Hofzaal - Markiezenhof

Wisselende bondgenootschappen
Hoge Brabantse adel in
Bergen op Zoom

Verdeel en heers
Heer Jan II van Glymes
Belangrijke posities
(Inter)nationaal politicus van formaat
De eerste markies van Berghen opten Zoom
Vroom en voornaam

0 10 km
SteeNBergeN gastel
Halsteren
Borgvliet
Wouw
BergeN Op ZOOm
Nispen
Woensdrecht Huijbergen
Ossendrecht
Zandvliet
Oudenbosch
Hoeven Hage
BreDA
etten ginneken
Zundert
Loenhout
Sprundel
Nadere verdeling van het vroegere land van Breda, 1458–1459
Heerlijkheid Bergen op Zoom
Heerlijkheid Breda
Heerlijkheid Steenbergen
Oosterhout
Hoofdplaats van een heerlijkheid
gilze
Chaam
Alphen
Baarle
Plaatsen, behorende onder de vroegere invloedssfeer
van het land van Breda

Verdeel en heers
gerard van Wezemaal
Hertog Jan I van Brabant beleent Gerard van
Wezemaal in 1287 met het westelijk deel van het
land van Breda met onder andere de heerlijkheden
Bergen op Zoom, Woensdrecht en Ossendrecht
en het dorp Wouw. Raso van Liedekerke krijgt de
heerlijkheid Breda in het oostelijk deel.
Beide heren delen het bestuur over een gebied met
Steenbergen, Oud Gastel, Oudenbosch en Hoeven.
Pas in 1458 wordt dit gebied definitief onderling
verdeeld.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen
Met de verwerving van
de heerlijkheid Bergen op
Zoom stijgt het aanzien
van Gerard van Wezemaal.
Hij maakt furore op het
slagveld en behoort al
gauw tot de hogere adel
van Brabant.

Tijdens de Van Boutersems ontwikkelt Bergen op
Zoom zich tot een belangrijk handelscentrum.
Hendrik I van Boutersem is getrouwd met de
achterkleindochter van Gerard van Wezemaal.
Hij verleent Bergen op Zoom in 1365 het Groot
Privilege waardoor de stad het recht verkrijgt
tweemaal per jaar een vrije jaarmarkt te houden.
Dit is de basis voor de latere economische bloei
van Bergen op Zoom.
Hendrik II komt na de verwoestende stadsbrand van
1397 Bergen op Zoom tegemoet door de Lakenhal en
de Wissel (geldwisselkantoor) over te dragen.
De exploitatie hiervan zorgt ervoor dat de stad tijdens
de jaarmarkten belangrijke inkomsten verwerft.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen
Verdeel en heers
Hendrik I en II van Boutersem
vervolg

Jan I van glymes
heer van Bergen op Zoom
? – † 1427
Jan II van glymes
1417 – † 1494
Jan III van glymes
1452 – † 1532
Antoon van glymes
sinds 1533 markies
1500 – † 1541
Jan IV van glymes
1528 – † 1567
Johanna van Boutersem
vrouwe van Bergen op Zoom
? – † 1430
margaretha de Saint-Simon
? – † 1465
Adriana van Brimeu
circa 1472 – † 1500
Jacqueline van Croy
circa 1500 – † circa 1550
maria van Lannoy
circa 1534 – † 1580
De familie Van Glymes stamt af van een bastaardzoon van hertog Jan II van Brabant.

Heer Jan II van Glymes
Bijgenaamd Jan metten Lippen (1417–1494)
Metten Lippen verwijst naar een vergroeiing aan de
mond en naar het grote aantal (bastaard)kinderen
van Jan II.
De hiernaast geciteerde strofe uit een Latijns gedicht
moet men niet te letterlijk nemen.
Jan II heeft vermoedelijk ‘slechts’ 34 kinderen,
waarvan 13 bij zijn wettige echtgenote, Margaretha
de Saint-Simon.
Ook het verhaal dat Jan II het ius primae noctis
heeft, het recht op de eerste huwelijksnacht van zijn
onderdanen, klinkt mooi maar berust op fictie.
Adellijk leven leven Wisselende bondgenootschappen
“Zie hier geschilderd met
dikke lip(pen) degene
die, doordat hij met zijn
lippen lippen liefkoosde,
de goden gelukkig hebben
gemaakt met tienmaal
een vijfde telg.”

