Jaarboek 2012 - Geschiedkundige Vereniging Die Haghe

Geschiedkundige Vereniging Die Haghe

Geschiedkundige Vereniging Die Haghe

Internationale Stad van Vrede en Recht, zo afficheert
de gemeente Den Haag zich graag. Dat is
niet zonder reden. Er zijn vele organisaties in Den
Haag gevestigd die zich juist op deze zaken richten.
Deze aspecten, het internationale, en recht
en vrede, zijn bindende factoren in de meeste
bijdragen in het Jaarboek van dit jaar.
Als eerste voorbeeld van het internationale
moge dienen het artikel van Carla van Beers
over een huis in de Piet Heinstraat, waarin zij
beschrijft hoe vanaf 1940 tot 1971 juist mensen
van Duitse nationaliteit daar gewoond hebben. De
Duitse die in 1940 in dat huis kwam wonen, was
een kamenierster van prinses Juliana. De prinses
was kort daarvoor het land ontvlucht, waardoor
de kamenierster die daarvoor op Paleis Noordeinde
een kamer had, zonder werk kwam te zitten.
We hebben het dan natuurlijk over het jaar
van de Duitse inval en de daaropvolgende
bezetting. Recht of onrecht, we zijn er eigenlijk
wel uit. In ieder geval had het ook gevolgen
voor het Haagse politieapparaat. Deze rechtshandhaver
werd dienaar van het onrecht. Corien
Glaudemans heeft het in een gedegen artikel
over de Documentatiedienst van de Haagse
politie, die door de Duitse bezetter gaandeweg
steeds meer werd ingezet voor de jodenvervolging
en de bestrijding van het verzet.
Eén van de belangrijkste beweegredenen van
verschillende politieke bewegingen na de Tweede
Wereldoorlog in Europa was het streven om
de verschrikkingen van de oorlog in de toekomst
te voorkomen. Men dacht dat onder andere te
kunnen bereiken door een Europese integratie,
een Europese Unie. Chris Nigten beschrijft een
van de initiatieven daartoe, het Congres van
Europa dat in 1948 in Den Haag werd gehouden.
Dick Kaajan heeft het over de fundamentele
discussie die ontstond tussen rechtsgeleerden
en historici naar aanleiding van de plaatsing in
1954 van een standbeeld van Oldenbarnevelt aan
de Lange Vijverberg. Was de veroordeling van de
landsadvocaat door prins Maurits een kwestie
van recht, of was het een politieke moord?
Toch starten we het Jaarboek met een bijdrage
die eigenlijk niet zoveel van doen heeft met vrede
en recht, wel met ruzie. Het artikel handelt
over een laat zeventiende-eeuws hekeldicht van
de hand van Jan van Hoogstraten. In dit gedicht
wordt het huwelijk van zijn vroegere vriend
dominee Salomon van Til met de veel jongere
Agatha van Molenschot op de hak genomen. Elly
Groenenboom beschrijft de hoofdrolspelers en
geeft daarmee tevens een inkijkje in de kringen
waarin zij verkeerden.
Als laatste bieden wij een artikel van Hans
Beekhuis over de merkwaardige wederwaardigheden
van een zonnewijzer, die na verschillende
keren door museumdirecteuren met hun auto te
zijn aangereden op het voorplein van het Mauritshuis,
uiteindelijk een mooie en verdiende plaats
heeft gevonden in de tuin van de Raad van State.
Een symbool van Tijd in de omgeving van Recht.
Zoals altijd wordt het Jaarboek afgesloten
met de ‘rubrieken’, die zoals wij menen een
belangrijk naslagwerk vormen.

