gids doorploegen 64_2 - Het Utrechts Archief

More documents

Recommendations

Info

3 Boerderijen in het landschap …op zoek naar het ideale land… Boerderijen zijn geen geïsoleerde objecten. Ze kunnen alleen worden begrepen door te kijken naar hun vroegere functioneren en naar hun ligging in het landschap. Boerderijgeschiedenis wordt daardoor al snel landbouw- en landschapsgeschiedenis. De provincie Utrecht kent in hoofdzaak drie landschapstypen: zand, klei en veen. Bij het zand is er een onderscheid tussen hoge en lage zandlandschappen, respectievelijk de Utrechtse Heuvelrug en de Gelderse Vallei. Van de veenlandschappen zijn delen De ligging van boerderijen in de verschillende cultuurlandschappen (situatie 19 de eeuw, grotendeels ook al enkele eeuwen eerder) uitgebaggerd voor turfwinning, waarna plassen overbleven. In een aantal gevallen zijn die plassen later weer drooggemaakt, waardoor een nieuw landschapstype ontstond: de droogmakerijen. Op deze wijze komen we tot een indeling in vijf landschapstypen, elk met eigen geschiedenis en kenmerken. Literatuur H. Baas e.a., red., Landschap in archieven. Themanummer Historisch- Geografisch Tijdschrift, 20 (2002) nr. 3 H. de Bakker en A.W. Edelman-Vlam, De Nederlandse bodem in kleur (Wageningen 19812 ). Bevat foto's van bodemprofielen. S. Barends e.a., Over hagelkruisen, banpalen en pestbosjes; historische landschapselementen in Nederland (Utrecht 19974 ) S. Barends e.a. , red., Het Nederlandse landschap; een historischgeografische benadering (Utrecht 20008 ) J.J.J.M. Beenakker, Historische geografie: landschap en nederzetting (Zutphen 1989). Cahiers voor lokale en regionale Geschiedenis 3 H.J.A. Berendsen, Landschappelijk Nederland (Assen 1997) G. Borger e.a., Het Groene Hart; een Hollands cultuurlandschap (Utrecht 1997) Landschapstype Landschap en bodemgebruik Ligging boerderijen Grondbezit Zand: Utrechtse Grote hoogteverschillen. Dorpen, gehuchten en vrijstaande Versnipperd: kavels in eng Heuvelrug Bouwland (eng) onderaan de boerderijen onder aan de helling, en in grasland; helling, daarboven bos en heide. op de grens van bouwland gebruiksrechten in bos en heide. Grasland in lage gebieden. en grasland. Zand: Gelderse Dekzandruggen, gescheiden door Vrijstaande boerderijen op de Redelijk geconcentreerd: (deel Vallei laagten. De laagten in gebruik als randen van de dekzandruggen. van) dekzandrug, deel van lage grasland en natte heide en graslanden, enkele stukken heide. Rivierklei Stroomruggen/oeverwallen in Dorpen, gehuchten en vrijstaande Versnipperd: kavels in eng en in gebruik als bouwland (eng) en boerderijen op de oeverwallen. grasland. boomgaarden. Aangrenzende komgronden en veengebieden onder gras. Veen Vlak gebied, verdeeld in strook- Aan weg of waterloop op de kop Redelijk geconcentreerd vormige kavels. van de strookvormige kavels. (oorspronkelijk één kavelstrook). Overheersend grasland. Droogmakerij Vlak, laaggelegen gebied met Verspreid langs de wegen Redelijk geconcentreerd (oormoderne inrichting. spronkelijk één of enkele kavels). Doorploegen 15
H. en J. Brand, red., Het Utrechts landschap, natuurlijk hart van Nederland (Utrecht 1990) A.A. Brombacher en W. Hoogendoorn, Aardkundige waarden in de provincie Utrecht (Utrecht 1997). Geïllustreerd overzicht van de natuurlijke vormen in het Utrechtse landschap. M. de Harde en H. van Triest, eindred., Jonge Landschappen 1800-1940; het recente verleden in de aanbieding (Utrecht 1994) J.A. Hendrikx, De ontginning van Nederland (Utrecht 1998) H. van der Linden, De cope; bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (Assen 1956) J.A.J. Vervloet, Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen (Wageningen 19863 ) J.A.J. Vervloet en A.W.A.T. Steegh, Bibliografie van de historische geografie (Wageningen 1989) 3.1 De zandlandschappen De landbouw op de zandgronden wordt tot in de 20 ste eeuw gekenmerkt door een gemengde bedrijfsvoering, waarbij de gebieden met de beste grondwaterhuishouding in gebruik waren als bouwland, terwijl de gebieden die daarvoor te nat of te droog waren, werden gebruikt als grasland, heide of bos. De boerderijen stonden meestal op de grens van de bouwlanden en de graslanden, waardoor de af te leggen afstanden minimaal waren. De landschappen van de Utrechtse Heuvelrug verschilden van die in de Gelderse Vallei. Op de Heuvelrug, met zijn grote hoogteverschillen, waren de hoogste gebieden over het algemeen te droog voor gebruik als bouwland. We vinden de bouwlanden hier onder aan de helling, meestal in aaneengesloten complexen, zogenaamde 'engen', die verdeeld waren tussen de boerderijen van een dorp of gehucht. Kenmerkend voor een eng was de visuele openheid. De kavels van de verschillende eigenaren waren niet gescheiden door houtwallen of heggen, maar slechts door stroken gras of grensstenen. Wel was de eng als geheel door een