de herkomst van de grond, het kapitaal en de arbeid in het licht van de
economische duurzaamheid niet onbelangrijk. De verplichting om pacht, lonen en rente op
leningen te betalen, heeft immers een invloed op het inkomen van het landbouwgezin. Ook
de ontvangen overheidssteun speelt vanaf hier een rol.
In dit hoofdstuk geven we een overzicht van de verdeling van de toegevoegde waarde. Uit
figuur 4 blijkt duidelijk dat de gecreëerde toegevoegde waarde, verminderd met de
afschrijvingen en vermeerderd met de ontvangen overheidssteun, zowel de vergoedingen
voor grond, bedrijfskapitaal als arbeid dekt.
9

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
Waarde van
de productie
10
Productierekening Verdelingsoperatie
Kost van
intermediair
verbruik
Toegev.
waarde
Vergoeding
investeringsgoederen
(afschrijvingen)
Vergoeding overheid
(belastingen min
overheidssteun)
Vergoeding
bedrijfskapitaal
Vergoeding
grondkapitaal
Vergoeding arbeid
Toegevoegde winst of
verlies*
Figuur 4. Verdeling van de toegevoegde waarde
Aangerekende vergoeding bedrijfskapitaal
gefinancierd met eigen vermogen
Betaalde rente
Betaalde pacht
Aangerekende vergoeding grond in eigendom
Betaalde lonen
Aangerekend loon bedrijfsleider
Aangerekend loon
gezinsleden
Toegevoegde winst of verlies*
*Toegevoegde winst/verlies kan ook aangeduid worden met het nettobedrijfsresultaat. We verkiezen
de term toegevoegde winst/verlies omdat het nettobedrijfsresultaat in theorie het resultaat is van
zuiver economische opbrengsten en kosten en geen financiële opbrengsten (zoals rentesubsidies)
omvat (Ooghe & Van Wymeersch, 2003).
3.1. Vergoeding van investeringsgoederen (afschrijvingen)
Van de toegevoegde waarde wordt een deel gebruikt om bestaande kapitaalgoederen te
vervangen. Dit zijn de zogenaamde afschrijvingen. De afschrijvingen geven aan met hoeveel
de bestaande kapitaalgoederen van de onderneming in de loop van het jaar door technische
slijtage of economische veroudering in waarde verminderd zijn. In plaats van bij de aankoop
van het goed de volledige aankoopprijs als kost in te brengen, spreidt men de kosten over de
levensduur van het goed.

3.2. Vergoeding van de overheid
3. Verdeling van de toegevoegde waarde
Met de gecreëerde toegevoegde waarde dienen ook de indirecte belastingen die betrekking
hebben op productie of het gebruik van bepaalde productiefactoren (registratierechten,
accijnzen, successierechten en milieutaksen) betaald te worden.
Belasting op toegevoegde waarde
Ook de belasting op toegevoegde waarde (BTW) ressorteert onder de categorie indirecte
belastingen. De BTW is echter een verbruiksbelasting; enkel de eindverbruiker in de
economische ketting moet deze belasting betalen. Bij de aankoop van goederen betaalt
iedereen BTW. De tussenpersoon in het economisch verkeer die goederen doorverkoopt,
ontvangt op zijn beurt BTW van de koper. Het verschil tussen BTW-ontvangsten en BTWuitgaven,
wordt door de tussenpersoon gestort aan, of teruggekregen van, de Staat.
Voor de landbouw bestaat er een bijzondere regeling. Men gaat ervan uit dat de ontvangen
BTW bij verkoop gelijk is aan de BTW die men zelf heeft betaald op aankopen van goederen
en ter gelegenheid van andere bedrijfsuitgaven. Hierdoor moet de landbouwer geen (fiscale)
boekhouding voeren, geen aangiften indienen en geen BTW afdragen aan de schatkist.
Administratief gezien is deze forfaitaire landbouwregeling dus heel wat gunstiger dan de
gewone regeling.
(Bron: Gotzen (ed.), 2003)
Een landbouwbedrijf ontvangt echter ook subsidies, premies en vergoedingen van de
overheid, al dan niet gekoppeld aan de productie. Wanneer we het netto-resultaat van
overheidssteun en indirecte belastingen bekijken, krijgt een ondernemer meestal meer steun
dan hij belastingen betaalt. Deze netto-overheidssteun komt dus bovenop de toegevoegde
waarde en kan verdeeld worden over de productiefactoren.
Overheidssteun voor Vlaamse landbouwbedrijven
Er bestaan tal van overheidsmaatregelen om de Vlaamse landbouw te steunen. Men kan ze
grofweg indelen in drie categorieën: subsidies, premies en vergoedingen. Het verlenen van
overheidssteun noemt men algemeen subsidiëren.
Men spreekt van subsidies indien de overheid tussenkomt in de kostprijs van een project,
activiteit, ... Een voorbeeld hiervan is de rentesubsidie uit het Vlaams
Landbouwinvesteringsfonds (VLIF). Deze subsidie wordt onder bepaalde voorwaarden
verleend aan landbouwers die investeren. Ook voor het inwinnen van bedrijfseconomisch of
milieukundig advies kan de Vlaamse landbouwer een tussenkomst aanvragen. De overheid
geeft dus te kennen dat ze bepaalde activiteiten wil stimuleren.
Daarnaast kan een gedeelte van de landbouwers ook beroep doen op een aantal premies.
Deze worden beschouwd als complementaire steun aan het inkomen van de landbouwer,
maar dienen ook als stimulatie van maatschappelijk wenselijke landbouwpraktijken. Zo
kunnen boeren die hun onkruid mechanisch bestrijden of die groenbedekkers inzaaien
rekenen op een premie die schommelt tussen de 50 en 150 Euro / ha / jaar.
Ten slotte kan een Vlaamse landbouwer ook vergoedingen ontvangen die dienen als
compensatie voor verliezen ten gevolge van crisissen, rampen, ... Een voorbeeld hiervan zijn
de dioxinevergoedingen.
11

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
3.3. Vergoeding van productiefactoren: bedrijfskapitaal, grond en arbeid.
12
3.3.1. Vergoeding van bedrijfskapitaal
Het geheel aan bezittingen 6 van de landbouwonderneming is gefinancierd met eigen
middelen of met leningen. Figuur 5 toont het evenwicht tussen bezittingen en verplichtingen.
Bedrijfskapitaal
Bezittingen
Grondkapitaal
Gronden in eigendom
Grondverbeteringen
Blijvende teelten
Gebouwenkapitaal
Gebouwen in eigendom
Investeringen in gehuurde gebouwen
Dood kapitaal
Tractoren
Machines
Overige werktuigen
Levend (of biologisch) kapitaal
Dieren in eigendom
Monetair kapitaal
Quota
Figuur 5. Overzicht van bezittingen en verplichtingen
Eigen vermogen
Verplichtingen
Vreemd vermogen
Leningen op lange termijn
Leningen op korte termijn
Op leningen betaalt de bedrijfsleider een met de bank afgesproken rentevoet. Maar ook de
inzet van het eigen vermogen dient vergoed te worden. Is dit niet het geval, dan kan de
bedrijfsleider zijn geld beter elders beleggen. De methode die we hanteren voor de
vergoeding van de inzet van eigen vermogen wordt toegelicht aan de hand van het
voorbeeld in hoofdstuk 6.
3.3.2. Vergoeding van grond
De grond die het landbouwbedrijf in gebruik heeft, is niet steeds in eigendom van het bedrijf.
Dikwijls wordt een percentage van de grond gepacht. Voor gepachte grond wordt er een bij
wet (de pachtwet) vastgelegde vergoeding betaald. Voor grond in eigendom passen we een
6 De bezittingen verschijnen in de boekhouding als activa; de verplichtingen als passiva.

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
fictieve vergoeding toe. Dit grondkapitaal zou immers ook voor andere lucratieve doeleinden
gebruikt kunnen worden. Ook deze vergoeding wordt nader toegelicht in hoofdstuk 6.
3.3.3. Vergoeding van arbeid
Elk uur dat er op het bedrijf gewerkt is, willen we graag vergoed zien. Dit lijkt evident voor de
werkkrachten in loondienst, maar ook de arbeid en het ondernemerschap van de
bedrijfsleider en de meewerkende gezinsleden verdienen een vergoeding. Gezien er op het
landbouwbedrijf veelal geen vastgestelde lonen worden uitbetaald aan de bedrijfsleider en
zijn gezinsleden, schatten we de aangerekende vergoeding aan de hand van een fictief
uurloon. Dit uurloon is gebaseerd op het minimumloon, vastgesteld door het Nationaal
Paritair Comité voor de Landbouw en wordt verhoogd met de sociale lasten.
3.3.4. Toegevoegde winst
Indien de toegevoegde waarde, vermeerderd met de ontvangen overheidssteun, niet volledig
opgesoupeerd is na aftrek van de afschrijvingen, de belastingen en de (reële en
aangerekende) kapitaals-, grond- en arbeidsvergoedingen, is er winst gemaakt. In het geval
de toegevoegde waarde echter niet volstaat om alle productiefactoren te vergoeden, maakt
het bedrijf verlies. De bedrijfsleider van een landbouwbedrijf kan als enige ‘aandeelhouder‘
beschikken over de winst. Hij kan hem ook toevoegen aan zijn eigen vermogen,
geïnvesteerd in het bedrijf. Maakt het bedrijf daarentegen verlies, dan gaat dit ten koste van
de vergoedingen aan de bedrijfsleider.
3.4. Vergoeding van productiefactoren: reëel vs. fictief
De bovenstaande onderverdeling van de toegevoegde waarde is gebaseerd op het type van
productiefactor. Dit levert echter moeilijkheden op omdat nogal wat factoren niet effectief
vergoed worden. Gaan we bij de verdeling van de toegevoegde waarde uit van de ontvanger
van de vergoeding, dan krijgen we een eenvoudiger onderverdeling die bovendien meer
strookt met de realiteit. Figuur 6 maakt een onderscheid tussen de werkelijk betaalde en de
aangerekende lonen en vergoedingen. De aangerekende lonen en de vergoeding voor het
eigen vermogen vormen samen met de toegevoegde winst of verlies, het bedrijfsinkomen.
Merk op dat de vergoeding voor het ingezette eigen vermogen hier niet als kost wordt
beschouwd (zoals in de meeste boekhoudsystemen), maar als deel van het inkomen. Een
groot eigen vermogen (bv. veel eigen grond) zorgt immers voor extra economische welstand
van het landbouwgezin; het geeft meer veiligheid, vrijheid van handelen en economische en
politieke macht (Hill, 2000). De toegevoegde winst kan beschouwd worden als een premie
voor ondernemerschap.
13

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
Waarde van
de productie
14
Productierekening Verdelingsoperatie
Kost van
intermediair
verbruik
Toegev.
waarde
Vergoeding
investeringsgoederen
(afschrijvingen)
Vergoeding overheid
(belastingen min
overheidssteun)
Betaalde rente
Betaalde pacht
Betaalde lonen
Bedrijfsinkomen
Figuur 6. Verdeling van toegevoegde waarde volgens bestemming
Aangerekend loon
bedrijfsleider
Aangerekend loon
gezinsleden
Aangerekende
vergoeding eigen
vermogen
Toegevoegde winst
of verlies
Gezien het aangerekende loon van de bedrijfsleider en de meewerkende gezinsleden, de
vergoeding voor de inzet van eigen vermogen en de toegevoegde winst of verlies samen
naar het landbouwgezin gaan, is het vanuit het standpunt van het gezin belangrijker te weten
hoeveel het totaal van de vergoedingen bedraagt, dan wel hoe groot elke vergoeding op zich
is.