Internationale Stad van Vrede en Recht, zo afficheert
de gemeente Den Haag zich graag. Dat is
niet zonder reden. Er zijn vele organisaties in Den
Haag gevestigd die zich juist op deze zaken richten.
Deze aspecten, het internationale, en recht
en vrede, zijn bindende factoren in de meeste
bijdragen in het Jaarboek van dit jaar.
Als eerste voorbeeld van het internationale
moge dienen het artikel van Carla van Beers
over een huis in de Piet Heinstraat, waarin zij
beschrijft hoe vanaf 1940 tot 1971 juist mensen
van Duitse nationaliteit daar gewoond hebben. De
Duitse die in 1940 in dat huis kwam wonen, was
een kamenierster van prinses Juliana. De prinses
was kort daarvoor het land ontvlucht, waardoor
de kamenierster die daarvoor op Paleis Noordeinde
een kamer had, zonder werk kwam te zitten.
We hebben het dan natuurlijk over het jaar
van de Duitse inval en de daaropvolgende
bezetting. Recht of onrecht, we zijn er eigenlijk
wel uit. In ieder geval had het ook gevolgen
voor het Haagse politieapparaat. Deze rechtshandhaver
werd dienaar van het onrecht. Corien
Glaudemans heeft het in een gedegen artikel
over de Documentatiedienst van de Haagse
politie, die door de Duitse bezetter gaandeweg
steeds meer werd ingezet voor de jodenvervolging
en de bestrijding van het verzet.
Eén van de belangrijkste beweegredenen van
verschillende politieke bewegingen na de Tweede
Wereldoorlog in Europa was het streven om
de verschrikkingen van de oorlog in de toekomst
te voorkomen. Men dacht dat onder andere te
kunnen bereiken door een Europese integratie,
een Europese Unie. Chris Nigten beschrijft een
van de initiatieven daartoe, het Congres van
Europa dat in 1948 in Den Haag werd gehouden.
Dick Kaajan heeft het over de fundamentele
discussie die ontstond tussen rechtsgeleerden
en historici naar aanleiding van de plaatsing in
1954 van een standbeeld van Oldenbarnevelt aan
de Lange Vijverberg. Was de veroordeling van de
landsadvocaat door prins Maurits een kwestie
van recht, of was het een politieke moord?
Toch starten we het Jaarboek met een bijdrage
die eigenlijk niet zoveel van doen heeft met vrede
en recht, wel met ruzie. Het artikel handelt
over een laat zeventiende-eeuws hekeldicht van
de hand van Jan van Hoogstraten. In dit gedicht
wordt het huwelijk van zijn vroegere vriend
dominee Salomon van Til met de veel jongere
Agatha van Molenschot op de hak genomen. Elly
Groenenboom beschrijft de hoofdrolspelers en
geeft daarmee tevens een inkijkje in de kringen
waarin zij verkeerden.
Als laatste bieden wij een artikel van Hans
Beekhuis over de merkwaardige wederwaardigheden
van een zonnewijzer, die na verschillende
keren door museumdirecteuren met hun auto te
zijn aangereden op het voorplein van het Mauritshuis,
uiteindelijk een mooie en verdiende plaats
heeft gevonden in de tuin van de Raad van State.
Een symbool van Tijd in de omgeving van Recht.
Zoals altijd wordt het Jaarboek afgesloten
met de ‘rubrieken’, die zoals wij menen een
belangrijk naslagwerk vormen.

