gids doorploegen 64_2 - Het Utrechts Archief

Doorploegen
Gids voor historisch onderzoek naar het boerenbedrijf
in de provincie Utrecht
Trajecten door Utrecht 8
Het Utrechts Archief in samenwerking met
de Stichting Stichtse Geschiedenis

Doorploegen

Doorploegen
Gids voor historisch onderzoek naar het boerenbedrijf in de provincie Utrecht
Tekst:T.W.B.Blekkenhorst,J.Renes en R.N.J.Rommes
Uitgave: Het Utrechts Archief in samenwerking met de Stichting Stichtse Geschiedenis
Vormgeving: Gerard van der Krogt,Utrecht
Druk: PlantijnCasparie,Nieuwegein
Fotowerk: Fotodienst van Het Utrechts Archief
Met dank aan de provinciale archiefinspectie,de gemeente- en streekarchieven/archivariaten
in de provincie Utrecht en Nettie Stoppelenburg te Oudewater.
Deze uitgave is tot stand gekomen met financiële steun van de Provincie Utrecht.
Illustraties omslag:
Een (onbekende) boerderij met boomgaard van het Domkapittel.
Tekening in kleur,anoniem,circa 1600.
Veehandelaren in de Veemarkthal aan de Croeselaan in Utrecht,
1928.Foto M.A.J.van Bommel.
Boerderij Den Engh in Leidsche Rijn.Foto Fotodienst van Het Utrechts Archief.
ISBN 90-76366-13-6
ISSN 1388-3062
© Het Utrechts Archief,Utrecht 2003
Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,opgeslagen
in een geautomatiseerd gegevensbestand,of openbaar gemaakt,in enige vorm of op enige
wijze,hetzij elektronisch,mechanisch,door fotokopieën,opnamen,of enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Trajecten door Utrecht 8
Redactie:J.C.M.Pennings, A.Pietersma en F.Vogelzang

Doorploegen
Gids voor historisch onderzoek naar het
boerenbedrijf in de provincie Utrecht
Tom Blekkenhorst, Hans Renes en Ronald Rommes
Trajecten door Utrecht 8
Het Utrechts Archief in samenwerking met de Stichting Stichtse Geschiedenis
Utrecht,2003

… met onderscheidene
veldgewassen bezaaid…

Inhoudsopgave
1 Inleiding 7
2 Tips en waarschuwingen 9
2.1 Algemene bronnen en literatuur 9
2.2 Werken met bronnen 12
3 Boerderijen in het landschap 15
3.1 De zandlandschappen 16
3.2 Rivierenlandschap 17
3.3 Veenlandschap 19
3.4 Turfwinning en droogmakerijen 20
4 Grondbezit 22
4.1 Grootgrondbezitters en boeren 23
4.2 Eigendom en pacht 24
4.3 De gemeenschappelijke gronden 26
4.4 De positie van de boer 27
5 De boerderij 30
5.1 Het hallehuis 33
5.2 Aanpassingen en hergebruik 37
5.3 Bijgebouwen 41
6 Het agrarisch bedrijf 44
6.1 De landbouw tot 1760 45
6.2 De landbouw na 1760 51
6.3 Samenwerking 56
6.4 Naar de markt 60
Adressen 62
Register 63
Verantwoording van de illustraties 64

Boerderij Schoneveld in Houten
6 Inleiding

1 Inleiding
…bouwland waar zich
steenaarde bevindt en een
streepje boschland…
Landbouw is misschien wel de belangrijkste ontdekking van de
mens. Zelfs een van de eerste verhalen in de Bijbel, over Kaïn en
Abel, heeft betrekking op deze overgang. De ontwikkeling van
jagen en verzamelen naar landbouw is heel geleidelijk gegaan en
heeft ook niet overal plaatsgevonden. Dankzij de landbouw kon
een overschot aan voedsel worden geproduceerd. Niet iedereen
hoefde zich meer met de voedselverwerving bezig te houden.
Arbeidsdifferentiatie werd mogelijk, ambachten ontstonden.
Dorpen en steden zijn gegrondvest op de landbouw en daarmee
onze hele moderne samenleving.
De landbouw heeft grote invloed gehad op het landschap.
Zeker in Nederland is er geen vierkante meter 'wilde natuur' meer
over. Alle landschapselementen die we zien zijn door de mens
gevormd en heel vaak liggen daar agrarische ontwikkelingen aan
ten grondslag. Zelfs de bossen op de Heuvelrug zijn daar aangeplant
omdat de toenmalige eigenaren de opbrengsten van de heidevelden
niet meer voldoende vonden. Heidevelden die weer
waren ontstaan door houtkap en doordat schaapherders er hun
kudden lieten grazen en dorpelingen er hun varkens weidden.
De bestudering van de landbouw is ook belangrijk om een
beeld te krijgen van de economie van een bepaalde periode.
Sociale verhoudingen kunnen worden afgelezen aan grondbezit.
De prachtige buitenplaatsen aan de Vecht waren niet alleen lusthof,
maar ook agrarisch bedrijf. De grote kloosters en kapittels,
zo bepalend voor de ontwikkeling van het middeleeuwse
Utrecht, waren grootgrondbezitters en speelden een grote rol in
de ontginningen van de woeste gronden, waaruit in de Middeleeuwen
nog een flink deel van onze provincie bestond.
Tenslotte is de bestudering van boerderijen interessant door
de snelle veranderingen in de landbouw, die ertoe hebben geleid
dat een groot aantal boerderijen de laatste decennia aan het agrarische
bedrijf is onttrokken. Waren er aan het begin van de 20 ste
eeuw nog 6000 landbouwbedrijven in de provincie Utrecht, in
2002 was dit aantal gedaald tot 3500. De komende jaren zullen
opnieuw vele bedrijven verdwijnen. Veel van de vrijkomende
gebouwen krijgen een nieuwe bestemming en worden daarvoor
verbouwd. Kennis van boerderijtypen, hun ontwikkelingsgeschiedenis
en hun relatie met de omgeving is daarbij van groot belang.
Deze gids geeft u handvatten voor het bestuderen van de
geschiedenis van de landbouw in onze provincie. We denken aan
vragen als: hoe ontwikkelde de markt zich en welke keuzen
maakten de boeren voor hun bedrijf? Hoe waren de relaties tussen
platteland en stad? Wie bezat de grond en wie boerde er?
Agrarische geschiedenis heeft ook een bouwhistorische kant: hoe
werden boerderijen gebouwd, hoe veranderde de inrichting en
onder invloed waarvan?
Boerderij Schoneveld
Tussen Houten en 't Goy ligt aan de Leedijk de hofstede Schoneveld. In de Middeleeuwen was Schoneveld een leengoed van 24
morgen (ruim 20 hectare) van de bisschoppen van Utrecht. Eeuwenlang was de boerderij onafgebroken in handen van de familie
Van Schoneveld. In 1671 werd de hofstede met 40 morgen land verkocht aan mr. Jacob Martens, lid van de Utrechtse vroedschap.
In het familiearchief Martens van Sevenhoven zijn verschillende stukken over deze boerderij te vinden. De laatste verkoop
dateert uit het jaar 1931, toen Schoneveld werd gekocht door P.J. van Wijk, wiens nakomelingen hier nog wonen. Deze boerderij
zult u in deze gids regelmatig tegenkomen.
Doorploegen 7

Zowel op de kadastrale kaart uit 1832
als op een kaart van landmeter Hugo
Ruysch uit 1662 wordt Schoneveld
afgebeeld als een monumentale
boerderij met een gracht eromheen.
Deze laatste kaart werd gemaakt in
opdracht van de Stevensabdij in het
Utrechtse Oudwijk en maakt deel uit
van een kaartboek van de abdij, die
veel landerijen in deze streek bezat.
8 Inleiding

2 Tips en
waarschuwingen
…blafferd van het
oudschildgeld, door den
gadermeester ingeleverd…
2.1 Algemene bronnen en literatuur
Uw eigenlijke onderzoek begint met het lezen van de belangrijkste
literatuur en vervolgens gedrukte bronnen over uw onderwerp.
Pas daarna duikt u de archieven in. Hieronder volgt een
beknopt overzicht voor Nederland in het algemeen en voor de
provincie Utrecht, waaronder enkele exemplarische lokale en
regionale studies die u veel kunnen leren over de manier waarop
u het onderzoek in uw eigen streek kunt aanpakken.
Let u ook op de literatuur en bronnen die de auteurs zelf hebben
gebruikt. Meer specifieke literatuur vindt u verderop bij de desbetreffende
paragrafen.
De huidige gemeenten Oudewater, Woerden en Vianen nemen
een speciale plaats in. Deze gemeenten lagen tot respectievelijk
1970, 1989 en 2001 (voor een deel) in de provincie Zuid-Holland.
Bij de vindplaatsen van bepaalde provinciale bronnen wordt u
regelmatig verwezen naar Het Utrechts Archief, maar voor vergelijkbare
bronnen over deze gemeenten moet u dan soms bij het
Nationaal Archief zijn. Houdt u er rekening mee dat sommige
archieven (nog) bij de instelling zelf berusten en dat voor de raadpleging
van meer recente archivalia dikwijls toestemming van de
archiefeigenaar nodig is.
Literatuur en gedrukte bronnen Nederland
J. Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500-1950.
Veranderingen en verscheidenheid (Meppel/Amsterdam 1992)
P.N. Boekel, De zuivelexport van Nederland tot 1813 (Utrecht 1929)
W.D. Brouwer, Bibliografie van de Nederlandse landbouwgeschiedenis
(Wageningen 1975)
P. Brusse, Overleven door ondernemen. De agrarische geschiedenis van de
Over-Betuwe 1650-1850 (Wageningen 1999)
P.C.M. Hoppenbrouwers e.a., Agrarische geschiedenis van Nederland van
prehistorie tot heden ('s-Gravenhage 1986)
H. Knippenberg en B. de Pater, De eenwording van Nederland.
Schaalvergroting en integratie sinds 1800 (Nijmegen 19902 )
Overzicht van het landbouwbedrijf in Nederland ('s-Gravenhage 1912),
opgesteld door de Staatscommissie voor den Landbouw
W.J. Sangers, De ontwikkeling van de Nederlandse tuinbouw (tot het jaar
1930) (Zwolle 1952)
Uitkomsten van de tienjaarlijkse volkstellingen. Deze zijn ook op cd-rom
verschenen. De beroepstellingen geven vanaf 1889 het aantal
beroepsbeoefenaren in de landbouw, aanvankelijk per groep van kleine
en van grote gemeenten per provincie, later per landbouwgebied en
tenslotte per gemeente.
Verslag van de landbouw in Nederland, 1815-1966, sinds 1904
gepubliceerd in de jaarlijkse Verslagen en Mededelingen van de
Directie van de Landbouw.
J.L. van Zanden, De economische ontwikkeling van de Nederlandse
landbouw in de negentiende eeuw 1800-1914 (Wageningen 1985)
Periodieken/reeksen
A.A.G.-Bijdragen (reeks uitgegeven door de Afdeling Agrarische
Geschiedenis van Wageningen Universiteit) (1958-)
Economisch & Sociaal-Historisch Jaarboek, voortgezet als NEHA-Jaarboek
voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis (1915-)
Historia Agriculturae (1953-)
Historisch-Geografisch Tijdschrift (1983-)
Literatuur provincie Utrecht
• Een overzicht van publicaties vindt u in Sabine, het Stichts Algemeen
Bibliografisch Netwerk. Dit bevat circa 20.000 titels van boeken en
tijdschriftartikelen over (delen van) de provincie Utrecht. Er zijn
verschillende zoekmogelijkheden, onder andere op persoonsnamen,
geografische namen en trefwoorden. Sabine is on line te raadplegen in
de meeste bibliotheken in de provincie Utrecht en op www.Sabine.nu.
• Vaak zult u hierin verwijzingen tegenkomen naar Jaarboek Oud-
Utrecht (1924-; met registers over 1924-1953 en 1954-1983), Maandblad,
sinds 1994 Tijdschrift Oud-Utrecht (1926-; met registers over 1926-1962)
en de tijdschriften van de verschillende andere regionale en lokale
historische verenigingen in de provincie.
• In de bibliotheek van Het Utrechts Archief zijn via het geautomatiseerde
catalogussysteem VUBIS vrijwel alle titels van boeken en
Doorploegen 9

