'potenblokken' op het Kiel te Antwerpen (pdf - 2,67 Mb) - Vlaamse ...

uurschilderingen in de geor
de trappenzaal ontwierp
werking die de verticaliteit
e ervaring oproept. Voor de
urschildering uit met kleurwerden
later overschilderd
en verf.
’t Half Rondje. Zoniet
je en gaat u langs de
langs het voetpaadje naar
an de bejaardenwoningen.
ng van garage nr. 1 – evennt),
komt schuin rechts
van uw wandeling, in zicht.
n, de sociale huisvestingswerpen
Averechts vzw
ontdekkingstocht langs
u was. Zij wensen u nog
Koen Raeymaekers in Ruimte 7:
BLOK D4/D5
139 APP
ntrale
werpen
RENAAT BRAEM
1910-2010
‘Op het Kiel zullen
hart en aders
zichtbaar functioneren.’
een wandeling langsheen
de ‘potenblokken’
op het Kiel te Antwerpen

WIE WAS RENAAT BRAEM?
Renaat Antoon Braem werd op 29 augustus
1910 in Antwerpen geboren en overleed in
Essen op 31 januari 2001. Hij was erg veelzijdig:
architect, stedenbouwkundige, hoogleraar,
beeldhouwer, schilder en schrijver. Zijn ontwerpen en gerealiseerde
projecten blijven zijn ideologische standpunten en visie op de moderne
maatschappij nog altijd weerspiegelen. Voor hem stonden architectuur
en stedenbouw in dienst van de hervorming van de samenleving. Hij
beschouwde licht, lucht, zon, groen, ruimte, veiligheid, speelruimte
voor de jeugd, wandelruimte voor de ouderen en schoonheid voor allen
als rechten van de mens. Met die visie sloot hij nauw aan bij zijn leermeester
en voorbeeld Le Corbusier en diens CIAM (Congrès Internationaux
d’Architecture Moderne) gedachtengoed. De oude stad belichaamde voor
Braem de opgelegde beperkingen van de maatschappij, opgebouwd rond
kerk, stadhuis en productiecentra, bepaald door geld en macht, gedicteerd
door materiële belangen en beknot door geestelijke luiheid. Het
verleden beïnvloedde zo ook volgende generaties. Door de organisatie van
het leefmilieu ter bevrijding van de mens, wilde hij het verleden onschadelijk
maken en de geest op de toekomst richten.
DE CONTEXT
Het gevecht om de ‘kleine man’
Na Wereldoorlog II kampte Antwerpen met een nijpend woningtekort. De
V-bommen hadden 13% van het woningbestand in puin gelegd, 8% van de
bevolking woonde in krotten en 20% in overbevolkte of ongezond verklaarde
huizen. De stad Antwerpen had vóór de oorlog uitgestrekte gronden gekocht
aan de stadsrand, op het Kiel en de Luchtbal. De sociaal-democraten die
na de oorlog aan de macht kwamen, besloten deze terreinen ter beschikking
te stellen van de drie grote woningbouwmaatschappijen. Die moesten
met grootschalige goedkope huisvesting de stadsvlucht van de kleine belastingbetaler
indijken. Al deze operaties bezorgden het Kiel en de Luchtbal
de reputatie van sociaal woongebied bij uitstek. Vooral het Kiel, met zijn
meer dan 4.000 sociale woningen, zit ver boven het Antwerpse gemiddelde
(dat trouwens zélf ver boven het Vlaamse gemiddelde zit).
Dat men in deze beide gebieden zowel hoog- als laagbouw vindt, heeft te
maken met het typisch Belgische compromisprincipe. Vermits de stad in
die periode geregeerd werd door een mix van katholieken en socialisten,
kreeg ‘elk wat wils’. De katholieken, die hamerden op het belang van het
gezin als hoeksteen van een christelijke samenleving, gingen als vanzelfsprekend
voor aparte eengezinswoningen en laagbouw. Het ‘samenklitten’
van arbeidersmassa’s in geconcentreerde hoogbouw bracht volgens hen
niets dan sociale destabilisatie. (Een visie die overigens kracht bijgezet
werd door de wet De Taeye (1948) die, in het kader van het ‘deproletariseren’
van de arbeidersklasse, het kopen en bouwen van ‘kleine landeigendommen’
stimuleerde en uiteindelijk verantwoordelijk werd voor
het volbouwen van België). De socialisten en communisten, die de ontvoogding
van de arbeidersklasse vooropstelden, vonden dan weer hun
gading in collectieve hoogbouw zoals die door de CIAM gepromoot werd.
Die links-modernistische trend werd geruggesteund door de wet Brunfaut
(1949), die overheidsinbreng voorzag in het huurbeleid van groepswoningbouw
en in de aanleg van publieke buitenruimten rond wooncomplexen.
Overigens hield de anti-klerikale linkerzijde er even aandoenlijke socioarchitecturale
denkbeelden op na als de katholieke overzijde: de verwachting
hier was dat de plaatselijke clerus door de collectieve woontorens ontmoedigd
zou worden om nog langer onverwacht bij parochianen ‘binnen te
springen’ en zodoende zijn greep op de hoogbouwbewoners zou verliezen.
In die arena van politieke en
maatschappij ‘Huisvesting A
800 sociale woningen op he
rood getinte Braem werd ve
sche (Victor Maeremans) en e
zoals wel vaker gebeurde, tr
denkwerk naar zich toe en
lega’s over.