Het ledental in de tweede helft van het verslagjaar
bedroeg 1203 leden en instellingen. In dit
ledental zijn verwerkt 23 in 2011 vervallen
lidmaatschappen en 26 nieuwe lidmaatschappen.
Gezinslidmaatschappen zijn meegeteld als
twee leden.
Het aantal lidmaatschappen dat statutair
eerst kon worden beëindigd na het eind van
het verslagjaar bedroeg 48, het verslagjaar werd
afgesloten met 1152 leden en instellingen.
In 2011 was het bestuur als volgt samengesteld:
drs. D.J. Cannegieter, voorzitter,
drs. P. de Kiefte, secretaris,
ir. R.J. Gmelig Meijling, penningmeester,
drs. F. Fox, lid,
drs. C.M. Nigten, lid (tot 19 maart 2011),
mevrouw Ph.A.M. Swenker, lid,
mevrouw drs. D. Timmer, lid.
R.P.H. Wubbels, lid (na 19 maart 2011).
Het bestuur kwam bijeen op 26 januari, 9 maart,
23 maart, 20 april, 18 mei, 22 juni, 25 augustus,
6 oktober, 26 oktober, 16 november en 9 december
2011.
Beschermvrouwe: H.M. de Koningin.
Erevoorzitter: de heer J.J. van Aartsen, burgemeester
van ’s-Gravenhage.
Ereleden: mevrouw mr. G.E. Heijnis, drs. H. Borde-
wijk, drs. W.J. Deetman, drs. M. van Doorn, mr.dr.
A.J.E. Havermans, mr. G.W. van Herwaarden,
drs. W.M. van der Mast en drs. C.J.J. Stal.
De voorjaarsvergadering werd gehouden op
19 maart 2011 in de Schutterszaal van het Haags
Historisch Museum. Vijfendertig leden woonden
de vergadering bij.
Nadat het verslag van de Algemene Ledenvergadering
van 2 oktober 2010 akkoord was bevonden,
gaf de penningmeester een toelichting
op de jaarrekening 2010. Het resultaat van het
boekjaar was negatief, hetgeen voor 2010 reeds
was begroot. Dit was veroorzaakt doordat, om
het Lustrum 2010 te bekostigen, de opgebouwde
reserve voor dit lustrum te gelde is gemaakt.
Toch was het resultaat van het boekjaar minder
negatief dan oorspronkelijk was begroot. Dit
was mede te danken aan de donaties voor het
lustrumboekje die in 2009 werden ontvangen
van het Fonds 1818 en van De Frans Mortelmans
Stichting en in 2010 werden ontvangen van de
M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting en van
het De Gijselaar-Hintzen fonds, de donatie van
5000 Euro voor de Die Haghe-prijs 2010 ontvangen
van Insinger de Beaufort en de jaarlijkse
subsidie van de gemeente Den Haag. Daarnaast
waren de gerealiseerde kosten van de aanmaak
van het jaarboek 2010, van de uitgave van ledenberichten
en van lustrumactiviteiten buiten
het lustrumboekje om, lager dan was begroot.
Dat heeft ertoe geleid dat een bescheiden eerste

Elly Groenenboom-Draai

Vele wat oudere lezers zullen zich nog uit de
jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw de
televisieuitzendingen Zo is het toevallig ook nog
eens een keer en Farce Majeure herinneren, zoals
de wat jongere die van Kees van Kooten en Wim
de Bie. Het waren alle satirische programma’s,
die op karakteristieke wijze kritiek leverden op
de maatschappij.
Satire is van alle tijden en kent vele verschijningsvormen.
Er zijn satirische prenten, zoals
die van de achttiende-eeuwse Engelse schildercartoonist
William Hogarth; satirische tijdschriften,
zoals De Haegse Mercurius van de zeventiendeeeuwse
Haagse advocaat Hendrik Doedijns, en
films, zoals The Great Dictator, de beroemde satire
van Charlie Chaplin op het nazisme. Maar tevens
bestaat er satirische literatuur. Ook daarin is het
de bedoeling personen, toestanden of ideeën te
kritiseren, veelal (maar niet altijd!) op humoristische
wijze, en met gebruikmaking van tal
van literaire middelen, waaronder ironie en
overdrijving. Al in de Oudheid lieten satirici van
zich horen, en zo dienden Romeinse dichters
als Horatius en Juvenalis vele latere auteurs tot
voorbeeld.
De zeventiende eeuw was in Nederland in
dit opzicht een vruchtbare eeuw. Velen zullen
in de schoolbanken geconfronteerd zijn met
één of meer hekeldichten uit Vondels rijke
productie, met zijn Roskam of zijn Harpoen. Soms
werden zulke verzen achteraf gebundeld, en zo
verschijnt in het jaar 1698 op een fictief drukkersadres
de roemruchte bundel Schimp- en Hekeldigten,
gevolgt na den Roomsen Juvenalis (…), 1 een
bonte verzameling van persoonlijke aanvallen
en afrekeningen in dichtvorm. Bij velen zullen
ze ergernis hebben gewekt, of zelfs woede; bij anderen
leedvermaak. Onder vele andere bevat hij
twee zeer venijnige satires, getiteld De Coccejaanse