tijdschriftartikelen betreffende de stad Utrecht en vele betreffende de
rest van de provincie te vinden. Ook hier zijn bovengenoemde
zoekmogelijkheden beschikbaar. Ook de andere archiefdiensten
hebben een bibliotheek betreffende de eigen streek.
• De delen die in de reeks Monumenten Inventarisatie Project (MIP)
inmiddels van vrijwel elke gemeente in de provincie Utrecht zijn
verschenen, bevatten informatie over bodemgesteldheid,
ontginningen, agrarisch grondgebruik, waterbeheersing,
droogmakerijen en beschrijvingen van de boerderijen met een
samenvattend overzicht.
Verder:
F.H. de Bruijne, De Ronde Venen. Een sociaal-geographische studie van een
gedeelte van het Hollandsch-Utrechtsche weidelandschap
(Rotterdam/Utrecht 1939)
P. Brusse, P. van Cruyningen en R. Rommes, Tien eeuwen Maartensdijk.
Een landelijke gemeente in Midden-Nederland (Utrecht 2001)
C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen. Een
institutioneel-geografische studie (Zutphen 1983)
C. Dekker en M. Mijnssen-Dutilh, De Eemlandtsche Leege Landen.
Ontginningen rond de mond van de Eem in de 12de en 13de eeuw
(Utrecht 1995)
C. Dekker, Ph. Maarschalkerweerd en J.M. van Winter, eindred.,
Geschiedenis van de provincie Utrecht (3 dln.; Utrecht 1997)
M. Donkersloot-de Vrij e.a., De Stichtse Rijnlanden. Geschiedenis van de
zuidelijke Utrechtse waterschappen (Utrecht 1993)
P. van Elteren, G. Hilhorst en G. Raven, 'Ver in het Veld. De vergeten
minigemeente Duist, de Haar en Zevenhuizen, 1817-1857'.
Themanummer van De Bewaarsman, 2002, nr. 8. Over het boerenleven
in deze afgelegen streek.
J.H.M en J.G.M. Hilhorst, Soest, Hees en De Birkt van de achtste tot de
zeventiende eeuw (Hilversum 2001)
Jaarverslag van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, 1996. Bevat
artikelen over de bewoningsgeschiedenis, landbouwgeschiedenis en
boerderijvormen in het westelijk weidegebied.
J.A. Storm van Leeuwen, Van Oude Rijn tot Leidse Rijn. De afwatering van
de gronden in en rondom Vleuten-De Meern in de loop der tijden
(Vleuten 1985)
M. van Vliet, Het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams (Assen
1961)
Over tal van afzonderlijke boerderijen zijn publicaties verschenen.
Enkele voorbeelden:
W. Bos, De geschiedenis van Moorst (Leusden, z.j. [2001])
W.A.G. Perks, Den Treek, van marke tot landgoed (Amersfoort 1984)
J. Verduin, Boerderijen in Leusden; ontstaansgeschiedenis in de
Middeleeuwen (Woudenberg/Leusden 1999)
Gedrukte bronnen provincie Utrecht
• Almanakken betreffende de stad en/of provincie Utrecht,18de-20ste eeuw,
zoals de Stichtse Almanak, het Utrechtsch Jaarboekje en de Provinciale
Almanak voor Utrecht. Bevatten overzichten van organisaties,
commissies e.d. en hun (bestuurs)leden en medewerkers, bijvoorbeeld
de namen en woonplaatsen van veeartsen in de provincie.
• Gemeenteverslagen, 19de-20ste eeuw. Bevatten (aanvankelijk) naast
algemene beschrijvingen uitgebreide statistieke overzichten van
grondgebruik, aantallen stuks paarden, vee en pluimvee, opbrengsten
en prijzen.
• Provinciaal Blad van Utrecht (1817-). Bevat provinciale verordeningen
en besluiten, onder andere op het terrein van de landbouw. Ieder deel
heeft een register, terwijl over 1817-1983 tienjarige registers zijn
aangelegd.
• Provincieverslag (1815-1936). Bevat een hoofdstuk over de landbouw
met een algemene beschrijving per gewas, product en diersoort en een
staat van het bodemgebruik, en later ook jaarverslagen van het
Veeartsenijkundig Staatstoezicht en het Utrechts Landbouw
Genootschap, een overzicht van de stierenkeuringen en opgaven van
verkoopprijzen van landerijen.
• J. van de Water, Groot Placaatboek (3 dln.; Utrecht 1729). Bevat
provinciale en stad-Utrechtse verordeningen op het terrein van de
landbouw in respectievelijk deel I, 632-689 en III, 397-398, 827-845. Met
Supplement betreffende de provinciale verordeningen tot 1810 door
C.W. Moorrees en P.J. Vermeulen (2 dln.; Utrecht 1856-1860) I, 928-940.
Kaarten
Afgezien van de prekadastrale en de kadastrale kaarten (zie paragraaf 4.2)
zijn voor landbouwgeschiedenis van belang:
• Groote of Choro-Topografische Kaart der Noordelijke Provinciën van
het Koningrijk der Nederlanden 1:115.220 door C.R.T. Krayenhoff (1809-
1823)
• Topographische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden
1:50.000 (1850-1864)
• Chromo-Topographische Kaart des Rijks 1:25.000 (1866-1951) 1:50.000
(1864-1891). Enkele malen herzien. Met toelichting per provincie.
• Topografische kaart vanaf 1:10.000. Hierop ook hoogtelijnen en
hoogtecijfers.
• Bodemkaart. De eerste reeks, op schaal 1:200.000, is gepubliceerd per
provincie. Het deel Utrecht verscheen in 1966. Sindsdien is gewerkt aan
10 Tips en waarschuwingen

