200703-vingerlengteratio.pdf - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
200703-vingerlengteratio.pdf - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
200703-vingerlengteratio.pdf - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Esther I. de Bruin 1 & Fop Verheij 1<br />
Kinderen met autisme hebben een relatief korte wijsvinger (2D) vergeleken bij hun ringvinger (4D). Er wordt vaak<br />
aangenomen dat de 2D:4D ratio is geassocieerd met prenataal testosteron en dat een hoog niveau van prenataal testosteron<br />
een rol speelt in de etiologie van autisme. Het is echter onbekend of dit effect specifiek is voor autisme. In<br />
dit onderzoek werden de 2D:4D ratios van 144 jongens met psychiatrische stoornissen in de leeftijd van 6 tot 14 jaar,<br />
en 96 jongens uit de algemene bevolking met elkaar vergeleken. Uit de resultaten kwam naar voren dat jongens met<br />
autisme, de stoornis van Asperger, PDD-NOS, ADHD en ODD lagere 2D:4D ratio’s hadden dan jongens met angststoornissen.<br />
Hiermee werd de hypothese gevormd dat een hoog niveau van prenataal testosteron niet alleen een rol speelt<br />
in de etiologie van autisme, maar ook in de etiologie van PDD-NOS, de stoornis van Asperger, ADHD en ODD. Jongens<br />
met angststoornissen lieten juist een vrij hoge 2D:4D ratio zien, hetgeen leidde tot de hypothese dat deze jongens in de<br />
baarmoeder hebben blootgestaan aan een kleinere hoeveelheid testosteron.<br />
Summary Children with autism have a relatively short index finger (2D) compared to their ring finger (4D). It is<br />
often presumed that the 2D:4D ratio is associated with fetal testosterone levels and that high fetal testosterone levels<br />
could play a role in the etiology of autism. It is unknown however, whether this effect is specific to autism. Therefore,<br />
in this study, 2D:4D ratios of 144 boys aged 6 – 14 years with psychiatric disorders were compared to those of 96 boys<br />
from the general population. Boys with autism/Asperger syndrome, PDD-NOS, and ADHD/ODD had lower ratios than<br />
boys with an anxiety disorder. These results indicated that higher fetal testosterone levels may play a role not only in<br />
the origin of autism, but also in the etiology of PDD-NOS, Asperger syndrome, ADHD and ODD. Further, boys with<br />
anxiety disorders showed relatively high 2D:4D ratios, which suggested that they may have been exposed to lower prenatal<br />
testosterone levels.<br />
Vingerlengteratio<br />
Verschillen tussen jongens met autisme, PD<br />
Dr. Esther I. de Bruin<br />
Prof. Dr. Fop Verheij<br />
¹ Erasmus Medisch Centrum<br />
Rotterdam/Sophia Kinderziekenhuis,<br />
afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie,<br />
Dr. Molewaterplein 60, 3015 GJ<br />
Rotterdam<br />
106<br />
<strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong><br />
Inleiding<br />
Sinds 1875 is het bekend dat de verhouding<br />
tussen de wijsvinger en de<br />
ringvinger, oftewel de 2D:4D ratio bij<br />
mannen en vrouwen verschilt (Ecker,<br />
1875). Dit is niet alleen het geval bij<br />
mensen, maar ook bij bijvoorbeeld<br />
bavianen (Manning & Bundred, 2000;<br />
McFadden & Bracht, 2003). Bij vrouwen<br />
ligt deze ratio gemiddeld rond de<br />
1 en bij mannen ligt deze ratio lager<br />
(Peters e.a., 2002). De 2D:4D ratio is<br />
in eerder onderzoek reeds aan een<br />
velerlei karakteristieken gerelateerd;<br />
assertiviteit, borstkanker, vruchtbaarheid,<br />
handvoorkeur en homoseksualiteit<br />
(Manning & Bundred, 2000;<br />
McFadden e.a., 2005; Williams e.a.,<br />