Venus (…) 2 en De Bruiloft in Salomons Tempel (…) 3 .
Het zijn lange gedichten, waarin de slachtoffers,
zoals te verwachten, voor de moderne en wellicht
ook voor menige eigentijdse lezer schimmig
blijven. 4 Wel wordt gaandeweg duidelijk dat het
om een huwelijk draait tussen een bepaalde
‘Mejuffer’ en ‘haar geleerden Dominé’. 5 Die laatste
zien we, met name in De Bruiloft in Salomons
Tempel, waar de naam al in de titel voorkomt, geregeld
aangeduid als Salomon. 6 Bij herlezen van
de gedichten valt op dat daarin het woord ‘til’
enkele malen zó nadrukkelijk valt, dat de alerte
lezer het begint te associëren met de familienaam
Van Til. 7 Als dan bovendien als bruid een
jong ‘Aagje’ wordt opgevoerd, 8 dat, beeldsprakig,
‘Dees ouden doffer’ ‘Van zijn Til’ heeft gelicht, 9
komen we dichter bij de identiteit van het
gewraakte duo. Gekoppeld aan nog wat andere
aanwijzingen, waarvan vermelding binnen dit
kader te ver zou voeren, leidt ten slotte de naam
van de bruidegom naar de vooraanstaande
Dordtse (en later Leidse) predikant-hoogleraar
Salomon van Til (1643-1713). 10
Zijn jonge bruid luistert dus naar de naam
Aagje. En kennelijk is zij niet Van Tils eerste
vrouw, want in beide gedichten verneemt de
lezer dat de dominee zijn ziekelijke en intussen
overleden echtgenote heeft verruild voor dit
‘jong, vrolijk Aagje’: 11
Dus krygt een Swartrok [predikant] voor zijn oud
verslete wijf
Ligt een jong Aagje hier of daar tot zijn geryf.
Daarmee is de toon al enigszins gezet. In De Bruiloft
in Salomons Tempel wordt dit Aagje ironisch,
gezien de context, getypeerd als de ‘Goetheit’, een
epitheton dat in een voetnoot wordt verklaard
als ‘Agata’ 12 (waarmee de dichter verwijst naar
het Griekse ta agatha = het goede). Haar achternaam
duikt helaas nergens in de gedichten op.

Carla van Beers
Wie gebiologeerd raakt door de geschiedenis
van een huis kan er vanuit diverse invalshoeken
naar kijken. Zo heeft een huis veel weg van een
wiskundige formule met bekende en onbekende
variabelen. Alles lijkt inwisselbaar: bewoners,
eigenaren, huurders en onderhuurders. Het
is dan een uitdaging om op zoek te gaan naar
sporen die ooit zijn achtergelaten. En wanneer
vervolgens fragmenten uit het verleden zichtbaar
worden, verschijnen de contouren van een
geschiedenis, een verhaal van mensen die komen
en gaan. Zoals in het pand Piet Heinstraat 117/119,
dat sinds de bouw in 1882 een thuis is geweest
voor meer dan tweehonderd mensen. 1 Het is
verrassend om te zien hoeveel bewoners er van
buiten de stad komen. Ze passen in het beeld,
van ambtenaren, gepensioneerde officieren,
weduwes, oud-Indisch gasten en renteniers, dat
zo karakteristiek is voor Den Haag.
Burgemeester mr. S.J.R. de Monchy beschrijft
in zijn mémoires, die in 1946 verschenen, de
voortdurende toestroom van nieuwe burgers in
zijn stad. ‘Een locaal patriottisme, zooals Amsterdam
en Rotterdam dat in zoo hooge mate
kennen, is in de toonaangevende kringen van
Den Haag haast onbestaanbaar. Daarvoor reiken
er de meeste wortels nog te weinig diep. Jong,
nieuw, zonder traditie is de Haagsche bevolking
in deze kringen; men kan ze niet vlottend noemen,
want het is er geen komen en gaan, eerder
komen en blijven, een aanslipping als gevolg van
den voortdurenden stroom, die meer achterlaat
dan hij meeneemt. (…) Ietwat paradoxaal kan
men zeggen, dat de echte Hagenaar niet bestaat’,
stelt hij, ‘want de wieg van vele Hagenaars heeft
elders gestaan’. 2
Door hun moedertaal brengen bewoners
een andere sfeer in een huis en in een stad. Zo
ontstaat er voor Piet Heinstraat 119 een Duitse
episode die drie decennia voortduurt. Ze begint
in de zomer van 1940 met de komst van een
juffrouw uit Beieren en eindigt in 1971 met
het vertrek van een echtpaar uit Hamburg. In
de tussentijd zien we de in Rotterdam geboren
huiseigenaar dr. Hendrik Muller. Hij is geen
onbekende in Den Haag, het is een man die zich
graag in regeringskringen beweegt. 3 Na zijn
dood leeft zijn naam voort in een fonds. Na dertig
jaar verkoopt dit fonds het huis. De periode
1940-1971 wordt dus niet alleen door de taal
of nationaliteit van de bewoners gekenmerkt,
maar ook door de connecties van de eigenaar
die bij bestudering zichtbaar worden. Het laat
de raakvlakken van netwerken zien waarbij in-