Licht, lucht, ruimte: b
Met dit
kans om
inzichten
spraak va
– in prak
ken ‘Uni
voorbeel
woonblok
en 120
lagere bl
gen en 56 appartementen),
bejaardenwoningen en een b
Hoewel volgens het plan v
elkaar en haaks op de hoofd
aantal ‘bezonningsstudies’ v
zig-zag inplanting op de prop
duwzone van een ander en g
en een maximale lichtinval.
Een ande
lers waa
begane g
geïnspire
ideologis
toe – p
Wie nu tu
getroffen door het weelderi
torens bijna verdrinkt. Een
hoogbouw steeds in een uitg
nis om ‘ademruimte’ zou late
inpalmen van die ruimte vo
allerhande geplande collect
bouwheer meestal om budge
architecten van dit soort wo
reputatie zou bezorgen.
Huisje weltevree? Of
De arbeidersmassa naar haar
dige taak worden, zoveel wa
dan ook de nodige ‘overgan
in deze blokken duplexwoni
dat hij in dit grootschalig ge
privégevoel wordt nog verst
die zijn enkel bereikbaar via
woning heeft dus een echte
Wat deze blokken echter we
waarop Braem in alle nutsvo
pelt. Zo worden leidingen nie
buitenkant, in glazen bekisti

?
n Braem werd op 29 augustus
erpen geboren en overleed in
nuari 2001. Hij was erg veelzij-
, stedenbouwkundige, hoogle-
Zijn ontwerpen en gerealiseerde
punten en visie op de moderne
Voor hem stonden architectuur
rming van de samenleving. Hij
ruimte, veiligheid, speelruimte
deren en schoonheid voor allen
loot hij nauw aan bij zijn leerns
CIAM (Congrès Internationaux
De oude stad belichaamde voor
maatschappij, opgebouwd rond
ald door geld en macht, gedict
door geestelijke luiheid. Het
eraties. Door de organisatie van
, wilde hij het verleden onscharichten.
’
t een nijpend woningtekort. De
stand in puin gelegd, 8% van de
bevolkte of ongezond verklaarde
log uitgestrekte gronden gekocht
tbal. De sociaal-democraten die
oten deze terreinen ter beschikuwmaatschappijen.
Die moesten
stadsvlucht van de kleine belaszorgden
het Kiel en de Luchtbal
itstek. Vooral het Kiel, met zijn
oven het Antwerpse gemiddelde
gemiddelde zit).
og- als laagbouw vindt, heeft te
misprincipe. Vermits de stad in
van katholieken en socialisten,
hamerden op het belang van het
samenleving, gingen als vanzelfen
laagbouw. Het ‘samenklitten’
hoogbouw bracht volgens hen
ie die overigens kracht bijgezet
n het kader van het ‘deproletaen
en bouwen van ‘kleine landijk
verantwoordelijk werd voor
n en communisten, die de ontstelden,
vonden dan weer hun
door de CIAM gepromoot werd.
ggesteund door de wet Brunfaut
et huurbeleid van groepswoningnruimten
rond wooncomplexen.
jde er even aandoenlijke socioatholieke
overzijde: de verwachr
de collectieve woontorens ontacht
bij parochianen ‘binnen te
ogbouwbewoners zou verliezen.
In die arena van politieke en ideologische krachtmetingen vertrouwde de
maatschappij ‘Huisvesting Antwerpen’ in 1949 haar bouwopdracht voor
800 sociale woningen op het Kiel toe aan ‘coming man’ Braem. De felrood
getinte Braem werd verplicht samen te werken met een socialistische
(Victor Maeremans) en een katholieke (Hendrik Maes) architect. Maar
zoals wel vaker gebeurde, trok de charismatische Braem het conceptuele
denkwerk naar zich toe en liet hij de concrete uitwerking aan zijn collega’s
over.
Licht, lucht, ruimte: bouwen volgens de CIAM principes
Met dit bouwproject kreeg Braem voor het eerst de
kans om op grote schaal Le Corbusiers erfenis en de
inzichten verworven door CIAM – waar hij op voorspraak
van Le Corbusier sinds 1937 deel van uitmaakte
– in praktijk om te zetten. Le Corbusiers veelbesproken
‘Unité d’Habitation’ diende daarbij als lichtend
voorbeeld. Hij ontwierp een ensemble van drie hoge
woonblokken (blokken A, B, C, van elk 12 verdiepingen
en 120 appartementen), een zigzag reeks van zes
lagere blokken (de D-blokken, van elk acht verdiepingen
en 56 appartementen), een halve maan van laagbouw met veertig
bejaardenwoningen en een buurtcentrum.
Hoewel volgens het plan van aanleg de blokken allemaal parallel aan
elkaar en haaks op de hoofdbaan dienden te staan, kwam Braem na een
aantal ‘bezonningsstudies’ voor het merendeel van de blokken met een
zig-zag inplanting op de proppen. Daardoor ligt geen enkel blok in de schaduwzone
van een ander en genieten alle inwoners van een weids uitzicht
en een maximale lichtinval.
Een ander klassiek ‘Corbusiaans’ element zijn de pijlers
waarop alle blokken op rusten, zodat men op
begane grond een vrije doorgang heeft. Bij de links
geïnspireerde Braem heeft die ingreep een diepere,
ideologische reden: de grond behoort de gemeenschap
toe – privébezit is hier dus niet op zijn plaats.
Wie nu tussen de Kielse blokken wandelt, wordt vooral
getroffen door het weelderige groen dat de rechtlijnigheid van de woontorens
bijna verdrinkt. Een typisch CIAM-concept, dat geconcentreerde
hoogbouw steeds in een uitgestrekte groenzone plaatste. Die bekommernis
om ‘ademruimte’ zou later regelmatig gedwarsboomd worden door het
inpalmen van die ruimte voor ongeplande aanvullingen. Idem dito voor
allerhande geplande collectieve voorzieningen, die naderhand door de
bouwheer meestal om budgettaire redenen werden geschrapt. Hetgeen de
architecten van dit soort woonblokken later onterecht een ‘onmenselijke’
reputatie zou bezorgen.
