Sterrenkunde in de prehistorie De oudste wetenschap - Alles Over ...
Sterrenkunde in de prehistorie De oudste wetenschap - Alles Over ...
Sterrenkunde in de prehistorie De oudste wetenschap - Alles Over ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
HFDST 1 <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> sterrenkun<strong>de</strong><br />
12 sterrenkun<strong>de</strong> als <strong>wetenschap</strong> <strong>de</strong>el 1<br />
hfdst 1 <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> sterrenkun<strong>de</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>oudste</strong> <strong>wetenschap</strong><br />
<strong>Sterrenkun<strong>de</strong></strong> is <strong>de</strong> <strong>oudste</strong> <strong>wetenschap</strong> die er bestaat.<br />
Lang voordat er iets bekend was over scheikun<strong>de</strong>,<br />
biologie of <strong>de</strong>eltjesfysica bedreven mensen al sterrenkun<strong>de</strong>.<br />
Ze moesten wel: <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong> hemellichamen<br />
bepaal<strong>de</strong> hun dagelijks leven, en bij gebrek aan klokken en<br />
kalen<strong>de</strong>rs waren onze verre voorou<strong>de</strong>rs volledig aangewezen<br />
op <strong>de</strong> beweg<strong>in</strong>gen van zon, maan en sterren.<br />
Tegenwoordig kunnen we heel goed zon<strong>de</strong>r het heelal. Om<br />
topsporter, verpleegster of m<strong>in</strong>ister-presi<strong>de</strong>nt te wor<strong>de</strong>n,<br />
hoef je niets van sterrenkun<strong>de</strong> te weten. Astronomie – een<br />
an<strong>de</strong>r woord voor sterrenkun<strong>de</strong> – kent vrijwel geen directe<br />
praktische toepass<strong>in</strong>gen meer. Het is een fundamentele<br />
<strong>wetenschap</strong> gewor<strong>de</strong>n, beoefend door nieuwsgierige mensen<br />
die gewoon alles willen weten van <strong>de</strong> wereld waar<strong>in</strong> zij<br />
leven.<br />
Maar <strong>in</strong> <strong>de</strong> exacte <strong>wetenschap</strong> neemt sterrenkun<strong>de</strong> toch<br />
een bijzon<strong>de</strong>re plaats <strong>in</strong>. Natuurkundigen zijn gewend om<br />
proeven en experimenten te kunnen uitvoeren, maar <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> sterrenkun<strong>de</strong> ben je aangewezen op wat het heelal je<br />
voorschotelt en moet je vrijwel alles op afstand bestu<strong>de</strong>ren.<br />
Astronomen kunnen <strong>de</strong> oerknal niet tien keer herhalen; ze<br />
kunnen geen kijkje nemen <strong>in</strong> een zwart gat of een supernova<br />
laten ontploffen op het moment dat het hun uitkomt, en wie<br />
een totale zonsverduister<strong>in</strong>g wil bestu<strong>de</strong>ren, moet gewoon<br />
geduldig wachten tot <strong>de</strong> natuur er weer een aanbiedt.<br />
Misschien is <strong>de</strong> astronomie juist daardoor wel zo’n fasc<strong>in</strong>eren<strong>de</strong><br />
<strong>wetenschap</strong>. Als spitsvondige <strong>de</strong>tectives storten<br />
sterrenkundigen zich op elke flard bewijsmateriaal en zetten<br />
ze alles op alles om het heelal zijn geheimen te ontfutselen.<br />
<strong>De</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> sterrenkun<strong>de</strong> is dan ook een<br />
spannend relaas van naïeve dwal<strong>in</strong>gen en revolutionaire<br />
doorbraken. Aan die ontwikkel<strong>in</strong>g lijkt voorlopig geen e<strong>in</strong><strong>de</strong><br />
te komen. <strong>Sterrenkun<strong>de</strong></strong> mag <strong>de</strong><br />
<strong>oudste</strong> <strong>wetenschap</strong> zijn die er<br />
bestaat, maar het heelal is<br />
groten<strong>de</strong>els nog onontgonnen<br />
terre<strong>in</strong>.<br />
kosmische or<strong>de</strong> Onze tijdreken<strong>in</strong>g<br />
is gebaseerd op <strong>de</strong> sterrenhemel,<br />
zoals te zien is op dit vijftien<strong>de</strong>eeuwse<br />
