Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme

Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Autisme: empathie versus
systeemdenken
Een bewerking van het artikel:
“THE EMPATHIZING-SYSTEMIZING (E-S) THEORY “
Door:
Simon Baron-Cohen (2009)
Autism Research Centre, Department of Psychiatry, Cambridge University, Cambridge, UK.
In: “The Year of Cognitive Neuroscience 2009”, p.68-80.
Bewerking door:
Mw. Drs. M.A.T. Hansen, gz-psycholoog
Yulius Autisme
Manager behandelzaken Wonen/ behandelverantwoordelijke Amazone II (klinische behandelsetting voor adolescenten met een ASS)
Met dank aan Ivonne van Amstel voor het intensieve voorwerk
Samenvatting
In dit artikel bespreekt Baron-Cohen de eerder door hem ontwikkelde “mindblindness”-theorie. Hij gaat in op
zijn nieuwe theorie betreffende empathiseren versus systematiseren, met hieraan gekoppeld de veronderstelling
dat mensen met een autismespectrumstoornis een extreem mannelijk brein hebben. Tenslotte beschrijft hij de
implicaties hiervan voor de dagelijkse praktijk.
Summary
In this article Baron-Cohen discusses the previously developed mind-blindness theory of autism spectrum
conditions. He describes a new theory, the empathizing-systemizing theory, which is extended to the extreme
male brain theory. Finally he appoints the implications for daily practice.
23

24 Autisme: empathiseren versus systematiseren
De mindblindness-theorie
Deze theorie gaat er van uit dat kinderen met een autismespectrumstoornis
(ASS) een beperkte ‘Theory of Mind’
(ToM) ontwikkelen, dat wil zeggen: de mogelijkheid om
zich in de ander te verplaatsen, in diens gedachten en
gevoelens (Baron-Cohen, 1995; Baron-Cohen, Leslie, &
Frith, 1985). Tijdens mentaliseren (‘mindreading’) zien
we niet alleen iemands gedrag (bijvoorbeeld het draaien van het
hoofd in een bepaalde richting), maar kunnen we ons hier ook de
corresponderende gemoedstoestanden bij voorstellen (zij
hebben iets interessants gezien, zij weten iets of willen iets). Vervolgens
kunnen we op basis hiervan voorspellen wat iemand
eventueel zou kunnen gaan doen.
Doordat kinderen met autisme of met de stoornis van
Asperger een vertraagde ToM-ontwikkeling doormaken,
hebben zij te kampen met een meer of mindere mate van
‘mindblindness’ en kunnen zij dus moeilijk mentaliseren.
Dit heeft tot gevolg dat zij gedrag van anderen verwarrend,
onvoorspelbaar en soms zelfs beangstigend vinden.
Evidentie voor deze theorie komt voort uit ondermeer de
volgende bevindingen:
- een neurotypische peuter van 14 maanden laat ‘joint
attention’ zien, zoals wijzen naar iets of het volgen van
iemands blik, waarbij hij/zij niet alleen kijkt naar het
gezicht en de ogen van de ander, maar de aandacht
tegelijkertijd richt op datgene waar de ander op dat
moment in is geïnteresseerd (Scaife, & Bruner, 1975).
Kinderen met een ASS laten in de peutertijd minder
‘joint attention’ zien dan gebruikelijk.
- De neurotypische 2-jarige laat ‘alsof-spel’ zien, waarbij
‘mindreading’- vaardigheden gebruikt worden, in
het besef dat de ander begrijpt dat hij ‘alsof’ doet.
Kinderen met autisme of de stoornis van Asperger
laten minder ‘alsof’-spel zien dan gebruikelijk of
hun ‘alsof’-gedrag beperkt zich tot vaste algemene
patronen (Baron-Cohen, 1987).
- Het neurotypische 4-jarige kind kan een ‘false belief’test
met goed gevolg afleggen en herkent een situatie
waarbij iemand een foutief beeld van de werkelijkheid
geeft (Wimmer, & Perner, 1983). De meeste kinderen
met een ASS ondervinden echter moeilijkheden
wanneer zij een dergelijke test doen (Baron-Cohen et
al., 1985).
- Misleiding wordt door de neurotypische 4-jarige
snel herkend (Sodian, & Frith, 1992). Kinderen met
autisme of met de stoornis van Asperger zijn geneigd
te denken dat iedereen de waarheid vertelt en kunnen
schrikken van het idee dat iemand iets kan zeggen dat
hij niet meent (Baron-Cohen, 1992, 2007a).
- De neurotypische 9-jarige kan bedenken wat iemand
verdriet zou kunnen doen en wat in bepaalde situaties
beter niet gezegd kan worden. Kinderen met de stoornis
van Asperger reageren wat dit betreft ongeveer als
een kind dat 3 jaar jonger is, ondanks hun normale IQ
(Baron-Cohen, O`Riordan, Jones et al., 1999).
- De neurotypische 9-jarige kan doorgaans ook aan
iemands ogen zien wat hij of zij zou kunnen denken of
voelen. Kinderen met de stoornis van Asperger vinden
zulke opdrachten over het algemeen veel moeilijker
(Baron-Cohen, Wheelwright, Scahill, et al., 2001). Dit
is ook aan de orde bij volwassenen tijdens de afname
van de zgn. ‘reading the mind in the eyes’-test voor
volwassenen. Volwassenen met autisme of met de
stoornis van Asperger scoren beneden het gemiddelde
bij deze opdrachten (Baron-Cohen, Wheelwright, Hill
et al., 2001).
Evaluatie van de ‘Mindblindness’ -theorie
Volgens Simon Baron-Cohen kent de ‘mindblindness’-
theorie verschillende sterke kanten. Allereerst
biedt deze theorie een verklaring voor de sociale en de
communicatieve moeilijkheden bij personen met autisme
of met de stoornis van Asperger, inclusief de pragmatische
taalproblemen. Ten tweede is ‘mind-blindness’ in min of
meerdere mate universeel onder personen met een ASS.
Beperkingen op dit vlak worden met specifieke tests bij
alle personen met deze stoornis vastgesteld, ongeacht de
leeftijd en ongeacht het IQ.
Ten derde: neurobiologische studies hebben sleutelgebieden
van het ‘sociale brein’ getraceerd (de mediale
prefrontale cortex, de temporale pariëtale junctie, de
anterieure cingulate cortex, de insula en de amygdala).