Huisje weltevree? Of een ‘machine à habiter’?
De arbeidersmassa naar haar ‘bevrijde’ toekomst leiden zou geen eenvoudige
taak worden, zoveel was wel duidelijk. Braem voorzag in zijn concept
dan ook de nodige ‘overgangsfasen’. Zo zijn de meeste appartementen
in deze blokken duplexwoningen. De bewoner krijgt daardoor het gevoel
dat hij in dit grootschalig geheel toch over een eigen ‘huis’ beschikt. Dat
privégevoel wordt nog versterkt door de toegang tot de appartementen:
die zijn enkel bereikbaar via buitengalerijen die langs de gevel lopen. Elke
woning heeft dus een echte ‘voordeur’.
Wat deze blokken echter werkelijk uniek maakt, is de ingenieuze manier
waarop Braem in alle nutsvoorzieningen esthetiek aan functionaliteit koppelt.
Zo worden leidingen niet weggemoffeld, maar tentoongesteld aan de
buitenkant, in glazen bekistingen. Binnen handbereik van het onderhouds-
personeel. Elke functie (wat
haar eigen kleur. Hetgeen hem
in de diezelfde periode uit d
‘Op het kiel (sic) zullen hart e
Zelfs in dit woonproject voor
sfeervolle, esthetische ingrep
sculpturen aan de ingangen,
gante wenteltrap rond het ce
tot in de hall van een van de
inkomhallen eveneens de gre
tussen binnen en buiten doo
breken, imposante sculptura
brievenbussen en nog een r
andere verrassende details.
De talrijke buitenlandse st
denbouwkundige delegaties d
later het Kiel bezoeken sta
versteld: zoiets zou bij h
financieel ondenkbaar zijn. D
reden waarom Braem zijn co
cept én budget hier wél hee
kunnen doordrukken, is dat d
geen enkele case hadden wa
wist wat een sociaal woonbou
ten.
In 1950 wordt de eerste stee
bewoners nemen hun intrek in
geren lauwtjes. Maar daar sto
storm voor de blokken. Getuig
met een aantal ontwerpers on
ken inricht en die op twee m
kunstenaars en intellectuelen
de rij: wonen op het nieuwe K
Braem in de 21 ste eeuw
Een halve eeuw later is dat en
langs deze blokken wandelt,
over architectuur als bevrijd
niet aan enige naïviteit leed.
geschetste historische contex
voor arbeiders en lagere bedie
en lucht, elektriciteit, warm s
koelkast ongehoord. Op dat g
tot ‘een betere wereld’. En d
de hoge bezettingsgraad van
Na een halve eeuw waren de
gend aan renovatie toe. De to
pen, die nu deel uitmaakt va
besloot het hele complex in
kertijd aan te passen aan de
werken zijn al een aantal ja
eindpunt. Tijdens deze groo
en bouwheer zoveel mogelijk
visie van Braem én tegelijker
ken. Binnenkort zijn Braems
eeuw.
Met deze informatie in het ac
en langsheen de Kielse woonb

chtmetingen vertrouwde de
9 haar bouwopdracht voor
ming man’ Braem. De felwerken
met een socialistindrik
Maes) architect. Maar
che Braem het conceptuele
te uitwerking aan zijn col-
s de CIAM principes
g Braem voor het eerst de
e Corbusiers erfenis en de
CIAM – waar hij op voords
1937 deel van uitmaakte
. Le Corbusiers veelbesprodiende
daarbij als lichtend
en ensemble van drie hoge
, C, van elk 12 verdiepingen
een zigzag reeks van zes
en, van elk acht verdiepinvan
laagbouw met veertig
kken allemaal parallel aan
staan, kwam Braem na een
el van de blokken met een
geen enkel blok in de schaners
van een weids uitzicht
siaans’ element zijn de pijop
rusten, zodat men op
oorgang heeft. Bij de links
t die ingreep een diepere,
nd behoort de gemeenschap
dus niet op zijn plaats.
kken wandelt, wordt vooral
chtlijnigheid van de wooncept,
dat geconcentreerde
e plaatste. Die bekommerarsboomd
worden door het
nvullingen. Idem dito voor
n, die naderhand door de
rden geschrapt. Hetgeen de
terecht een ‘onmenselijke’
à habiter’?
st leiden zou geen eenvouaem
voorzag in zijn concept
de meeste appartementen
krijgt daardoor het gevoel
n eigen ‘huis’ beschikt. Dat
ang tot de appartementen:
ie langs de gevel lopen. Elke
kt, is de ingenieuze manier
tiek aan functionaliteit kopmaar
tentoongesteld aan de
bereik van het onderhouds-
personeel. Elke functie (water, verwarming, elektriciteit) krijgt daarbij
haar eigen kleur. Hetgeen hem in het tijdschrift Bouwen & Wonen – dat hij
in de diezelfde periode uit de grond stampte – ook trots doet besluiten:
‘Op het kiel (sic) zullen hart en aders zichtbaar functioneren.’
Zelfs in dit woonproject voor ‘de kleine man’ zorgt Braem voor allerhande
sfeervolle, esthetische ingrepen – zoals het gebruik van primaire kleuren,
sculpturen aan de ingangen, een conciërgewoning die zich met een elegante
wenteltrap rond het centrale stookhuis kronkelt, een plonsbad dat
tot in de hall van een van de blokken doordringt, plantenbakken die in de
inkomhallen eveneens de grens
tussen binnen en buiten doorbreken,
imposante sculpturale
brievenbussen en nog een rist
andere verrassende details.