kalen<strong>de</strong>rblad.<br />
heilige stenen Stonehenge <strong>in</strong> Zuid-Engeland werd on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re gebruikt als kalen<strong>de</strong>r en observatorium.<br />
<strong>Sterrenkun<strong>de</strong></strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>prehistorie</strong><br />
Hon<strong>de</strong>rdduizen<strong>de</strong>n jaren gele<strong>de</strong>n keken <strong>de</strong> verre<br />
voorou<strong>de</strong>rs van Homo sapiens op <strong>de</strong> Afrikaanse savanne<br />
al vol verwon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g naar <strong>de</strong> sterrenhemel. <strong>De</strong><br />
cont<strong>in</strong>ue afwissel<strong>in</strong>g van dag en nacht, <strong>de</strong> schijngestalten<br />
van <strong>de</strong> maan en <strong>de</strong> wissel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> seizoenen lagen voor <strong>de</strong><br />
eerste natuurvolkeren aan <strong>de</strong> basis van het bestaan. Geen<br />
won<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong> hemellichamen <strong>in</strong> vrijwel alle primitieve<br />
culturen nauw verbon<strong>de</strong>n waren aan <strong>de</strong> go<strong>de</strong>nwereld.<br />
<strong>De</strong> ont<strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> regelmaat <strong>in</strong> <strong>de</strong> beweg<strong>in</strong>gen van zon,<br />
maan en sterren kan beschouwd wor<strong>de</strong>n als <strong>de</strong> geboorte van<br />
<strong>de</strong> astronomie. <strong>De</strong> hemellichamen bo<strong>de</strong>n <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
om grip te krijgen op <strong>de</strong> tijd. Inkep<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> een 32.000 jaar<br />
oud dierenbot, gevon<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Frankrijk, vormen waarschijnlijk<br />
<strong>de</strong> <strong>oudste</strong> maankalen<strong>de</strong>r. Onaangekondig<strong>de</strong> hemelverschijnselen,<br />
zoals <strong>in</strong>drukwekken<strong>de</strong> zons- en maansverduister<strong>in</strong>gen,<br />
plotsel<strong>in</strong>g opduiken<strong>de</strong> kometen of ‘nieuwe’<br />
+ + + Samen met theologie is astronomie <strong>de</strong> <strong>oudste</strong> universitaire studie. + + + <strong>De</strong> Ch<strong>in</strong>ese Zhuanxu-kalen<strong>de</strong>r begon op 5 maart <strong>in</strong> het jaar 1953 v.Chr., toen zon, maan en planeten dicht bij elkaar aan <strong>de</strong> hemel ston<strong>de</strong>n. + + +<br />
sterren aan <strong>de</strong> hemel, verstoor<strong>de</strong>n die regelmaat en wer<strong>de</strong>n<br />
beschouwd als voorbo<strong>de</strong>n van onheil.<br />
Verreweg het beroemdste prehistorische sterrenkun<strong>de</strong>monument<br />
is Stonehenge, een grote kr<strong>in</strong>g van kolossale<br />
blokken bewerkt zandsteen <strong>in</strong> Zuid-Engeland. Hoewel over<br />
<strong>de</strong> oorspronkelijke functie van Stonehenge nog steeds wordt<br />
ge<strong>de</strong>batteerd, heeft het duizen<strong>de</strong>n jaren ou<strong>de</strong> bouwwerk<br />
zon<strong>de</strong>r twijfel dienst gedaan als kalen<strong>de</strong>r. Sommige sterrenkundigen<br />
<strong>de</strong>nken zelfs dat <strong>de</strong> neolithische bouwers <strong>in</strong> staat<br />
waren om met behulp van Stonehenge zons- en maansverduister<strong>in</strong>gen<br />
te voorspellen.<br />
Door <strong>de</strong> nauwe relatie tussen sterrenhemel en religie werd<br />
astronomie vroeger vooral door druï<strong>de</strong>n, zieners en priesters<br />
bedreven. Zo ontstond ook <strong>de</strong> astrologie: <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong><br />
hemellichamen zou <strong>de</strong> wil <strong>de</strong>r go<strong>de</strong>n verbeel<strong>de</strong>n en van<br />