Deze gebieden worden tijdens ‘mindreading’-taken in
het neurotypische brein geactiveerd, maar minder in
het autistische brein (Castelli, Frith, Happé, et al., 2002;
Frith, & Frith, 2003). Deze neurobiologische onderzoeken
bevestigen in biologische zin de psychologische verschillen
die gerapporteerd worden.
Ten vierde: achterstand in de ontwikkeling van
de voorlopers van ‘mindreading’ bij jonge kinderen
(zoals joint attention en ‘alsof’-spel) blijkt een sterke
voorspellende waarde te hebben voor een latere autismediagnose
(Baron-Cohen et al., 1996). Tenslotte heeft de
vaststelling van ‘mindblindness’ bij autisme geleid tot de
ontwikkeling van redelijk succesvolle nieuwe interventies
om vaardigheden op het gebied van ‘mindreading’ te
stimuleren (Baron-Cohen, 2007; Baron-Cohen, Golan,
Wheelwright, et al., 2004).
Na deze vaststellingen beschrijft de auteur de
beperkingen van de ‘mindblindness’-theorie.
Allereerst biedt deze theorie geen verklaring voor de
niet-sociale gedragskenmerken die onder autismespec-

trumstoornissen vallen, zoals de beperkte, eenzijdige
interesses en de soms sterk ontwikkelde detailgerichtheid.
Daarnaast is het zo dat de mogelijkheid tot mindreading
bijdraagt aan ons empathisch vermogen, maar werkelijke
empathie vraagt ook om een passende reactie op de
emoties van de ander (Davis, 1994). Veel personen met
een autismespectrumstoornis geven aan dat zij niet weten
hoe te reageren op de emoties van een ander (Grandin,
1996). Zij kunnen bijvoorbeeld constateren dat iemand
huilt, beredeneren dat de persoon in kwestie verdrietig of
in de war is, maar beseffen niet dat hij of zij waarschijnlijk
getroost moet worden en hoe dit vervolgens zou kunnen.
Ten derde kennen veel klinische ziektebeelden (een vorm
van) ‘mindblindness’, zoals schizofrenie (Corcoran, &
Frith, 1997), narcistische en borderline persoonlijkheidsstoornissen
(Fonagy, 1989), en, in sommige onderzoeken,
gedragsstoornissen bij kinderen (Dodge, 1993). ‘Mindblindness’
is dus a-specifiek en niet voorbehouden aan
autisme en de stoornis van Asperger.
Tenslotte legt de theorie van ‘mindblindness’ de nadruk
op datgene wat personen met een ASS moeilijk vinden en
gaat deze voorbij aan hun sterke kanten. Om tegemoet te
komen aan deze beperkingen is deze theorie door Baron-
Cohen op verschillende manieren herzien. Hij stelt een
tweede factor voor om de niet-sociale, sterke kanten bij
personen met een ASS te verklaren. Vervolgens heeft hij het
begrip ToM uitgebreid met emotionele responsiviteit. En
hij probeert via de twee factoren-theorie een onderscheid
te maken tussen ASS en andere stoornissen. Tenslotte zijn
de twee sleutelfactoren in dimensies gedefinieerd waarmee
duidelijk wordt dat autisme in gradaties voorkomt en
dat het gaat om een continuüm dat naadloos overgaat in
algemeen voorkomend gedrag.
Empathiseren versus systematiseren
Deze nieuwe door Baron-Cohen ontwikkelde theorie
verklaart de sociale en communicatieve moeilijkheden
bij personen met een ASS door achterstanden en tekorten
in het empathisch vermogen, terwijl de sterke gebieden
verklaard worden door een intact of zelfs uitstekend
vermogen tot systeem-denken (Baron-Cohen, 2002).
Een ToM wordt dikwijls gezien als de cognitieve component
van het empathisch vermogen: inzicht in de psyche
van de ander, het vermogen te bedenken hoe de ander zich
voelt (cognitieve empathie). Het gaat hierbij om veronderstellingen,
want gemoedstoestanden zijn nu eenmaal niet
altijd in concrete zin zichtbaar. De tweede component van
het empathisch vermogen betreft de wijze van reageren
en het geven van een gepaste emotionele reactie op de gedachten
en gevoelens van een ander. Dit wordt omschreven
als affectieve empathie (Davis, 1994). Met de Empathy
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Quotient (EQ), een vragenlijst die ingevuld wordt door een
volwassene over zichzelf of door een ouder over zijn kind,
worden zowel de cognitieve als de affectieve empathie in
kaart gebracht. Op deze EQ-test scoren mensen met een
ASS lager dan controlegroepen.
Volgens de empathiseren-systematiseren theorie
worden autismespectrumstoornissen niet alleen verklaard
vanuit een benedengemiddeld empathisch vermogen
(E), maar ook vanuit een tweede psychologische factor,
namelijk het vermogen tot systematiseren (S), dat op
gemiddeld of zelfs bovengemiddeld niveau ligt. De
discrepantie tussen E en S bepaalt of men een stoornis in
het autismespectrum zal ontwikkelen.
Systematiseren duidt op de drang om systemen te
analyseren of deze te ontwikkelen. Dit kan allerlei soorten
systemen betreffen. Het kenmerkende van een systeem is
de opbouw volgens vaste regels. Door te systematiseren
proberen we deze regels te herkennen om zo het systeem
te doorgronden en te voorspellen hoe het zich zal gedragen
(Baron-Cohen, 2006).
Systematiseren doet men door te letten op de
regelmatigheden (of de structuur) en de regels. De
regels worden gewoonlijk afgeleid door te observeren
of bepaalde delen op een systematische wijze met elkaar
in verband staan. Een aanwijzing voor het aanwezige of
zelfs zeer sterk ontwikkeld systeemdenken bij kinderen
met een autismespectrumstoornis is het feit dat zij bij een
bepaalde natuurkundetest boven leeftijdsniveau presteren
(Baron-Cohen, Wheelwright, Scahill, e.a., 2001). Een
tweede aanwijzing wordt geleverd door onderzoeken
waarbij gebruik gemaakt wordt van de zogenaamde
‘systematiseringsquotiënt’ (SQ). Hoe hoger de score op
deze vragenlijst, hoe sterker de drang tot systematiseren.