woners van Den Haag en bekende namen uit de
‘toonaangevende kringen’ elkaar tegenkomen.
De bezetting is pas enkele weken een feit. Den
Haag viert op zaterdag 29 juni de verjaardag van
prins Bernhard. Burgemeester De Monchy heeft
van de Duitsers de opdracht gekregen dat er
niet gevlagd mag worden en heeft daar gehoor
aangegeven. Het is een mooie dag en de warmte
brengt veel mensen op straat. De wandelaars
dragen oranje lintjes of witte anjers. Er worden
bloemen gebracht naar het Paleis Noordeinde,
waar gelegenheid is voor het tekenen van de
felicitatieregisters. De burgemeester en ook
generaal Winkelman komen persoonlijk langs
om er hun gelukwensen in te zetten. Het is de
eerste Oranjedag na de overgave, nota bene de
verjaardag van de prins. De bezetter neemt het
hem kwalijk dat hij als geboren Duitser voor zijn

Corien Glaudemans
Eind 1940 is in Den Haag als afdeling van de
Haagse gemeentepolitie de Documentatiedienst
opgericht. Deze dienst was de onofficiële voortzetting
van de vooroorlogse Inlichtingendienst,
de politieke recherche van de Haagse politie
die zich vooral bezighield met het observeren
van Hagenaars van wie de opvattingen zich aan
de uiterste zijden van het politieke spectrum
bevonden. Al snel na de oprichting werkte deze
Documentatiedienst zeer nauw samen met de
Duitse bezetter. Vanaf 1942 hield de dienst zich
hoofdzakelijk bezig met het bestrijden van het
Haagse verzet en de vervolging van ondergedoken
joden.
Tot voor kort verkeerde het Haags Gemeentearchief
in de veronderstelling dat het totale archief
van de Documentatiedienst, dat dateert van
na 1942, tijdens of na de oorlog was vernietigd.
Gedurende het onderzoek voor dit artikel is gebleken
dat een deel daarvan is terechtgekomen
in de dossiers van berechte Haagse politieagenten
die bij de Haagse Documentatiedienst werkzaam
waren. De archiefstukken zijn gebruikt
bij de naoorlogse rechtspraak en belandden
uiteindelijk in het Centraal Archief Bijzondere
Rechtspleging (CABR) bij het Nationaal Archief
(NA). In dit CABR bevinden zich meer dan
500.000 dossiers van Nederlanders tegen wie na
de oorlog een onderzoek is ingesteld naar nietvaderlands
gedrag. Ongeveer 60.000 van deze
onderzochte personen zijn ook daadwerkelijk
berecht. Dit artikel is voor een belangrijk deel
gebaseerd op de desbetreffende dossiers.
Deze dossiers bieden niet alleen veel gegevens
over de dienst zelf, maar ook veel nieuwe
informatie over het Haagse verzet en de betrokkenheid
van de dienst bij de arrestatie van ondergedoken
joden. In dit artikel zal ook hieraan
uitvoerig aandacht worden besteed.
Na de bezetting van Nederland in mei 1940
wenste de leiding van de Haagse politie haar
taak op de vooroorlogse wijze voort te zetten.
Hoofdcommissaris N.G. van der Mey keerde zich
zelfs tegen iedere vorm van protest of verzet tegen
de bezetter. Ook anti-Duitse agenten binnen
het korps werden bestraft. 1 Hoofdcommissaris
mr. Petrus Martinus Carolus Julianus Hamer, in
september 1940 benoemd tot de opvolger van
Van der Mey, toonde duidelijk nationaalsocialistische
sympathieën en was zelfs nog volgzamer.
In het najaar van het eerste oorlogsjaar wenste
de Duitse Sicherheitspolizei (SiPo/SD) 2 dat er een
speciale politieke rechercheafdeling bij het
Haagse politiekorps zou komen, die nauw met