3.5. Rendabiliteit arbeid en vermogen
3. Verdeling van de toegevoegde waarde
Het deel van de toegevoegde waarde dat het landbouwgezin voor zich houdt, is best zo
groot mogelijk. Maar al vloeit het grootste deel van de toegevoegde waarde terug naar de
eigenaar(s) van het bedrijf, dan nog is dit deel niet altijd groot genoeg. Duurzaamheid
veronderstelt namelijk dat er voldoende toegevoegde waarde gecreëerd wordt om alle
ingezette arbeid, kapitaal en grond op een gepaste wijze te vergoeden opdat het in de
toekomst nog steeds aangewend zou kunnen worden. Het aangerekende loon van de boer
en zijn gezin moet bijvoorbeeld de vergelijking met andere sectoren kunnen doorstaan. Deze
vergelijking met de markt is allesbehalve eenvoudig en dient grondiger uitgewerkt te worden.
Wij geven een eerste aanzet door de vergoeding voor vermogen en arbeid in
rendabiliteitstermen uit te drukken.
3.5.1. Rendabiliteit eigen vermogen
De inzet van het eigen vermogen op het landbouwbedrijf zou minstens evenveel moeten
opbrengen als de geldende marktrente. Is de marktrente hoger, dan is het verstandiger het
vermogen op de bank te beleggen. Om de eigen opbrengst te kunnen vergelijken met de
marktrente, berekenen we de rendabiliteit van het eigen vermogen. Dit is het bedrag dat het
eigen vermogen netto heeft opgebracht door het te investeren in het landbouwbedrijf.
Rendabiliteit eigen vermogen 7 (REV) = (Bedrijfsinkomen – fictieve vergoeding nietbetaalde
arbeidskrachten) / eigen vermogen
Om de opbrengst van het eigen vermogen te kennen, moeten we, ondanks onze voorkeur
om enkel met werkelijk betaalde lonen te werken, toch een fictieve vergoeding aftrekken voor
de niet-betaalde arbeid. Voor de vergelijking tussen landbouwbedrijven van een bepaalde
subsector maakt de grootte van die vergoeding weinig uit, als ze maar overal gelijk is. Indien
we hier het forfaitaire uurloon, vastgesteld door het Paritair Comité van de Landbouw
gebruiken, kunnen landbouwbedrijven onderling de rendabiliteit van hun eigen vermogen
vergelijken. Wil de landbouwer de rendabiliteit van zijn vermogen vergelijken met de
marktrente, dan baseert hij de berekening best op een fictief uurloon dat hij zelf billijk acht
voor zijn prestaties.
3.5.2. Rendabiliteit totaal vermogen
Op dezelfde wijze kunnen we de rendabiliteit van het totale vermogen berekenen. Het is de
netto-opbrengst van het totale vermogen dat in het bedrijf werd geïnvesteerd. Bij de
7 De rendabiliteit van het eigen vermogen is dus ook gelijk aan de toegevoegde winst/verlies + de
aangerekende vergoeding eigen vermogen gedeeld door het eigen vermogen
15

3. Verdeling van de toegevoegde waarde
berekening van het bedrijfsinkomen werd de betaalde rente als vaste kost afgetrokken. We
zoeken nu echter de rendabiliteit van het totale vermogen en voegen daarom deze betaalde
rente weer bij het bedrijfsinkomen.
Rendabiliteit totaal vermogen (RTV) = (Bedrijfsinkomen – fictieve vergoeding niet-betaalde
arbeidskrachten + betaalde rente) / totaal vermogen
Indien de rendabiliteit van het totaal vermogen groter is dan de rentevoet op leningen, doet
men er goed aan meer geld uit te lenen. Het geleende geld brengt immers meer op dan het
kost. Dit financieel hefboomeffect speelt echter in de omgekeerde richting indien de
rendabiliteit van het totaal vermogen kleiner is dan de betaalde rente. Een hogere
schuldgraad is dus niet per definitie beter. In het volgende hoofdstuk wordt duidelijk dat een
hogere schuldgraad het financiële risico vergroot.
16
3.5.3. Rendabiliteit arbeid
Tot slot dienen we ook de vergoeding voor arbeid te berekenen: we duiden dit aan met de
rendabiliteit arbeid.
Rendabiliteit arbeid (RA) = (Bedrijfsinkomen – vergoeding eigen vermogen) / VAK 8
Hoewel we liever werken met enkel werkelijk betaalde lonen en vergoedingen, hebben we
ook hier een schatting voor de vergoeding van het eigen vermogen nodig. Hoe deze fictieve
vergoeding wordt aangerekend illustreren we met een voorbeeld in hoofdstuk 6.
8 VAK = Volwaardige Arbeidskracht. Het aantal volwaardige arbeidskrachten van het landbouwbedrijf
wordt berekend aan de hand van het aantal gewerkte uren op het bedrijf. 1 VAK komt overeen met
2400 gewerkte uren op jaarbasis.

4. Risico
4. Risico
Een productief bedrijf dat voor een behoorlijk inkomen voor het landbouwgezin zorgt, lijkt de
grote wens van elke bedrijfsleider. Maar wat als het plotseling iets minder gaat? Een flinke
tegenslag morgen kan de euforie van vandaag volledig ongedaan maken. Daarom houden
we ook rekening met risicofactoren bij het beoordelen van de economische duurzaamheid
van een landbouwbedrijf. We bespreken het risico - of de waarschijnlijkheid dat iets zich
voordoet - van gebeurtenissen die een impact hebben op het bereiken van de
bedrijfsdoelstelling. Deze impact kan zowel negatief (bijvoorbeeld het risico op prijsdalingen)
als positief zijn (bijvoorbeeld een extra premie voor het verbeteren van het landschap of een
rentedaling). Ondernemen houdt sowieso een graad van risico in, maar duurzaam
ondernemerschap impliceert een zeer bewuste houding ten opzichte van risico. Hieronder
worden de verschillende types van risico uiteengezet.
4.1. Tactisch of operationeel risico
Tactisch of operationeel risico vloeit voort uit de dagdagelijkse uitbating. Schommelingen van
verkregen prijzen, kosten, productie en productiviteit betekenen een financieel risico voor het
landbouwbedrijf. Niet alleen bestaat er daardoor een grote onzekerheid over het inkomen
van de boer, maar kan hij ook de bank geen garantie geven dat hij zijn schulden zal
aflossen. We weten dat geld uitlenen een positief hefboomeffect heeft op het
bedrijfsresultaat in het geval dat de rendabiliteit van het ingezette kapitaal groter is dan de
rente die aan de bank verschuldigd is: des te meer er in die situatie uitgeleend wordt, des te
hoger het bedrijfsresultaat. Dit hefboomeffect werkt echter ook in de omgekeerde richting. In
slechte tijden zullen schulden het bedrijfsresultaat nog verder verlagen. Een gepast
evenwicht vinden tussen schulden en eigen vermogen is dus de kunst. Wanneer we de
solvabiliteit van het bedrijf, namelijk de verhouding van het eigen vermogen tot het totale
vermogen, combineren met de besproken rendabiliteitsindicatoren, krijgen we een beeld van
de financiële evenwichtigheid van het bedrijf. Uit de solvabiliteit van het bedrijf alleen kan
weinig afgeleid worden gezien het optimale niveau afhangt van de rendabiliteit van het
vermogen. Doordat de Vlaamse landbouwsector de afgelopen decennia veel
kapitaalsintensiever werd, is dit item relevanter dan ooit. Tussen 1975 en 2000
vervijfvoudigde het vreemd vermogen op de Vlaamse landbouwbedrijven (Van Passel et al.,
2004).
Naast de solvabiliteit is ook de liquiditeit erg belangrijk om een idee te krijgen van het
financiële risico van een onderneming. Onder de liquiditeit van een onderneming verstaat
men de mate waarin het contant (liquid) geld dat de onderneming binnenkrijgt door
verkopen, vergoedingen en inningen, volstaat om de bedrijfsuitgaven te dragen. Een
onderneming wordt failliet verklaard, niet omdat ze niet rendabel is, maar omdat ze
onvoldoende liquide middelen heeft om haar financiële verplichtingen na te komen. Bij een
familiaal landbouwbedrijf heeft men echter dikwijls een vermenging van de liquide middelen
17

4. Risico
van het bedrijf met die van het landbouwgezin, waardoor het moeilijk wordt de liquiditeit te
berekenen.
In het algemeen kan operationeel risico in zekere mate ‘beheerd’ worden via markten (bv.
termijnmarkten) of via verzekeringen.
4.2. Strategisch risico
Aan de basis van strategisch risico liggen determinanten als sectordynamiek en variabiliteit
in overheidsbeleid en in macro-economische fenomenen. In tegenstelling tot tactisch risico
kan een bedrijf(sleider) zich tegen strategisch risico niet verzekeren. Wel is het zo dat
bepaalde bedrijfsstrategieën minder risicovol zijn dan andere. Zo heeft over het algemeen
een sterk gediversifieerd landbouwbedrijf een lager strategisch risicoprofiel dan een
gespecialiseerd bedrijf. Ondernemers die resoluut voor innoverende producten en
productietechnieken gaan, lopen doorgaans ook meer risico; dit wordt wel gecompenseerd
door de hogere verwachte opbrengst van zulke strategieën.
4.3. Illustratie
De berekening van risico-indicatoren valt buiten het bereik van deze publicatie. We willen
echter wel een eerste aanzet geven. Tabel 1 bevat enkele beschrijvende statistieken van
prijsindexen van land- en tuinbouwproducten. Het betreft gemiddelde waarden over de
periode 1995 tot 2006 (Bron: NIS).
18