2000). Tevens wordt de 2D:4D ratio<br />
geassocieerd met psychiatrische ken-<br />
merken, persoonlijkheid en met sociaal<br />
gedrag waarin mannen en vrouwen<br />
verschillen (Bailey & Hurd, 2005;<br />
Bailey & Hurd, 2005ª; Manning e.a.,<br />
2001).<br />
De relatieve lengte van de vingers<br />
wordt vastgelegd binnen de eerste drie<br />
maanden na de bevruchting en verandert<br />
door het leven niet meer. Dit<br />
maakt deze 2D:4D ratio een zeer<br />
robuuste maat (Garn e.a., 1975;<br />
Manning e.a., 1998). De <strong>vingerlengteratio</strong><br />
wordt gezien als een marker voor<br />
de hoeveelheid testosteron waaraan de<br />
foetus in de baarmoeder is blootgesteld.<br />
In eerder onderzoek zijn associaties<br />
gevonden tussen een lage 2D:4D<br />
ratio en een hoog prenataal testosteronniveau<br />
en vice versa, tussen een<br />
hoge 2D:4D ratio en een laag prenataal
testosteronniveau (Lutchmaya e.a.,<br />
2004; Manning e.a., 1998).<br />
Baron-Cohen en Hammer formuleerden<br />
een hypothese waarin zij aangaven<br />
dat blootstelling aan een zeer hoog<br />
prenataal testosteronniveau kan leiden<br />
tot een uitvergroting van normale<br />
mannelijke kernmerken, zoals bijvoorbeeld<br />
problemen met communicatie<br />
en empathie. Extreme vormen hiervan<br />
zijn te zien bij mensen met autisme.<br />
<strong>Autisme</strong> werd op deze manier geformuleerd<br />
als een extreme variant van<br />
het mannelijk brein (Baron-Cohen &<br />
Hammer, 1997).<br />
In dit artikel wordt een onderzoek<br />
beschreven waarin de 2D:4D ratio<br />
in groepen van jongens met verschillende<br />
psychiatrische stoornissen vergeleken<br />
werd.<br />
Methode<br />
Proefpersonen<br />
Honderd-en-vierenveertig jongens in<br />
de leeftijd van 6 tot 14 jaar deden mee<br />
aan het onderzoek. Allen waren aangemeld<br />
op de polikliniek kinder- en<br />
jeugdpsychiatrie. Uit een groep van<br />
totaal 314 jongens aangemeld in een<br />
bepaalde periode, werden alleen jongens<br />
met een DSM-IV classificatie van<br />
autisme, de stoornis van Asperger, PDD-<br />
NOS, ADHD, ODD of een angststoornis<br />
geselecteerd voor deze studie (n =<br />
154). Jongens met een combinatie van<br />
deze stoornissen en jongens met overige<br />
stoornissen werden uitgesloten. Acht<br />
jongens en/of hun ouders weigerden<br />
deelname en bij twee jongens werkte<br />
de scanner niet. Voor de rechterhand<br />
vielen nog twee extra scans af vanwege<br />
een gebroken arm en een slecht leesbare<br />
kopie. In totaal waren dus 144<br />
scans van de linkerhand en 142 van<br />
de rechterhand beschikbaar.<br />
De groepen waren als volgt verdeeld:<br />
autisme/stoornis van Asperger (n =<br />
24, gemiddelde leeftijd = 9.0), PDD-<br />
NOS (n = 26, gemiddelde leeftijd =<br />
9.1), ADHD/ODD (n = 68, gemiddelde<br />
leeftijd = 9.1), één of meer angststoornissen<br />
(n = 26, gemiddelde leeftijd<br />
= 9.2). Daarnaast was er een groep<br />
met jongens van een willekeurige<br />
basisschool geselecteerd (n = 96,<br />
gemiddelde leeftijd = 9.1).<br />
Instrumenten<br />
DSM-IV classificaties werden toegekend<br />
door kinder- en jeugdpsychiaters<br />
die hun evaluatie baseerden op gestan-<br />
daardiseerde instrumenten. Bij alle<br />
144 jongens werd een Semi-structured<br />
Clinical Interview for Children and<br />
Adolescents (SCICA; McConaughy &<br />
Achenbach, 1994) afgenomen en<br />
daarnaast tenminste één gestandaardiseerd<br />
interview om DSM-IV classificaties<br />
in kaart te brengen: de Diagnostic<br />