vervolg
Heer Jan II van Glymes
Kundig onderhandelaar
In 1458 komt hij met de heer van Breda een
verdeling overeen van het land dat zij in
gemeenschappelijk beheer hebben. De gebieden
ten noorden van Gastel, Oudenbosch en Hoeven
worden toegevoegd aan de domeinen van
Jan II. Later koopt hij Borgvliet aan van heer
Jan van der Dilft en laat hij bij Halsteren nieuwe
polders aanleggen.
Jan II stimuleert de jaarmarkten. Met de
verworven rijkdom krijgen verschillende gebouwen
uitbreidingen of nieuwbouw zoals de
Sint-Gertrudiskerk en Het Markiezenhof.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen
Heer Jan II van Glymes
weet zijn grondgebied
flink uit te breiden. Onder
zijn bewind groeit Bergen
op Zoom uit tot een
belangrijke handelsstad.

vervolg
Heer Jan II van Glymes
Sterft als belangrijk man
Wanneer Jan II van Glymes (1417–1494) overlijdt
luiden de klokken dertig dagen lang. Bij zijn
baar worden acht missen en in de hofkapel 57
requiemmissen gelezen. Op zijn sterfdag krijgt elke
arme 1½ stuiver.
De vier zonen van Jan II van Glymes vervullen zowel
op bestuurlijk als op militair en religieus gebied
prestigieuze functies in de Nederlanden. Aan het
einde van de vijftiende eeuw is hun invloed het
grootst. In 1533 verheft keizer Karel V kleinzoon
Antoon tot markies.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

De broers knielen
in aanbidding,
samen met hun
patroonheiligen,
de heilige Henricus en
Johannes de Evangelist.
Hendrik draagt de
bisschopsmantel
met mijter en staf.
Jan draagt het harnas
met wapenrok.

Belangrijke posities
Hendrik en Jan van glymes, zonen van heer Jan II
Na een succesvolle carrière als geestelijke vervult
Hendrik sinds 1480 de functie van bisschop van
Kamerijk. Zijn secretaris is de jonge humanist
Desiderius Erasmus. Hendrik voltrekt het huwelijk
tussen Filips de Schone en Johanna van Aragon.
In 1493 wordt hij kanselier van de Orde van het
Gulden Vlies.
Jan III volgt in 1494 zijn vader op als heer van
Bergen op Zoom. De broers zijn vertrouwelingen
en raadsheren van de Bourgondische en later de
Habsburgse vorstenhuizen.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

Waarschijnlijk laat Jan III
(1452–1532) dit portret,
na het overlijden van zijn
vrouw Adriana, maken
voor een eventuele nieuwe
toekomstige echtgenote.
Hij is afgebeeld met
het ordeteken van het
Gulden Vlies en houdt een
bloemetje in zijn hand.

(Inter)nationaal
politicus van formaat
Heer Jan III van glymes, raadsheer van de keizer
Tijdens zijn leven is Jan III onder meer raadsheer
van Filips de Schone, keizer Maximiliaan, keizer
Karel V en van de regentessen Margaretha van
Oostenrijk en Maria van Hongarije.
‘Thuis’ zet hij de renovatie van het kasteel van
Wouw en de uitbreiding van Het Markiezenhof op
grootschalige wijze voort. Het Markiezenhof wordt
de manifestatie van zijn macht.
Was hij langer blijven leven dan was Jan III wellicht
door Karel V verheven tot markies. In 1533 komt
deze eer aan zijn zoon Antoon toe.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

vervolg
(Inter)nationaal
politicus van formaat
Heer Jan III van glymes, ridder van het gulden Vlies
De Orde van het Gulden Vlies is in 1430 opgericht
door Filips de Goede, hertog van Bourgondië.
Het lidmaatschap van deze exclusieve ridderorde is
een enorme eer.
Als vliesridder wil Jan III graag beschikken over
een kopie van het handschrift met de geschiedenis
van de Orde geschreven door Guillaume Fillastre
in 1473. Het origineel is gemaakt voor Karel de
Stoute. Onderaan de afbeelding (pagina links)
staat het wapen van Jan III. Hieruit blijkt dat hij de
opdrachtgever is. Het heeft hem vast een lieve
duit gekost.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen
In 1481 wordt Jan III
opgenomen in de
prestigieuze ridderorde van
het Gulden Vlies. Dit geeft
hem een geweldige status.