<strong>in</strong>vloed zijn op gebeurtenissen op aar<strong>de</strong>. Zowel <strong>in</strong> het ou<strong>de</strong><br />
Ch<strong>in</strong>a en Egypte als <strong>in</strong> het Babylonische rijk vorm<strong>de</strong>n sterrenwichelarij<br />
en kalen<strong>de</strong>rreken<strong>in</strong>g <strong>de</strong> twee belangrijkste<br />
pijlers van <strong>de</strong> astronomie. Van echte <strong>wetenschap</strong> was nog<br />
geen sprake.<br />
eerste maankalen<strong>de</strong>r Inkep<strong>in</strong>gen op een prehistorisch<br />
dierenbot vormen <strong>de</strong> oudst beken<strong>de</strong> maankalen<strong>de</strong>r.<br />
13
centrale aar<strong>de</strong> Maan, zon en planeten draaien<br />
rond <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> <strong>in</strong> het geocentrisch wereldbeeld.<br />
14 sterrenkun<strong>de</strong> als <strong>wetenschap</strong> <strong>de</strong>el 1<br />
Kristallen sferen en hulpcirkels<br />
hfdst 1 <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> sterrenkun<strong>de</strong><br />
Een paar eeuwen voor het beg<strong>in</strong> van onze jaartell<strong>in</strong>g<br />
waren het Griekse wijsgeren die als eersten nadachten<br />
over afstan<strong>de</strong>n en afmet<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het heelal. Erg<br />
nauwkeurig waren die eerste bepal<strong>in</strong>gen nog niet: Aristarchus<br />
van Samos (ca. 310-230 v.Chr.) dacht bijvoorbeeld dat<br />
<strong>de</strong> zon op vijf miljoen kilometer afstand stond – drie procent<br />
van <strong>de</strong> werkelijke waar<strong>de</strong>. Wel wisten <strong>de</strong> Grieken al s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong><br />
tijd van Pythagoras (ca. 580-500 v.Chr.) dat <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> een bol<br />
is, en bepaal<strong>de</strong> Eratosthenes van Cyrene (276-194 v.Chr.) <strong>de</strong><br />
omtrek van die bol op 250.000 stadiën, vrijwel exact gelijk<br />
aan <strong>de</strong> werkelijke waar<strong>de</strong> van 40.000 kilometer.<br />
planeet<br />
epicykel<br />
aar<strong>de</strong><br />
schijnbare baan planeet<br />
<strong>de</strong>ferent<br />
lusvormige banen Met<br />
zijn epicykelmo<strong>de</strong>l kon<br />
Ptolemaeus <strong>de</strong> lusvormige<br />
beweg<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong><br />
planeten verklaren.<br />
Het Griekse wereldbeeld was echter groten<strong>de</strong>els gebaseerd<br />
op filosofische overweg<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> plaats van op waarnem<strong>in</strong>gen.<br />
Zo zou<strong>de</strong>n alle hemellichamen met een constante,<br />
‘eenparige’ snelheid over volmaakt bolvormige, kristallen<br />
sferen bewegen, waarvan <strong>de</strong> afmet<strong>in</strong>gen speciale wiskundige<br />
verhoud<strong>in</strong>gen zou<strong>de</strong>n vertonen. Dat geocentrische<br />
wereldbeeld, met <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> <strong>in</strong> het mid<strong>de</strong>lpunt, werd al<br />
geïntroduceerd door <strong>de</strong> grote wijsgeer Aristoteles<br />
(384-322 v.Chr.), een stu<strong>de</strong>nt van <strong>de</strong> filosoof Plato.<br />
<strong>De</strong> Grieken ken<strong>de</strong>n zeven bewegen<strong>de</strong> hemellichamen: <strong>de</strong><br />
maan, Venus, Mercurius, <strong>de</strong> zon, Mars, Jupiter en Saturnus.<br />
Die wer<strong>de</strong>n ‘dwaalsterren’ genoemd (planétès <strong>in</strong> het Grieks),<br />
en wij hebben er <strong>de</strong> <strong>in</strong><strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> week <strong>in</strong> zeven dagen<br />
aan te danken. Buiten <strong>de</strong> sferen van <strong>de</strong>ze zeven ‘planeten’<br />