een kaart op schaal 1:50.000, die in 1995 is voltooid. Bij ieder kaartblad
hoort een uitgebreide toelichting. Deze serie is nauwkeuriger en
betrouwbaarder dan de eerste, maar is tegelijk moeilijker toegankelijk.
De kaart geeft een beeld van de bovenste 120 cm van de bodem en
vermeldt ook de grondwaterstand.
• Geomorfologische kaart 1:50.000. Deze kaart toont en verklaart de
hoogteverschillen. Zie ook de kaarten in H.J.A. Berendsen, De genese
van het landschap in het zuiden van de provincie (Utrecht 1982).
• Hoogtekaart 1:10.000. Met gemiddeld 1 hoogtepunt per hectare.
• Cultuurhistorische elementen in de provincie (Utrecht 20002 ). CD-ROM
uitgegeven door de provincie Utrecht. Deze kaart bevat onder meer
gegevens over sporen van vroegere landbouw in het moderne
landschap.
Zie voor meer informatie de eveneens in deze reeks verschenen gids
Wegwijzer. Gids voor historisch onderzoek naar verkeer en vervoer in de
provincie Utrecht.
Archieven
Nationaal Archief
• Ministerie van Landbouw; verschillende afdelingen/onderwerpen, zoals
cultuurtechnische dienst, Stichting Beheer landbouwgronden en
boswezen, 20ste eeuw.
• Directie van de Landbouw; verschillende afdelingen/onderwerpen,
zoals onderzoek landarbeiders, plantenziektekundige
aangelegenheden, landbouwonderwijs, akkerbouw en weidebouw,
proefstations, tuinbouw, veeteelt en zuivelaangelegenheden, 19de-20ste eeuw.
• Koninklijk Nederlands Landbouwcomité, 1884-1950.
Het Utrechts Archief
• Staten van Utrecht, 1581-1810: resoluties van Gedeputeerde Staten,
met indexen, en passim (zie het register op de inventaris).
• Onderprefecten en kwartiercommissarissen van Utrecht en
Amersfoort, 1811-1816: rubrieken landbouw en veeteelt met
gemeentelijke statistieken van bijvoorbeeld de verbouw van
suikerbieten, vlas- en hennepteelt, soort en de voeding der varkens
en schapenteelt.
• Provinciaal Bestuur, 1813-1920. De gerubriceerde agenda's op de
besluiten van Gedeputeerde Staten (GS) over 1814-1887 en 1906-1917
en op de besluiten betreffende algemene zaken van de
Gouverneur/Commissaris des Konings (CdK) over 1816-1913 bevatten
trefwoorden variërend van aardappelen en paarden tot
heidegronden en stierenkeuring. Zie de betreffende bijlagen in de
inventaris van deze archieven. Zie verder de gesystematiseerde
agenda's over respectievelijk 1888-1919 (inv.nrs. 3481-3519) en 1913-
1919 (inv.nrs. 6942-6952) met rubrieken variërend van bosbouw tot
veeziekte en van druifluisconventie tot kaascontrolestations.
De bijlagen tot de notulen van Provinciale Staten over 1814-1849
bevatten onder meer een rubriek landbouw en veeteelt. In de
rubriek jacht en visserij van het archief van de CdK bevinden zich
een register van duiventillen en een van eendenkooien, 1849-1955.
Gedeponeerde archieven: Provinciale Commissie tot regeling van
de Veefokkerij in Utrecht, idem van de Paardenfokkerij,
19de-20ste eeuw.
• Provinciaal Bestuur, 1920-1954, archief GS, rubriek
bodemproductie en veeteelt.
• Provinciaal Bestuur, 1954-1987, archief GS, rubriek bodemproductie
en veeteelt (met name ruilverkavelingen); archieven van
statencommissies (bijvoorbeeld van Landbouw en Ruilverkaveling
en van Landbouw en Landinrichting); gedeponeerde archieven
(Landbouwcommissie voor de provincie Utrecht, 1957-1966).
Het Utrechts Archief en gemeente- en streekarchieven/-archivariaten
Op www.utrechtsarchiefnet.nl vindt u een overzicht van alle
archieven die berusten bij de archiefdiensten in de provincie Utrecht.
• Stads- en in mindere mate dorpsbesturen, adellijke en patricische
families en de eigenaren van huizen en heerlijkheden, zoals de vijf
grote Utrechtse kapittels, 17de-18de eeuw.
Deze bevatten veel informatie op dit terrein, met name in de
resolutieboeken, pachtboeken en rekeningen. Kijkt u eerst of er
ook registers beschikbaar zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de
steden Amersfoort en Utrecht en het dorp Vreeswijk.
• Gemeentebesturen, 19de-20ste eeuw. Ook hier is de meeste informatie
opgeslagen in de notulenboeken, in dit geval van B&W en de
gemeenteraad. Deze zijn doorgaans voorzien van goede registers.
Zie daarnaast in de inventaris de rubrieken betreffende landbouw
en veeteelt.
• De notariële akten van de stad Utrecht worden over de periode
1560-1811 gescand en nader ontsloten via het geautomatiseerde
zoeksysteem NOTARIS. Met behulp van deze index kunt u zoeken op
algemene trefwoorden als boerenbedrijf, bijenteelt, fruitteelt,
handel/graan, handel/vee, landbouw, tuinbouw, veeteelt. Eind 2002
waren van de in totaal 250.000 akten 140.000 on line raadpleegbaar,
ook via de website van Het Utrechts Archief. Ook van enkele andere
plaatsen zijn de notariële protocollen nader ontsloten, bijvoorbeeld
Amersfoort, Kamerik, Montfoort en Woerden.
Doorploegen 11

• Waterschappen. Deze bevinden zich in het SA Rijnstreek
(rechtsvoorgangers van het Hoogheemraadschap De Stichtse
Rijnlanden), het SA Gooi- en Vechtstreek (rechtsvoorgangers van het
Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht) en in het GA Amersfoort
(de archieven van het Waterschap Vallei en Eem en rechtsvoorgangers).
Rijksarchief in Noord-Holland
• Departementaal bestuur van de Zuiderzee, 1811-1814, rubriek
landbouw, veeteelt en visserij met gemeentelijke statistieken over
woeste gronden, exploitatie van veenderijen, boomkwekerijen,
bosbeheer, marktprijzen van landbouwproducten, hennep- en vlasteelt,
wede, oliehoudende zaden, naamlijsten van veeartsen, besmettelijke
veeziekten, opleiding van leerling-herders en wol. N.B. Van 1811-1813
maakte het grootste deel van de huidige provincie Utrecht deel uit van
dit departement.
Beeldmateriaal
In de collecties beeldmateriaal van Het Utrechts Archief en de gemeenteen
streekarchieven/archivariaten zijn afbeeldingen te vinden van
bijvoorbeeld boerderijen. Luchtfoto's berusten bij Het Utrechts Archief, de
Topografische Dienst te Emmen, KLM Aerocarto op Schiphol en de
Universiteitsbibliotheek te Wageningen (afdeling speciale collecties).
2.2 Werken met bronnen
Bronvermeldingen
Historisch onderzoek moet systematisch worden opgezet. Het
aantal gevonden gegevens kan zo groot zijn, dat u nooit kunt onthouden
in welke bron u ze hebt gevonden. Naderhand uitzoeken
is zeer tijdrovend. U, en de onderzoekers na u, moeten uw gegevens
later altijd kunnen controleren.
Bronnen zijn niet opgezet als basis voor historisch onderzoek,
maar hebben hun eigen, meestal administratief doel. Niet alle
bronnen zijn zonder meer betrouwbaar. Bekijk de gebruikte bron
kritisch, of het nu een schriftelijk verslag is of een deel van een
interview. Wat wil de opsteller eigenlijk zeggen? Was hij zelf
betrokken bij de gebeurtenis? Ook tellingen uit vroeger tijden
zijn niet klakkeloos over te nemen: wat werd er precies geteld,
welke uitzonderingen waren er en wat hadden mensen misschien
te verbergen? Voor sommige bronnen zijn gedrukte broncommentaren
beschikbaar, waarin ook de problematiek van de
betrouwbaarheid van het materiaal wordt behandeld.
12 Tips en waarschuwingen

Voordat u gegevens gaat verzamelen, is het raadzaam eerst een
systeem te bedenken om ze te ordenen. Daarbij moet ook altijd
vermeld worden waar bepaalde informatie vandaan komt. Van
elke bron moeten de volgende gegevens genoteerd worden:
• de datum waarop het onderzoek heeft plaats gevonden
• de naam van de bewaarplaats (archiefdienst of particuliere
collectie)
• de naam van de bron (archief, collectie, familieoverlevering)
• het inventarisnummer en de bladzijde
• de inhoud.
Oral history
Een bijzonder soort bron is oral history, mondelinge overlevering.
Voor de onderzoeker van het verleden kunnen herinneringen
een aanvulling geven op informatie die uit ander materiaal is
verkregen. Herinneringen aan vroeger kunnen via interviews
naar boven worden gehaald en zijn met name een geschikte bron
om inzicht te krijgen in de dagelijkse werkelijkheid. Hier liggen
uiteraard vele addertjes onder het gras. Het is daarom belangrijk
van tevoren na te gaan wat zijn of haar achtergrond is en ook wat
uw informant van bepaalde gebeurtenissen wist of kon weten.
Het gevaar van dubbele subjectiviteit (die van de ondervraagde
en die van de ondervrager) ligt altijd op de loer. Wat bedoelt uw
ondervraagde te zeggen en wat pikt u daar zelf van op? Het is dan
ook bijna een verplichting zulke gesprekken op te nemen. U kunt
ze dan later nog eens kritisch beluisteren om na te gaan of uw
herinnering overeenkomt met wat er letterlijk is gezegd. Als
interviewmethode is het 'vrije attitude-interview' het meest
geschikt: u stelt niet-sturende, algemene vragen en laat de ondervraagde
zoveel mogelijk aan het woord. Pas aan het einde stelt u
specifiekere vragen om dingen helder te krijgen.
Oude geldsoorten, maten en gewichten
Tot de 19 de eeuw komt u in de bronnen inmiddels verdwenen
eenheden tegen. Dat een gulden of pond doorgaans bestaat uit 20
stuivers of schellingen en die weer uit 16 penningen weet u misschien,
maar geldt dat ook voor een Rijnse gulden, een groot of
een wit? Tot de invoering van het metrieke stelsel in 1820 werd de
Stichtse of Utrechtse morgen van 600 vierkante roeden (8464 m 2 )
als oppervlaktemaat gebruikt. De Stichtse roede was 3,76 m en de
Stichtse voet 26,8 cm. In andere gewesten golden weer andere
maten. Ook na 1820 bediende men zich nog een tijdje van de
oude benamingen bunder, vierkante roede en vierkante el voor
respectievelijk de hectare, are en m 2 . Onderstaande werken kunnen
bij twijfel uitkomst bieden.
Boerderij- en veldnamen
Namen kunnen veel vertellen over boerderijen en het bijbehorende
land. Vaak geven ze informatie over de vroegere geografie.
Namen kunnen bijvoorbeeld verwijzen naar hoogteverschillen
(-donk, -gat), de kwaliteit van de grond (Kostverloren), het bodemgebruik
(-made), de verbouwde gewassen (Hopakkers), de eigenaar
(Papenveld) of vroegere omstandigheden (-veen, -broek, -heide).
De beste bron voor het opsporen van veldnamen zijn interviews
met de (vroegere) bezitters of gebruikers van het land. Sommige
namen kunnen eeuwenoud zijn en komen soms in archiefstukken
voor.
Wel zijn toponiemen in de praktijk een bijzonder lastige bron.
Zo is de identificatie soms moeilijk, zeker voor zeer algemene
namen (de Zes Bunders, het Grote Blok) of waar namen in de loop
van de tijd sterk veranderd zijn. Ook de verklaring van een naam
geeft vaak problemen, vooral omdat veel namen in de loop van de
tijd gewijzigd zijn. Bij het verklaren van namen is het in ieder
geval altijd gewenst om te zoeken naar de oudste vermelding. Het
beste is een reeks van vermeldingen die doorloopt tot de huidige
tijd.
Oud schrift
Tegenwoordig verwerkt de overheid de meeste gegevens met de
computer. In vroeger tijden schreven de ambtenaren alles met de
hand en dat handschrift is zeker in de periode vóór circa 1725
moeilijk leesbaar. Er werd een ander soort schrift gebruikt dan nu
gebruikelijk is. Dat betekent dat geschreven bronnen soms niet
gemakkelijk leesbaar zijn. Kennis van oud schrift is een onmisbaar
hulpmiddel en diverse archiefdiensten organiseren periodiek
cursussen paleografie (oud schrift). Ook zijn er enkele paleografische
atlassen waarmee u zelf kunt oefenen.
Literatuur
Oral history
J. Hagen, Vragen over vroeger. Handleiding voor het maken van historische
interviews (Utrecht 1993)
Oude geldsoorten, maten en gewichten
H.E. van Gelder, De Nederlandse munten (Utrecht/Antwerpen 19725 )
W.C.H. Staring, De binnen- en buitenlandsche maten, gewichten en
Doorploegen 13