4. Risico
Tabel 1. Beschrijvende statistieken van prijsindexen van land- en tuinbouwproducten over de periode
1995-2006 (2000=100)
Gemiddelde Minimum Maximum Standaard afwijking*
Globale index van land- en
tuinbouwproducten 103,97 82,73 123,96 7,58
1. Landbouwproducten 101,59 82,50 117,40 6,46
1.1. Plantaardige producten
Tarwe 101,21 81,93 132,36 13,11
Gerst 99,39 79,91 126,60 10,18
Aardappelen 156,64 21,43 574,02 119,05
Suikerbieten 101,22 85,42 113,30 8,24
1.2. Dieren en dierlijke producten
Stieren 97,62 80,71 114,42 8,09
Vaarzen 112,13 71,70 364,49 69,70
Koeien 95,28 63,39 121,53 12,63
Kalveren 108,54 81,46 239,79 25,36
Varkens 99,81 60,18 158,38 17,49
Braadkuikens 100,90 57,73 135,22 16,30
Soepkippen 91,93 11,63 223,86 39,66
Melk 98,69 78,70 117,86 8,36
Eieren 89,33 15,00 187,00 30,03
2. Tuinbouwproducten
2.1. Groenten
111,39 72,02 214,38 26,48
Witloof 120,98 41,80 235,08 38,22
Prei 111,99 33,26 281,37 47,05
Bloemkolen 100,81 39,52 213,59 41,67
Kropsla 102,64 33,31 285,62 52,59
Tomaten
2.2. Fruit
105,67 25,85 516,14 72,09
Jonagold 125,17 57,23 228,18 31,75
Golden 136,93 57,12 537,26 49,51
Conférence 102,28 59,26 244,32 32,30
Doyenné
2.3 Niet-eetbare
141,57 59,98 290,88 54,52
Snijbloemen 100,96 14,29 187,60 28,13
*De standaardafwijking is de gemiddelde afwijking tot het gemiddelde van de gegevensreeks en wordt
gebruikt om de spreiding (= de mate waarin de waarden onderling verschillen) van de gegevensreeks
aan te geven. De standaardafwijking wordt uitgedrukt in dezelfde eenheid als het gemiddelde.
Tabel 1 geeft voor elk landbouwproduct de standaardafwijking van de prijsindexen van de
laatste 12 jaar. De standaardafwijking kan beschouwd worden als het startpunt om risico te
analyseren (Santarossa, 2003). Hoe hoger de standaardafwijking, hoe groter de
prijsschommelingen, en dus hoe groter het risico. Zo blijkt bijvoorbeeld dat de
standaardafwijking op de prijs van aardappelen zeer hoog is (119); de minimum- en
maximumprijzen in de beschouwde periode liggen ver van elkaar. In het dal bedroeg de prijs
slechts één vijfde van de prijs in 2000 (minimum = 21,43), terwijl er in de piekperiodes prijzen
genoteerd werden die zes keer hoger lagen dan die in 2000 (maximum = 574,02). De
melkprijs kende veel minder schommelingen (standaardafwijking = 8,36). Een bedrijf dat
enkel melk produceert, kent dus een kleiner prijsrisico dan een zuiver aardappelenbedrijf.
Schommelingen in prijs zijn te wijten aan schommelingen in de vraag naar en/of het aanbod
van de producten. In bepaalde productietakken (bv. aardappelen) is het aanbod bijvoorbeeld
19

4. Risico
sterk afhankelijk van de weersomstandigheden. Ook beleidsbeslissingen (bv. veranderingen
in het melkquotumsysteem) hebben een niet-geringe invloed op het aanbod, en dus ook op
de prijs van landbouwproducten. Door bedrijfstakken te combineren, kan het prijsrisico
verminderd worden. De economische prestaties (bedrijfsefficiëntie) bij een gemengd bedrijf
zijn over het algemeen stabieler (zie ook tabel 6 in Van Passel et al. (2005)).
Afgezien van de schommeling van de marktprijs, is het inkomen van de landbouwer relatief
onzeker omdat hij vaak afhankelijk is van overheidssteun. Hoe hoger die afhankelijkheid, hoe
groter het risico bij beleidsveranderingen. Dit wil niet zeggen dat overheidssteun verminderd
moet worden om het risico te verkleinen - minder steun impliceert immers een lager
inkomen, maar men moet er rekening mee houden dat bedrijven die zwaar gesubsidieerd
worden kwetsbaarder zijn bij beleidsveranderingen. Het beleid kan het risico verkleinen door
enerzijds een stabiel, duidelijk en betrouwbaar beleid te voeren en anderzijds door innovaties
die de toegevoegde waarde (en/of het inkomen) verhogen, te ondersteunen.
Figuur 7 toont het verschil in subsidieafhankelijkheid 9 tussen de verschillende subsectoren
binnen de landbouw. Zo blijkt duidelijk dat de subsidieafhankelijkheid van gespecialiseerde
varkensbedrijven lager is dan die van andere subsectoren. De subsidieafhankelijkheid werd
berekend door voor elk bedrijf in de CLE-boekhouding de totaal ontvangen overheidssteun te
delen door de totale waarde van de productie. De figuur is gebaseerd op het gemiddelde van
de CLE-bedrijven in de betreffende subsector en dit over de periode van 1989 tot 2002.
20
subsidieafhankelijkheid (in %)
7
6
5
4
3
2
1
0
Akkerbouw
gespecialiseerd
Rundvee
gespecialiseerd
Varkens
gespecialiseerd
Figuur 7. Subsidieafhankelijkheid per subsector
Gemengde
gewassen
Gemengd vee Gemengde
gewassen + vee
9 Met subsidieafhankelijkheid wordt de afhankelijkheid van zowel subsidies, premies als vergoedingen
bedoeld. (Meer uitleg over categorieën van overheidssteun op pagina 11).

4. Risico
Het subsidieverhaal is een complexe zaak. Vele facetten spelen een cruciale rol en zijn
onderling met elkaar verbonden. Zo dient men onder andere rekening te houden met de
internationale context en de economische 10 , sociale 11 en ecologische impact. Diepgaand
onderzoek naar de impact van overheidssteun op bedrijfsniveau is aangewezen.
10 Zo blijkt bijvoorbeeld dat de technische efficiëntie negatief beïnvloed wordt door de
subsidieafhankelijkheid (Van Passel et al., 2005).
11 Enerzijds wordt de beroepstrots van landbouwers negatief beïnvloed door het ontvangen van
overheidssteun (Dessein en Nevens, 2005), maar anderzijds verhoogt die overheidssteun ook de
leefbaarheid van het landbouwbedrijf.
21

4. Risico
22

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
De begrippen die we in de vorige hoofdstukken uit de doeken deden, geven allen een
indicatie van de economische duurzaamheid van een landbouwbedrijf. Voor een
economische evaluatie volstaat één enkele indicator niet. In dit onderdeel trachten we een
overzichtelijke en praktisch haalbare set van indicatoren te selecteren die ons de best
mogelijke indicatie van economische duurzaamheid geeft.
5.1. Mogelijke indicatoren
Tabel 2 verzamelt de potentiële economische indicatoren die eerder in deze publicatie
besproken werden. De indicatoren die het economisch potentieel van het bedrijf meten,
vallen onder de noemer ‘Productiviteit en Efficiëntie’. De verdeling van de toegevoegde
waarde onder de ingezette productiefactoren kan geëvalueerd worden aan de hand van 7
indicatoren. De solvabiliteit, liquiditeit en subsidieafhankelijkheid van het bedrijf ten slotte
geven een indicatie van het bedrijfsrisico.
23

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Tabel 2. Overzicht van mogelijke indicatoren voor economische duurzaamheid en hun berekeningswijze
Indicator Berekening
Productiviteit en Efficiëntie
Arbeidsproductiviteit toegevoegde waarde/ VAK*
Kapitaalsproductiviteit toegevoegde waarde/bedrijfskapitaal**
Landproductiviteit toegevoegde waarde/bedrijfsoppervlakte
Efficiëntie gerealiseerde productiviteit/maximaal haalbare productiviteit (geschat d.m.v. stochastic frontier methode met output = totale
opbrengsten en inputs = arbeid, bedrijfsoppervlakte, bedrijfskapitaal en intermediaire inputs)***
Verdeling toegevoegde
waarde
Vergoeding arbeid (fictief uurloon op basis van Nationaal Paritair Comité voor de landbouw * gewerkte uren landbouwgezin) + betaalde lonen
Vergoeding totaal vermogen gewogen rentevoet totaal vermogen (zie hoofdstuk 6)* totaal vermogen
Toegevoegde winst of verlies totale opbrengsten - totale kosten (inclusief fictieve vergoedingen voor arbeid en vermogen)
Bedrijfsinkomen totale opbrengsten – totale (werkelijke) kosten
(= vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten en eigen vermogen + toegevoegde winst of verlies)
Rendabiliteit eigen vermogen (toegevoegde winst of verlies + vergoeding eigen vermogen)/ eigen vermogen
(= (bedrijfsinkomen – vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten)/ eigen vermogen)
Rendabiliteit totaal vermogen (toegevoegde winst of verlies + vergoeding eigen vermogen + betaalde rente)/totaal vermogen
(= (bedrijfsinkomen – vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten + betaalde rente)/ totaal vermogen
Rendabiliteit arbeid (toegevoegde winst of verlies + vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten)/VAK*
( of = (bedrijfsinkomen - vergoeding eigen vermogen)/VAK*)
Risico
Solvabiliteit eigen vermogen/totaal vermogen
Liquiditeit (current ratio) vlottende activa (binnen het jaar in geld omzetbaar) / schulden op korte termijn (max 1 jaar)
Subsidieafhankelijkheid totaal ontvangen overheidssteun / totale waarde van de productie
* VAK = Volwaardige Arbeidskracht
** bedrijfskapitaal = totaal kapitaal (of totaal vermogen) - grondkapitaal
*** meer info over de berekening van de technische efficiëntie: zie indicatorfiche in bijlage en Van Passel et al. (2005)
24

5.2. Geselecteerde indicatoren
5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Uit tabel 2 selecteren we die indicatoren die ons een degelijk en overzichtelijk beeld geven
van de economische duurzaamheid van het landbouwbedrijf. Voor een eerste selectie
gingen we na welke data meestal beschikbaar zijn in de huidige boekhoudsystemen voor
landbouwbedrijven. We merkten bijvoorbeeld dat er vaak geen verschil gemaakt wordt
tussen langetermijn- en kortetermijnleningen en kunnen daarom op dit moment ‘liquiditeit’
niet selecteren als indicator.
Gezien voor elke indicator een richtwaarde of op zijn minst de gewenste richting gekend
moet zijn, waren we ook genoodzaakt de solvabiliteit te schrappen. We kunnen immers niet
precies aangeven welke waarde deze parameter idealiter zou moeten hebben. Dit is
afhankelijk van de rendabiliteit van het totale vermogen en van de fase waarin het bedrijf zich
bevindt. Zo zal een jonge ondernemer veelal starten met weinig eigen kapitaal.
Om het bedrijfsrisico te meten, bleef dus enkel ‘subsidieafhankelijkheid’ over. Gezien deze
indicator slechts gedeeltelijk een indicatie geeft van het bedrijfsrisico en er voorlopig geen
andere indicatoren voor handen zijn, wordt het thema risico in deze publicatie niet verder
uitgewerkt.
De overige indicatoren onderwierpen we aan een correlatietest. Bij zeer sterke correlatie van
twee of meerdere indicatoren werd enkel de meest eenvoudige opgenomen. De andere(n)
zou(den) immers geen of weinig bijkomende informatie verschaffen.
Deze selectie van indicatoren komt niet helemaal overeen met de set die in Steunpunt
Duurzame Landbouw (2006) werd voorgesteld. Figuur 8 vergelijkt de 2 sets van indicatoren.
25