De talrijke buitenlandse stedenbouwkundige
delegaties die
later het Kiel bezoeken staan
versteld: zoiets zou bij hen
financieel ondenkbaar zijn. De
reden waarom Braem zijn concept
én budget hier wél heeft
kunnen doordrukken, is dat de verantwoordelijke financiers toendertijd
geen enkele case hadden waarmee ze dit konden vergelijken. Niemand
wist wat een sociaal woonbouwproject van dergelijke omvang moest kosten.
In 1950 wordt de eerste steen gelegd en in 1957 is alles klaar. De eerste
bewoners nemen hun intrek in 1954. De pers en katholiek Vlaanderen reageren
lauwtjes. Maar daar stoort het grote publiek zich niet aan: het loopt
storm voor de blokken. Getuige de modelappartementen die Braem samen
met een aantal ontwerpers onder de titel ‘Het nieuwe wonen’ in drie blokken
inricht en die op twee maanden tijd 50.000 bezoekers lokken. Ook
kunstenaars en intellectuelen staan hier in de jaren 1960 voor een stek in
de rij: wonen op het nieuwe Kiel wordt even ‘bon ton’.
Braem in de 21 ste eeuw: de ‘tand des tijds’?
Een halve eeuw later is dat enthousiasme enigszins bekoeld. Wie vandaag
langs deze blokken wandelt, kan zich de vraag stellen of Braems droom
over architectuur als bevrijdingsinstrument voor de onderdrukte mens
niet aan enige naïviteit leed. Die vraag dient natuurlijk in de hierboven
geschetste historische context gesteld te worden. Vijftig jaar geleden was
voor arbeiders en lagere bedienden een betaalbaar appartement met licht
en lucht, elektriciteit, warm stromend water, sanitair, verwarming en een
koelkast ongehoord. Op dat gebied heeft Braem wel degelijk bijgedragen
tot ‘een betere wereld’. En de blokken blijven duidelijk populair: getuige
de hoge bezettingsgraad van de woningen.
Na een halve eeuw waren de verouderde blokken op het Kiel echter dringend
aan renovatie toe. De toenmalige eigenaar SHM Huisvesting Antwerpen,
die nu deel uitmaakt van de SHM Woonhaven, de huidige eigenaar,
besloot het hele complex in een aantal fases te restaureren en tegelijkertijd
aan te passen aan de actuele vereisten inzake wooncomfort. De
werken zijn al een aantal jaren aan de gang en naderen nu stilaan hun
eindpunt. Tijdens deze grootschalige operatie trachten de architecten
en bouwheer zoveel mogelijk rekening te houden met de oorspronkelijke
visie van Braem én tegelijkertijd aan een verantwoorde kostprijs te werken.
Binnenkort zijn Braems ‘potenblokken’ dus klaar voor een volgende
eeuw.
Met deze informatie in het achterhoofd kan u nu aan uw wandeling onder
en langsheen de Kielse woonblokken beginnen.
DE WANDELING
1 Infopunt De Zaan
U begint bij het Infopunt De Zaan,
zaken ‘voor de waren van eerste n
een apotheker), in het hart van h
naar het museumappartement.
U draait linksaf, richting Aloïs D
Larock-straat over. Aan uw linke
rechterkant een klein grasplein
gerenoveerde blok D2/D3.
Let ondertussen op het groen aan
tussen de terrassen in verschillend
kanten en groen voor de schaduw
eigen dynamiek: bij het voorbijwa
van kleur veranderen.
U wandelt verder tot aan het ve
inkomhal binnen.
Een aantal details springen bij het
gewekte, primaire kleuren, de de
metrische vloerpatroon en de brie
de stelruimtes voor fietsen en ki
De verdiepingen zijn toegankelijk
harmonica verweven zijn en voor
zorgen. Zij zorgen voor een scheid
tiestromen. Historische knipoog:
– die zich op zijn beurt liet inspire
van het Loire-kasteel van Chambo
Indien u het museumapparteme
lift naar de zesde verdieping. V
u aan het appartement nr. 25.

ing, elektriciteit) krijgt daarbij
schrift Bouwen & Wonen – dat hij
mpte – ook trots doet besluiten:
htbaar functioneren.’
man’ zorgt Braem voor allerhande
het gebruik van primaire kleuren,
rgewoning die zich met een elekhuis
kronkelt, een plonsbad dat
ordringt, plantenbakken die in de
oordelijke financiers toendertijd
dit konden vergelijken. Niemand
an dergelijke omvang moest kos-
n in 1957 is alles klaar. De eerste
pers en katholiek Vlaanderen reate
publiek zich niet aan: het loopt
lappartementen die Braem samen
l ‘Het nieuwe wonen’ in drie blokjd
50.000 bezoekers lokken. Ook
in de jaren 1960 voor een stek in
even ‘bon ton’.
d des tijds’?
e enigszins bekoeld. Wie vandaag
e vraag stellen of Braems droom
ent voor de onderdrukte mens
dient natuurlijk in de hierboven
worden. Vijftig jaar geleden was
betaalbaar appartement met licht
ater, sanitair, verwarming en een
t Braem wel degelijk bijgedragen
lijven duidelijk populair: getuige
n.
blokken op het Kiel echter drineigenaar
SHM Huisvesting Antwer-
Woonhaven, de huidige eigenaar,
l fases te restaureren en tegelijereisten
inzake wooncomfort. De
gang en naderen nu stilaan hun
operatie trachten de architecten
e houden met de oorspronkelijke
n verantwoorde kostprijs te werken’
dus klaar voor een volgende
kan u nu aan uw wandeling onder
innen.