munten van vroeger en tegenwoordig, met hunne onderlinge
vergelijkingen en herleidingen […] (Schoonhoven 19024 )
J.M. Verhoef, De oude Nederlandse maten en gewichten (Amsterdam 1983)
Boerderij- en veldnamen
H. Beijers en G.J. van Brussel m.m.v. G. van Berkel, Veldnamen als
historische bron: een handleiding voor methodisch onderzoek
('s-Hertogenbosch 1991)
M. Devos, 'Microtoponiemen en agrarische geschiedenis', Naamkunde, 32
(2000) 69-112
J.A. Hendrikx, Plaats- en waternamen; hun betekenis voor de bestudering
van de geschiedenis van het landschap (Utrecht 1991)
R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff, Lexicon van Nederlandse
toponiemen tot 1200 (Amsterdam 1988)
Gezicht op Houten. Tekening, anoniem, 1758.
R. Rentenaar, Vernoemingsnamen; een onderzoek naar de rol van de
vernoeming in de Nederlandse toponymie (Amsterdam 1984)
M. Schönfeld, Veldnamen in Nederland (Arnhem 19802 )
V. van Wijk, Boerderijnamen; over hun oorsprong, geschiedenis en
betekenis (Leiden 1948)
Oud schrift
W.R.C. Alkemade, Oud schrift 1700-1825 (Den Haag 1995)
J.L. van der Gouw, Oud schrift in Nederland. Een leerboek voor de
student (Alphen aan den Rijn 1980s )
P.J. Horsman, Th.J. Poelstra en J.P. Sigmond, Schriftspiegel: Nederlandse
paleografische teksten van de 13de tot de 18de eeuw (Zutphen 1984)
14 Tips en waarschuwingen

3 Boerderijen in het
landschap
…op zoek naar het
ideale land…
Boerderijen zijn geen geïsoleerde objecten. Ze kunnen alleen
worden begrepen door te kijken naar hun vroegere functioneren
en naar hun ligging in het landschap. Boerderijgeschiedenis
wordt daardoor al snel landbouw- en landschapsgeschiedenis.
De provincie Utrecht kent in hoofdzaak drie landschapstypen:
zand, klei en veen. Bij het zand is er een onderscheid tussen hoge
en lage zandlandschappen, respectievelijk de Utrechtse Heuvelrug
en de Gelderse Vallei. Van de veenlandschappen zijn delen
De ligging van boerderijen in de verschillende cultuurlandschappen (situatie 19 de eeuw, grotendeels ook al enkele eeuwen eerder)
uitgebaggerd voor turfwinning, waarna plassen overbleven. In een
aantal gevallen zijn die plassen later weer drooggemaakt, waardoor
een nieuw landschapstype ontstond: de droogmakerijen. Op
deze wijze komen we tot een indeling in vijf landschapstypen, elk
met eigen geschiedenis en kenmerken.
Literatuur
H. Baas e.a., red., Landschap in archieven. Themanummer Historisch-
Geografisch Tijdschrift, 20 (2002) nr. 3
H. de Bakker en A.W. Edelman-Vlam, De Nederlandse bodem in kleur
(Wageningen 19812 ). Bevat foto's van bodemprofielen.
S. Barends e.a., Over hagelkruisen, banpalen en pestbosjes; historische
landschapselementen in Nederland (Utrecht 19974 )
S. Barends e.a. , red., Het Nederlandse landschap; een historischgeografische
benadering (Utrecht 20008 )
J.J.J.M. Beenakker, Historische geografie: landschap en nederzetting
(Zutphen 1989). Cahiers voor lokale en regionale Geschiedenis 3
H.J.A. Berendsen, Landschappelijk Nederland (Assen 1997)
G. Borger e.a., Het Groene Hart; een Hollands cultuurlandschap (Utrecht 1997)
Landschapstype Landschap en bodemgebruik Ligging boerderijen Grondbezit
Zand: Utrechtse Grote hoogteverschillen. Dorpen, gehuchten en vrijstaande Versnipperd: kavels in eng
Heuvelrug Bouwland (eng) onderaan de boerderijen onder aan de helling, en in grasland;
helling, daarboven bos en heide. op de grens van bouwland gebruiksrechten in bos en heide.
Grasland in lage gebieden. en grasland.
Zand: Gelderse Dekzandruggen, gescheiden door Vrijstaande boerderijen op de Redelijk geconcentreerd: (deel
Vallei laagten. De laagten in gebruik als randen van de dekzandruggen. van) dekzandrug, deel van lage
grasland en natte heide en graslanden, enkele stukken heide.
Rivierklei Stroomruggen/oeverwallen in Dorpen, gehuchten en vrijstaande Versnipperd: kavels in eng en in
gebruik als bouwland (eng) en boerderijen op de oeverwallen. grasland.
boomgaarden. Aangrenzende
komgronden en veengebieden
onder gras.
Veen Vlak gebied, verdeeld in strook- Aan weg of waterloop op de kop Redelijk geconcentreerd
vormige kavels. van de strookvormige kavels. (oorspronkelijk één kavelstrook).
Overheersend grasland.
Droogmakerij Vlak, laaggelegen gebied met Verspreid langs de wegen Redelijk geconcentreerd (oormoderne
inrichting. spronkelijk één of enkele kavels).
Doorploegen 15

H. en J. Brand, red., Het Utrechts landschap, natuurlijk hart van
Nederland (Utrecht 1990)
A.A. Brombacher en W. Hoogendoorn, Aardkundige waarden in de
provincie Utrecht (Utrecht 1997). Geïllustreerd overzicht van de
natuurlijke vormen in het Utrechtse landschap.
M. de Harde en H. van Triest, eindred., Jonge Landschappen 1800-1940; het
recente verleden in de aanbieding (Utrecht 1994)
J.A. Hendrikx, De ontginning van Nederland (Utrecht 1998)
H. van der Linden, De cope; bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de
openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (Assen 1956)
J.A.J. Vervloet, Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse
cultuurlandschappen (Wageningen 19863 )
J.A.J. Vervloet en A.W.A.T. Steegh, Bibliografie van de historische geografie
(Wageningen 1989)
3.1 De zandlandschappen
De landbouw op de zandgronden wordt tot in de 20 ste eeuw gekenmerkt
door een gemengde bedrijfsvoering, waarbij de gebieden
met de beste grondwaterhuishouding in gebruik waren als bouwland,
terwijl de gebieden die daarvoor te nat of te droog waren,
werden gebruikt als grasland, heide of bos. De boerderijen stonden
meestal op de grens van de bouwlanden en de graslanden,
waardoor de af te leggen afstanden minimaal waren.
De landschappen van de Utrechtse Heuvelrug verschilden van
die in de Gelderse Vallei. Op de Heuvelrug, met zijn grote hoogteverschillen,
waren de hoogste gebieden over het algemeen te
droog voor gebruik als bouwland. We vinden de bouwlanden hier
onder aan de helling, meestal in aaneengesloten complexen,
zogenaamde 'engen', die verdeeld waren tussen de boerderijen
van een dorp of gehucht. Kenmerkend voor een eng was de visuele
openheid. De kavels van de verschillende eigenaren waren
niet gescheiden door houtwallen of heggen, maar slechts door
stroken gras of grensstenen. Wel was de eng als geheel door een
houtwal omgeven om vee en wild uit de akkers te houden. Op het
bouwland werd in vroeger tijd vooral graan (rogge) geteeld.
In de Gelderse Vallei, die grotendeels erg nat was, waren alleen
de hoogste plekken geschikt als bouwland. Die hoge plekken
bevonden zich op een aantal dekzandruggen, in feite stuifzandheuvels
uit de laatste ijstijd. Het bouwland lag meestal in afzonderlijke
'kampen' op die ruggen. Omdat elke kamp door een houtwal
omgeven was, had het landschap een besloten, kleinschalig
karakter. Ook de boerderijen staan op die dekzandruggen, wat leidt
tot een zeer verspreid bewoningspatroon. Men spreekt wel van het
'hoevenlandschap'. Dorpen, zoals Achterveld en Renswoude, kwamen
hier pas laat tot ontwikkeling als verzorgingskern en bevatten
nauwelijks boerderijen.
Ontginning en bebossing op de zandgronden
Uit 19 de -eeuwse beschrijvingen van de zandgronden komt een beeld
naar voren van een zeer intensief landbouwsysteem. De akkers werden
jaar na jaar ingezaaid en een belangrijk deel van de veestapel
had als belangrijkste functie de levering van mest. De mest werd in
speciale 'potstallen' vermengd met plaggen voor ze op de akker
werd gebracht. Zo ontstonden plaggenbodems, die vruchtbaarder
waren en die het vocht beter vasthielden dan de oorspronkelijke
kale zandgronden. Ze maakten het zelfs mogelijk het bouwland uit
te breiden naar drogere delen van de stuwwallen. De plaggenbemesting
is waarschijnlijk in de late Middeleeuwen uitgevonden en
heeft vooral in de 17 de en 18 de eeuw, met het intensiever worden van
het gebruik van de bouwlanden, een hoge vlucht genomen. Mogelijk
is het gebruik in onze streken gestimuleerd door de tabaksteelt,
waarvoor plaggenmest als de beste bemesting gold.
Een groot deel van de zandgebieden was omstreeks 1500 nog
extensief in gebruik, als heide en bos. De heide werd gebruikt als
weidegrond en om plaggen te steken. Nadien maakten ook de meeste
resterende bossen nog plaats voor heide. Waar ook de heide te
intensief werd gebruikt, vormden zich stuifzanden die vanaf de 18 de
eeuw werden bestreden door bosaanplant. Ook de heidevelden werden
gedeeltelijk beplant met bos, voor houtproductie of om esthetische
redenen (parkbossen bij landgoederen).
In de 19 de eeuw verloren de heidevelden hun functie als schapenweide,
onder meer omdat kunstmest de schapenmest verving. De
heidevelden en bossen, die vaak tot in de 19 de eeuw gemeenschappelijk
waren beheerd, kwamen veelal in handen van gemeenten, boeren
en grote landeigenaren. De heidevelden in de Gelderse Vallei
werden, op enkele restanten na, in de eerste helft van de 20 ste eeuw
omgezet in bouw- en grasland. De droge heidevelden op de Utrechtse
Heuvelrug werden voor een belangrijk deel bebost door gemeenten
en landgoedeigenaren. Enkele heidevelden bleven bestaan,
vooral omdat ze open werden gehouden voor gebruik als militair
oefenterrein. In de 20 ste eeuw specialiseerden de meeste zandgebieden
zich steeds meer op de veeteelt. Gaandeweg werden de bouwlanden
alleen nog gebruikt om veevoer te verbouwen. Recent
wordt hiervoor vooral maïs geteeld.
16 Boerderijen in het landschap