houtwal omgeven om vee en wild uit de akkers te houden. Op het bouwland werd in vroeger tijd vooral graan (rogge) geteeld. In de Gelderse Vallei, die grotendeels erg nat was, waren alleen de hoogste plekken geschikt als bouwland. Die hoge plekken bevonden zich op een aantal dekzandruggen, in feite stuifzandheuvels uit de laatste ijstijd. Het bouwland lag meestal in afzonderlijke 'kampen' op die ruggen. Omdat elke kamp door een houtwal omgeven was, had het landschap een besloten, kleinschalig karakter. Ook de boerderijen staan op die dekzandruggen, wat leidt tot een zeer verspreid bewoningspatroon. Men spreekt wel van het 'hoevenlandschap'. Dorpen, zoals Achterveld en Renswoude, kwamen hier pas laat tot ontwikkeling als verzorgingskern en bevatten nauwelijks boerderijen. Ontginning en bebossing op de zandgronden Uit 19 de -eeuwse beschrijvingen van de zandgronden komt een beeld naar voren van een zeer intensief landbouwsysteem. De akkers werden jaar na jaar ingezaaid en een belangrijk deel van de veestapel had als belangrijkste functie de levering van mest. De mest werd in speciale 'potstallen' vermengd met plaggen voor ze op de akker werd gebracht. Zo ontstonden plaggenbodems, die vruchtbaarder waren en die het vocht beter vasthielden dan de oorspronkelijke kale zandgronden. Ze maakten het zelfs mogelijk het bouwland uit te breiden naar drogere delen van de stuwwallen. De plaggenbemesting is waarschijnlijk in de late Middeleeuwen uitgevonden en heeft vooral in de 17 de en 18 de eeuw, met het intensiever worden van het gebruik van de bouwlanden, een hoge vlucht genomen. Mogelijk is het gebruik in onze streken gestimuleerd door de tabaksteelt, waarvoor plaggenmest als de beste bemesting gold. Een groot deel van de zandgebieden was omstreeks 1500 nog extensief in gebruik, als heide en bos. De heide werd gebruikt als weidegrond en om plaggen te steken. Nadien maakten ook de meeste resterende bossen nog plaats voor heide. Waar ook de heide te intensief werd gebruikt, vormden zich stuifzanden die vanaf de 18 de eeuw werden bestreden door bosaanplant. Ook de heidevelden werden gedeeltelijk beplant met bos, voor houtproductie of om esthetische redenen (parkbossen bij landgoederen). In de 19 de eeuw verloren de heidevelden hun functie als schapenweide, onder meer omdat kunstmest de schapenmest verving. De heidevelden en bossen, die vaak tot in de 19 de eeuw gemeenschappelijk waren beheerd, kwamen veelal in handen van gemeenten, boeren en grote landeigenaren. De heidevelden in de Gelderse Vallei werden, op enkele restanten na, in de eerste helft van de 20 ste eeuw omgezet in bouw- en grasland. De droge heidevelden op de Utrechtse Heuvelrug werden voor een belangrijk deel bebost door gemeenten en landgoedeigenaren. Enkele heidevelden bleven bestaan, vooral omdat ze open werden gehouden voor gebruik als militair oefenterrein. In de 20 ste eeuw specialiseerden de meeste zandgebieden zich steeds meer op de veeteelt. Gaandeweg werden de bouwlanden alleen nog gebruikt om veevoer te verbouwen. Recent wordt hiervoor vooral maïs geteeld. 16 Boerderijen in het landschap
Page 1 and 2: Doorploegen Gids voor historisch on
Page 3 and 4: Doorploegen Gids voor historisch on
Page 5 and 6: … met onderscheidene veldgewassen
Page 7 and 8: Boerderij Schoneveld in Houten 6 In
Page 9 and 10: Zowel op de kadastrale kaart uit 18
Page 11 and 12: tijdschriftartikelen betreffende de
Page 13 and 14: • Waterschappen. Deze bevinden zi
Page 15: munten van vroeger en tegenwoordig,
Page 19 and 20: materiaal: de oeverwallen. Op grote
Page 21 and 22: het gebied steeds natter. Na verloo
Page 23 and 24: Een boer is bezig graan te zeven in
Page 25 and 26: In het archief van de familie Marte
Page 27 and 28: isschop van Utrecht - later de Stat
Page 29 and 30: oeren als natuurbeheerders of campi
Page 31 and 32: Veilingbiljet van de openbare verko
Page 33 and 34: Het gezin Van Roomen met grootvader
Page 35 and 36: Het hele pakket werd naar de bouwpl
Page 37 and 38: Boerderij aan de Johannes de Bekast
Page 39 and 40: gemaakt. Hoewel het eerste vak acht
Page 41 and 42: Paul Strick van Linschoten (1769-18
Page 43 and 44: Ontwerp voor een boerderij met zome
Page 45 and 46: De kippen worden gevoerd op een boe
Page 47 and 48: de schapen die in de mestbehoefte v
Page 49 and 50: Tabaksplanterij met tabaksschuur te
Page 51 and 52: In juli 1713 werden de eerste maatr
Page 53 and 54: Door de omzetting van bouwland in g
Page 55 and 56: Veehandelaren in de Veemarkthal aan
Page 57 and 58: In de eerste jaren na de oorlog gin
Page 59 and 60: geproduceerde hoeveelheid werd bela
Page 61 and 62: W.C.H. Staring, Almanak voor den Ut
Page 63 and 64: Adressen Archiefdiensten N.B. Zie v
Page 65 and 66: Verantwoording van de illustraties

gids doorploegen 64_2 - Het Utrechts Archief

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?