DE WANDELING
1 Infopunt De Zaan
U begint bij het Infopunt De Zaan, waar oorspronkelijk een aantal handelszaken
‘voor de waren van eerste noodzakelijkheid’ gevestigd waren (o.a.
een apotheker), in het hart van het woongebied. Van hieruit wandelt u
naar het museumappartement.
U draait linksaf, richting Aloïs De Laetstraat. U steekt de Evert
Larock-straat over. Aan uw linkerkant passeert u blok D1, aan uw
rechterkant een klein graspleintje. U komt dan voorbij het volledig
gerenoveerde blok D2/D3.
Let ondertussen op het groen aan de inkompartij en op de scheidingen
tussen de terrassen in verschillende kleuren – met heldergeel voor de zonkanten
en groen voor de schaduwkanten. Daardoor krijgt het blok een
eigen dynamiek: bij het voorbijwandelen ziet men de gevel als het ware
van kleur veranderen.
U wandelt verder tot aan het verst gelegen blok D4/D5. Hier gaat u de
inkomhal binnen.
Een aantal details springen bij het binnenkomen meteen in het oog: de opgewekte,
primaire kleuren, de deurbellen en parlofoons, het mooie geometrische
vloerpatroon en de brievenbussen in teakhout. Bekijk ook even
de stelruimtes voor fietsen en kinderwagens (waarschijnlijk origineel).
De verdiepingen zijn toegankelijk via twee kruisende trappen die als een
harmonica verweven zijn en voor een sterk visueel accent in de ruimte
zorgen. Zij zorgen voor een scheiding van de op- en neergaande circulatiestromen.
Historische knipoog: Braem haalde het idee bij Le Corbusier
– die zich op zijn beurt liet inspireren door de bekende dubbele draaitrap
van het Loire-kasteel van Chambord…
Indien u het museumappartement wenst te bezoeken, neemt u hier de
lift naar de zesde verdieping. Via de gaanderij aan de linkerkant komt
u aan het appartement nr. 25.
2 Het museumappartem
Bij de renovatiewerken beslo
hoogstnoodzakelijke werken
volledig mogelijk in haar ori
werd volledig in functie van
De keuken is nog steeds uitg
Het weidse, onbelemmerde
het appartement geniet is e
tot de CIAM-filosofie. Die be
timale bezonning, lucht, gro

spronkelijk een aantal handelselijkheid’
gevestigd waren (o.a.
ngebied. Van hieruit wandelt u
traat. U steekt de Evert
asseert u blok D1, aan uw
omt dan voorbij het volledig
ompartij en op de scheidingen
n – met heldergeel voor de zon-
. Daardoor krijgt het blok een
ziet men de gevel als het ware
gen blok D4/D5. Hier gaat u de
omen meteen in het oog: de open
parlofoons, het mooie geoen
in teakhout. Bekijk ook even
gens (waarschijnlijk origineel).
e kruisende trappen die als een
rk visueel accent in de ruimte
de op- en neergaande circulaaalde
het idee bij Le Corbusier
r de bekende dubbele draaitrap
t te bezoeken, neemt u hier de
anderij aan de linkerkant komt
2 Het museumappartement
Bij de renovatiewerken besloot de bouwheer in één appartement enkel de
hoogstnoodzakelijke werken uit te voeren en voor de rest de woning zo
volledig mogelijk in haar originele staat te herstellen. Ook het meubilair
werd volledig in functie van het oorspronkelijke opleveringsjaar gekozen.
De keuken is nog steeds uitgerust met de originele Poncet meubelen.
Het weidse, onbelemmerde uitzicht dat men langs beide kanten vanuit
het appartement geniet is een typisch kenmerk dat men kan terugleiden
tot de CIAM-filosofie. Die besteedde bijzonder veel aandacht aan een optimale
bezonning, lucht, groen en ruimte.
Eenmaal buiten, bemerkt u va
allemaal uit duplex-woningen
gevoel bezorgen. De woningen
spiegeld tegenover elkaar: bo
een slaapkamer, zodat de ako
de losstaande liftkokers garan
zorgen voor een krachtig kleur
Kleur was een belangrijke con
terugkeren naar de lift ook aa
schema voor deuren, ramen e
Bij het verlaten van het app
de Aloïs De Laetstraat in. N
u rechtsaf en wandelt u ond
blok.
Deze gebouwen staan op enor
tenblokken’, die de Antwerps
Deze Corbusiaanse, ideologis
‘open’ gevoel tussen de rela
doorgang voor voetgangers en
Ook de groepering van de D2
rechtstreeks terug te brengen
bezonning: door deze opstellin
zone van een ander blok.
Let ook op de nutsleidingen d
toongesteld worden in een gla
afvoerwater, blauw voor koud
voor elke onderhoudswerker.
Op het einde van het poten
u verder op het voetpad lan
U wandelt voorbij blok D1,
wandelt voorbij blok DE (m
eerste noodzakelijkheid’) t
Daar vindt u een monument
door twee betonnen kariati

één appartement enkel de
voor de rest de woning zo
rstellen. Ook het meubilair
e opleveringsjaar gekozen.
nele Poncet meubelen.
langs beide kanten vanuit
rk dat men kan terugleiden
veel aandacht aan een op-
Eenmaal buiten, bemerkt u vanop de gaanderij dat deze D-blokken haast
allemaal uit duplex-woningen bestaan, die de bewoner een ‘eigen huis’
gevoel bezorgen. De woningen op de verschillende verdiepingen liggen gespiegeld
tegenover elkaar: boven en onder elk living-gedeelte ligt telkens
een slaapkamer, zodat de akoestische isolatiekosten beperkt bleven. Ook
de losstaande liftkokers garanderen een optimale akoestische isolatie en
zorgen voor een krachtig kleur- en lijnenspel dat beide blokken verbindt.