Interview Schedule for Children – version<br />
IV (DISC-IV; Shaffer e.a., 1998) of<br />
de Autism Diagnostic Observation<br />
Schedule-Generic (ADOS-G; Lord e.a.,<br />
1999) werd afgenomen als de jongens<br />
binnen het team voor ontwikkelingsstoornissen<br />
gezien werden en de<br />
Anxiety Disorder Interview Schedule<br />
for Children (ADIS-C; Silverman e.a.,<br />
2001) werd afgenomen wanneer de<br />
jongens verwezen werden naar het<br />
team voor internaliserende stoornis-<br />
sen. Psychometrische eigenschappen<br />
van al deze instrumenten zijn goed en<br />
de verschillende interviews werden<br />
afgenomen door getrainde psychologen<br />
en researchmedewerkers die blind<br />
waren voor verdere diagnostische<br />
informatie over het kind.<br />
De DISC-IV is een gestructureerd interview<br />
waarmee DSM-IV classificaties<br />
van het afgelopen jaar in kaart worden<br />
gebracht. De ADIS-C lijkt hier op maar<br />
beperkt zich tot angststoornissen en de<br />
ADOS-G is een semigestructureerde<br />
observatieschaal voor kinderen waarbij<br />
een <strong>Autisme</strong> Spectrum Stoornis (ASS)<br />
wordt vermoed.<br />
2D:4D ratio<br />
De handen van de jongens werden<br />
ingescand en vervolgens werd de lengte<br />
D-NOS, ADHD en angststoornissen<br />
van de vingers gemeten met een elektronische<br />
schuifmaat. Deze manier van<br />
meten is zeer betrouwbaar (Manning<br />
e.a., 1998). Er is een interbeoordelaarsbetrouwbaarheidsstudieuitgevoerd<br />
met drie onafhankelijke scoorders<br />
die elk 30 paar handen gemeten<br />
hebben. De betrouwbaarheid voor<br />
zowel de linker- als de rechterhand<br />
bleek zeer goed te zijn (ICC = 0.87).<br />
Ethiek<br />
De ouder(s) of verzorger(s) van<br />
alle kinderen hadden voor deelname<br />
aan het onderzoek ‘informed<br />
consent’ formulieren ondertekend.<br />
107<br />
nummer 3 • december 2007
Verschillen in<br />
<strong>vingerlengteratio</strong><br />
DResultaten<br />
e vijf verschillende groepen verschilden<br />
significant van elkaar<br />
wat betreft de 2D:4D ratio van de linkerhand<br />
(F[4, 233] = 2.74, p < 0.05)<br />
en van de rechterhand (F[4, 233] =<br />
4.44, p < 0.01). Wat betreft de linkerhand<br />
hadden jongens met autisme/<br />
stoornis van Asperger een significant<br />
lagere ratio dan jongens uit de controlegroep<br />
(p < 0.05, d = 0.57, Wald-<br />
95%-CI: 0.004 < difference < 0.035).<br />
Wat betreft de rechterhand hadden<br />
jongens met autisme/stoornis van<br />
Asperger een significant lagere ratio<br />
dan jongens met angststoornissen (p <<br />
0.05, d = 0.85, Wald-95%-CI: 0.010 <<br />
difference < 0.050). Ook jongens met<br />
ADHD/ODD hadden een significant<br />
lagere ratio dan jongens met angststoornissen<br />
(p < 0.05, d = 0.66, Wald-<br />
95%-CI: 0.007 < difference < 0.036)<br />
en voor jongens met PDD-NOS was<br />
een vergelijkbare trend zichtbaar maar<br />
dit verschil was niet significant (p =<br />
0.62, d = 0.69, Wald-95%-CI: 0.006 <<br />
108<br />
<strong>Autisme</strong>/AS<br />
AS = Asperger Syndrome<br />
PDD-NOS<br />
<strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong><br />
ADHA/ODD<br />
difference < 0.046). Tot slot hadden<br />
jongens met autisme/stoornis van<br />
Asperger een lagere ratio dan de jongens<br />
uit de controlegroep maar dit<br />
verschil was niet significant (p = 0.52,<br />
d = 0.64, Wald-95%-CI: 0.006 < difference<br />
< 0.037).<br />
Voor de rechterhand zijn de resultaten<br />
afgebeeld in Figuur 1.<br />
Conclusie<br />