Mensen met hoogfunctionerend autisme of met de
stoornis van Asperger scoren hoger op de SQ-test dan
mensen uit de algemene bevolking (Baron-Cohen, Richler,
Bisarya, e.a., 2003). Bovengenoemde tests om het systematiseren
in kaart te brengen, zijn ontwikkeld voor kinderen
of volwassenen met de stoornis van Asperger, maar niet
voor mensen met klassiek autisme. Toch blijken ook
kinderen met klassiek autisme beter te presteren op een test
waarbij onderzocht moet worden hoe een polaroid camera
werkt, terwijl deze kinderen veel moeite hebben om te
achterhalen wat iemands gedachten en gevoelens kunnen
zijn (Perner, Frith, Leslie, et al., 1989).
Dit wijst op een intact of zelfs sterk ontwikkeld vermogen
tot systeemdenken.
Evaluatie van de E-S Theorie
Baron-Cohen bespreekt in dit artikel eerst de sterke punten
van de E-S theorie en vervolgens gaat hij in op enkele
25

26
kritiekpunten.
Allereerst betreft het een theorie die van twee factoren
uitgaat waarmee zowel een verklaring geboden wordt voor
de sociale als de niet-sociale kenmerken van personen
met een ASS. Een zwak empathisch vermogen verklaart de
moeilijkheden in de sociale omgang en de communicatie,
terwijl een gemiddeld of bovengemiddeld vermogen tot
systematiseren de beperkte interesses, het herhaalgedrag,
en de weerstand tegen verandering kan verklaren. Dit
omdat wanneer iemand systematiseert het immers het
gemakkelijkst is om alles constant te houden en slechts
één ding tegelijkertijd te variëren. Zo kan men zien wat
eventueel wat veroorzaakt om aldus er voor te zorgen de
wereld voorspelbaar te houden.
Hiernaast kan deze theorie helpen om het bijzondere
psychologische profiel van personen met een ASS te
beschrijven. Veel mensen met (psychiatrische) stoornissen
hebben moeite met empathie, maar het is duidelijk dat
alleen mensen met stoornissen in het autismespectrum een
discrepantie laten zien tussen hun invoelend vermogen en
hun soms zelfs uitzonderlijk grote behoefte tot systematiseren.
Bovendien leidt deze theorie tot de ontwikkeling van
nieuwe interventies, namelijk door gebruik te maken van
het sterk ontwikkeld vermogen tot systeemdenken kunnen
de empathische vaardigheden gestimuleerd worden.
Bijvoorbeeld door emoties te laten zien op een autismevriendelijke
wijze (Baron-Cohen, 2007b; Golan e.a.,
2006). De DVD Mind Reading (www.jkp.com/mindreading)
toont acteurs die gezichtsuitdrukkingen laten zien zodat
mensen met autisme op de computer zelfstandig kunnen
leren emoties te herkennen. In dit programma worden
emoties op wetmatige en systematische wijze zichtbaar
(Golan e.a., 2006). De animatie “The Transporters” (www.
thetransporters.com) laat via menselijke gezichten op
voertuigen (treinen, trams) allerlei emoties zien, waarbij
zelfs nog jonge kinderen met autisme verleid worden om
naar de gezichten te kijken. Het belonende aspect van
de rijdende voertuigen werkt stimulerend. In dergelijke
methoden, die onderzocht zijn en tot een betere emotieherkenning
leiden, wordt de informatie afgestemd op de
leerstijl van de betrokkene.
Ook biedt de E-S theorie een verklaring voor het
beperkte vermogen tot generaliseren (Plaisted, O’Riordan,
& Baron-Cohen, 1998; Wing, 1997). Volgens de E-S theorie
is het logisch wanneer iemand probeert elk systeem als
uniek te beschouwen.
Iemand die goed is in systeemdenken scheidt zaken,
is een ‘splitter’ en geen ‘lumper’. Samenvoeging van
meerdere zaken kan leiden tot het missen van afzonderlijke
verschillen waarmee te voorspellen zou zijn hoe anders
Autisme: empathiseren versus systematiseren
deze zaken zich gedragen. Een voorbeeld uit de praktijk:
iemand leert een kind met autisme een taak in de ene
omgeving (bijvoorbeeld douchen in de thuissituatie),
maar vervolgens blijkt dat het kind dit weer opnieuw moet
leren in een andere omgeving (bijvoorbeeld douchen op
school). Bedenk hierbij dat wanneer het kind de situatie
als een systeem beschouwt, de unieke eigenschappen van
beide douchesituaties (bijvoorbeeld: de temperatuurfuncties,
of de stand en de hoogte van de douchekop) wellicht
meer opvallen dan hun gemeenschappelijke eigenschappen
(bijvoorbeeld dat je er bij allebei in moet stappen, de
douche aan moet zetten, deze weer uit moet zetten en er
weer uit moet gaan).
Tot slot vermindert de E-S theorie het stigma van ASS
en wordt de link gelegd met individuele verschillen zoals
wij die in de bevolking tegenkomen (tussen en binnen
de sexen), in plaats van deze verschillen categorisch als
afwijkend te beschouwen. Decennia lang waren veel
ouders bang voor de diagnose autisme, omdat er werd gesuggereerd
dat hun kind in biologisch opzicht anders dan
anderen zou zijn en het de basisvaardigheden voor contact
niet zou hebben. Men zag autisme als een ziekte van de
hersenen. De E-S theorie richt zich niet alleen op probleemgebieden
(empathie) maar ook op de sterke kanten
(systematisering) van mensen met een ASS, en beschouwt
autisme eerder als een afwijkende cognitieve manier van
doen op een continuüm van algemene verschillen, dan als
een op zich staande aandoening.
Een punt van kritiek op de E-S theorie is volgens
Baron-Cohen dat er nog weinig aantoonbare evidentie
voor gevonden is. Daarbij komt dat de E-S theorie wellicht
alleen toepasbaar is bij hoog functionerende mensen met
autisme of mensen met de stoornis van Asperger. Terwijl
hun obsessies (met computers of wiskunde bijvoorbeeld)
beschouwd kunnen worden als uitingen van een sterk
vermogen tot systeemdenken (Baron-Cohen, Wheelwright,
Stone, e.a., 1999), is het nog niet duidelijk of dit ook van
toepassing is op laag functionerende mensen met een ASS.