Te onderzoeken valt of het hier geschetste beeld van de agrarische
ontwikkeling van toepassing is op de plaats waar u woont.
Zijn er bossen aangeplant, door wie en met welke bedoeling? U
kunt onderzoek uitvoeren naar bijvoorbeeld tabaksteelt of schapenhouderij.
Waar stonden de schaapskooien, via welke driften
werden de schapen naar de heide gebracht? Wat is daarvan nog
in het landschap herkenbaar?
Literatuur
J. Buis, Historia forestis. Nederlandse bosgeschiedenis (2 dln.; Wageningen
1985)
J. Buis en J.P. Verkaik, eindred. F. Dijs, 100 jaar Staatsbosbeheer: werken
aan groen Nederland (Utrecht 1999)
Schaapsherder met schapen voor het Huis Wayenstein in Amerongen. Tekening door L.P. Serrurier, 1732.
H.P. Deys, De Gelderse Vallei. Geschiedenis in oude kaarten (Utrecht 1988)
M.K.E. Gottschalk, 'Historisch-geografische ontwikkelingen in en om
Soest', Jaarboek Oud-Utrecht, 1970, 103-132
3.2 Rivierenlandschap
Het landschap in het rivierengebied is opgebouwd uit oeverwallen
en komgronden. De oeverwallen zijn afgezet door de rivieren,
die bij iedere overstroming een hoeveelheid slib meevoerden. Een
belangrijk deel van het slib, en vooral de grootste slibdeeltjes,
bezonken al op korte afstand van de rivier. Ze vormden in de loop
van de tijd lage ruggen, die bestaan uit tamelijk grof, zandig
Doorploegen 17

materiaal: de oeverwallen. Op grotere afstand van de rivier
bezonken de kleinste slibdeeltjes. Ze vormden daar een zeer dichte,
moeilijk bewerkbare bodem, die door de lage ligging tevens
erg nat was. In de loop van de tijd slibden de oeverwallen zo hoog
op, dat ze nauwelijks meer overstroomden. Op deze relatief hooggelegen
en vruchtbare gronden vinden we vanouds de woonplaatsen,
bouwlanden en boomgaarden.
De komgebieden waren nat en moeilijk bewerkbaar. Ze zijn tot
ver in de 20 ste eeuw extensief gebruikt, als wei- en hooiland en als
griendbos. Op veel plaatsen in de komgebieden ontwikkelde zich
veen, doordat de afgestorven resten van bomen en riet in deze
moerassen nauwelijks verteerden.
Van nature boden de oeverwallen de beste mogelijkheden voor
bewoning in dit landschap. Langs de Lek groeiden de lokale dijkjes
in de 13 de eeuw uit tot de grote dijken die evenwijdig aan de
rivier lopen. De zone direct langs de rivier werd buitengedijkt (de
uiterwaarden) en werd sindsdien extensiever gebruikt. Grote
delen van het Utrechtse rivierengebied werd in de Middeleeuwen
aan de directe invloed van de grote rivieren onttrokken door de
Boerderij aan de IJsselkade in Montfoort, ca 1930.
afdammingen van de Nederrijn (1122 bij Wijk bij Duurstede) en
de Hollandse IJssel (1285 bij Hoppenesse).
In het rivierenlandschap kunt u onderzoeken waar de ontginningen
begonnen, waar de oudste nederzettingen zijn ontstaan
en hoe na de ontginningen eventueel veranderingen zijn doorgevoerd
in de vestigingsplaats. Is het gebied inderdaad al lange tijd
voor veeteelt in gebruik? Waar zijn hooilanden en griendlanden
gelegen, wanneer zijn die daar aangelegd? Hoe heeft de waterstand
zich ontwikkeld en welke invloed heeft dat gehad op het
boerenbedrijf? Wat is daarvan zichtbaar?
Literatuur
W.A.H. Asman en S.P. Tjallingii, red., Het Kromme-Rijnlandschap, een
ekologische visie (Amsterdam 1974)
A. van Bemmel, De Kromme Rijn. Waterstaat, onderhoud en gebruik vanaf
1600 (Houten 1996)
J.D.H. Harten e.a., red., De tuin van Utrecht; geschiedenis en waarden van
het landschap in het landinrichtingsgebied Groenraven-Oost (Utrecht
1992)
18 Boerderijen in het landschap

Kaart van Breukelerveen waarop het strokenlandschap zeer duidelijk zichtbaar is. Deze landerijen behoorden tot het kapittel van St. Pieter.
G. Pleijter en J.A.J. Vervloet, 'Kromakkers en bolliggende percelen; enige
opmerkingen over opbouw en ouderdom van een aantal akkermeten
bij Tull (provincie Utrecht)', Historisch-Geografisch Tijdschrift, 4 (1986)
13-21
3.3 Veenlandschap
De veenbodems die kenmerkend zijn voor grote delen van het
westen van de provincie, zijn in de loop van duizenden jaren
opgebouwd uit plantenresten die in een natte omgeving bewaard
bleven. In meren en moerasgebieden bestond die begroeiing vooral
uit riet en, in wat drogere en voedselrijkere omstandigheden,
bos. De resten van deze begroeiing vormden bosveen en rietveen.
In de volgende fase werd veenmos steeds belangrijker. Veenmos
kan uitsluitend bestaan van regenwater, wat tot gevolg heeft dat
het door kan groeien als alle andere plantensoorten het hebben
opgegeven. Op den duur kan veenmos metersdikke 'kussens' vormen,
die als lage heuvels boven hun omgeving uitsteken.
De natuurlijke variatie in het veenlandschap leidde tot verschillen
in bewoningsgeschiedenis. Delen van de veenmoskussens
werden al vanaf de 10 de eeuw bewoond, meestal nadat veranderingen
in de omgeving hadden geleid tot een betere ontwatering.
Vanuit de oudere dorpen langs de rivieren werden nieuwe dorpen
gesticht op de flanken van de veenmoskussens. De ontwateringsloten
werden in de richting van het hoogste punt gegraven,
dwars op die richting werd een weg of dijk aangelegd waarlangs
de boerderijen kwamen. Iedere boerderij kreeg de beschikking
over een strook land, met het recht om die strook te verlengen tot
aan het hoogste punt. Hierdoor ontstond een stervormig patroon
van waterlopen dat, ondanks de latere afgraving van grote delen
van het veen, nog altijd herkenbaar is in de Ronde Venen.
De ontwatering leidde tot daling van het maaiveld. Veen dat
wordt ontwaterd, zakt onder zijn eigen gewicht en onder het
gewicht van mensen, vee en werktuigen. Belangrijker is nog een
ander proces, namelijk oxidatie: onder invloed van zuurstof
vindt een chemische reactie plaats waarbij veen wordt omgezet
in kooldioxide en water. Door de daling van het maaiveld wordt
Doorploegen 19