In dit onderzoek werden vingerlengtepatronen<br />
in verschillende psychiatrische<br />
groepen en een controlegroep<br />
met elkaar vergeleken. Er werden verschillen<br />
gevonden in de 2D:4D ratio<br />
tussen de verschillende groepen. Over<br />
het algemeen hadden jongens met<br />
autisme of de stoornis van Asperger de<br />
meest ‘mannelijke’ 2D:4D ratio en jongens<br />
met angststoornissen de meest<br />
‘vrouwelijke’ ratio. Jongens met PDD-<br />
NOS, ADHD en ODD hadden, net als<br />
jongens met autisme of de stoornis<br />
van Asperger, een lagere 2D:4D ratio<br />
dan jongens met angststoornissen.<br />
Angststoornissen<br />
Controles<br />
Deze lage 2D:4D ratio in jongens met<br />
ADHD/ODD lijkt overeen te komen<br />
met de hogere mate van agressie (een<br />
symptoom van ODD) die gevonden<br />
werd in mannen met een lage 2D:4D<br />
ratio (Bailey & Hurd, 2005). Een lage<br />
2D:4D ratio suggereert dat jongens<br />
met ADHD/ODD mogelijk hebben<br />
blootgestaan aan een hoog prenataal<br />
testosteronniveau.<br />
PDD-NOS is een mildere variant van<br />
autisme en daarom werd verwacht dat<br />
deze jongens ook een relatief lage ratio<br />
lieten zien. Een trend in deze richting<br />
werd inderdaad gevonden, hetgeen<br />
suggereert dat jongens met PDD-NOS<br />
ook hebben blootgestaan aan hoge<br />
testosteronspiegels in de baarmoeder.<br />
Er werden geen verschillen gevonden<br />
tussen jongens met autisme/stoornis<br />
van Asperger, PDD-NOS en ADHD/<br />
ODD. Dit kan samenhangen met de<br />
kleine groepen, maar een andere verklaring<br />
kan zijn dat hoewel deze jongens<br />
qua gedrag verschillende symptomen<br />
laten zien, ze wellicht in de<br />
baarmoeder allen hebben blootgestaan<br />
aan een verhoogd testosteronniveau.<br />
Uit genetische onderzoeken komt ook<br />
naar voren dat ADHD en ASS mogelijk<br />
een overeenkomstige genetische achtergrond<br />
hebben (Smalley e.a., 2002).<br />
Verder kwam naar voren dat jongens<br />
met angststoornissen een hogere<br />
2D:4D ratio hadden dan jongens met<br />
andere psychiatrische stoornissen, hetgeen<br />
doet vermoeden dat deze jongens<br />
mogelijk hebben blootgestaan aan<br />
een relatief laag prenataal testosteronniveau.<br />
Angststoornissen komen, in<br />
tegenstelling tot ADHD of ODD, meer<br />
bij meisjes voor dan bij jongens<br />
(Lewinsohn e.a., 1998). Voor zover ons<br />
bekend, is de associatie tussen angststoornissen<br />
en vingerlengte nog niet<br />
eerder onderzocht. Wat wel bekend is,<br />
is dat een associatie bestaat tussen de<br />
mate van depressieve symptomen bij
mannen en de 2D:4D ratio. Mannen<br />
met ernstige depressies hebben een<br />
hogere, meer vrouwelijke, 2D:4D ratio<br />
(Bailey & Hurd, 2005).<br />
In dit onderzoek kwamen meer verschillen<br />
naar voren voor de rechterhand<br />
dan voor de linkerhand. Dit is<br />
ook wat in eerder onderzoek steeds<br />
gevonden wordt en waarvoor nog geen<br />
eenduidige verklaring gevonden is.<br />
Beperkingen in het onderzoek<br />
Dit onderzoek betrof alleen jongens en<br />
daarmee kunnen dus geen conclusies<br />
over <strong>vingerlengteratio</strong> en psychiatrische<br />
stoornissen bij meisjes getrokken<br />
worden. Tevens waren de groepen vrij<br />
klein. Het doel was om de groepen zo<br />
homogeen mogelijk te maken en dus<br />
jongens met comorbide psychiatrische<br />
stoornissen te excluderen. Daardoor<br />
werden de groepen aanzienlijk kleiner<br />
hetgeen een beperking in de ‘power’<br />
van het onderzoek tot gevolg had.<br />