de Duitsers zou samenwerken. Hoofdcommissaris
Hamer 3 besloot in overleg met de Duitse
bezetter de politieke rechercheafdeling van de
Haagse politie, Inlichtingendienst genaamd, om
te vormen tot de Documentatiedienst, een afdeling
die een duidelijke nationaalsocialistische
signatuur zou gaan dragen.
Officieel ging de nieuwe dienst op 25 november
1940 van start. 4 Hiermee had Den Haag de
eerste genazificeerde politie-inlichtingendienst
in Nederland. In 1941 en 1942 kregen andere
steden soortgelijke diensten, in Utrecht kwam
de Centrale Controle en in Rotterdam Groep X.
De vooroorlogse Inlichtingendienst had zich
vooral beziggehouden met het bespioneren van
uiterst rechtse en uiterst linkse personen in de
Haagse samenleving, of zoals medewerker Pieter
Jan Ritsema het omschreef: ‘het houden van toezicht
op bepaalde politieke personen en politieke
vereenigingen’. 5 Vooral communisten, maar
ook NSB’ers en aanhangers van partijtjes als de
NSNAP (Nationaal-Socialistische Nederlandsche
Arbeiderspartij) kregen speciale aandacht van
de vooroorlogse Inlichtingendienst. 6 Kort na de
capitulatie behandelde de Inlichtingendienst
vooral klachten van Duitsers die in de meidagen
waren geïnterneerd. 7 Net als de Inlichtingendienst
rapporteerde de Documentatiedienst
direct aan de hoofdcommissaris.
De dienst was vanaf de instelling in november
1940 tot aan de opheffing in augustus 1944
gehuisvest aan de Laan Copes van Cattenburch 6
(sinds 1957 is dit adres gewijzigd in Burgemeester
van Karnebeeklaan 6). Op 11 april 1944 werd
bij het bombardement van het nabij gelegen
gebouw Kleykamp, waar het Centraal bevolkingsregister,
de registratie van de Nederlandse joden

Chris Nigten
Om de vijftigjarige totstandkoming van de
Verdragen van Rome te herdenken, organiseerden
het Lectoraat Public Management en de
opleiding European Studies van De Haagse
Hogeschool op 13 maart 2007 de conferentie
Ideals and Values in European Integration. Als docent
leidde ik ’s middags de workshop Ideals.
The founding fathers and their heritage, die vooral
in het teken stond van Robert Schuman. Deze
Franse minister van Buitenlandse Zaken had
op 9 mei 1950 met zijn voorstel de kolen- en
staalproductie van Frankrijk en Duitsland
onder gemeenschappelijk gezag te brengen,
de aanzet gegeven tot de Europese Gemeenschap
voor Kolen en Staal (EGKS) en aldus
tot de huidige Europese Unie (EU). De conferentiebundel
nam ik te baat om te wijzen op
de selectieve wijze waarop de website van de
Europese Unie de vroege geschiedenis van de
Europese integratie weergeeft of eigenlijk niet
weergeeft. De Schuman-verklaring wordt daar
gepresenteerd als het startpunt, waarop an sich
weinig valt af te dingen. Echter, over de jaren
vóór 1950 geen woord, alsof de Europese samenwerking
niet een al eeuwenoud idee is en
het Europees federalisme in de eerste jaren na