het gebied steeds natter. Na verloop van tijd zijn veel boerderijen
verplaatst naar een nog niet ontwaterd stuk van hun kavelstrook.
Zowel in de Ronde Venen als in de venen ten oosten van
de Vecht zijn de dorpen in de loop van de tijd opgeschoven.
Een andere geschiedenis hebben de vlakkere riet- en bosveengebieden.
Die bezaten nauwelijks een natuurlijke afwatering,
en konden daarom slechts in cultuur worden gebracht door
grote investeringen en een goede organisatie. Vanaf de 11 de
eeuw zijn deze gebieden door de bisschop en de kapittels in
blokken verkocht aan 'projectontwikkelaars' (locatores). Die verdeelden
die blokken in stroken met meestal een vaste omvang
van '30 roeden' (ca. 120 meter) bij zes 'voorling' (ca. 1250 meter),
wat leidde tot kavels van ongeveer 15 ha. De koop is nog terug te
vinden in namen op -koop, zoals in Teckop (waar de locator
waarschijnlijk Taco heette). Veel andere dorpen werden
genoemd naar plaatsen of streken elders, zoals Kortrijk, Portengen
(naar Bretagne), Spengen (naar Spanje), Kockengen (naar
het Pays de Cocaigne oftewel Luilekkerland). Weer andere heten
simpelweg naar het aantal boerderijen (Tienhoven). De boerderijen
staan hier vaak aan een wetering, die voorafgaande aan de
ontginning werd gegraven. Dit uitzonderlijk planmatige landschap
is sinds de ontginning minder sterk veranderd dan de
dorpen op de veenmoskussens, omdat bos- en rietveen minder
snel zakt dan veenmosveen en bovendien minder geschikt is als
brandstof.
De maaivelddaling leidde er in alle veengebieden toe dat het
oorspronkelijke gemengde bedrijf in de loop van de tijd plaats
maakte voor veeteelt. De groeiende ontwateringproblemen werden
in de loop van de tijd op verschillende manieren opgelost.
In eerste instantie zal men vooral de waterberging hebben vergroot
door meer en bredere sloten te graven. Op oude topografische
kaarten zijn gebieden met een slechte ontwatering te herkennen
aan de grote dichtheid aan sloten. In de late Middeleeuwen
werden daarnaast enkele grote nieuwe weteringen gegraven,
zoals de Heicop (ca. 1385) en de Bijleveld (1413), die water
uit een aantal lage veengebieden respectievelijk naar de Vecht
en de Amstel brachten, waarin bij eb nog lange tijd kon worden
geloosd. In de 15 de eeuw werden, naar Hollands voorbeeld, de
eerste poldermolens gebouwd en vanaf de 19 de eeuw werden
deze vervangen door gemalen. Het wijst er allemaal op, dat er
voldoende geld aanwezig was om deze maatregelen rendabel te
maken. Dat hield zeker verband met de verstedelijking van Holland
vanaf de 16 de eeuw, die enerzijds zorgde voor een afzet van
zuivelproducten en anderzijds maakte dat een grote stedelijke
bevolking er belang bij had om de veengebieden boven water te
houden.
U kunt onderzoek doen naar de ontginningsgeschiedenis van
uw streek. Op welke wijze en in welke volgorde zijn bepaalde
gebieden ontgonnen? Hoe is dat in het landschap herkenbaar?
Hoe oud zijn de sloten en wegen in het gebied?
Literatuur
A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de
Utrechtse Vechtstreek (Hilversum, 1993)
M. Donkersloot-de Vrij, De Vechtstreek. Oude kaarten en de geschiedenis
van het landschap (Weesp 1985)
M.K.E. Gottschalk, 'De ontginning der Stichtse venen ten oosten van de
Vecht', T.K.N.A.G., 73 (1956) 207-222
J.A.J. Vervloet, 'Landsheerlijke venen: het cope-ontginningslandschap',
Historisch-Geografisch Tijdschrift, 16 (1998) 150-163
3.4 Turfwinning en droogmakerijen
Veenmosveen is zeer geschikt als brandstof. In het westen van de
provincie is al in de late Middeleeuwen op kleine schaal turf
gegraven, in gebieden die voordien in agrarisch gebruik waren.
Nadat turf tot op de grondwaterspiegel was afgegraven, bleef
'onland' over, dat vervolgens meestal weer verlandde en na enige
tijd weer in agrarisch gebruik kwam. Vanaf het einde van de 16 de
eeuw werd turf ook gebaggerd. Dit had veel zwaardere gevolgen
voor het landschap. Door het baggeren van turf werden plassen
gevormd, die bij storm zelfs een bedreiging konden vormen voor
de omgeving. Meestal werden de dorpen ontzien, maar een
gehucht als Waverbanken bij Waverveen is desondanks in een
plas verdwenen. Om oeverafslag te voorkomen, eiste de overheid
dat tussen de uitgeveende 'petgaten' smalle stroken land ('zetwallen')
bleven staan. In de Vinkeveense Plassen kunnen we in de
smalle, evenwijdige eilanden nog steeds de inrichting van het
middeleeuwse agrarische landschap herkennen.
In de 15 de eeuw was nog één veenkussen volkomen ongebruikt.
Dit gebied, in het zuiden van de Gelderse Vallei op de grens met
Gelre, werd in 1473 ontsloten door een kanaal, de Bisschop
Davidsgrift, om turf te kunnen afvoeren. Door allerlei omstandigheden
kwam er aanvankelijk weinig van, maar in het midden van
de 16 de eeuw kwam de turfwinning hier goed op gang. Voor de
20 Boerderijen in het landschap

Veenendaal op de topografische kaart 1:25.000 uit 1905-1906. Vanuit de Bisschop
Davidsgrift zijn strookvormige kavels uitgezet. In de loop van de tijd heeft hier
twee keer een omkering van het reliëf plaatsgevonden. In het gebied dat
oorspronkelijk het laagste lag, groeide het veenpakket het eerst en het langst en
bereikte het veenkussen zijn grootste hoogte. De Bisschop Davidsgrift volgde
ongeveer de waterscheiding, die tevens de grens tussen Gelre en het Sticht Utrecht
vormde. Na de afgraving liep de Grift weer door het laagste gebied. Op de kaart
is te zien hoe het gebied tegen de Grift moerassig was. Verder naar het
zuidwesten, waar het terrein langzaam oploopt naar de Utrechtse Heuvelrug, ligt
bouwland. Daarnaast ligt bouwland op de heuvel de Grote Veenlo (bovenin het
kaartfragment), waarop in de 16de eeuw het dorp Veenendaal gesticht was. Aan de
Bisschop Davidsgrift staan kleine boerderijen en arbeiderswoningen.
afvoer van de turf werd de Bisschop Davidsgrift (naar de Rijn)
opnieuw uitgegraven en de Schoonebeker Grift (naar de Eem)
nieuw gegraven. Vanuit deze vaarten werden sloten gegraven om
het veen te ontwateren. Na de turfwinning werd het gebied met
veel moeite omgezet in landbouwgrond. De meeste bewoners
waren daarnaast actief in huisnijverheid en dat vormde later de
basis voor de ontwikkeling van Veenendaal tot industriestad.
Het landschap rond een deel van de Bisschop Davidsgrift toont
ook nu nog het beeld van een kanaalveenkolonie, zoals we die uit
latere eeuwen ook kennen in Groningen en Drenthe.
Veel van de veenplassen in het westen van de provincie zijn
later weer drooggemalen. In de Ronde Venen ontstond daardoor
van 1789 tot 1926 een uitgebreid droogmakerijenlandschap.
Droogmaking van de plassen ten oosten van de Vecht was problematisch
door de sterke kwel vanuit de Utrechtse Heuvelrug en
het Gooi. De weinige droogmakerijen in dit gebied hebben een
moeizame geschiedenis: die van de Naardermeer is zelfs mislukt,
die van de Horstermeer en de Bethunepolder (1863) verliepen problematisch.
Droogmakerijen zijn interessant omdat ze in één keer zijn
ingericht en ze een goede indruk geven van de stand van de boerderijbouw
in de betreffende periode. Zeker een deel van de meer
recente droogmakerijen heeft nog een aantal van de oorspronkelijke
boerderijen. Ook sociaal brachten ze grote veranderingen -
bijvoorbeeld in de godsdienstige verhoudingen - omdat ontginners
uit andere streken zich hier vestigden. Zo waren de nieuwelingen
in de Ronde Venen, waar de helft van de bevolking katholiek
was gebleven, vrijwel uitsluitend protestants.
Turfwinning kon leiden tot een geheel nieuw landschap. Het
ontstaan van het legakker/petgaten landschap, de grote plassen
in het westen van de provincie en de daaropvolgende droogmakerij
kan een interessant onderwerp van onderzoek zijn. Door wie
werd de winning georganiseerd, welke invloed had dat op landschap,
samenleving en economie? Hoe ging de droogmakerij in
zijn werk?
Literatuur
A.L.P. Buitelaar, 'Turfwinning in het Nedersticht vóór 1530. Beheerst
gebruik van onontgonnen veen', Tijdschrift voor
Waterstaatsgeschiedenis, 2 (1996) 92-97
T.F.J.A. Dolk, Het veenrecht in de provincie Utrecht van 1592-1916
(Utrecht 1916)
J.G.M. Hilhorst, 'Turfwinning te Soest in de 15de eeuw', Jaarboek Oud-
Utrecht, 1998, 45-68
T. Stol, De veenkolonie Veenendaal. Turfwinning en waterstaat in het
zuiden van de Gelderse Vallei 1546-1653 (Zutphen 1992)
Doorploegen 21

Een boer is bezig graan te zeven in een schuur bij kasteel Weerdesteyn bij Langbroek. Tekening in kleur door H. Numan, ca 1780.
22 Grondbezit

4 Grondbezit
…de inwoonders generen
zig van de veehoederije…
Om te kunnen overleven had een boerderij op de zandgronden
en in het rivierkleigebied zowel bouwland als wei- en hooiland
nodig. De meeste boerderijen op de zandgronden bezaten
daarnaast gebruiksrechten op heide en bosgebieden. In veel
gevallen leidde dit als vanzelf tot een zekere spreiding van het
grondbezit. In de veengebieden daarentegen bezaten boerderijen
oorspronkelijk meestal een enkele, langgerekte strook
grond. De ongelijke verdeling van het grondbezit en de
omvang van de bedrijven bepaalden de sociale verhoudingen
binnen het dorp. Wat is daarover bekend binnen deze regio en
hoe kunt u daarnaar onderzoek doen? Een interessant onderzoeksthema
is de mate waarin boeren eigenaar waren van het
land dat ze gebruikten.
4.1 Grootgrondbezitters en boeren
In de Middeleeuwen bouwden instellingen als kapittels, kloosters
en gasthuizen een omvangrijk grondbezit op. Op grond
van belastinggegevens kan worden geschat dat ze tezamen 30
à 40% van de landbouwgrond in handen hadden. Andere
belangrijke grondbezitters waren de bisschop als Stichts
landsheer, stadsburgers, edelen en de boeren.
Hoewel de bezitsverhoudingen per plaats verschilden, is er
wel een patroon te herkennen. Vooral direct rond de steden
bezaten de geestelijke instellingen en de stedelingen veel
grond. De kleine heerlijkheid Papendorp was bijvoorbeeld volledig
in handen van de Utrechtse St. Paulusabdij. In het westen
van de provincie was de omvang van het geestelijk bezit veel
geringer. Daar was het grootste deel van de grond in de Middeleeuwen
geschonken aan de boeren-ontginners, die het land
in cultuur brachten. Hoewel door allerlei factoren een deel
van het boerengrondbezit in andere handen was overgegaan,
hadden de boeren in de 16 de eeuw in bijvoorbeeld Abcoude,
Mijdrecht en Vinkeveen nog steeds minstens de helft van de
grond in eigendom. Die situatie contrasteerde scherp met de
bezitsverhoudingen in Oost-Utrechtse dorpen als Cothen,
Stoutenburg of Zeist, waar toen vrijwel geen boerengrondbezit
voorkwam.
Na de Reformatie kwam het beheer over de voormalige kloostergoederen
in Utrecht aan de Staten en de steden. Omdat de
steden regelmatig in geldnood waren, verkochten ze in de 17 de
eeuw veel van deze landerijen. Kopers waren zowel stadsburgers
en edelen als boeren. In het noordwesten van de provincie
waren dat vooral rijke Amsterdammers die grond en boerenhofsteden
kochten en deze vervolgens lieten ombouwen tot
buitenplaatsen. Ook elders in het gewest waren ze actief als
koper en bouwer, zoals in Baarn en Leusden. In de Kromme
Rijnstreek waren het hoofdzakelijk edelen en boeren die
grond kochten.
In de tweede helft van de 17 de eeuw nam de rentabiliteit van
het grondbezit af. Vooral na 1700 begonnen stedelijke grootgrondbezitters
hun boerderijen en land te verkopen. Boeren
waren vaak de kopers, vooral in de tweede helft van de 18 de
eeuw. De na 1760 weer aantrekkende landbouwprijzen gaven
hen een gunstig perspectief om in land te investeren. De lage
grondprijzen en de lage rentestand werkten deze ontwikkeling
verder in de hand.
Vermoedelijk is het boerengrondbezit in de 19 de eeuw verder
toegenomen, maar daarnaar moet nog nader onderzoek worden
gedaan. Een mogelijkheid daarvoor bieden de gegevens
van het kadaster, en de uitkomsten van de landbouwverslagen
en -tellingen. Uit de verslagen van de Staatscommissies voor de
Landbouw vanaf het einde van de 19 de eeuw blijkt, dat landelijk
gezien het boerengrondbezit omstreeks 1900 weer wat
terugliep. In het Kromme Rijngebied vond echter een tegengestelde
ontwikkeling plaats, omdat nogal wat grondeigenaren
hun grond in de verkoop deden vanwege de aantrekkelijke
prijzen. De voormalige pachters waren meestal de kopers.
Vooral veel bedrijven in de klasse van 10 tot 20 hectare veranderden
van eigenaar. Toch was ook hier niet meer dan 39% van
de bedrijven boerenbezit, een vergelijkbaar percentage met
dat op de Oost-Utrechtse zandgronden (43%).
Doorploegen 23