Kleur was een belangrijke constante in Braems oeuvre. Dat merkt u bij het
terugkeren naar de lift ook aan het gevarieerde en consequente kleurenschema
voor deuren, ramen en wanden.
Bij het verlaten van het appartementsgebouw slaat u terug rechtsaf,
de Aloïs De Laetstraat in. Net voorbij de ingang van blok D2/D3 slaat
u rechtsaf en wandelt u onder de linkervleugel van dat appartementsblok.
Deze gebouwen staan op enorme betonnen pilotis. Vandaar de naam ‘potenblokken’,
die de Antwerpse bevolking aan Braems wooncomplex gaf.
Deze Corbusiaanse, ideologisch geïnspireerde ingreep zorgt voor een
‘open’ gevoel tussen de relatief hoge bouwvolumes, een ongehinderde
doorgang voor voetgangers en een vrij uitzicht op de groene omgeving.
Ook de groepering van de D2/D3 en D4/D5 blokken in twee V-vormen is
rechtstreeks terug te brengen tot de CIAM bekommernis om een optimale
bezonning: door deze opstelling staat geen enkel blok binnen de schaduwzone
van een ander blok.
Let ook op de nutsleidingen die over de gehele lengte nadrukkelijk tentoongesteld
worden in een glazen koker. Rood voor warm water, geel voor
afvoerwater, blauw voor koud water, groen voor elektriciteit. Een paradijs
voor elke onderhoudswerker.
Op het einde van het potenblok slaat u via het paadje linksaf en gaat
u verder op het voetpad langsheen de Emiel Vloorstraat.
U wandelt voorbij blok D1, steekt de Evert Larockstraat over en
wandelt voorbij blok DE (met de leegstaande handelsruimten ‘voor de
eerste noodzakelijkheid’) tot aan blok A.
Daar vindt u een monumentale ingang, met een luifel ondersteund
door twee betonnen kariatiden.

3 Ingang en inkomhal blok A
Luifel met
kariatiden van
Mark Macken
Bij de ingang van elk
woonblok werd een
beeldhouwwerk voorzien,
dat dient ‘te
herinneren aan het
sociale doel van het
hele opzet: te ijveren
voor een gelukkiger
gezin, basiscel van
een schoner gemeenschap’.
De beeldhouwwerken
verspreid over
het woongebied werden aangeduid door de beheerraad van de bouwheer.
Voor het A-blok krijgt de bevriende kunstenaar Mark Macken (1913-1977)
op aandringen van Braem de opdracht toegewezen. De gestileerde kariatiden
stellen links een vader met kind en rechts een moeder met kind voor
en symboliseren het gezins- en gemeenschapsgevoel dat in het woonblok
moet heersen. Met hun vrije hand ondersteunen de twee figuren de abacus
van de luifel. Zij verwijzen hiermee naar de steunfunctie die hun antieke
Griekse voorlopers vervulden.
U gaat de inkomhal binnen. Indien de voordeur op slot is, kan u ook
via de tegenoverliggende achterdeur naar binnen.
Plafondschilderingen
Voor de inkomhallen van blokken A, B en C ontwierp Braem telkens een
verschillend patroon van contrasterende kleurvlakken – meestal in primaire
kleuren – en motieven met een sterk optische werking, dat wanden
en plafond volledig moest bedekken. Het uitbundige kleurgebruik moest
op deze cruciale ontmoetingsplaatsen blijheid en dynamiek uitstralen.
Uiteindelijk werd enkel het plafond van blok A in kleur uitgevoerd. De
schildering verdween voor enkele decennia onder vele lagen witte verf,
tot ze tijdens de recente renovatiewerken in haar schitterende oorspronkelijke
kleuren werd hersteld.
Let in de inkomhal ook op de geïntegreerde plantenvakken, die de groene
omgeving letterlijk binnenbrachten.
U verlaat blok A via de achteruitgang en vervolgt de wandeling naar
rechts, onder het gebouw door.
Onmiddellijk rechts ziet u achter glas de technische ruimte waarin alle
leidingen van het gebouw uitkomen.
Een wandelpaadje leidt u langsheen de voormalige ‘directeurswoning’
en de verwarmingscentrale.
4 ‘Directeurswoning’ en
Vanuit deze centrale vertrok
lende woonblokken. De hele
warm water voorzien. De m
oorspronkelijk was de begla
stallaties, volgens een duide
tentoongesteld werden.
Woonhaven Antwerpen wil
we functie geven, die de
in ere houdt. In het kader
strijd rond deze nieuwe i
tionale inzendingen werde
sie en ontwerp verder m
werden voorgesteld op de
1910-2010’ in deSingel in
De stookplaats opent van 06
tijdelijke tentoonsteling ‘Mo
U wandelt verder, langs e
Hier bevonden zich oorspro
Braem ontworpen werd, en
doorliep en zo de natuur to
strengde hygiënenormen kon
het speelpleintje verdween
van het woongebied.
Wat verder vindt u aan de
beeldengroep ‘Hoger Op’ ui
1968). Ook hier sijpelt Braem
de meester zelf nogal scham
plaatste drie figuren opeen
begreep al rap dat het de dr
In blok B neemt u de rech

Luifel met
kariatiden van
Mark Macken
Bij de ingang van elk
woonblok werd een
beeldhouwwerk voorzien,
dat dient ‘te
herinneren aan het
sociale doel van het
hele opzet: te ijveren
voor een gelukkiger
gezin, basiscel van
een schoner gemeenschap’.