Het is dan ook een uitdaging om ook bij deze mensen het
empathisch vermogen en het vermogen tot systeemdenken
te onderzoeken. De oorspronkelijke ToM-tests waren
bedoeld voor mensen met autisme met een (beneden)
gemiddelde intelligentie. Maar zelfs bij iemand met
een laag IQ is empathie te testen, door bijvoorbeeld
gezichtsuitdrukkingen te laten beschrijven. Systematiseren
kan bij iemand met een laag IQ onderzocht worden door
te observeren of bij het zien van een voorwerp of plaatje
zich herhalende patronen (structuur) herkend worden.
Nonverbale methodes op dit vlak die bij normale jonge
kinderen gebruikt worden, zijn geschikt om vast te stellen

of niet-verbale kinderen met autisme met een laag IQ
onderscheid kunnen maken tussen twee soorten informatie
(met veel of weinig vaste patronen). Los van experimentele
methoden is veel van het gedrag van een kind met autisme
te begrijpen vanuit zijn sterke vermogen tot systematiseren.
In tabel 1 is te zien welke vormen van systematiseren
Baron-Cohen onderscheidt.
Tabel 1. Systeemdenken bij Klassiek Autisme en/of de stoornis van Asperger
De E-S Theorie in relatie tot andere theorieën
Net zoals bij de Zwakke Centrale Coherentie Theorie (Weak
Central Coherence Theory; Frith, 1989), gaat het bij de
E-S theorie om een andere cognitieve stijl (Happé, 1996).
Ook volgens deze theorie is er opvallend veel aandacht
voor details bij het waarnemen en het memoriseren.
Immers, wanneer men systematisch ordent moet men
aandacht schenken aan de allerkleinste details omdat
ieder klein onderdeel in een systeem een rol kan spelen
in het functioneren ervan. Bij autisme is de uitzonderlijke
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
aandacht voor details veelvuldig aangetoond (Jolliffe, &
Baron-Cohen, 2001; Mottron, Burack, Iarocci, e.a., 2003).
Het verschil tussen deze twee theorieën is het feit dat waar
de Zwakke Centrale Coherentie Theorie het oog voor detail
van mensen met een ASS beschouwt als een negatieve kant
(het overzicht missen), de E-S theorie dezelfde eigenschap
als een kwaliteit beschouwt, namelijk het kunnen doorgronden
van een systeem.
Sensorisch systematiseren Tikken op oppervlakten, zand door de vingers laten glijden.
Vaste eetpatronen.
Motorisch systematiseren Om de eigen as draaien, heen- en weer wiegen. Breipatronen
of tennis-technieken leren.
Verzamelingen systematiseren Bladeren of voetbalstickers sparen. Lijstjes maken, categoriseren.
Numeriek systematiseren Geobsedeerd zijn door kalenders of treintijden. Wiskundige
problemen oplossen.
Systematiseren van bewegingen Kijken naar draaiende wasmachines of voorwerpen laten
draaien. Analyseren of een gebeurtenis in een tijdscyclus te
plaatsen is.
Ruimtelijk systematiseren Geobsedeerd zijn door routes. Ontwikkelen van nieuwe
tekentechnieken.
Systematiseren van de omgeving Er op staan dat speelgoedsteentjes in een vaste volgorde
worden geplaatst. Er op staan dat niets in de omgeving wordt
verplaatst.
Systematiseren van sociale situaties Het eerste deel van een zin uitspreken en wachten tot iemand
deze af maakt. Er op staan altijd hetzelfde spel te spelen
wanneer een bepaald kind komt spelen.
Systematiseren van de natuur Steeds opnieuw vragen wat het vandaag voor weer zal zijn.
Leren van de Latijnse plantennamen en hun optimale groeicondities.
Mechanisch systematiseren Leren hoe de videorecorder te bedienen.
Fietsen maken.
Vocaal/auditief/verbaal systematiseren Geluiden echoën. Woorden en hun betekenis verzamelen.
Systematiseren van de volgorde van gebeurtenissen Dezelfde videoband steeds opnieuw bekijken. Danstechnieken
stap voor stap analyseren.
Systematiseren van muziek Hetzelfde melodietje steeds opnieuw spelen. De muzikale
structuur van een muziekstuk analyseren.
De theorie voorspelt dat mensen met autisme of met
de stoornis van Asperger zich altijd zullen verliezen in details
en nooit het systeem als één geheel kunnen begrijpen
(omdat dit een allesomvattend overzicht vraagt), terwijl de
E-S theorie voorspelt dat de persoon langzaam maar zeker
in staat zal zijn een goed begrip van het gehele systeem
te krijgen, omdat hij alle afzonderlijke variabelen van dat
systeem ziet en begrijpt. Getalenteerde wiskundigen met
de stoornis van Asperger, zoals Richard Borcherds, vormen
het bewijs dat deze mensen details kunnen integreren en
27

28
een systeem werkelijk kunnen doorgronden (Baron-Cohen,
2003).
De theorie betreffende het executief disfunctioneren
(ED theorie; Ozonoff, Pennington, & Rogers, 1991; Russell,
1997) heeft moeite te verklaren waarom mensen met
een ASS een goed begrip van een geheel systeem kunnen
hebben of waarom de obsessies bij deze mensen dikwijls
systemen betreffen. Wanneer een laag functionerend persoon
met klassiek autisme een stukje touw vlak voor zijn
ogen laat bewegen wordt dit door de ED theorie gezien
als een dwangmatige herhaling, veroorzaakt door een
neurologisch disfunctioneren. De E-S theorie ziet hetzelfde
gedrag als een signaal waarbij de persoon de beweging
van het touwtje tracht te doorgronden. Hij kan bijvoorbeeld
proberen het touwtje iedere keer op precies dezelfde
manier te laten bewegen. Of wanneer hij langdurig een
snelle opeenvolging van geluiden produceert, kan hij de
akoestische patronen ervan proberen te doorgronden en
plezier beleven aan het gegeven dat dit repetitief gedrag de
wereld voorspelbaar maakt.