In het archief van de familie Martens bevindt zich dit manuaal met gegevens over
de betaling van de pacht voor boerderij Schoneveld vanaf 1707.
4.2 Eigendom en pacht
De bezitsverhoudingen van boerderijen en land zijn in het verleden
regelmatig veranderd. Een factor die daarbij een rol speelde
was de wijze van vererven. Het maakt nogal wat uit of de oudste
zoon alles erfde of dat het bezit onder alle kinderen werd verdeeld.
In het laatste geval versnipperde het grondbezit en ontstond
het gevaar van een groot aantal kleine bedrijven met geringe
bestaansmogelijkheden. In de provincie Utrecht werden nala-
tenschappen in de regel in gelijke porties onder de kinderen verdeeld,
waarbij het onroerend goed meestal in de mannelijke lijn
vererfde. Het betekende wel vaak dat degene die het onroerend
goed overnam zijn broers en zusters schadeloos moest stellen
(uitkoop).
De meerderheid van de Utrechtse boeren is altijd pachter
geweest. Dit sluit niet uit dat een deel van de grond of de bebouwing
daarop eigendom was. De voorwaarden waartegen zij de
grond pachtten, werden vastgelegd in pachtcontracten. Tijdpacht
kwam meer voor dan erfpacht of lijfpacht. Hierbij werd de duur
van de overeenkomst van tevoren vastgelegd. Na 1500 was in deze
contreien een pachtduur van zes of zeven jaar gebruikelijk. Hoe
langer de pachtduur, des te groter de bestaanszekerheid voor de
pachter en daarmee de stimulans tot het doen van grotere
inspanningen of investeringen in de bedrijfsvoering.
Ook de hoogte van de pacht werd in het pachtcontract geregeld.
In Utrecht is de ontwikkeling van de pachtprijzen nog niet
onderzocht. In de Middeleeuwen werd de pacht aanvankelijk in
natura voldaan, later werden geldbetalingen regel. Wel vroegen
particuliere grondeigenaren nog vaak om de levering van allerlei
land- en tuinbouwproducten, zoals kazen, boter, groente en fruit.
Aangezien de groenten en het fruit vaak nader gespecificeerd
werden, geeft dat een indicatie van wat er zoal verbouwd werd.
Zo blijkt dat op de hofstede Koningsbosch in Themaat omstreeks
1770 abrikozen, druiven en perziken werden geteeld.
Het verrichten van wat in de Middeleeuwen 'herendiensten'
werden genoemd, zoals het bemesten of bewerken van de door de
heer in eigen beheer gehouden grond, verdween nooit helemaal.
In plaats van een verplichting, zoals in de Middeleeuwen, werd
het in latere tijd een onderdeel van de pachtvoorwaarden. Een
(ander) voorbeeld daarvan is de overeenkomst dat de pachter de
stedelijke grondbezitter een- of tweemaal per jaar thuis moest
ophalen en later weer terugbrengen naar de stad. In Leusden
werd nog kort voor 1800 paardjesgeld en hondenkoren betaald:
restanten van middeleeuwse verplichtingen om respectievelijk
vrachten voor de bisschop te vervoeren en voedsel te leveren voor
de bisschoppelijke jachthonden. Andere zaken die in het pachtcontract
werden geregeld, waren het onderhoud van de gebouwen,
het verrichten van werkzaamheden aan dijken en wegen,
het uitbaggeren van waterwegen, de bemesting en het gebruik
van de gepachte landerijen.
Middeleeuwse pachtcontracten (vanaf circa 1300) zijn hoofdzakelijk
in de klooster- en kapittelarchieven bewaard. Overeen-
24 Grondbezit

komsten uit later tijd zijn te vinden in de archieven van notarissen,
gerechten, heerlijkheden, en institutionele en particuliere
grondeigenaren. In de 19 de eeuw was het - bijvoorbeeld in het
Kromme Rijngebied - niet ongebruikelijk om de verlenging van
pachtovereenkomsten onderhands, dus zonder tussenkomst van
de notaris, te regelen. Soms bleef het zelfs bij een mondelinge
afspraak.
Onderzoek naar het grondeigendom in uw eigen woonplaats
of regio kan veel informatie geven die als basis kan dienen voor
verder onderzoek. Welke ontwikkeling maakte dat grondbezit
door, wie kocht en verkocht, hoe ontwikkelde de prijs van de
grond zich en daarmee samenhangend de pachtprijzen? Is er iets
te vinden over de herendiensten? Welke invloed had grondbezit
op de sociale verhoudingen?
Literatuur
J.G. Avis, De directe belastingen in het Sticht Utrecht aan deze zijde van de
IJssel tot 1528 (Utrecht 1930)
C.J.C. Broer, Uniek in de stad: de oudste geschiedenis van de
kloostergemeenschap op de Hohorst bij Amersfoort, sinds 1050 de Sint-
Paulusabdij in Utrecht: haar plaats binnen de Utrechtse kerk en de
ontwikkeling van haar goederenbezit (ca. 1000-ca. 1200) (Utrecht 2000)
E.W. Hofstee en A.W. Vlam, 'Opmerkingen over de ontwikkeling van de
perceelsvormen in Nederland', Boor en Spade, 5 (1952) 194-235
J.H. Huiting, 'Middeleeuws grootgrondbezit in Vleuten en Haarzuilens:
een perceelsgewijze reconstructie', Historisch-Geografisch Tijdschrift ,
13 (1995) 62-77
E.N. Palmboom, Het kapittel van Sint Jan te Utrecht. Een onderzoek naar
verwerving, beheer en administratie van het oudste goederenbezit
(elfde-veertiende eeuw) (Hilversum 1995)
A.D.M. Veldhorst, 'Het Nederlandse vroeg-19de-eeuwse kadaster als bron
voor andersoortig onderzoek, een verkenning', Historisch-Geografisch
Tijdschrift , 9 (1991) 8-27
S.W. Verstegen, Gegoede ingezetenen; jonkers en geërfden op de Veluwe
tijdens Ancien Régime, Revolutie en Restauratie (1650-1830) (Zutphen
1990). Zie blz. 152-157 over de waarde van de kadasters uit de Franse
tijd als bron voor historisch onderzoek.
Archieven
Het Utrechts Archief
• Kadaster, 19de-20ste eeuw, (minuutplans, bijbladen met de bijbehorende
OAT's en SAT's, kadastrale leggers, registers van eigendomsovergangen
en bijbehorende toegangen. Op de minuutplans, de oudste kadastrale
kaarten uit 1832 op schaal 1:1250, 1:2500 en 1:5000, zijn de grenzen
van alle bebouwde en onbebouwde percelen aangegeven. De OAT's (de
Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels) vermelden per perceel onder
meer de eigenaar, diens beroep, de oppervlakte, het grondgebruik, de
kwaliteitsklasse van de grond en de opstallen, en de belastbare som. De
leggers vormen een alfabetisch overzicht van de eigenaren binnen
iedere kadastrale gemeente, met voor elke eigenaar een lijst van de
percelen die hij/zij vanaf 1832 in bezit had. Aan de hand van registers
van eigendomsovergangen en de bijbladen (de vervolgkaarten) kunnen
veranderingen in de eigendom en nieuwe eigenaren tot in de 20ste eeuw
worden opgespoord. Let wel: pachters worden niet vermeld. Van belang
is ook tabel 5bis: een hulptabel voor de bepaling van de belastbare som
met per kwaliteitsklasse gegevens over grondgebruik,
kostprijsberekening en vruchtwisseling. In de provincie Utrecht
worden minuutplans en OAT's uitgegeven in gemeentelijke kadastrale
atlassen. Inmiddels zijn verschenen: Renswoude, Zeist, Leusden, Doorn,
De Bilt, Utrecht, Harmelen, en Rhenen. In 2003 volgen Nieuwegein en
Vleuten-De Meern. In voorbereiding is een website met alle
minuutplans 1832 en OAT's in Nederland. Zie voor meer informatie de
eveneens in deze reeks verschenen gids Huizen vol historie. Gids voor
huizenonderzoek in de provincie Utrecht.
• Archivalia betreffende de grondbelasting, 1816-1965, inv.nrs. 54-62
(1873-1875; gebouwd), 66-157 (1888-1889; ongebouwd), 177-184 (1897-
1900; gebouwd), 185-191 (1904-1905; gebouwd). De kadastrale plans
behorende bij de registers van 1888-1889 zijn niet aanwezig. De Wet op
de Grondbelasting van 1870 maakte een hertaxatie van de belastbare
opbrengst van een perceel noodzakelijk. De herziening van de
gebouwde eigendommen vond plaats in 1873-1875, gevolgd door een
tweede herziening in 1897, die in 1904 tussentijds werd aangepast en
met ingang van 1908 werd doorgevoerd. De herziening van de
ongebouwde eigendommen werd in 1879 ter hand genomen en in 1889
afgerond. In de Registers van Uitkomsten vindt u in volgorde van
kadastrale gemeente, sectie en perceelnummer ongeveer dezelfde soort
gegevens als in de OAT's van 1832. Let u er wel op dat sommige
percelen in de tussentijd een ander kadastraal nummer kunnen
hebben gekregen.
• Prekadastrale kaarten bevinden zich in de archieven van grote
landeigenaren, zoals kapittels, kerken, gasthuizen, edellieden e.d.
Soms zijn de kaarten per eigenaar samengevoegd in een dikwijls fraai
gekalligrafeerd kaartboek.
• Leenregisters, 14de-18 de eeuw. Deze bevatten de namen van de personen
die achtereenvolgens een bepaald goed in leen hebben gekregen, met
vermelding van de betreffende jaren. Leenheren waren bijvoorbeeld de
Doorploegen 25