bevond zich <strong>de</strong> sfeer van <strong>de</strong> ‘vaste sterren’, die voor het eerst<br />
opgemeten en gecatalogiseerd wer<strong>de</strong>n door Hipparchus van<br />
Rhodos (ca. 190-125 v.Chr.), die ook <strong>de</strong> extreem trage standveran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> draai<strong>in</strong>gsas van <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kte.<br />
Epicykels<br />
Hipparchus leg<strong>de</strong> <strong>de</strong> basis voor <strong>de</strong> epicykeltheorie, die<br />
vervolmaakt werd door <strong>de</strong> Alexandrijnse astronoom Claudius<br />
Ptolemaeus (ca. 100-170). Met het sferenmo<strong>de</strong>l van Aristoteles<br />
kon namelijk niet verklaard wor<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong> planeten<br />
grote <strong>in</strong>vloed Claudius Ptolemaeus drukte<br />
1400 jaar lang zijn stempel op <strong>de</strong> astronomie.<br />
zich soms snel en soms heel langzaam of zelfs achterwaarts<br />
tussen <strong>de</strong> sterren verplaatsen. Hoewel Aristarchus al eens<br />
had gesuggereerd dat niet <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> maar <strong>de</strong> zon <strong>in</strong> het<br />
mid<strong>de</strong>lpunt van het heelal zou staan, hield Ptolemaeus<br />
vast aan <strong>de</strong> centrale positie van <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> en aan <strong>de</strong> een -<br />
parige cirkelbeweg<strong>in</strong>g. In zijn wereldbeeld bewegen <strong>de</strong><br />
planeten op hulpcirkels (epicykels), waarvan het lege<br />
+ + + Hipparchus classificeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> sterren <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> grootteklassen, al naar gelang hun hel<strong>de</strong>rheid. Dat magnitu<strong>de</strong>n- systeem wordt nog steeds gebruikt (zie pag. 176). + + +<br />
Kijktip<br />
Als je geduren<strong>de</strong><br />
een paar maan<strong>de</strong>n<br />
elke week <strong>de</strong> plaats<br />
van Mars tussen <strong>de</strong><br />
sterren optekent, zie<br />
je dat <strong>de</strong> planeet niet<br />
altijd met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
snelheid beweegt.<br />
mid<strong>de</strong>lpunt een cirkelbaan (<strong>de</strong>ferent) om <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> beschrijft.<br />
Om het mo<strong>de</strong>l <strong>in</strong> overeenstemm<strong>in</strong>g te brengen met <strong>de</strong> waarnem<strong>in</strong>gen<br />
moest Ptolemaeus uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk vele hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n<br />
epicykels gebruiken, en zou <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> ook niet exact <strong>in</strong> het<br />
mid<strong>de</strong>lpunt van <strong>de</strong> cirkelvormige <strong>de</strong>ferenten staan, waardoor<br />
het systeem bijzon<strong>de</strong>r <strong>in</strong>gewikkeld werd. Ptolemaeus<br />
leg<strong>de</strong> het mo<strong>de</strong>l vast <strong>in</strong> zijn <strong>de</strong>rtien<strong>de</strong>lige manuscript Hé mathématiké<br />
syntaxis (‘<strong>De</strong> wiskundige verhan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g’), dat ruim<br />
duizend jaar lang zijn stempel zou drukken op <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> astronomie.<br />
Ptolemaeus’ standaardwerk, dat een compleet overzicht<br />
biedt van <strong>de</strong> sterrenkundige kennis van zijn tijd, <strong>in</strong>clusief<br />
<strong>de</strong> stercatalogus van Hipparchus, werd <strong>in</strong> <strong>de</strong> vroege Mid<strong>de</strong>leeuwen<br />
door Arabische astronomen Kitab al-Madjisti<br />
(‘het grootste boek’) genoemd. Dat werd later verbasterd tot<br />
Almagest – <strong>de</strong> naam waaron<strong>de</strong>r het boek tot op <strong>de</strong> dag van<br />
vandaag bekend is.<br />
15