Autisme werd oorspronkelijk beschreven als een stoornis
waarbij de weerstand tegen verandering en behoefte om
alles hetzelfde te laten (Kanner, 1943) op de voorgrond
stond - en juist hierin is het sterke vermogen tot
systematiseren terug te zien. Baron-Cohen stelt zich in dit
artikel de vraag of er überhaupt sprake is van een executief
disfunctioneren bij personen met een ASS. Maakt de E-S
theorie de ED theorie overbodig? Of anders uitgedrukt, kan
de E-S theorie de bevindingen van de ED theorie verklaren
Autisme: empathiseren versus systematiseren
betreffende bijvoorbeeld het persevereren bij de Wisconsin
Card Sorting test of bij het zwakke plannen bij de Tower
of London test (Ozonoff et al., 1991)? Een mogelijk
antwoord hierop is dat taken als bij de Wisconsin en de
Tower of London niet te maken hebben met executief disfunctioneren.
Zowel de zwakke centrale coherentie-theorie
als de E-S theorie kunnen namelijk de problemen bij de
Tower of London verklaren in termen van een overmatige
focus op details. En de E-S theorie kan ook de problemen
bij de Wisconsin verklaren vanuit de wens om door te gaan
met een systematiserende strategie. Op grond hiervan kan
gesteld worden dat prestaties op een ED-taak afhangt van
de strategie die wordt gebruikt. En een strategie op basis
van ofwel een zwakke centrale coherentie, ofwel een sterk
vermogen tot systeemdenken is niet te onderscheiden van
enig executief disfunctioneren.
Maar uit klinische observaties en uit hetgeen ouders
van kinderen met ASS rapporteren blijkt dat er dagelijks
problemen zijn op het gebied van plannen en organiseren.
Bijvoorbeeld: bij sommige mensen met de stoornis van
Asperger zijn hun slaapkamers een totale puinhoop en lukt
het hen niet hun schoolwerk op tijd af te krijgen. Echter,
een persoon met ASS die een rommelige slaapkamer heeft
maar die zich tegelijkertijd (systematisch) door de niveaus
van een computerspel heen werkt, doet precies wat een
sterke systematisering inhoudt: het zich concentreren op
een specifiek systeem (het computerspel), in een poging
dat systeem in zijn geheel te begrijpen, terwijl hij de op
dat moment niet ter zake doende informatie negeert (de
Vanuit de klinische praktijk is bekend dat wanneer een ouder
de rommelige kamer van zijn kind op wil ruimen, dit meestal
een woedeaanval uitlokt. Wat een buitenstaander als rommel
beschouwt is in feite een ingewikkeld, maar logisch geheel (of
systeem) voor de persoon met ASS.

ommelige slaapkamer).
Vanuit de klinische praktijk is bekend dat wanneer een
ouder de rommelige kamer van zijn kind op wil ruimen,
dit meestal een woedeaanval uitlokt. Wat een buitenstaander
als rommel beschouwt is in feite een ingewikkeld,
maar logisch geheel (of systeem) voor de persoon
met ASS. Binnen dit rommelig geheel heeft ieder klein
voorwerp zijn eigen, vaste plek. Zo is het kenmerkend dat
de persoon met ASS van ieder voorwerp de plaats weet,
waarmee de puinhoop voor hem een voorspelbaar systeem
is geworden. Verandering door een ouder kan een uiterst
onwelkome inbreuk betekenen vanwege een verstoring van
dit systeem.
Hiernaast is bekend dat veel kinderen met ASS niet
in staat zijn huiswerk op tijd af te krijgen, maar deze
problemen hoeven niet met een executief disfunctioneren
in verband te staan. Deze problemen kunnen ook verwacht
worden bij een zwakke centrale coherentie (het niet
in staat zijn het gehele werk te overzien omdat er een
sterkere focus op details is) of, vanuit de E-S theorie: het
onvermogen om informatie uit te sluiten omdat deze
misschien relevant zou kunnen zijn bij het begrijpen van
het hele systeem. Sterke systematisering wil alle informatie
als potentieel relevant zien, terwijl er intussen gezocht
wordt naar zich herhalende patronen. Een huiswerk- of
examenopgave die teveel details bevat (een door mensen
met ASS frequent gerapporteerd probleem) kan aanzetten
tot het behandelen van elk afzonderlijk detail als relevant,
waarbij men niet in staat is sommige informatie te
negeren. Het kan ook het gevolg zijn van een beperkte ToM
(niet weten hoe te beoordelen wat de lezer moet weten,
al weet of juist niet behoeft te weten). Het punt is dus dat
afwijkingen of beperkingen die toegeschreven worden aan
een executief disfunctioneren, meerdere oorzaken kunnen
hebben.
De uitbreiding van de E-S Theory: het extreem
mannelijk brein
De E-S theorie wordt door Baron-Cohen verder uitgebreid
naar een theorie betreffende het extreem mannelijk brein
(EMB) bij mensen met autisme (Baron-Cohen, 2002). Dit
omdat er bij de sexen duidelijke verschillen zijn tussen
het empathiseren (vrouwen scoren hoger op zulke tests)
en het systematisch ordenen ofwel systematiseren (mannen
scoren hoger op tests die dit meten). Daarom kan
autisme beschouwd worden als een extreme vorm van
het neurotypische mannelijk brein, een gezichtspunt dat
voor het eerst werd beschreven door de kinderarts Hans
Asperger (Asperger, 1944). Deze theorie betreft slechts
een uitbreiding van de E-S theorie omdat deze van twee
onafhankelijke dimensies uitgaat (waarbij E staat voor
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
empathie en S voor systeemdenken) die van persoon
tot persoon verschillen. Door deze verschillen in kaart
te brengen onderscheidt Baron-Cohen vijf verschillende
soorten “brein-types”:
- Type E ( E > S): mensen bij wie het empathisch vermogen
sterker ontwikkeld is dan hun vermogen tot
systematiseren;
- Type S (S > E): mensen bij wie systematiseren sterker
ontwikkeld is dan hun empathisch vermogen;
- Type B (S=E): mensen bij wie het empathisch vermogen
en het vermogen tot systeemdenken even sterk (of
zwak) is ontwikkeld (B betekent ‘in balans’)
- Extreem Type E (E>>S): mensen bij wie het empathisch
vermogen bovengemiddeld ontwikkeld is, maar die
problemen hebben met het systematiseren;
- Extreem Type S (S>>E): mensen bij wie het systematisch
ordenen bovengemiddeld is, maar die moeite
hebben met empathie.