de Tweede Wereldoorlog geen koortsachtige
ontwikkeling beleefde met als
hoogtepunt het Congres van Europa
van 7-10 mei 1948 in Den Haag. Om het
belang van dit roemruchte congres te
onderstrepen schreef ik mijn bijdrage. 1
Tevens met de bedoeling te wijzen op
de continuïteit van de op de EU-site
weggemoffelde periode 1945-1949 en
de geboorte van de Europese Unie
in de jaren 1950-1951. De Schumanverklaring
opende een nieuwe fase
in een jarenlang proces van Europese
plannenmakerij. De tijd bleek rijp voor
concrete initiatieven. Een jaar na Den
Haag vond in Straatsburg de oprichting
van de Raad van Europa plaats en
weer een jaar later zette Schuman een
volgende stap.
Van meet af raken de studenten van
de opleiding European Studies door
hun leerboeken vertrouwd met de opmaat
tot de Europese Unie. Zo zien we
in de handzame inleiding uit de serie
Very Short Introductions op de eerste foto
Winston Churchill in actie tijdens het
Haags congres en pas op de tweede
foto de pères de l’Europe Jean Monnet
en Robert Schuman. 2 Deze leerboeken
zijn een weerslag van wetenschappelijk
onderzoek. Onder historici is
het goed gebruik de geschiedenis van
de Europese integratie te bestuderen
binnen ruime kaders qua tijd, ruimte
en perspectief. 3 Het verbaast dan ook
niet, dat in 1984 in Straatsburg een
internationaal colloquium plaatsvond

Dick Kaajan
Het duurde tot 13 oktober 1954 voordat koningin
Juliana in Den Haag aan de Lange Vijverberg een
‘nationaal’ standbeeld voor Johan van Oldenbarnevelt
onthulde. 1 Haarlem, Amersfoort en Rotterdam
waren de Hofstad daarin voorgegaan. 2
Het was een schepping van de beeldhouwer
L.O. Wenckebach 3 , duidelijk geïnspireerd op het
bekende schilderij van M.J. van Mierevelt uit
1617. Wenckebach had Oldenbarnevelt ‘voorgesteld
met de hand op zijn hart’ om daarmee ‘het
contrast aan te duiden tussen Oldenbarnevelts
stugge manier van optreden, […] die [hem] op
het schavot bracht, en zijn innerlijke wezen dat
goed moet zijn geweest’. 4 De onthulling van dit
standbeeld had een lange voorgeschiedenis. Omdat
het hier om een standbeeld ging voor een
politieke tegenstander van prins Maurits werd
hierover onder historici en politici verschillend
gedacht. Dit bleek opnieuw in 1954.
Voor het goede begrip wordt eerst ingegaan
op het conflict tussen Oldenbarnevelt en prins
Maurits, dat hieraan ten grondslag lag. Als
landsadvocaat van het gewest Holland was Oldenbarnevelt
in het belang van de handel een
voorstander van een vredesverdrag met Spanje.
Toen dit niet haalbaar bleek, werd in 1609 een
twaalfjarig bestand met Spanje gesloten. Dit
betekende wel een scheuring tussen de overwe-