De beeldhouwwerken
verspreid over
de beheerraad van de bouwheer.
tenaar Mark Macken (1913-1977)
egewezen. De gestileerde kariatirechts
een moeder met kind voor
chapsgevoel dat in het woonblok
teunen de twee figuren de abacus
r de steunfunctie die hun antieke
voordeur op slot is, kan u ook
aar binnen.
n C ontwierp Braem telkens een
e kleurvlakken – meestal in prirk
optische werking, dat wanden
t uitbundige kleurgebruik moest
blijheid en dynamiek uitstralen.
n blok A in kleur uitgevoerd. De
nia onder vele lagen witte verf,
n in haar schitterende oorspron-
de plantenvakken, die de groene
en vervolgt de wandeling naar
e technische ruimte waarin alle
e voormalige ‘directeurswoning’
4 ‘Directeurswoning’ en verwarmingscentrale
Dit leegstaande gebouw, dat
gekend staat als de ‘directeurswoning’
maar in feite als
woning voor de chef-stoker
van de verwarmingsinstallatie
dienstdeed, huisvestte tot
voor kort de dienst Patrimonium
van Woonhaven Antwerpen.
Het valt vooral op door
zijn sierlijke vormgeving – let
op de mooie wenteltrap en afgeschuinde
vlakken – en assertief
kleurgebruik (blauwe geglazuurde
gevelstenen en
enkele rode accenten).
In de aanpalende stookplaats,
die nu dienst doet als werkplaats
voor de groendiensten,
stond de ‘wijkverwarming’.
Vanuit deze centrale vertrokken de verwarmingsleidingen van de verschillende
woonblokken. De hele wijk werd van hieruit dus verwarmd en van
warm water voorzien. De matte glaspanelen zijn een latere toevoeging;
oorspronkelijk was de beglazing transparant, waardoor de technische installaties,
volgens een duidelijke ‘machine-esthetiek’, als in een display
tentoongesteld werden.
Woonhaven Antwerpen wil deze gebouwen in de toekomst een nieuwe
functie geven, die de architectuurhistorische waarde van de site
in ere houdt. In het kader van het Braem-jaar werd een ideeënwedstrijd
rond deze nieuwe invulling georganiseerd. Uit de 37 internationale
inzendingen werden 5 laureaten geselecteerd die hun visie
en ontwerp verder mochten uitwerken. De resultaten daarvan
werden voorgesteld op de architectuurtentoonstelling ‘Renaat Braem
1910-2010’ in deSingel in Antwerpen (01.10.2010 tot 09.01.2011).
De stookplaats opent van 06 tot 28.11.2010 eveneens de deuren voor de
tijdelijke tentoonsteling ‘Monument op poten: beelden van vroeger en nu’.
U wandelt verder, langs een pleintje omringd door banken.
Hier bevonden zich oorspronkelijk het speelpleintje, dat eveneens door
Braem ontworpen werd, en het plonsbad voor kinderen, dat tot in blok B
doorliep en zo de natuur tot binnen in het gebouw bracht. Door de verstrengde
hygiënenormen kon de waterpartij niet behouden worden. Ook
het speelpleintje verdween en kreeg een vervanging aan de buitenkant
van het woongebied.
Wat verder vindt u aan de rechterkant, naast de ingang van blok B, de
beeldengroep ‘Hoger Op’ uit 1958, een werk van Frans Claessens (1888-
1968). Ook hier sijpelt Braems gemeenschapsideologie weer door – hoewel
de meester zelf nogal schamper in zijn memoires opmerkte: ‘Claessens
plaatste drie figuren opeen - symbool voor de gemeenschap, maar men
begreep al rap dat het de drie architecten waren.’
In blok B neemt u de rechter liftkoker naar de elfde verdieping.
5 Blok B: zicht op de ge
Van hieruit geniet u van een
met zijn bestudeerde, CIAM-g
se skyline. (De eengezinswo
bejaardenwoningen ziet zijn
bouwproject te maken heeft
Waarop Braem antwoordde: ‘
Marseille moet men buitenh
nenhalen.’
Ook hier krijgen de bewoner
voordeur die uitgeeft op ee
losstaande buitengalerij vier
ten, is er van buiten uit gee
nieten van een maximale lic
de liftkokers, net als in de D-
– met alle plaatsbesparing en
Bij het verlaten van blok B
U wandelt op het groene b
paadje naar rechts. Dan sl
te volgen.

ngscentrale
Dit leegstaande gebouw, dat
gekend staat als de ‘directeurswoning’
maar in feite als
woning voor de chef-stoker
van de verwarmingsinstallatie
dienstdeed, huisvestte tot
voor kort de dienst Patrimonium
van Woonhaven Antwerpen.
Het valt vooral op door
zijn sierlijke vormgeving – let
op de mooie wenteltrap en afgeschuinde
vlakken – en assertief
kleurgebruik (blauwe geglazuurde
gevelstenen en
enkele rode accenten).
In de aanpalende stookplaats,
die nu dienst doet als werkplaats
voor de groendiensten,
stond de ‘wijkverwarming’.
mingsleidingen van de verschiln
hieruit dus verwarmd en van
en zijn een latere toevoeging;
nt, waardoor de technische ine-esthetiek’,
als in een display
en in de toekomst een nieustorische
waarde van de site
m-jaar werd een ideeënwedaniseerd.
Uit de 37 internan
geselecteerd die hun virken.
De resultaten daarvan
entoonstelling ‘Renaat Braem
(01.10.2010 tot 09.01.2011).