Deze “brein-types” zijn beschreven op cognitief of psychometrisch
niveau, maar zij zouden moeten correleren met
structurele en functionele verschillen in de hersenen. In de
toekomst zou dit nader onderzocht moeten worden. Het
E-S model veronderstelt dat meer vrouwen het brein-type
E hebben, en meer mannen een brein-type S. Wanneer
mensen met een ASS een extreme vorm van het mannelijk
brein hebben is de verwachting dat zij vermoedelijk een
brein hebben van het Extreme Type S. Wanneer men
mensen uit de gewone bevolking onderzoekt op het gebied
van empathie of systematiseren (via de EQ en SQ) dan
passen de bevindingen goed in dit model. Meer mannen
(54%) hebben een Type S brein, meer vrouwen (44%)
hebben een Type E brein, en meer mensen met autisme of
met de stoornis van Asperger hebben een extreme vorm
van het mannelijk brein (Goldenfeld, Baron-Cohen, &
Wheelwright, 2005). Iemands geslacht voorspelt dus in
sterke mate welk “brein-type” men heeft, terwijl dit bij
mensen met ASS niet het geval is. Volgens de statistieken
hebben zowel mannen als vrouwen met ASS meer kans om
een extreem Type S brein te ontwikkelen. Instrumenten die
beide dimensies kunnen meten zullen ons wellicht helpen
met het vinden van de discrepantie tussen E en S die ervoor
zorgt dat iemand een autismespectrumstoornis ontwikkelt.
Naast de verschillen in het EQ en het SQ is er ander
bewijs voor de E-S theorie gevonden. Bij testen waar
het invoelend vermogen onderzocht wordt, zoals de
“faux pas”-test (waarbij het kind moet herkennen wanneer
iemand een kwetsende opmerking maakt), laten
neurotypische meisjes betere resultaten zien dan jongens,
en kinderen met een ASS laten slechtere resultaten dan
29

30
jongens (Baron-Cohen, O’Riordan, Jones, et al., 1999). Op
de ‘reading the mind in the eyes’-test scoren vrouwen in
het algemeen hoger dan mannen, en mensen met een ASS
scoren lager dan (neurotypische) mannen (Baron-Cohen,
Jolliffe, Mortimore, et al., 1997).
Bij testen waar de detailgerichtheid onderzocht wordt,
zoals de “embedded-figure”-test waarbij een bepaalde
vorm zo snel mogelijk herkend moet worden, scoren
mannen hoger dan vrouwen en zijn personen met een
ASS hier sneller in dan neurotypische mannen (Jolliffe, &
Baron-Cohen, 1997).
Recent heeft ook neurologisch onderzoek aanwijzingen
geboden voor ondersteuning van de theorie van het
“extreem mannelijk brein” (Baron-Cohen, Knickmeyer,
e.a., 2005). Bepaalde gebieden in de hersenen die bij
mannen gemiddeld kleiner zijn dan bij vrouwen (zoals de
anterieure cingulate cortex, de superieure temporale gyrus,
de prefrontale cortex en de thalamus) blijken nog kleiner
te zijn bij mensen met autisme dan bij neurotypische
mannen. Dit in tegenstelling tot de delen van de hersenen
die bij mannen groter zijn dan bij vrouwen (inclusief
de amygdala, het cerebellum, hersenvolume en schedelomtrek);
deze gebieden of afmetingen zijn zelfs groter bij
mensen met autisme dan bij de gemiddelde man. Dus het
mannelijk brein is gemiddeld groter dan het vrouwelijke,
en mensen met autisme hebben zelfs grotere breinen dan
neurotypische mannen.
Niet alle onderzoeken bevestigen deze bevindingen maar
nader onderzoek is van belang. Het is ook belangrijk om
te kijken naar de neurobiologische mechanismen die aan
deze “hypermannelijkheid” ten grondslag zouden kunnen
liggen. Te denken valt hierbij aan het foetale testosterongehalte
(Auyeung et al., 2009).
Samengevat: de EMB theorie is relatief nieuw en
kan belangrijk zijn om te begrijpen waarom meer mannen
dan vrouwen autisme of de stoornis van Asperger hebben.
Baron-Cohen pleit er voor dat deze theorie nader onderzocht
wordt, ook door te zoeken naar materiaal dat het
tegendeel bewijst. De EMB theorie is een uitbreiding van
de E-S theorie omdat deze niet alleen de sociale en communicatieve
tekorten bij personen met een ASS verklaart,
maar tevens het onregelmatige cognitieve profiel, het
herhaalgedrag, de ‘eilandjes van begaafdheid’, de specifieke
vaardigheden en de ongewone, beperkte interesses.
Omdat afwijkingen in het empathisch vermogen bij veel
(psychiatrische) stoornissen voorkomen, zal toekomstig
onderzoek ook gericht moeten zijn op de vraag of het
samengaan van een lage E en een (boven)gemiddelde S
inderdaad specifiek is voor personen met een ASS. Om
deze hypothese te onderzoeken zouden mensen met een
obsessief-compulsieve stoornis (OCD) en schizofrene
Autisme: empathiseren versus systematiseren
patiënten klinische controlegroepen kunnen vormen. Bij
OCD is rigiditeit aan de orde, maar dit kan meer het gevolg
zijn van angst dan van een voorkeur voor het zoeken naar
vaste patronen en systemen. Bij schizofrene personen is
sprake van problemen in het empathisch vermogen, maar
het sterke systeemdenken wordt bij hen niet als zodanig
herkend.
Implicaties van de E-S Theorie: de autistische mens
op zoek naar ‘waarheid’
Aan het eind van dit artikel gaat Baron-Cohen in op
de implicaties van bovengenoemde bevindingen in de
dagelijkse praktijk.
Het doel van systematiseren is het zoeken naar en het
voorspellen van wetmatigheden. De E-S theorie kan een
verklaring bieden voor het feit waarom mensen met ASS
een voorkeur hebben voor systemen die op wetmatige
of voorspelbare wijze veranderen. Tevens waarom zij in
de war raken bij systemen die minder wetmatig zijn, en
waarom zij een weerstand tegen veranderingen hebben.