Categoriale classificaties werden<br />
gebruikt om dit onderzoek goed vergelijkbaar<br />
te maken met internationaal<br />
onderzoek maar hierbij kan wel worden<br />
opgemerkt dat een classificatie van<br />
bijvoorbeeld de stoornis van Asperger<br />
het hebben van angstige of hyperactieve<br />
symptomen niet uitsluit.<br />
In dit onderzoek zijn symptoomschalen<br />
meer gericht op dimensies<br />
niet meegenomen.<br />
Tot slot moet gezegd worden dat<br />
onderzoek naar de associatie tussen<br />
prenataal testosteron en psychiatrische<br />
stoornissen gebaseerd is op de aanname<br />
dat de 2D:4D ratio een afspiegeling<br />
is van de blootstelling van de foetus<br />
aan testosteron. Deze ratio is echter<br />
niet meer dan een indirecte maat. Het<br />
kan bijvoorbeeld ook zo zijn dat bijzonderheden<br />
in de 2D:4D ratio een<br />
afspiegeling vormen van onderliggende<br />
abnormale ontwikkelingen in de<br />
hersenen. De resultaten van dit soort<br />
onderzoek moeten daarom met voorzichtigheid<br />
worden geïnterpreteerd.<br />
Implicaties voor de klinische praktijk<br />
Vingerlengteratio kan nooit alleen<br />
gebruikt worden om kinderen met<br />
psychiatrische stoornissen te classificeren.<br />
Deze maat kan hooguit gezien<br />
worden als een aanvulling. Het meten<br />
van de <strong>vingerlengteratio</strong> kost slechts<br />
een paar minuten tijd, is non-invasief<br />
en te verzamelen op elk moment tijdens<br />
een psychiatrisch of psychologisch<br />
onderzoek. Het is een zeer<br />
robuuste fysiologische maat die ons<br />
enig inzicht geeft in de hormonale<br />
processen onderliggend aan verschillende<br />
psychiatrische stoornissen. Maar<br />
zoals gezegd, de resultaten van dit<br />
onderzoek moeten voorlopig nog met<br />
grote voorzichtigheid geïnterpreteerd<br />
worden. Testosteron en <strong>vingerlengteratio</strong><br />
worden met een velerlei aan karakteristieken<br />
geassocieerd. Er lijkt tot nog<br />
toe weinig sprake van specifieke bevindingen.<br />
Referenties<br />
Bailey, A. A & Hurd, P. L. (2005) Depression in men<br />
is associated with more feminine finger length ratios.<br />
Personality and Individual Differences, 39, 829-836.<br />
Bailey, A. A & Hurd, P. L. (2005ª) Finger length ratio<br />
(2D:4D) correlates with physical aggression in men but<br />
not in women. Biological Psychology, 68, 215-222.<br />
Baron-Cohen, S. & Hammer, J. (1997) Is autism an<br />
extreme form of the male brain? Advances in Infancy<br />
Research, 11, 193-217.<br />
Ecker, A. (1875). Einige bemerkungen über einen<br />
schwankengen charakter in der hand des menschen.<br />
Archives für Anthropologie (Braunschweig), 8, 67-75.<br />
Garn, S. M., Burdi, A. R., Babler, W. J., & Stinson, S.<br />
(1975). Early prenatal attainment of adult metacarpalphalangeal<br />
rankings and proportions. American Journal<br />
of Physical Anthropology, 43, 327-332.<br />
Lewinsohn, P. M., Gotlib, I. H., Lewinsohn, M.,<br />
Seeley, J. R, & Allen, N. B. (1998).<br />
Gender differences in anxiety disorders and<br />
anxiety symptoms in adolescents. Journal of Abnormal<br />
Psychology, 107, 109-117.<br />
Lord, C., Rutter, M., DiLavore, P. C., & Risi, S.<br />
(1999). Autism Diagnostic Observation<br />
Schedule Manual. Los Angeles, CA: Western<br />
Psychological Services.<br />
Lutchmaya, S., Baron-Cohen, S., Raggatt, P.,<br />
Knickmeyer, R., & Manning, J.T. (2004). 2 nd to 4 th digit<br />
ratios, fetal testosterone and estradiol. Early Human<br />
Development, 77, 23-28.<br />
Manning, J. T., Baron-Cohen, S., Wheelwright, S.,<br />