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Figuur 8. Vergelijking van huidige en eerder geselecteerde indicatoren voor economische
duurzaamheid
We voerden een naamswijziging door voor de indicatoren die de vergoeding van arbeid en
vermogen meten. Het arbeidsinkomen van het landbouwgezin per VAK wordt nu aangeduid
met rendabiliteit arbeid. Omdat deze indicator sterk gecorreleerd is met de voormalige
indicatoren arbeidsinkomen van de bedrijfsleider per VAK en het nettobedrijfsresultaat 12 per
VAK (de Pearson correlatie bedroeg respectievelijk 0,87 en 1,00), wordt enkel rendabiliteit
arbeid weerhouden. In tegenstelling tot Steunpunt Duurzame Landbouw (2006), wordt naast
de rendabiliteit van het totale vermogen ook de rendabiliteit van het eigen vermogen
berekend en opgenomen als indicator.
12 We noemen het nettobedrijfsresultaat in deze publicatie de toegevoegde winst of verlies
26

5.3. Scoren van indicatorwaarden
5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Om een indicator in de praktijk te kunnen toepassen, moeten zowel de richting als de
grenswaarden gekend zijn. Voor onze selectie van economische indicatoren is het steeds zo
dat hogere waarden beter zijn dan lagere waarden. De grenswaarden worden bepaald op
basis van sectorgegevens. Als referentie gebruikten we een set van 122 gespecialiseerde
melkveebedrijven uit het CLE-boekhoudnet 13 . Voor elk van de 122 bedrijven werden de
gemiddelde indicatorwaarden berekend over een periode van 5 jaar (1998-2002).
Tabel 3. Beschrijvende statistieken van economische indicatoren van melkveebedrijven (1998 - 2002)
Aantal
Standaard
observaties Minimum Maximum Gemiddelde afwijking
Arbeidsproductiviteit 122 13266 90879 39642 15577
Kapitaalsproductiviteit 122 0,072 0,391 0,164 0,052
Landproductiviteit 122 742 4697 2201 766
Rendabiliteit totaal vermogen 122 -0,138 0,094 -0,003 0,045
Rendabiliteit eigen vermogen 122 -1,098 0,215 -0,056 0,151
Rendabiliteit arbeid 122 -738 62526 21518 11770
Efficiëntie 122 0,563 0,861 0,756 0,065
Aan de hand van deze statistieken werkten we een scoringssysteem uit. De 10% slechtste
bedrijven (voor een bepaalde indicator) krijgen score 0 op die specifieke indicator; de 10%
beste bedrijven krijgen score 100. Vervolgens wordt voor elk tussenliggend bedrijf een score
tussen 0 en 100 bepaald aan de hand van een lineaire regressie tussen deze twee punten.
13 Het boekhoudnet van het voormalige Centrum voor Landbouweconomie.
27

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Figuur 9. Illustratie van de scoringsmethode aan de hand van de indicator landproductiviteit
Figuur 9 illustreert de scoringsmethode voor de indicator landproductiviteit. We trekken eerst
de minimum- en maximumlijnen (1 226 Euro per ha en 3 196 Euro per ha). De bedrijven links
van de minimumlijn krijgen een score 0; die rechts van de maximumlijn een score 100.
Vervolgens trekken we een rechte tussen de minimumgrens (ter hoogte van score 0) en de
maximumgrens (ter hoogte van score 100). Aan de hand van deze lineaire regressie bepalen
we de score van de tussenliggende bedrijven. Een bedrijf met een landproductiviteit van
2000 Euro per ha, scoort bijgevolg 40 op deze indicator.
Tabel 4. Normeringsgegevens van de indicatoren
Indicatorwaarde (X) 10% MIN 10% MAX Score (Y) voor resultaten
norm (A) norm (B) tussen A en B
Arbeidsproductiviteit 20858 60318 Y = 0,002534*X - 52,86
Kapitaalsproductiviteit 0,0851 0,1701 Y = 837,95*X - 85,74
Landproductiviteit 1226 3196 Y = 0,05075*X - 62,21
RTV -0,0653 0,0536 Y = 840,97*X + 54,94
REV -0,2061 0,0781 Y = 351,97*X + 72,53
RA 8148 38617 Y = 0,00328*X - 26,74
RTV= rendabiliteit totaal vermogen; REV= rendabiliteit eigen vermogen;
RA = rendabiliteit arbeid
28

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Tabel 4 geeft voor elke indicator (behalve efficiëntie) de hoogste waarde van de 10%
slechtste bedrijven en de laagste waarde van de 10% beste bedrijven. De score van de
tussenliggende bedrijven vinden we door de indicatorwaarde in te vullen in de lineaire
vergelijking van de desbetreffende indicator. De indicator efficiëntie werd niet onderworpen
aan dit scoringssysteem omdat deze al per definitie genormeerd is. Efficiëntie is immers de
verhouding van de actuele productiviteit ten opzichte van de maximaal haalbare
productiviteit, en geeft een getal tussen 0 en 100 als resultaat.
Hoewel de lineaire vergelijkingen die hierboven vermeld zijn, enkel gelden voor
melkveebedrijven, kan men, met behulp van voldoende gegevens uit andere subsectoren,
dezelfde scoringsmethode uitwerken voor andere subsectoren. Wel dient er opgemerkt te
worden dat de indicator landproductiviteit 14 niet relevant is voor niet-grond gebonden
bedrijven (bv. gespecialiseerde varkensbedrijven) en dat het uitwerken van een
scoringsmethode voor gemengde bedrijven ongetwijfeld veel complexer zal zijn.
Deze scoringsmethode laat toe om een bepaald bedrijf te vergelijken met gelijkaardige
landbouwbedrijven, en dit voor alle indicatoren. Ook een vergelijking doorheen de tijd is
mogelijk, hoewel dan rekening gehouden moet worden met wijzigende referentiewaarden.
Een oplossing hiervoor is het indexeren van de gegevens. Op deze manier wordt er rekening
gehouden met de inflatie. De bepaalde normen in tabel 4 gelden voor het jaar 2000.
Gegevens uit een ander jaar dienen geïndexeerd te worden om prijseffecten te neutraliseren.
Indien de prijs van de opbrengsten bijvoorbeeld gestegen is met 10% ten opzichte van de
prijs in 2000, dan dien je deze opbrengsten te delen door 1,10 voor de verdere berekening
van de indicatoren. Dit wordt duidelijk gemaakt aan de hand van het voorbeeld in hoofdstuk
6.
14 In dat geval kan je best naast arbeidsproductiviteit de kapitaalsproductiviteit berekenen als
toegevoegde waarde / totaal vermogen (=totale activa inclusief grondkapitaal)
29

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
5.4. Indicatoren in een gebalanceerd monitoringssysteem
Om de scores van individuele landbouwbedrijven voor verschillende
duurzaamheidsindicatoren te visualiseren, ontwikkelde Stedula een monitoringssysteem. De
Stedula-duurzaamheidsster 15 (figuur 10) geeft voor een bepaald bedrijf de scores op zowel
de sociale, ecologische als economische indicatoren weer.
30
efficiëntie en
productiviteit
Figuur 10. Overzichtsster
rendabiliteit arbeid
en vermogen
ondernemerschap
risicoprofiel
biodiversiteit
100
80
60
40
20
interne sociale
duurzaamheid
behoud van natuurlijke
hulpbronnen
externe sociale
duurzaamheid
besteedbaar inkomen
gebruik van inputs
De drie blauwe segmenten geven de scores op de economische hoofdthema’s weer.
Daarnaast worden de sociale hoofdthema’s gevisualiseerd door de rode segmenten en de
ecologische thema’s door de groene segmenten. Het tiende hoofdthema, namelijk
ondernemerschap, wordt als een overkoepelende eigenschap van de bedrijfsleider
beschouwd. De score voor elk thema wordt afgelezen op de score-as. Een score 0 duidt op
absoluut onduurzame praktijken. Hoe hoger de score, hoe meer het segment wordt
ingekleurd. Een volledig ingekleurd segment komt dus overeen met een score 100, wat
betekent dat met de huidige kennis en techniek het bedrijf voor dat aspect een maximale
duurzaamheid heeft bereikt.
15 Het ontwikkelde monitoringssysteem heeft de vorm van een cirkel, maar wordt de Steduladuurzaamheidsster
genoemd omdat het systeem aanvankelijk de vorm van een ster had.

Waarom een ster?
5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
Stedula had de voorbije jaren de ambitie om duurzame landbouw in Vlaanderen concreter te
maken. Eén van de wegen daar naartoe was het ontwikkelen van een beoordelingssysteem
waarmee landbouwers op hun bedrijf kunnen nagaan hoe duurzaam ze op dit moment
produceren. Stedula verkoos de ster boven een reeks van tabellen en grafieken omdat ze
duidelijk de sterke en minder sterke kanten van het bedrijf in kaart brengt. Zo kan de
landbouwer zijn resultaten op een eenvoudige manier vergelijken met collega-landbouwers
en kan er eventueel een leerrijke discussie op gang komen.
Op deze overzichtsster staan de drie economische hoofdthema’s, namelijk efficiëntie en
productiviteit, rendabiliteit arbeid en vermogen en risicoprofiel. Deze publicatie beperkt zich
tot het uitwerken van de eerste twee economische hoofdthema’s. De scores op deze thema’s
zijn het resultaat van een aantal indicatoren die samengebracht werden op een
onderliggende, economische duurzaamheidsster.
VAK: volwaardige arbeidskracht
risicoprofiel
rendabiliteit totaal vermogen
Figuur 11. Economische duurzaamheidsster
100
80
60
40
20
landproductiviteit
rendabiliteit eigen vermogen
arbeidsproductiviteit
kapitaalsproductiviteit
efficiëntie
rendabiliteit arbeid
Een belangrijk aspect is de weging van de afzonderlijke indicatoren binnen de economische
duurzaamheidsster. We veronderstellen dat de drie hoofddelen (‘productiviteit en efficiëntie’,
‘rendabiliteit arbeid en vermogen’ en ‘risicoprofiel’) even belangrijk zijn en dichten ze daarom
elk één derde van de ster toe. De drie indicatoren binnen het hoofdthema ‘vergoeding arbeid
en vermogen’, namelijk RTV, REV en RA, geven we ook een gelijk gewicht. Binnen het
onderdeel productiviteit en efficiëntie wordt de helft van het segment ingenomen door
31

5. Bruikbare indicatoren voor economische duurzaamheid
efficiëntie en de andere helft door de drie productiviteitsratio’s. De arbeidsproductiviteit
neemt hiervan het grootste deel in (54%). De kapitaalsproductiviteit telt mee voor 21% en de
landproductiviteit voor 25% 16 . Dit betekent in het geval van de arbeidsproductiviteit dat indien
we 100% meer arbeid inzetten (verdubbelen) en we de andere productiefactoren constant
houden, de toegevoegde waarde met 54% toeneemt.
16
Elasticiteiten berekend a.d.h.v. schatting van een Cobb-Douglas functie op basis van de
melkveebedrijven in onze dataset
32