Wanneer ‘waarheid’ wordt beschouwd als wetmatige
patronen in data, kan men volgens de E-S theorie, mensen
met ASS beschouwen als mensen met een sterke drang om
de waarheid te ontdekken. De term ‘waarheid’ gebruikt
Baron-Cohen hier in de zin van nauwkeurig, betrouwbaar,
consistent, of wetmatigheid en patronen in data. Wanneer
een wiel ronddraait zijn er consistente en wetmatige
patronen te ontdekken. Soms zal een bepaald patroon
100% voorspelbaar zijn (de verjaardag van deze persoon
valt altijd op 4 april), soms zal sprake zijn van een relatief
hoge mate van voorspelbaarheid (in Engeland bloeien de
narcissen meestal in de tweede week van maart). Systematiseren
wordt gebruikt om wetmatige patronen in feiten of
informatie te herkennen.
Er is een wijdverbreide overtuiging dat het autistische
brein extreem ingesteld is op systematiseren; het is de
ultieme ‘patronendetector’ en de ‘waarheidsdetector’
(Baron-Cohen, 2006). Bij een hoogfunctionerend persoon
met een ASS kan het zoeken van zulke patronen wetenschappelijke
waarheden over de werkelijkheid opleveren.
Wat vroeger in enigszins negatieve zin werd beschouwd als
een ‘obsessie’ kan positiever gelabeld worden als een ‘sterke
en gerichte interesse’ die kan leiden tot het uitblinken op
een bepaald gebied.
Hoewel systematiseren kan leiden tot waarheden in de
vorm van wetmatigheden, is dit alleen mogelijk op die
gebieden waar daar daadwerkelijk sprake van is. Een van
de redenen waarom mensen met een ASS (beschouwd
als hypersysteemdenkers) worstelen met empathie en
minder geïnteresseerd zijn in zaken als fictie, ‘doen alsof’
en misleiding, is dat deze niet ‘waarheidsbestendig’ zijn.

Op het gebied van de emoties kan gesteld worden dat
deze ook niet wetmatig zijn. Mensen kunnen emoties op
verschillende wijzen uiten, en een emotie kan bovendien
soms uiterlijk niet waarneembaar zijn. Ondoorzichtigheid
leidt tot verwarring.
De uitspraak “Mary gelooft dat John een affaire heeft
met zijn collega” is waar of kloppend wanneer Mary dit
gelooft, los van het feit of John werkelijk een affaire met
zijn collega heeft.
Tijdens ‘mindreading’ moeten we tegelijkertijd bedenken
wat de waarheid is (John heeft geen affaire) èn ons verplaatsen
in het perspectief van de ander en diens (mogelijk
foute) overtuiging (Mary gelooft dat John wel een affaire
heeft). Empathie is onmogelijk zonder te kunnen spelen
met de feitelijkheid en zonder deze zelfs ter discussie te
stellen.
Vanuit dit oogpunt kan het zijn dat E en S geen werkelijk
onafhankelijke dimensies zijn; mogelijk is dat een van
de redenen waarom mensen met ASS moeite hebben met
empathie. Empathische vaardigheden kunnen immers niet
gemakkelijk worden gesystematiseerd. Mogelijk bestaat
er enige wisselwerking tussen E en S, zodat de sterke
kant bij de ene dimensie aanwezig is, en de zwakke bij
de andere. Bij deze zienswijze is de enige dimensie die
wellicht aan ASS ten grondslag de mate waarin iemand bij
het verwerken van informatie om kan gaan met niveaus
van onwetmatigheden. Baron-Cohen pleit voor nader
onderzoek op dit vlak.
Conclusies
Simon Baron-Cohen stelt dat de ‘mindblindness’-theorie
nuttig is gebleken als een cognitieve verklaring voor het
gedrag van mensen met een autismespectrumstoornis. De
waarde ervan is echter beperkt gebleven tot de verklaring
van de gedragskenmerken op sociaal en communicatief
gebied en gaat voorbij aan de andere bij autisme
voorkomende gedragskenmerken, zoals herhaalgedrag,
beperkte interessegebieden en detailgerichtheid. Ook
worden de dikwijls voorkomende problemen in de
afstemming van een reactie op de gemoedstoestand van de
ander niet met deze theorie verklaard. De theorie betreffende
empathiseren versus systematiseren is meer passend
gebleken in het begrijpen van àlle gedragskenmerken die
bij mensen met een ASS naar voren kunnen komen. Deze
laatste theorie blijkt ook beter toepasbaar dan de Zwakke
Centrale Coherentie-theorie of de theorie betreffende het
Executief Disfunctioneren. Tenslotte, zo stelt Baron-Cohen,
raakt de werking van de hersenen bij empathie steeds
meer bekend en hij pleit voor onderzoek hiernaar tijdens
systematiseren.
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Referenties
Asperger, H. (1944). Die “Autistischen Psychopathen”
im Kindesalter. Archiv fur Psychiatrie und Nervenkrankheiten,
117, 76–136.
Auyeung, B., Baron-Cohen, S., Ashwin, E., et al. (2009).
Fetal testosterone and autistic traits. Br. J. Psychol.,100,
1–22.
Baron-Cohen, S. (1987). Autism and symbolic play. Br. J.
Dev. Psychol., 5, 139–148.
Baron-Cohen, S. (1992). Out of sight or out of mind:
another look at deception in autism. J. Child. Psychol.
Psychiatry, 33, 1141–1155.
Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindness: An Essay on Autism
and Theory of Mind. Boston: MIT Press/Bradford Books.
Baron-Cohen, S. (2002). The extreme male brain theory
of autism. Trends Cog. Sci., 6, 248–254.
Baron-Cohen, S. (2003). The Essential Difference: Men, Women
and the Extreme Male Brain. London: Penguin.
Baron-Cohen, S. (2006). The hyper-systemizing,
assortative mating theory of autism. Progress in
Neuropsychopharm. Biol. Psychiatry, 30, 865–872.
Baron-Cohen, S. (2007a). I cannot tell a lie. In Character,
3, 52–59.
Baron-Cohen, S. (2007b). Transported into a world of
emotion. The Psychologist, 20, 76–77.
Baron-Cohen, S. (2008b). Theories of the autistic mind.
The Psychologist, 21, 112–116.
Baron-Cohen, S., Golan, O., Wheelwright, S., et al.
(2004). Mindreading: The Interactive Guide to Emotions.
London: Jessica Kingsley Limited.
Baron-Cohen, S., Jolliffe, T., Mortimore, C., et al. (1997).