& Sanders, G. (2001). The 2nd to 4th digit ratio and<br />
autism. Developmental Medicine and Child Neurology,<br />
43, 160-164.<br />
Manning, J. T. & Bundred, P. (2000). The ratio<br />
of 2nd to 4th digit length: a new predictor of disease<br />
predisposition? Medical Hypotheses, 54, 855-857.<br />
Manning, J. T, Scutt, D., Wilson, J., & Lewis-Jones, D.<br />
I. (1998). The ratio of 2nd to 4th digit length: a predictor<br />
of sperm numbers and concentrations of testosterone,<br />
luteinizing hormone and oestrogen.<br />
Human Reproduction, 13, 3000-3004.<br />
McConaughy, S. H. & Achenbach, T. M. (1994).<br />
Manual for the Semi-structured Clinical Interview for<br />
Children and Adolescents. Burlington, VT: University of<br />
Vermont, Department of Psychiatry.<br />
McFadden, D. & Bracht, M. S. (2003). The relative<br />
lengths and weights of metacarpals and metatarsals in<br />
baboons (papio hamadryas). Hormones and Behavior,<br />
43, 347-355.<br />
McFadden, D., Loehlin, J. C., Breedlove, S. M.,<br />
Lippa, R. A., Manning, J. T., & Rahman, Q. (2005). A<br />
reanalysis of five studies on sexual orientation and the<br />
relative length of the 2nd and 4th fingers (the 2D:4D<br />
ratio). Archives of Sexual Behavior, 34, 341-356.<br />
Shaffer, D., Fisher, P., & Lucas, C. (1998). Diagnostic<br />
Interview Schedule for Children-Parent-informant.<br />
New York: Columbia University.<br />
Silverman, W. K., Saavedra, L. M., & Pina, A. A.<br />
(2001). Test-retest reliability of anxiety symptoms and<br />
diagnoses with the Anxiety Disorder Interview Schedule<br />
for DSM-IV: child and parent versions. Journal of<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,<br />
40, 937-944.<br />
Smalley, S. L., Kustanovich, V., Minassian, S. L.,<br />
Stone, J. L., Ogdie, M. N., McGough, J. J., et al. (2002).<br />
Genetic linkage of attention-deficit/hyperactivity disorder<br />
on chromosome 16p13, in a region implicated in autism.<br />
American Journal of Human Genetics, 71, 959-963.<br />
Williams, T. J., Pepitone, M. E., Christensen, S. E.,<br />
Cooke, B. M., Huberman, A. D., Breedlove, N. J., et al.<br />
(2000). Finger length patterns indicate an influence of<br />
fetal androgens on human sexual orientation. Nature,<br />
404, 455-456.<br />
Dit artikel is een verkorte vertaling van De Bruin, E.<br />
I., Verheij, F., Wiegman, T., & Ferdinand, R. F. (2006).<br />
Differences in finger length ratio between males with<br />
autism, pervasive developmental disorder-not otherwise<br />
specified, ADHD, and anxiety disorders. Developmental<br />
Medicine & Child Neurology, 48: 962-965.<br />
109<br />
nummer 3 • december 2007
Bijlage bij artikel <strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong><br />
Dit artikel is verschenen in het <strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong>. Het tijdschrift is<br />
online te vinden op www.wetenschappelijktijdschriftautisme.nl.<br />
Over het <strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong><br />
Het <strong>Wetenschappelijk</strong> <strong>Tijdschrift</strong> <strong>Autisme</strong> is een uitgave van de NVA, de Nederlandse<br />
Vereniging voor <strong>Autisme</strong>. De website van de NVA is www.autisme.nl.<br />
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een<br />
onafhankelijke redactie.<br />
Contact<br />
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl<br />
De overige contactgegevens vindt u op onze website.<br />
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in augustus 2010.