6. De boekhouding is de basis
6.1. Fiscale of bedrijfseconomische boekhouding
6. De boekhouding is de basis
We weten nu welke indicatoren we moeten opvolgen om de economische duurzaamheid van
een bedrijf te schatten. De aangegeven financieel-economische indicatoren worden
berekend op basis van cijfers uit de boekhouding van het landbouwbedrijf. Niet alle
landbouwbedrijven zijn echter bij wet verplicht een boekhouding bij te houden. BVBA’s
(Besloten Vennootschappen met Beperkte Aansprakelijkheid), CV’s (Coöperatieve
Vennootschappen) en NV’s (Naamloze Vennootschappen) moeten volgens de wet op de
jaarrekening een fiscale boekhouding bijhouden. De aandacht van de fiscus gaat dan vooral
naar de winst van het bedrijf. Eénmanszaken, burgerlijke vennootschappen en
landbouwvennootschappen, die samen nog steeds het gros van de landbouwbedrijven
uitmaken, hoeven deze fiscale boekhouding niet te voeren.
Boekhouding of forfaitair?
Zoals elke zelfstandige, moet een landbouwer inkomstenbelasting betalen. Het belastbaar
inkomen in de personenbelasting komt voor een landbouwbedrijf overeen met de winst. Die
winst moet aangetoond worden met schriftelijke bewijsstukken. Hoewel er voor de meeste
landbouwbedrijven geen wettelijke boekhoudingsplicht bestaat, kan men in praktijk moeilijk
zonder fiscale boekhouding om de bedrijfswinst juist te bepalen. Bij gebrek aan
bewijskrachtige gegevens kan de bedrijfswinst echter ook op grond van forfaitaire
grondslagen van aanslag (bv. het landbouwbarema) bepaald worden. De bedrijfswinst wordt
dan forfaitair vastgesteld op basis van de bewerkte oppervlakte.
Gezien het barema, dat overeengekomen werd tussen de belastingsadministratie en de
beroepsorganisatie, een gemiddelde winst aangeeft, kan een landbouwbedrijf dat beter dan
gemiddeld presteert, voordeel halen uit de forfaitaire winstbepaling. Het zal immers minder
belastingen betalen dan wanneer het zijn winst zou prijsgeven a.d.h.v. de fiscale
boekhouding. Het bespaart bovendien sowieso tijd en geld door geen fiscale boekhouding bij
te houden. De minder goede landbouwer wordt echter door dit forfaitaire systeem gestraft.
Als hij wil aantonen dat zijn winst kleiner is dan gemiddeld, zal hij een fiscale boekhouding
moeten voorleggen, die hem veel tijd en geld kost.
Zelfs al houdt de bedrijfsleider een fiscale boekhouding bij, dan nog zal hij vaak belangrijke
gegevens missen om voor zichzelf waardevolle indicatoren te berekenen en het bedrijf te
evalueren. Daarom houden 45% (in 2002) landbouwbedrijven (bijkomend) een
bedrijfseconomische boekhouding bij. Landbouwers en tuinders die investeren en daarvoor
VLIF-investeringssteun ontvangen, worden bovendien door het Vlaams Ministerie van
Landbouw verplicht tot het voeren van een bedrijfseconomische boekhouding. Op basis van
deze specifieke bedrijfseconomische boekhouding kan de doeltreffendheid van het bedrijf
worden beoordeeld en de bedrijfsvoering worden bijgestuurd.
33

6. De boekhouding is de basis
We analyseerden de bedrijfseconomische boekhoudingen van een aantal bedrijven die
meewerkten met Stedula (opgemaakt door verschillende boekhoudbureaus) en gingen na of
deze voorgestelde indicatoren gemakkelijk berekend kunnen worden. En zoniet, of we de
problemen kunnen oplossen. Uit de resultaten blijkt dat niet alle boekhoudbureaus (we
beschikken over 12 voorbeelden) alle indicatoren in hun resultaten opnemen of op dezelfde
manier berekenen, wat het vergelijken van resultaten tussen bedrijven uiteraard bemoeilijkt.
Sommige boekhoudingen bevatten maar een zeer beperkt aantal financiële gegevens,
andere zijn onvoldoende gedocumenteerd (bv. waardering eigen arbeid en vermogen,
bepaling VAK).
6.2. De landbouwbedrijfseconomische boekhouding: een voorbeeld
Een bedrijfseconomische boekhouding van een landbouwbedrijf bestaat doorgaans uit:
• algemene bedrijfsgegevens
• de balans die de staat van de bezittingen (activa) afweegt tegen hun financiering
(passiva) met schulden of met eigen vermogen.
• de resultatenrekening die een overzicht geeft van de kosten en de opbrengsten van het
bedrijf gedurende het boekjaar. Deze rekening wordt gemaakt voor het volledige bedrijf
maar ook voor elke deeltak van het bedrijf.
• een gedetailleerde voorstelling van de leninglast, de afschrijvingstabel en de inventaris
• een technische fiche met rendementen, meststofverbruik, veebewegingen, interne
verbruiken,…
Als voorbeeld geven we hieronder de algemene bedrijfsgegevens, de balans, de
resultatenrekening en een overzicht van de ontvangen overheidssteun en betaalde indirecte
belastingen van het jaar 2004 van een fictief melkveebedrijf. Aan de hand van deze
gegevens berekenen we de economische indicatoren van het bedrijf.
Bedrijfsoppervlakte (ha) 38
Eigendom 30
Pacht 8
Seizoenspacht
Melkquotum (l) 575429
Veebezetting (aantal) 123
Arbeidsanalyse
Gewerkte uren 5000
34
Bedrijfsgegevens
Figuur 12. Algemene bedrijfsgegevens van fictief melkveebedrijf

Financiële balans (in Euro)
6. De boekhouding is de basis
Activa Begin boekjaar Aankopen / Verkopen Afschrijving Eind boekjaar
investeringen
omzet/aanwas
Quota
Melk* 200000 1400 201400
Suikerbieten
Zoogkoeien
Andere productierechten
Grond 555000 555000
Grondverbetering 3700 -200 3500
Gebouwen 150000 -7000 143000
Aanplantingen
Veestapel 90000 -15000 19000 94000
Materiaal 25000 5000 -7000 23000
Voorraden 6000 -500 5500
Voorschotten 2000 200 2200
Totaal 1031700 6400 -15000 4500 1027600
Passiva Begin boekjaar Aankopen / Verkopen Afschrijving Eind boekjaar
investeringen
omzet/aanwas
Uitstaande schuld 300000 300000
Eigen middelen 731700 727600
Totaal 1031700 1027600
*Melkquotum gewaardeerd aan 0,35€/l
Figuur 13. Financiële balans van fictief melkveebedrijf
35

6. De boekhouding is de basis
Opbrengsten
36
Resultatenrekening ( in Euro)
Rundvee
(incl ruwvoeder)
Varkens,
kleinvee e.a.
Akkerbouw +
grove Tuinbouw +
groenten fruit
Totaal
Verkoop
Vlees 15000 15000
Hoofdproducten 170000 170000
Bijproducten
Intern
Opbrengst eigen producten
Aanwas/aangroei/voorraad 7500 7500
Totaal opbrengsten 192500 192500
Variabele kosten
Voeders 28000 28000
Zaai- en pootgoed 5000 5000
Meststoffen 2000 2000
Gewasbescherming 2000 2000
Veearts en geneesmiddelen 7000 7000
Seizoenslonen en loonwerk 18000 18000
Verwarming en energie 5000 5000
Onderhoudskosten 800 800
Afzet- en administratie 2000 2000
Diversen 4000 4000
Totaal variabele kosten 73800 73800
Vaste kosten
Afschrijving gebouwen 7800 7500
Afschrijving andere 7550 7300
Pacht/huur 4200 5000
Betaalde rente 7000 7000
Totaal vaste kosten 26550 26800
Totale kosten 100350 100600
Figuur 14. Resultatenrekening van fictief melkveebedrijf
Overheidssteun en indirecte belastingen (in Euro)
Overheidssteun Indirecte belastingen
Rentesubsidie 6000 Mestheffing, superboete 700
BTW-verschil (ontvangen-uitgegeven) 2000 Waterheffing
Start- en installatiepremie Taksen en overige heffingen 300
Premie stopzetting
Crisispremie
Reconversiepremie
Toelage investeringen (VLIF)
Premie duurzame landbouw 3000
Totaal 11000 Totaal 1000
Figuur 15. Overzicht overheidssteun en indirecte belastingen van fictief melkveebedrijf

6.2.1. Productiviteit en efficiëntie
6. De boekhouding is de basis
Uit Hoofdstuk 2 weten we dat de toegevoegde waarde gelijk is aan het verschil van de totale
waarde van de productie (of totale opbrengsten) en de kosten van het intermediaire verbruik.
De totale opbrengst en de kosten van het intermediaire verbruik halen we uit de
resultatenrekening. Ons voorbeeldbedrijf creëerde in het afgelopen boekjaar een
toegevoegde waarde van 192 500 - 73 800 = 118 700 Euro.
Aan de hand van de toegevoegde waarde berekenen we nu de arbeids-, kapitaals-, en
landproductiviteit.
Arbeidsproductiviteit
Op het voorbeeldbedrijf hebben de bedrijfsleider en zijn echtgenote samen 5000 uren
gewerkt. Volgens de berekeningsmethode van het landbouwmonitoringsnetwerk 17 komt dit
overeen met 2 VAK. Om de beschikbaarheid van de arbeidskrachten in cijfers uit te drukken,
stelt men namelijk 2400 gewerkte uren gelijk aan één VAK. Wie meer dan 2400 uren werkt,
wordt in dit systeem toch maar voor 1 VAK meegerekend. Om de bedrijven zo accuraat
mogelijk te kunnen vergelijken, stappen wij af van deze berekeningswijze. We behouden de
2400- urennorm, maar beschouwen een landbouwer die meer dan 2400 uren werkt als meer
dan één volwaardige arbeidskracht. In dit voorbeeld tellen de bedrijfsleider en zijn vrouw
samen voor 2,08 VAK.
Arbeidsproductiviteit = toegevoegde waarde / VAK= 118 700 / 2,08 = 57 067 Euro / VAK
Kapitaalsproductiviteit
Het bedrijfskapitaal is gelijk aan het totale vermogen (1 027 600 Euro) min het grondkapitaal
(555 000 + 3 500), en bedraagt dus 469 100 Euro.
De kapitaalsproductiviteit bedraagt dus: toegevoegde waarde / bedrijfskapitaal = 118 700 /
469 100 = 0,25
Landproductiviteit
De fiche met algemene bedrijfsgegevens vertelt ons dat het bedrijf 38 ha beslaat. We
berekenen de landproductiviteit dus als: toegevoegde waarde / bedrijfsoppervlakte = 118 700
/ 38 = 3 124 Euro / ha.
Efficiëntie = gerealiseerde productiviteit / maximaal haalbare productiviteit
Aan de hand van de gegevens van de 122 CLE-bedrijven en het voorbeeldbedrijf waarvan
we de efficiëntie willen kennen, schatten we een productiefunctie met als output de totale
opbrengsten (in Euro) en als inputs arbeid (in VAK), land (in ha), bedrijfskapitaal (in Euro) en
intermediaire inputs (in Euro). Uit de vergelijking van de werkelijke output van ons
voorbeeldbedrijf met de geschatte productiecurve blijkt dat ons voorbeeldbedrijf het lang niet
slecht doet. Het haalt een technische efficiëntie van 94%. Deze methode heeft echter als
nadeel dat de schatting voor elk nieuw bedrijf herhaald moet worden. De gegevens van het
17 Het Landbouwmonitoringsnetwerk is de opvolger van het CLE-boekhoudnet en wordt beheerd door
het AM&S (Afdeling Monitoring en Studie van het Beleidsdomein Landbouw en Visserij).
37