Karel V verheft Antoon
van Glymes, zoon van
Jan III, in 1533 tot markies.
Lang heeft Antoon niet
kunnen genieten van zijn
nieuwe status. Hij sterft op
41-jarige leeftijd.

De eerste markies van
Berghen opten Zoom
Antoon van glymes sterft jong
Zijn weduwe, Jacqueline van Croy, neemt na
het overlijden van haar man het bestuur van het
markiezaat op zich. Jacqueline ontpopt zich tot een
autoritair bestuurster. In 1549 ontvangt zij Filips II,
dan nog geen koning, in het kader van
zijn inhuldigingstocht door de lage landen.
In 1550 geeft zij het stokje over aan haar enige
zoon Jan IV. Ook zij mag niet lang van haar rust
genieten. Markiezin Jacqueline van Croy overlijdt
datzelfde jaar.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

Markies Jan IV (1528–1567)
valt postuum in ongenade
bij koning Filips II.
Het markiezaat wordt
geconfisqueerd.
De inboedels van zijn
huizen en kastelen worden
in Antwerpen geveild.

Vroom en voornaam
Jan IV van glymes valt in ongenade
Jan IV van Glymes is de tweede markies van
Bergen op Zoom. Hij wordt in 1560 stadhouder
van Henegouwen en gouverneur van Valenciennes,
Kamerijk en Binche. Net als zijn vriend
Willem van Oranje pleit hij voor verdraagzaamheid
op religieus gebied.
In 1566 reist Jan IV samen met de baron van
Montigny naar koning Filips II. Hij moet de koning
op de hoogte brengen van de toestand in de
Nederlanden. Vanwege de ‘beeldenstorm’ wordt
hem een vertrek uit Spanje verboden. Jan IV wordt
er ziek en overlijdt.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

vervolg
Vroom en voornaam
‘Ian de glimes / marquis van Bergen /
in Spanje gestorven / hier begraven’ (1528–1567)
‘Vrouwe maria / de Lannoy / marquisinne /
gestorve[n] sonder kinder’ (circa 1534–1580)
Adriaan van der Creke ontvangt 47 Carolusguldens
en 10 stuivers voor het vervaardigen van de
beeltenissen van Jan IV en zijn echtgenote Maria.
Het zijn kopieën van bestaande portretten en zijn
bedoeld voor de portrettengalerij van heren en
markiezen in het stadhuis van Bergen op Zoom.
Jan IV is afgebeeld in een harnas, met de keten
van de Orde van het Gulden Vlies, die hem in 1556
toelaat als lid.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

Maria draagt een gele
japon (tabbaard).
De overmantel (vlieger)
is voorzien van een hoog
opstaande kraag met
schouderrollen en is
versierd met boordsels
(passementen) en parels.
De ketting om haar hals
is een indrukwekkend
renaissancejuweel.

vervolg
Vroom en voornaam
markiezin maria van Lannoy-molenbeke (circa 1534–1580)
Bij wijze van gunst mag markiezin Maria, na de
confiscatie van het markiezaat door koning Filips II,
in Het Markiezenhof blijven wonen.
Haar huwelijk met Jan IV blijft kinderloos.
Met het overlijden van haar echtgenoot breekt
een turbulente periode aan. Jan IV wordt postuum
veroordeeld wegens majesteitsschennis en zijn
bezittingen vervallen aan de koning.
Maria heeft een grote belangstelling voor
godsdienstige literatuur. Haar bibliotheek bestaat
uit wel 155 boeken. Zij sterft in haar eigen kasteel
te Solre in Henegouwen.
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen

Verantwoording
Verantwoording objecten
Sterfbed Jan II
‘Jan van Glymes, bijgenaamd
“metten Lippen”, heer van Bergen
op Zoom, sterft ten jare 1494’
Gerard van Genk, 1869, olieverf
op doek
portret van Jan II van glymes
(1417–1494), heer van Bergen
op Zoom
Bartram Foucher, 1659 naar
een ouder voorbeeld, olieverf
op paneel
Oorkonde waarin Jan I, hertog van
Brabant, verklaart dat hij gerard
van Wezemaal beleent met de
helft van de heerlijkheid Breda,
en raso van Liedekerke met
de stad Breda en de daarbij
behorende leengoederen
22 juni 1287, facsimilé
Nationaal Archief Den Haag, Archief van de
Nassause Domeinraad
Bijeenkomst van het kapittel van
het gulden Vlies in 1473 met Karel
de Stoute op de troon. Onderin is
het wapen van Jan van Bergen (de
latere Jan III) te zien
Guillaume Fillastre, Histoire de la
Toison d’or
Nationalbibliothek Österreich, facsimilé
Oorkonde waarin Jan II van
glymes, heer van Bergen op
Zoom, en zijn zoon Jan van
Bergen, heer van Walhain, een
overeenkomst sluiten met Jan
van der Dilft, heer van Borgvliet,
inzake de overdracht van de
heerlijkheid Borgvliet aan de
heer van Bergen op Zoom
1 september 1481, facsimilé
Baret met een insigne van
keizer Karel V
Eerste helft 16de eeuw
Insigne: bruikleen A. van der Kallen
Baret; replica: Stichting Historische
Kostuums, Bergen op Zoom

munt van robert van Bergen
(1557–1564), zoon van markies
Antoon van glymes, bisschop
van Luik en heer van glymes
Zilver
munt van robert van Bergen
(1557–1564), zoon van markies
Antoon van glymes, bisschop
van Luik en heer van glymes
Zilver
munt van robert van Bergen
(1557–1564), zoon van markies
Antoon van glymes, bisschop
van Luik en heer van glymes
Brons
Daalder geslagen te Kamerijk
onder aartsbisschop maximiliaan
van Bergen, kleinzoon van Jan II
van glymes
1568, zilver
Adellijk leven Wisselende bondgenootschappen
Daalder geslagen te Kamerijk
onder aartsbisschop maximiliaan
van Bergen, kleinzoon van Jan II
van glymes
1570, zilver, op de voorzijde
de dubbele adelaar van de op
dat moment regerende keizer
Maximiliaan II van Habsburg
Hendrik en Jan III van glymes in
aanbidding
Onbekende Zuid-Nederlandse
kunstenaar, circa 1495,
olieverf op paneel
portret van Jan III van glymes
(1452–1532), heer van Bergen op
Zoom
Saskia Barkema, 2007, kopie naar
een verloren gegaan schilderij,
olieverf op paneel
portret van markies Jan IV van
glymes (1528–1567)
Vermoedelijk door Adriaan van
der Creke, 1651, olieverf op doek
Opschrift: ‘Ian de Glimes/ marquis
van Bergen/ in Spanje gestorven/ hier
begraven’

portret van markiezin maria van
Lannoy (circa 1534–1580)
Vermoedelijk door Adriaan van
der Creke, circa 1651, olieverf op
doek
Opschrift: ‘Vrouwe Maria/ de Lannoy/
marquisinne/ gestorve[n] sonder kinder’
Vlaamse kist
1580, eikenhout en ijzer
Verantwoording bladerboek
Slag bij Woeringen in 1288
Codex Manesse, circa 1305–1340
Universiteitsbibliotheek Heidelberg,
Cod.Pal.germ. 848, fol. 18
Kaartje van de nadere verdeling
van het vroegere land van Breda,
1458–1459
Ontwerp: Platvorm Amsterdam
naar voorbeeld van W.A. van Ham,
Macht en gezag in het Markiezaat,
Hilversum 2000, pag. 65
Oorkonde waarin Jan IV van
Nassau, heer van Breda, en Jan II
van glymes, heer van Bergen op
Zoom, hun gezamenlijk bestuurd
gebied onderling verdelen
28 april 1458
Het wapenschild van
Van Boutersem in een
gebrandschilderd raam in de
Hofzaal
Uitsnede van de stamboom
van de heren en markiezen van
Bergen op Zoom (1287–[1795])
Petrus Janssen, 1770

Het kasteel van Wouw,
detail uit de belegering van
Wouw, 1583
Frans Hogenberg, circa 1588,
gravure
Het wapen van Jan IV van
glymes in een gebrandschilderd
raam in de Hofzaal
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit
de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.
Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van
de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich
tot Het Markiezenhof te wenden.
© 2008 Het Markiezenhof Historisch Centrum
Ontwerp: Platvorm, Amsterdam
Adellijk leven leven Wisselende bondgenootschappen
Het wapen van Jacqueline van
Croy in een gebrandschilderd
raam in de Hofzaal