Another advanced test of theory of mind: evidence
from very high functioning adults with autism or
Asperger Syndrome. J. Child Psychol. Psychiatry, 38,
813–822.
Baron-Cohen, S., Knickmeyer, R., & Belmonte, M. K.
(2005). Sex differences in the brain: implications
for explaining autism. Science, 310, 819–823.
Baron-Cohen, S., Leslie, A. M., & Frith, U. (1985). Does
the autistic child have a ‘theory of mind’? Cognition,
21, 37–46.
Baron-Cohen, S., Leslie, A. M., & Frith, U. (1986).
Mechanical, behavioural and Intentional understanding
of picture stories in autistic children. Br. J. Dev.
Psychol., 4, 113–125.
Baron-Cohen, S., O’Riordan, M., Jones, R., et al. (1999).
A new test of social sensitivity: Detection of faux
pas in normal children and children with Asperger
syndrome. J. Autism Dev. Dis., 29, 407–418.
Baron-Cohen, S., Richler, J., Bisarya, D., et al. (2003).
The Systemising Quotient (SQ): An investigation of
31

32
adults with Asperger Syndrome or high functioning
autism and normal sex differences. Phil. Trans. Royal
Soc., 358, 361–374.
Baron-Cohen, S., Riviere, A., Cross, P., et al. (1996).
Reading the mind in the face: a cross-cultural and
developmental study. Visual Cognition, 3, 39–59.
Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Hill, J., et al. (2001).
The ‘Reading the Mind in the eyes’ test revised
version: A study with normal adults, and adults with
Asperger syndrome or high-functioning autism. J.
Child Psychol. Psychiatry, 42, 241–252.
Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Scahill, V., et al.
(2001). Are intuitive physics and intuitive psychology
independent? J. Dev. Learning Dis., 5, 47–78.
Baron-Cohen, S.,Wheelwright, S., Stone, V., et al.
(1999). A mathematician, a physicist, and a computer
scientist with Asperger Syndrome: performance
on folk psychology and folk physics test. Neurocase,
5, 475–483.
Castelli, F., Frith, C., Happe, F., et al. (2002). Autism,
Asperger syndrome and brain mechanisms for the
attribution of mental states to animated shapes.
Brain, 125, 1839–1849.
Corcoran, R., & Frith, C. (1997). Conversational conduct
and the symptoms of schizophrenia. Cog. Neuropsychiatry,
1, 305–318.
Davis, M. H. (1994). Empathy: A social psychological approach.
Boulder, CO: Westview Press.
Dodge, K. A. (1993). Social-cognitive mechanisms in
the development of conduct disorder and depression.
Ann. Rev. Psychol., 44, 559–584.
Fonagy, P. (1989). On tolerating mental states: theory of
mind in borderline personality. Bull. Anna Freud Centre,
12, 91–115.
Frith,U. (1989). Autism: Explaining the Enigma. Oxford:
Basil Blackwell.
Frith, U., & Frith, C. (2003). Development and Neurophysiology
of mentalizing. Phil. Trans. Royal Soc., 358,
459–473.
Golan, O., Baron-Cohen, S., Hill, J. J., et al (2006). The
‘Reading the Mind in Films’ Task: complex emotion
recognition in adults with and without autism
spectrum conditions. Soc. Neurosci., 1, 111–123.
Golan, O., Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., et al.
(2006). Systemising empathy: teaching adults with
Asperger Syndrome to recognise complex emotions
using interactive multi-media. Dev. Psychopathology,
18, 589–615.
Goldenfeld, N., Baron-Cohen, S., & Wheelwright, S.
(2005). Empathizing and systemizing in males,
females and autism. Clin. Neuropsychiatry, 2, 338–345.
Grandin, T. (1996). Thinking in Pictures. Vancouver, WA:
Vintage Books.
Happe, F. (1996). Autism. London: UCL Press.
Jolliffe, T., & Baron-Cohen, S. (1997). Are people with
autism or Asperger’s Syndrome faster than normal
on the Embedded Figures Task? J. Child Psychol.
Psychiatry, 38, 527–534.
Jolliffe, T., & Baron-Cohen, S. (2001). A test of central
coherence theory: can adults with high functioning
autism or Asperger Syndrome integrate fragments of
an object. Cog. Neuropsychiatry, 6, 193–216.
Kanner, L. (1943). Autistic disturbance of affective
contact. Nervous Child, 2, 217–250.
Mottron,L., Burack, J.A., Iarocci,G., et al. (2003). Locally
orientated perception with intact global processing
Annals of the New York Academy of Sciences among
adolescents with high-functioning autism: evidence
from multiple paradigms. J. Child Psychol. Psychiatry,
44, 904–913.
Ozonoff, S., Pennington, B., & Rogers, S. (1991).
Executive function deficits in high-functioning
autistic children: relationship to theory of mind. J.
Child Psychol. Psychiatry, 32, 1081–1106.
Perner, J., Frith,U., Leslie,A.M., et al. (1989). Exploration
of the autistic child’s theory of mind: knowledge,
belief, and communication. Child Dev., 60, 689–700.
Plaisted, K., O’Riordan, M., & Baron-Cohen, S. (1998).
Enhanced visual search for a conjunctive target in
autism: A research note. J. Child Psychol. Psychiatry, 39,
777–783.
Scaife, M., & Bruner, J. (1975). The capacity for joint
visual attention in the infant. Nature, 253, 265–266.
Shah, A., & Frith, U. (1983). An islet of ability in
autism: a research note. J. Child Psychol. Psychiatry, 24,
613–620.
Shah, A., & Frith, U. (1993). Why do autistic individuals
show superior performance on the block design
test? J. Child Psychol. Psychiatry, 34, 1351–1364.
Sodian, B., & Frith, U. (1992). Deception and sabotage
in autistic, retarded, and normal children. J. Child
Psychol. Psychiatry, 33, 591–606.
Wimmer, H., & Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs:
Representation and constraining function of wrong
beliefs in young children’s understanding of deception.
Cognition, 13, 103–128.
Wing, L. (1997). The Autistic Spectrum. Oxford, UK:
Pergamon.
Noot redactie:
De EQ-test en de SQ- test zijn te vinden op www.autismresearchcentre.com/tests

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme | Theorie en praktijk.
Het tijdschrift is online te vinden op www.wta.nu.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in 2013.