6. De boekhouding is de basis
bedrijf waarvan men de efficiëntie wil berekenen, dienen immers opgenomen te worden in de
dataset om de productiecurve te schatten. Een alternatief is de inputgegevens van het bedrijf
in te vullen in de productiefunctie. Dit geeft een verwachte opbrengst. De efficiëntie
berekenen we dan als de verhouding van de gerealiseerde opbrengst tot de verwachte
opbrengst. Indien de gerealiseerde opbrengst groter of gelijk is dan de verwachte opbrengst
is de efficiëntie 100. Dit is echter slechts een benadering; we houden namelijk geen rekening
met de eventuele ruis op de data. De foutenterm kunnen we enkel te weten komen indien we
het voorbeeldbedrijf opnemen in de schatting.
Meer info over efficiëntieschattingen vind je in Van Passel et al. (2005).
38
6.2.2. Rendabiliteit arbeid en vermogen
Met de toegevoegde waarde, vermeerderd met de overheidssteun en verminderd met de
indirecte belastingen, moeten de ingezette productiefactoren vergoed worden. Onder de
categorie vaste kosten vinden we de afschrijvingen (vergoeding voor investeringsgoederen),
de rente (vergoeding voor vreemd vermogen), de pacht (vergoeding voor gehuurde grond).
Na aftrek van deze kosten (en van de eventuele lonen aan externe werkkrachten) blijft het
bedrijfsinkomen over. In het voorbeeldbedrijf bedraagt dit bedrijfsinkomen (118 700 - 26
550 + 11 000 - 1000) = 102 150 Euro. Met dit inkomen wordt de arbeid en de inzet van eigen
vermogen van het landbouwgezin vergoed.
Rendabiliteit totaal vermogen
De balans vertelt ons dat het totaal vermogen 1 027 600 Euro bedroeg op het einde van het
boekjaar. 727 600 Euro hiervan, ofwel 71%, zijn eigen middelen van het landbouwgezin. Uit
de arbeidsanalyse weten we dat de bedrijfsleider en zijn vrouw in het betreffende boekjaar
(2004) 5000 uren gewerkt hebben op het bedrijf. Het fictief uurloon, vastgesteld door het
Nationaal Paritair Comité voor de Landbouw, bedroeg in 2004 13,79 Euro voor een persoon
tussen 21 en 65 jaar.
De rendabiliteit totaal vermogen bedraagt dus: bedrijfsinkomen – fictieve vergoeding nietbetaalde
arbeidskrachten + betaalde rente) / totaal vermogen =
(102 150 – 5000 * 13.79 + 7000) / 1027600 = 0.039
Rendabiliteit eigen vermogen
De rendabiliteit eigen vermogen wordt als volgt berekend: (bedrijfsinkomen – fictieve
vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten) / eigen vermogen =
(102 150 – 5000 * 13,79) / 727600 = 0.046
Rendabiliteit arbeid
(Bedrijfsinkomen – fictieve vergoeding eigen vermogen) / VAK
De fictieve vergoedingen voor eigen grond en ander kapitaal vinden we slechts bij
uitzondering terug in de boekhouding. En als we al beschikken over deze gegevens kunnen
we niet achterhalen hoe ze precies berekend werden en of ze vergelijkbaar zijn. We stellen
daarom voor om de vergoeding voor het eigen vermogen te berekenen aan de hand van een

6. De boekhouding is de basis
standaardmethode die rekening houdt met de bestemming (grond, machines, dieren,
aanplantingen,…) van dit eigen vermogen. Naargelang de bestemming wordt het vermogen
anders gewaardeerd. We maken een opdeling in grondkapitaal, levend (of biologisch)
kapitaal en overig kapitaal. Uit de balans halen we de opdeling volgens bestemming van het
totaal vermogen. Waaraan het eigen vermogen precies is besteed kunnen we niet uit de
boekhouding opmaken. We berekenen de vergoeding van het eigen vermogen daarom via
een omweg.
We berekenen eerst het gewogen gemiddelde van de rentevoet op het eigen vermogen en
die op het vreemd vermogen. Dit geeft ons de gewogen rentevoet op het totaal vermogen.
De rentevoet op het eigen vermogen bepalen we zelf: 5% lijkt ons, gezien de huidige
rentetarieven, billijk.
Tabel 5. Berekening rentevoet totaal vermogen adhv gegevens van fictief melkveebedrijf
Gegevens uit de boekhouding
Eigen vermogen 727600
Vreemd vermogen 300000
Totaal vermogen = totaal actief = totaal passief 1027600
Betaalde rente 7000
Berekening rentevoet totaal vermogen
Rentevoet vreemd vermogen 0,023 betaalde rente/vreemd vermogen
Rentevoet eigen vermogen 0,05 aanname
Gewogen rentevoet totaal vermogen 0,042 rentevoet eigen vermogen*
(eigen vermogen /totaal vermogen)
+ rentevoet vreemd vermogen*
(vreemd vermogen/totaal vermogen)
Met deze gewogen rentevoet op het totaal vermogen als basis, berekenen we de totale
rentekosten van het ingezette kapitaal. Zoals gezegd verschillen de rentekosten naargelang
de kapitaalsvorm. Gezien een waardestijging van het levend (of biologisch) kapitaal in de
boekhouding als een opbrengst wordt geboekt (onder aanwas/aangroei/voorraad) is het ook
logisch dat er voor deze kapitaalsvorm relatief hoge rentekosten worden aangerekend. Dit is
niet zo voor grond en andere materiële vaste activa. De waardestijging hiervan als gevolg
van een prijsstijging (herwaardering) wordt immers niet als een opbrengst geboekt, maar
wordt rechtstreeks in het vermogen verwerkt. Gezien de opbrengst uit deze prijsstijging niet
geboekt wordt zou het niet fair zijn om wel hoge rentekosten in rekening te brengen. Voor
grond wordt daarom de inflatiegraad van de rente afgetrokken en bovendien ook nog een
extra prijsstijging van de grond ten opzichte van de inflatie. Voor de andere materiële vaste
activa wordt enkel de inflatie in vermindering gebracht.
Door deze rentevoeten toe te passen op het aanwezige kapitaal, bekomen we de totale
rentekosten van het totaal vermogen. Trekken we hiervan de betaalde rentekosten af, dan
houden we de vergoeding voor het eigen vermogen over. Op ons voorbeeldbedrijf bedraagt
deze vergoeding 14 051 Euro.
39

6. De boekhouding is de basis
Tabel 6. Berekening vergoeding eigen vermogen a.d.h.v. gegevens van fictief melkveebedrijf (Bron:
op basis van Poppe, 2004)
Gegevens (uit boekhouding)
Levend kapitaal (veestapel en aanplantingen) 94000
Grondkapitaal 555000
Overig kapitaal 378600
Totaal vermogen = totaal actief = totaal passief 1027600
Berekening vergoeding eigen vermogen
Inflatiecorrectie 0,015 aanname
Grondcorrectie 0,015 aanname
Rentevoet levend kapitaal 0,042 rentevoet totaal vermogen
rentevoet totaal vermogen - inflatiecorrectie -
Rentevoet grondkapitaal 0,012
grondcorrectie
Rentevoet overig kapitaal 0,027 rentevoet totaal vermogen - inflatiecorrectie
Vergoeding totaal vermogen 21051 levend kapitaal*rentevoet levend kapitaal +
grondkapitaal*rentevoet grondkapitaal +
overig kapitaal*rentevoet overig kapitaal
Vergoeding vreemd vermogen 7000 betaalde rente, uit boekhouding
Vergoeding eigen vermogen 14051 vergoeding totaal vermogen - vergoeding
vreemd vermogen
De rendabiliteit arbeid is dus gelijk aan:
(Bedrijfsinkomen – fictieve vergoeding eigen vermogen) / VAK = (102 150 – 14 051) / 2,08 =
42 288 Euro / VAK
Om het voorbeeld te kunnen vergelijken met de referentieset (122 melkveebedrijven),
berekenen we alle indicatoren in constante prijzen met als referentiejaar 2000. Zo zuiveren
we onze indicatoren van prijseffecten. Met behulp van de lineaire vergelijkingen uit tabel 4
bepalen we voor ons bedrijf de score voor elke indicator. Tabel 7 vat de resultaten samen.
Tabel 7. Economische indicatorwaarden van fictief melkveebedrijf
Voorbeeld- Voorbeeldbedrijf in
bedrijf prijzen van 2000 Indicatorscore
Arbeidsproductiviteit 57067 60083 99
Kapitaalsproductiviteit 0,25 0,30 100
Landproductiviteit 3124 3289 100
Efficiëntie 0,94 0,94 94
Rendabiliteit eigen vermogen 0,046 0,063 95
Rendabiliteit totaal vermogen 0,039 0,046 93
Rendabiliteit arbeid 42288 46148 100
De economische ster van het voorbeeldbedrijf (figuur 16) geeft grafisch weer dat dit bedrijf
economisch zeer duurzaam is.
40

VAK: volwaardige arbeidskracht
risicoprofiel
rendabiliteit totaal vermogen
100
80
60
40
20
landproductiviteit
rendabiliteit eigen vermogen
Figuur 16. Economische duurzaamheidsster van fictief melkveebedrijf
6. De boekhouding is de basis
arbeidsproductiviteit
kapitaalsproductiviteit
efficiëntie
rendabiliteit arbeid
41