gend protestantse Noordelijke en de voornamelijk
katholieke Zuidelijke Nederlanden. Maurits
had als opperbevelhebber van het Staatse leger
(van de Republiek) liever nieuwe overwinningen
behaald.
Op godsdienstig gebied ontstonden er twisten
tussen de vrijzinnige remonstranten en de
orthodoxe contra-remonstranten over de leer
van de uitverkiezing (predestinatie). Daarin
koos Oldenbarnevelt de zijde van de gematigde
remonstranten. Toen de Staten-Generaal voor
de beslechting van dit geschil een Nationale
Synode wilden uitschrijven vreesde Oldenbarnevelt
dat deze in het voordeel van de contraremonstranten
zou uitvallen. Bovendien vond
hij dat daardoor de soevereiniteit van de gewesten,
die gewoonlijk synoden uitschreven, werd
aangetast. Door op 9 juli 1617 openlijk de zijde
van de contra-remonstranten te kiezen kwam
Maurits tegenover Oldenbarnevelt te staan. Als
reactie daarop namen de Staten van Holland op
9 augustus de zogenaamde Scherpe resolutie
aan. Deze maakte het de Hollandse stadsbesturen
mogelijk om voor de handhaving van de
openbare orde zelf waardgelders in dienst te
nemen. Een maatregel die voortkwam uit het
wantrouwen tegenover het Staatse leger. Op last
van de Staten-Generaal dankte Maurits vervolgens
deze waardgelders af en arresteerde hij
een aantal prominente leden van de Staten van
Holland en Utrecht onder wie Oldenbarnevelt.
In 1860 schreef de Leidse hoogleraar R. Fruin
dat in ‘onze tijd’ niet licht een standbeeld voor
Oldenbarnevelt zou verrijzen. 5 In 1874 verzette
dr. A. Kuyper zich tegen het plan van zijn partijgenoot
mr. G. Groen van Prinsterer, voorzitter
van de Anti-Revolutionaire Partij, om tegelijk
zowel voor prins Maurits een standbeeld op
te richten in Breda, de vestigingsplaats van de
Koninklijke Militaire Academie, als voor Johan
van Oldenbarnevelt in het regeringscentrum
Den Haag op het Binnenhof: de plaats waar de
landsadvocaat op 13 mei 1619 op het schavot de
dood had gevonden. 6 Toen een commissie Fruin
in 1884 polste over een plan om in Amersfoort
een standbeeld op te richten, was hij daar tegen.
Het was overigens wel zijn wens dat er een
standbeeld voor deze staatsman zou komen.
Maar dan moest het ‘niet in zijn geboorteplaats,
het zeldzaam bezochte Amersfoort, maar in
Den Haag op het tooneel zijner staatkundige
werkzaamheden, zoo het kon op het Binnenhof,
[…] prijken’. Zonder toestemming van koning
Willem III zou Fruin het niet willen doordrijven.
Omdat velen dit als een belediging van het
huis van Oranje zouden opvatten, verwachtte
hij echter een politieke tweestrijd, die hij in het
belang van het land niet wilde uitlokken. 7 In
1919 ijverde de Geschiedkundige Vereniging Die
Haghe alsnog voor een standbeeld, maar tevergeefs.
8 Nog steeds werd gedacht dat koningin
Wilhelmina evenals later koningin Juliana hier
aanstoot aan zou nemen. Zeker wanneer het
standbeeld op het Binnenhof zou staan, omdat
zij daar jaarlijks bij de opening van de Staten-
Generaal herinnerd zouden worden aan de
onthoofding van Oldenbarnevelt door Maurits,
via een zijlijn een voorvader. Mede daarom
kwam het standbeeld aan de Lange Vijverberg
te staan. Oldenbarnevelts biograaf mr.dr. J. den
Tex voerde overigens in 1973 nog actie voor verplaatsing
van het standbeeld naar het Binnenhof
als de enig juiste plaats. 9 Uit de aanwezigheid
van koningin Juliana bij de onthulling

Hans Beekhuis
Jaren geleden trof ik in Waalre bij mijn
vriend Noud Louwers in diens mooie, symmetrisch
ingerichte tuin een zonnewijzer
aan. 1 Het is een klassiek exemplaar dat,
zo vertelde hij mij, een exacte kopie is van
de antieke zonnewijzer, die vroeger op
het voorplein van het Mauritshuis stond.
Omdat ik nauw betrokken was bij het
Mauritshuis intrigeerde het mij waarom de
originele zonnewijzer daar is verdwenen;
ik vroeg mij af waar hij was gebleven. Ik
heb toen Frits Duparc, directeur van het
museum van 1991 tot 2008, gevraagd of de
zonnewijzer niet kon terugkeren. Maar hij
vond dat geen goed idee, omdat de zonnewijzer
het transport van grote schilderijen
via de oude hoofdingang van het museum
te zeer zou hinderen. Ik heb de zaak toen
maar laten rusten, maar de vragen bleven
mij bezighouden.
Gelukkig deed zich in 2009 een nieuwe
gelegenheid voor terugplaatsing van de
zonne wijzer aan de orde te stellen. Tijdens
een diner dat mij in mei 2009 bij mijn
afscheid als vicevoorzitter van de Stichting
Vrienden van het Mauritshuis werd aangeboden
heb ik in mijn tafelrede opnieuw
aandacht gevraagd voor de verdwenen

H.F. Ambachtsheer 1

H.F. Ambachtsheer 1

Samengesteld door Renske Boosman

samengesteld door Maarten Schenk

Samengesteld door Ph.A.M. Swenker

Samengesteld door Ph.A.M. Swenker

Samengesteld door Corien Glaudemans

Samengesteld door Renske Boosman

Samengesteld door Renske Boosman

Samengesteld door Paul de Kievit