0 eveneens de deuren voor de
en: beelden van vroeger en nu’.
ringd door banken.
elpleintje, dat eveneens door
oor kinderen, dat tot in blok B
t gebouw bracht. Door de vertij
niet behouden worden. Ook
vervanging aan de buitenkant
aast de ingang van blok B, de
erk van Frans Claessens (1888psideologie
weer door – hoewel
emoires opmerkte: ‘Claessens
r de gemeenschap, maar men
waren.’
aar de elfde verdieping.
5 Blok B: zicht op de gehele wijk en Antwerpen
Van hieruit geniet u van een prachtig uitzicht over het hele woongebied,
met zijn bestudeerde, CIAM-geïnspireerde inplanting, en over de Antwerpse
skyline. (De eengezinswoningen die u achter de halve cirkel van de
bejaardenwoningen ziet zijn een privé-initiatief dat niets met Braems
bouwproject te maken heeft.)
Voor een maximale bezonning
werden de appartementen
overal ondiep gehouden
en hebben ze een ruime gevelbreedte.
Om die reden
veroordeelde leermeester Le
Corbusier Braems ontwerp,
toen dat werd voorgesteld op
het negende CIAM-congres
(1953). Hij vond dat zijn oudleerling
‘avait manqué le coche’.
Volgens hem moesten
de appartementen smal en
diep zijn – zoals hijzelf ze
voor zijn ‘unité d’habitation’
te Marseille had getekend.
Waarop Braem antwoordde: ‘Ik kon het daarmee niet eens zijn. De zon van
Marseille moet men buitenhouden, die van het Kiel zoveel mogelijk binnenhalen.’
Ook hier krijgen de bewoners het gevoel van een ‘eigen woning’, door de
voordeur die uitgeeft op een ‘buitenstraat’. Doordat het niveau van de
losstaande buitengalerij vier treden lager ligt dan dat van de appartementen,
is er van buiten uit geen inkijk mogelijk en blijven de bewoners genieten
van een maximale lichtinval en een weids uitzicht. Ook hier staan
de liftkokers, net als in de D-blokken, als aparte torens aan de buitenkant
– met alle plaatsbesparing en akoestische voordelen vandien.
Bij het verlaten van blok B zet u uw weg verder, naar rechts.
U wandelt op het groene binnenplein voorbij blok C en volgt het
paadje naar rechts. Dan slaat u linksaf om verder de Frans Hensstraat
te volgen.
6 Home Van Roy en ’t Hal
U kijkt nu tegen de achterkan
vervolgens aan ’t Half Rondje,
in het Home Van Roy. Het geh
staat, slingert zich op een vloe
binnenhof en een rij bestaande
plein hebben de woningen een
5
4
Emiel V

6 Home Van Roy en ’t Half Rondje
U kijkt nu tegen de achterkant van de bejaardenwoningen aan en komt
vervolgens aan ’t Half Rondje, het clubhuis voor senioren, dat gelegen is
in het Home Van Roy. Het gehele complex, dat uit twee bouwlagen bestaat,
slingert zich op een vloeiende manier rond een gemeenschappelijk
binnenhof en een rij bestaande woningen. Langs de kant van het centrale
plein hebben de woningen een terras.
5
4
Emiel Vloorstraat
BLOK A
120 APP
BLOK C 120 APP
3
BLOK DE 59 APP
GARAGE I
6
Evert Larockstraat
Alois De Laetstraat
Valerius De Saedeleerstraat
Frans Hensstraat
HOME VAN ROY
40 APP
Frans Hensstraat Rik Schaefelstraat
1
BLOK D1 69 APP
Net als bij de woonblokken voorzag Braem muurschilderingen in de gemeenschappelijke
ruimten van het complex. Voor de trappenzaal ontwierp
hij een geometrisch patroon met een optische werking die de verticaliteit
van de ruimte beklemtoont en een dynamische ervaring oproept. Voor de
gelagzaal van ’t Half Rondje werkte hij een muurschildering uit met kleurrijke
biomorfe motieven. Beide schilderingen werden later overschilderd
en zitten momenteel nog onder een aantal lagen verf.
Indien mogelijk, kan u een kijkje nemen in ’t Half Rondje. Zoniet
neemt u de ingang rechts naast ’t Half Rondje en gaat u langs de
achteruitgang naar buiten. Sla onmiddellijk langs het voetpaadje naar
links. U wandelt verder langs de voorzijde van de bejaardenwoningen.
Wanneer u de trappen afdaalt (met de ingang van garage nr. 1 – eveneens
door Braem gepland – aan uw linkerkant), komt schuin rechts
voor u het infopunt De Zaan, het eindpunt van uw wandeling, in zicht.
De Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen, de sociale huisvestingsmaatschappij
Woonhaven Antwerpen en Antwerpen Averechts vzw
danken u voor uw bezoek en hopen dat deze ontdekkingstocht langs
het werk van Renaat Braem verrijkend voor u was. Zij wensen u nog
een aangename dag.
Foto’s: Woonhaven / VIOE / Koen Raeymaekers
- De tekst van deze folder is gebaseerd op het artikel van Koen Raeymaekers in Ruimte 7:
‘De stoffelijke en geestelijke bevrijding van de mens’
- Dank aan Jo Braeken, conservator Braemhuis
Emiel Vloorstraat
BLOK D2/D3
139 APP
GARAGE II
Alois De Laetstraat
2
BLOK D4/D5
139 APP
1. Infopunt De Zaan
2. Het museumappartement
3. Ingang en inkomhal blok A
4. ‘Directeurswoning’ en verwarmingscentrale
5. Blok B: zicht op de gehele wijk en Antwerpen
6. Home Van Roy en ’t Half Rondje