6. De boekhouding is de basis
42

7. Besluit en aanbevelingen
7. Besluit en aanbevelingen
De kern van economische duurzaamheid van bedrijven is voldoende toegevoegde waarde
creëren. Het verschil tussen de waarde van de verkochte productie (en diensten) en de kost
van intermediaire inputs, die nodig zijn om deze productie te realiseren, moet zodanig groot
zijn dat de ingezette productiefactoren (arbeid en vermogen) er naar behoren mee vergoed
kunnen worden. Door de gecreëerde toegevoegde waarde uit te drukken per ingezette
eenheid van arbeid, bedrijfskapitaal of land, weten we hoe groot de respectievelijke
productiviteiten zijn. De verhouding van de totale productiviteit van een bedrijf met de
maximaal haalbare, bepaalt het efficiëntieniveau van het bedrijf.
Wanneer is er voldoende toegevoegde waarde gecreëerd? De bedrijfsleider kan tevreden
zijn als er na afschrijvingen, belastingen, lonen, pachtgelden en renteaflossingen nog een
bedrag overblijft van de toegevoegde waarde, dat voldoende groot is om zijn eigen ingezette
arbeid (en ondernemerschap) en eigen vermogen te vergoeden. Of dit het geval is, hangt
niet enkel af van de gecreëerde toegevoegde waarde op zich, maar ook van de
verhoudingen arbeid/vermogen en eigen/vreemd vermogen (en de verhouding van de kosten
van deze productiefactoren). We gaan dus verder dan productiviteit en efficiëntie, als eerste
criterium voor economische duurzaamheid. Om te oordelen of de vergoeding voor de
ingezette arbeid en vermogen voldoende is, bekijken we de rendabiliteit van de arbeid en het
vermogen. In tegenstelling tot de productiviteit en efficiëntie, houdt de rendabiliteit rekening
met de kosten van de overige productiefactoren, met de afschrijvingen en met de netto
ontvangen subsidies.
Zelfs al volstaat de toegevoegde waarde om de productiefactoren vandaag billijk te
vergoeden, dan nog bestaat het risico dat dat morgen niet meer het geval zal zijn. Door een
juist evenwicht te vinden tussen eigen en vreemd vermogen (solvabiliteit), te zorgen dat de
uitstroom aan geld steeds gedekt wordt door de instroom (liquiditeit) en bewust te zijn van de
afhankelijkheid van subsidies, kan de ondernemer de kans op faling drastisch verlagen. We
beschouwen risicobeheersing daarom als het derde criterium voor economische
duurzaamheid.
Deze drie hoofdcriteria werden omgezet naar indicatoren die concreet meetbaar zijn op het
landbouwbedrijf. Voor het eerste criterium, namelijk productiviteit en efficiëntie, werkten we
vier indicatoren uit: arbeids-, kapitaals- en landproductiviteit en efficiëntie. Om na te gaan of
deze productiviteit volstaat om de ingezette productiefactoren mee te vergoeden (tweede
criterium), berekenden we de rendabiliteit arbeid, de rendabiliteit eigen vermogen en de
rendabiliteit totaal vermogen. De uitwerking van indicatoren om het bedrijfsrisico (derde
criterium) te bepalen, valt buiten het bereik van deze publicatie. Wel gaven we een eerste
aanzet.
Voor de zeven besproken indicatoren werd een scoremethode uitgewerkt. Zo kan de
bedrijfsleider de scores van zijn bedrijf op elk van de indicatoren vergelijken met een
referentieset van gelijkaardige bedrijven. De scores van het bedrijf op de indicatoren worden
gevisualiseerd in de Stedula-duurzaamheidsster, een monitoringsinstrument dat de
43

7. Besluit en aanbevelingen
bedrijfsleider toelaat in één oogopslag de sterke en zwakke plekken van zijn bedrijf te
identificeren.
Om deze economische duurzaamheidsindicatoren te kunnen berekenen, is een
gestructureerde bedrijfseconomische boekhouding onontbeerlijk. Stedula ondervond dat lang
niet alle Vlaamse landbouwers een bedrijfseconomische boekhouding bijhouden en dat er
allerminst uniformiteit is in de gebruikte boekhoudsystemen. Het is niet steeds duidelijk, noch
voor de landbouwer, noch voor de wetenschapper, hoe de bedragen in de boekhouding
worden berekend. Vaak vindt men relatief grote bedragen onder ‘diversen’ of
‘nevenactiviteiten’, gewoonweg omdat het systeem de onderverdeling niet voorziet. In het
licht van de verbreding van de landbouw is het aangewezen om een gepaste onderverdeling
te voorzien voor de nieuwe, niet-traditionele activiteiten, zoals hoevetoerisme, groene zorg of
energieproductie.
In de huidige boekhoudsystemen gaat relatief veel aandacht naar de technische resultaten.
We ontkennen niet dat deze kengetallen relevante informatie opleveren, maar benadrukken
dat er ook nood is aan financiële gegevens van het bedrijf (zoals een onderscheid in korte
termijn- en lange termijnleningen). Doordat in de meeste gevallen het landbouwgezin en het
landbouwbedrijf sterk met elkaar verweven zijn, is een correcte financieel-economische
analyse van het landbouwbedrijf uitzonderlijk moeilijk. De geldstromen tussen het gezin en
het bedrijf zouden beter geregistreerd moeten worden.
44

8. Referenties
8. Referenties
Centrum voor LandbouwEconomie, 2003. De rendabiliteit van het landbouwbedrijf – boekjaar
2001’ CLE publicatie n° 2.01
Coelli, T., Perelman, S., Van Lierde, D. 2006. CAP reforms and total factor productivity in
Belgian agriculture: a malmquist index approach, Contributed paper at the 26 th Conference of
the International Association of Agricultural Economists held on August 12-18 at the Gold
Coast, Australia
Dessein, J., Nevens, F., 2005. Triestig en blij. Beroepstrots bij Vlaamse land- en
tuinbouwers. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 22, 73p.
Gotzen (ed.), 2003. Wetgeving in Land en Tuinbouw, Boerenbond Studiedienst.
Hill, B., 2000. Farm incomes, wealth and agricultural policy, Ashgate, England, 375p.
Mulier, A., Nevens, F., Reheul, D., Mathijs, E. 2004. Ontwikkeling van een
beoordelingssysteem voor de duurzaamheid van de Vlaamse land- en tuinbouw op
bedrijfsniveau. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 9, 44p.
Ooghe, H., Van Wymeersch, C., 2001. Financiële analyse in de praktijk. De onderneming
financieel doorgelicht op basis van de jaarrekening. Kluwer, 116p.
Poppe, K. 2004. Het bedrijven-informatienet van A tot Z, Den Haag, LEI, 94p.
Santarossa, J.M. 2003 Technical and financial sustainability in Scottish agriculture, Scottish
Agricultural College Working Paper, 26p.
Starik, M., Rands, G.P. 1995. Weaving an integrated web: multilevel and multisystem
perspectives of ecologicially sustainable organisations, The Academy of Management
Review 20(4), 908-935.
Steunpunt Duurzame Landbouw. 2006. Erven van de toekomst. Over duurzame landbouw in
Vlaanderen. Steunpunt Duurzame Landbouw, Gontrode, 250p.
Van Passel, S., Lepoutre, J., Nevens, F., Van Huylenbroeck, G, Mathijs, E. 2004.
Economische duurzaamheid en toegevoegde waarde: een eerste aanzet op basis van
macro-economische gegevens. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 12, 52p.
Van Passel, S., Nevens, F., Van Huylenbroeck, G., Mathijs, E., 2005. Efficiëntie en
Productiviteit van de Vlaamse landbouw: Een empirische analyse. Steunpunt Duurzame
Landbouw. Publicatie 22, 45p.
45

8. Referenties
46

9. Appendix: Indicatorfiches
1. Indicatorfiche 1: arbeidsproductiviteit
2. Indicatorfiche 2: kapitaalsproductiviteit
3. Indicatorfiche 3: landproductiviteit
4. Indicatorfiche 4: efficiëntie
5. Indicatorfiche 5: rendabiliteit totaal vermogen
6. Indicatorfiche 6: rendabiliteit eigen vermogen
7. Indicatorfiche 7: rendabiliteit arbeid
9. Appendix
47

9. Appendix
48
INDICATOR 1 – Arbeidsproductiviteit
Definitie: Toegevoegde waarde per volwaardige arbeidskracht
Indicatie voor: Arbeidsproductiviteit
Berekeningsmethode: De toegevoegde waarde wordt berekend door de kost van het
intermediaire verbruik af te trekken van de totale waarde van de productie. De kost van het
intermediaire verbruik is het geheel van kosten voor grond- en hulpstoffen, loonwerk,
onderhoud machines,… Het aantal volwaardige arbeidskrachten (VAK) wordt berekend met
behulp van het aantal jaarlijks gewerkte uren op het landbouwbedrijf. 2400 uren arbeid
worden gelijkgesteld aan 1 VAK.
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29.
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
30
25
20
15
10
5
0
20000 40000 60000 80000 100000
arbeidsproductiviteit
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een

9. Appendix
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde arbeidsproductiviteit van de bedrijven uit de CLE
boekhouding gedurende 1998-2002:
Arbeidsproductiviteit < 20858 : score 0
Arbeidsproductiviteit > 60318 : score 100
Arbeidsproductiviteit tussen 20858 en 60318:
score y = 0,002534 * (arbeidsproductiviteit) - 52,86
Score(0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
20858 24803 28748 32693 36638 40583 44528 48473 52418 56363 60309
arbeidsproductiviteit
49

9. Appendix
50
INDICATOR 2 – Kapitaalsproductiviteit
Definitie: Toegevoegde waarde per bedrijfskapitaal
Indicatie voor: Kapitaalsproductiviteit
Berekeningsmethode: De toegevoegde waarde wordt berekend door de kost van het
intermediaire verbruik af te trekken van de totale waarde van de productie. De kost van het
intermediaire verbruik is het geheel van kosten voor grond- en hulpstoffen, loonwerk,
onderhoud machines,… Het bedrijfskapitaal is de som van het dood kapitaal, het
gebouwenkapitaal, het levend kapitaal, het quotakapitaal, en het monetair kapitaal van het
bedrijf. Merk op dat het totale vermogen gelijk is aan het bedrijfskapitaal plus het
grondkapitaal.
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29.
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
40
30
20
10
0
0,100 0,200 0,300 0,400
kapitaalsproductiviteit

9. Appendix
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde kapitaalsproductiviteit van de bedrijven uit de CLE
boekhouding gedurende 1998-2002:
Kapitaalsproductiviteit < 0,0851 : score 0
Kapitaalsproductiviteit > 0,1701 : score 100
Kapitaalsproductiviteit tussen 0,0851 en 0,1701:
score y = 837,95 * (kapitaalsproductiviteit) – 85,74
Score(0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0,085 0,094 0,102 0,111 0,119 0,128 0,136 0,145 0,153 0,162 0,170
kapitaalsproductiviteit
51

9. Appendix
52
INDICATOR 3 – Landproductiviteit
Definitie: Toegevoegde waarde per totale bedrijfsoppervlakte
Indicatie voor: Landproductiviteit
Berekeningsmethode: De toegevoegde waarde wordt berekend door de kost van het
intermediaire verbruik af te trekken van de totale waarde van de productie. De kost van het
intermediaire verbruik is het geheel van kosten voor grond- en hulpstoffen, loonwerk,
onderhoud machines,… De totale bedrijfsoppervlakte wordt uitgedrukt in hectare. Dit is de
totale kadastrale oppervlakte van het bedrijf, verminderd met de oppervlakte van gebouwen,
wegen, grachten. Merk op dat de totale bedrijfsoppervlakte berekend wordt ongeacht wie de
eigenaar is van de grond, met andere woorden zowel gepachte grond als grond in eigendom
wordt meegenomen in de berekening.
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29.
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
25
20
15
10
5
0
1000 2000 3000 4000 5000
landproductiviteit
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset

9. Appendix
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde landproductiviteit van de bedrijven uit de CLE
boekhouding gedurende 1998-2002:
Landproductiviteit < 1226 : score 0
Landproductiviteit > 3196 : score 100
Landproductiviteit tussen 1226 en 3196:
score y = 0,05075 * (landproductiviteit) – 62,21
Score(0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1226 1423 1620 1817 2014 2211 2408 2605 2802 2999 3196
landproductiviteit
53

9. Appendix
54
INDICATOR 4 – Efficiëntie
Definitie: Technische efficiëntie = actuele productiviteit / maximaal haalbare productiviteit
Indicatie voor: de mate van efficiëntie waarmee de inputs (arbeid, bedrijfskapitaal, land,
intermediaire inputs) omgezet worden tot outputs (totale opbrengsten)
Berekeningsmethode: De efficiëntie van een bedrijf definiëren we als de actuele
productiviteit van het bedrijf tot de maximaal haalbare productiviteit van dat bedrijf.
De maximaal haalbare productiviteit wordt bepaald door een geschatte productiefunctie.
Deze productiefunctie schatten we door middel van de stochastic frontier methode, op basis
van gegevens van 122 gespecialiseerde melkveebedrijven uit het CLE-boekhoudnet
gedurende de periode 1998-2002. Voor de productiefunctie kozen we de Cobb-Douglas
functionele vorm. We selecteerden de volgende inputs: (1) arbeid (in VAK), (2)
bedrijfskapitaal (in Euro), (3) land (in ha) en (4) intermediair inputs (in Euro). Ook hielden we
rekening met technologische veranderingen door een tijdsvariabele toe te voegen. De
technische efficiëntie wordt dan berekend door de actuele productiviteit van het bedrijf te
vergelijken met de maximale productiviteit, aangegeven door de productiefunctie. Omdat het
praktisch niet haalbaar is om voor elk nieuw bedrijf waarvan men de efficiëntie wil kennen,
opnieuw de productiefunctie te schatten (de gegevens van het nieuwe bedrijf dienen namelijk
opgenomen te worden in de dataset om de productiefunctie te schatten), maken we een
ruwere schatting van de efficiëntie door in onderstaande geschatte productiefunctie de
bedrijfsgegevens in te vullen. De verhouding van de berekende opbrengst (uit onderstaande
formule) en de werkelijk behaalde opbrengst geeft dan een beeld van de bedrijfsefficiëntie.
Ln(Opbrengst/1000)=0,98+0,01Ln(arbeid)+0,15Ln(bedrijfskapitaal/1000)+0,22Ln(bedrijfsopp.)
+0,58Ln(Inter.cons./1000)-0,01Jaartrend
Meer informatie over deze techniek kan teruggevonden worden in Stedula publicatie 22
(Efficiëntie en Productiviteit van de Vlaamse landbouw: Een empirische analyse.)
Nodige gegevens: arbeid (in VAK), totale beteelde oppervlakte (in hectare), bedrijfskapitaal
(in Euro), intermediaire inputs (in Euro), tijdstip (jaar), totale opbrengsten (in Euro).
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld:
Onderstaand figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122 CLE
melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002):

frequentie
30
25
20
15
10
5
0
0,600 0,700 0,800 0,900
efficiëntie
9. Appendix
Normering: In tegenstelling tot de andere indicatoren wordt er gekozen om de indicator
efficiëntie niet te normeren, omdat deze al per definitie resultaten tussen 0 en 100 geeft.
55

9. Appendix
56
INDICATOR 5 – Rendabiliteit totaal vermogen
Definitie: (Bedrijfsinkomen – vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten + betaalde rente) /
totaal vermogen
Indicatie voor: Rendabiliteit totaal vermogen (RTV)
Berekeningsmethode: Het bedrijfsinkomen berekenen we door van de totale waarde van
de productie de volgende kosten af te trekken: (1) het intermediair verbruik (grond- en
hulpstoffen, loonwerk, onderhoud machines,…), (2) de afschrijvingen van de
investeringsgoederen, (3) de indirecte bedrijfsbelastingen, (4) de betaalde rente, (5) de
betaalde pacht en (6) de betaalde lonen. Tot slot wordt de ontvangen overheidssteun bij dit
bedrag opgeteld. Van dit bedrijfsinkomen trekken we een (fictieve) vergoeding voor de nietbetaalde
arbeidskrachten (gebaseerd op uurloon Nationaal Paritair Comité Landbouw) af en
we tellen er de betaalde interest bij op. Delen we dit bedrag door het totale vermogen, dan
krijgen we een indicatie voor de rendabiliteit van het totale vermogen. Dit is dus eigenlijk de
netto-opbrengst van het totale vermogen dat in het bedrijf werd geïnvesteerd.
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
30
25
20
15
10
5
0
-0,150 -0,100 -0,050 0,000 0,050 0,100
rendabilteit totaal vermogen

9. Appendix
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde rendabiliteit van het totale vermogen (RTV) van de
bedrijven uit de CLE boekhouding gedurende 1998-2002:
RTV < -0,0653 : score 0
RTV > 0,0536 : score 100
Rendabilteit totaal vermogen tussen -0,0653 en 0,0536:
score y = 840,97 * (RTV) + 54,94
Score (0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
-0,065
-0,057
-0,049
-0,040
-0,032
-0,024
-0,015
-0,007
0,001
0,010
0,018
0,026
0,035
0,043
0,051
rendabilteit totaal vermogen
57

9. Appendix
58
INDICATOR 6 – Rendabiliteit eigen vermogen
Definitie: (Bedrijfsinkomen – vergoeding niet-betaalde arbeidskrachten) / eigen vermogen
Indicatie voor: Rendabiliteit eigen vermogen (REV)
Berekeningsmethode: Het bedrijfsinkomen berekenen we door van de totale waarde van
de productie de volgende kosten af te trekken: (1) het intermediair verbruik (grond- en
hulpstoffen, loonwerk, onderhoud machines,…), (2) de afschrijvingen van de
investeringsgoederen, (3) de indirecte bedrijfsbelastingen, (4) de betaalde rente, (5) de
betaalde pacht en (6) de betaalde lonen. Tot slot wordt de ontvangen overheidssteun bij dit
bedrag opgeteld. Van dit bedrijfsinkomen trekken we een (fictieve) vergoeding voor de nietbetaalde
arbeidskrachten (gebaseerd op uurloon Nationaal Paritair Comité Landbouw) af.
Delen we dit door het eigen vermogen, dan krijgen we een indicatie voor de rendabiliteit van
het eigen vermogen. Dit is dus eigenlijk de netto-opbrengst van het eigen vermogen dat in
het bedrijf werd geïnvesteerd
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
80
60
40
20
0
-1,250 -1,000 -0,750 -0,500 -0,250 0,000 0,250
rendabiliteit eigen vermogen

9. Appendix
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE-boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde rendabiliteit van het eigenvermogen (REV) van de
bedrijven uit de CLE boekhouding gedurende 1998-2002:
REV < -0,2061 : score 0
REV > 0,0781 : score 100
Rendabiliteit eigen vermogen tussen -0,2061 en 0,0781:
score y = 351,97 * (REV) + 72,53
Score(0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
-0,206 -0,178 -0,149 -0,121 -0,092 -0,064 -0,036 -0,007 0,021 0,050 0,078
rendabiliteit eigen vermogen
59

9. Appendix
60
INDICATOR 7 – Rendabiliteit arbeid
Definitie: (Bedrijfsinkomen – vergoeding eigen vermogen) / VAK
Indicatie voor: Rendabiliteit arbeid (RA)
Berekeningsmethode: Het bedrijfsinkomen berekenen we door van de totale waarde van
de productie de volgende kosten af te trekken: (1) het intermediair verbruik (grond- en
hulpstoffen, loonwerk, onderhoud machines,…), (2) de afschrijvingen van de
investeringsgoederen, (3) de indirecte bedrijfsbelastingen, (4) de betaalde rente, (5) de
betaalde pacht en (6) de betaalde lonen. Tot slot wordt de ontvangen overheidssteun bij dit
bedrag opgeteld. Van dit bedrijfsinkomen trekken we een fictieve vergoeding voor het eigen
vermogen af. Delen we dit door het aantal volwaardige arbeidskrachten (VAK), dan krijgen
we een indicatie voor de rendabiliteit van de gezinsarbeid. Het aantal volwaardige
arbeidskrachten (VAK) wordt berekend met behulp van het aantal jaarlijks gewerkte uren op
het landbouwbedrijf. 2400 uren arbeid worden gelijkgesteld aan 1 VAK.
Een voorbeeld van de berekeningsmethode kan teruggevonden worden in de Stedula
publicatie 29
Nodige gegevens: zie beschrijving methodologie Stedula publicatie 29
Databank: boekhouding landbouwbedrijf
Voorbeeld: Onderstaande figuur geeft het histogram weer van de resultaten van de 122
CLE melkveebedrijven (gemiddelde waarde over de periode 1998-2002)
frequentie
50
40
30
20
10
0
-20000 0 20000 40000 60000 80000
rendabiliteit arbeid

9. Appendix
Normering: gebeurt door het onderzochte bedrijf te vergelijken met andere gelijkaardige
Vlaamse bedrijven. Voorlopig werd enkel een normering uitgewerkt voor gespecialiseerde
melkveebedrijven, op basis van gegevens uit het CLE boekhoudnet voor de periode 1998-
2002. Er werd gewerkt met vijfjaarlijkse gemiddelden van 122 bedrijven. Deze referentieset
dient in de toekomst telkens aangepast te worden. De 10% slechtste bedrijven krijgen een
indicatorscore 0; de 10% beste bedrijven een score 100. De score van de tussenliggende
bedrijven wordt bepaald aan de hand van een lineaire regressie.
Opmerking de opbrengsten en kosten van de referentiebedrijven zijn gemeten in de periode
1998-2002. Dit betekent dat de gegevens van het te onderzoeken bedrijf aangepast dienen
te worden voor prijsveranderingen ten opzichte van 2000. Dit kan met behulp van
prijsindexen.
Scores: Op basis van de gemiddelde rendabiliteit arbeid (RA) van de bedrijven uit de CLE
boekhouding gedurende 1998-2002:
RA < 8148 : score 0
RA > 38617 : score 100
Rendabiliteit arbeid tussen 8148 en 38617:
score y = 0,00328 * (RA) -26,74
Score(0-100)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
8148 11195 14242 17288 20335 23382 26429 29476 32522 35569 38616
rendabilteit arbeid
61