isschop van Utrecht - later de Staten - en de vijf grote kapittels. De
leenregisters bevinden zich in hun archieven en dat van het Utrechtse
Leenhof, 16de-18de eeuw. Op tal van leenregisters zijn repertoria
verschenen, zoals A.J. Maris, Repertorium op de Stichtse
leenprotocollen uit het landsheerlijke tijdvak, I: De Nederstichtse
leenacten (1394-1581) ('s-Gravenhage 1956) en J.C. Kort, Repertorium op
de lenen van Gaasbeek (Hilversum 2001), met hierin een overzicht van
de uitgegeven repertoria op lenen in de provincie Utrecht.
• Tiendcommisies betreffende de provincie Utrecht, 1909-1938. Bestaat
uit dossiers betreffende de aanvraag door tiendheffers om afkoop van
tiendrechten op percelen, krachtens de Tiendwet van 1907 waarbij de
tiendplicht werd afgeschaft. Ten bate van het rijk werd op de voorheen
tiendplichtige gronden een 30 jaar durende grondrente onder de naam
tiendrente gevestigd.
Het Utrechts Archief en gemeente en streekarchieven/archivariaten
• Notariële archieven, 16de-20ste eeuw (verkoopakten, pachtcontracten,
schuldbekentenissen).
• Stads- en dorpsarchieven, 16de-19de eeuw (eigendomsovergangen).
• Manualen van het oudschildgeld, 16de-18 de eeuw. Dit was een in 1536
ingevoerde grondbelasting in de provincie Utrecht, te betalen door de
eigenaren van landbouwgrond. De registers, die de namen van de
eigenaren, de oppervlakte van de percelen en de verschuldigde
belastingbedragen bevatten, bevinden zich in de volgende archieven:
Staten van Utrecht, 1375-1581, inv.nrs. 396-401, Staten van Utrecht,
1581-1810, inv.nrs. 541-542, Financiële instellingen van de landsheer en
de daarop volgende gewestelijke besturen, 1581-1810, inv.nrs. 1673-1680
en de kapittels. Incidenteel zijn ook registers in de archieven van de
gerechtelijke besturen bewaard gebleven, zoals bijvoorbeeld dat van
Maarssen. Op de manualen van enkele gerechten zijn naamregisters
vervaardigd, zoals van Leusden en Stoutenburg, Maarn, Woudenberg en
Geerestein, Oud-Maarsseveen en Neerdijk, en Nieuw-Maarsseveen.
Manualen en andere stukken betreffende het morgengeld, een oudere
vergelijkbare grondbelasting, bevinden zich in het archief van de Staten
van Utrecht, 1375-1581, inv.nrs. 330-360. Aan het gebruik van de
registers van het morgengeld en het oudschildgeld zijn veel problemen
verbonden. Zo wordt niet altijd de woonplaats of eventuele adellijke
titel van de eigenaar vermeld, wat identificatie moeilijk maakt.
Bovendien is de naam van de pachter niet altijd geregistreerd, omdat de
grondeigenaar de belasting betaalde. Ook ontbreken de na 1600 nieuw
ontgonnen gronden. Tenslotte is slechts het cultuurland geregistreerd,
dat op de zandgronden soms een gering deel van de oppervlakte
uitmaakte (in Soest slechts een kwart).
• Archieven van waterschappen, leggers voor de omslagheffing. Op
sommige van deze leggers zijn naamregisters vervaardigd, zoals op de
morgenboeken van het Groot Waterschap van Woerden (1688-1857) en
op de dijkmetingsboeken van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk
Bovendams (1523-1840) en dat van de Lekdijk Benedendams en de
IJsseldam (1580-1830).
4.3 De gemeenschappelijke gronden
In de oudere literatuur wordt regelmatig gesproken over markeorganisaties
die sinds oeroude tijden de bossen en heidevelden
beheerden. Tegenwoordig zijn de denkbeelden op dit punt veel
genuanceerder. Zelfs binnen een klein gebied als de provincie
Utrecht bestonden grote verschillen in de rechten op de gemeenschappelijke
gronden, terwijl die rechten bovendien in de loop van
de tijd veranderden. Oorspronkelijk werden de extensief gebruikte
gronden (heidevelden, bossen, aanvankelijk ook veel graslanden)
vrijwel overal gemeenschappelijk gebruikt. In streken met verspreide
bewoning, zoals de Gelderse Vallei, werden de meeste gemeenschappelijke
gronden al lang geleden verdeeld, en beschikten boerderijen
over eigen heidevelden. Grote delen van de stuwwallen bleven
daarentegen tot ver in de 19 de eeuw in gemeenschappelijk
gebruik. Vooral in perioden van bevolkingsgroei en toenemende
druk op de gemeenschappelijke gronden, werden pogingen
gedaan om het gebruik te reguleren. De eigenaren van de bestaande
boerderijen maakten afspraken om het aantal stuks vee aan een
maximum te binden en soms om nieuwe gebruikers te weren. Dergelijke
afspraken waren vooral actueel in perioden van sterke
bevolkingsgroei, zoals de 12 de , 13 de en de 16 de eeuw.
Enkele voorbeelden laten de variatie zien. In Soest en Woudenberg
golden de lokale heren eeuwenlang als eigenaren, en hadden
alle dorpsbewoners het recht om de gemeenschappelijke gronden
te gebruiken. In de 19 de eeuw werden de nieuw ingestelde gemeenten
eigenaar. In Leusden hoorden de gemeenschappelijke weidegronden
(de heidevelden op de Leusderberg) toe aan de bisschop
van Utrecht en zijn rechtsopvolgers, Karel V, Philips II en de Staten
van Utrecht. Hier slaagden de bewoners van oude erven er echter
in steeds meer greep op deze gronden te krijgen. Vanaf de 16 de eeuw
begonnen ze nieuwkomers uit te sluiten en in de 19 de eeuw werden
ze zelfs als eigenaren erkend.
Pas in de loop van de 19 de eeuw, toen de heidevelden hun oude
functies verloren en een winstgevende ontginning of bebossing
26 Grondbezit

mogelijk leek, werden de laatste grote gemeenschappelijke
gronden verdeeld. Het in 1315 opgerichte markgenootschap van
de Gebuurten van den Dijk in Rhenen wist zijn bestaan nog tot
1955 te rekken. Toen werden de 147 hectare onder de eigenaren
van de 28 dijkershuizen krachtens de Markenwet van 1886 verdeeld.
Het ging hierbij overigens om grasland.
In het Provincieverslag vindt men jaarlijks een overzicht van aanwezige
heidevelden en woeste gronden in de provincie. Hieronder een deel van het
overzicht uit 1915.
De laaggelegen heidevelden werden grotendeels in het begin van
de 20 ste eeuw ontgonnen, maar voor de droge heidevelden op de
Utrechtse Heuvelrug bood alleen bebossing een mogelijkheid om
hier enige opbrengst uit te halen. Waar gemeenten eigenaar
waren, plantten die soms zelf bos aan. De meeste heide werd echter
verkocht aan kapitaalkrachtige particulieren, die een belangrijk
deel van de bossen op de Heuvelrug hebben aangeplant.
Literatuur
A. le Cosquino de Bussy, Geschiedkundige atlas van Nederland. Marken in
Utrecht ('s-Gravenhage 1925) 36, 55-58, 79-82
R. Fruin Th. Azn, 'De meente van den Leusderberg', Verslagen en
Mededeelingen van de Vereeniging tot uitgave der bronnen van het
Oude Vaderlandsche Recht, 2 (1892) 528-544
W. van Iterson, De rechten op de grond in de provincie Utrecht, 1:
Inleiding; Markeverhoudingen in het Overkwartier en Eemland (Leiden
1932)
W. van Iterson, 'De verdeling der mark van 'de gebuurten van den
Achterdijk' te Achterdijk, Jaarboek Oud-Utrecht, 1956, 42-70
R.M. Kemperink, 'De mannen van Weede en Emmeklaar; enkele
terreinverkenningen in de geschiedenis van een middeleeuwse
maalschap', in: J.A. Brongers e.a., Amersfoortse opstellen; historie,
archeologie, monumentenzorg (Amersfoort 1989) 25-49
Archieven
Het Utrechts Archief
• Meent van de Leusderberg, (1550) 1561-1890 (bijeenteelt,
schapenhouderij, bosbouw, plaggen-, zand- en grindwinning vanaf de
17de eeuw).
• Gebuurten van den dijk te Achterberg bij Rhenen, 1921-1956.
GA Amersfoort
• Malen van Hoogland, 1489-1898.
4.4 De positie van de boer
In de afgelopen decennia is het aantal boerenbedrijven snel afgenomen.
De overgebleven bedrijven trachten door intensivering
en schaalvergroting het hoofd boven water te houden. Bij de
pogingen tot bedrijfsvergroting stuiten de boeren op problemen.
Nieuwbouwwijken, bedrijfsterreinen, wegen en recreatiegebieden
leggen steeds meer beslag op de grond, terwijl ook natuurontwikkeling
de landbouw concurrentie aandoet. De inzet van
Doorploegen 27

oeren als natuurbeheerders of campinghouders is een nieuwe
ontwikkeling die voor sommigen een oplossing biedt. In 1927
werd de Stichting Het Utrechts Landschap opgericht met als doel
het verwerven, beheren en exploiteren van landgoederen voor
het behoud van natuur- en landschapsschoon. Een vergelijkbare
doelstelling heeft de in 1977 opgerichte Stichting Landschapsbeheer
Utrecht, die grondeigenaren helpt met het beheer van waardevolle
landschapselementen, zoals koebochten, slootbeplanting,
rijen wilgenbomen e.d..
Landbouw is allang niet meer de belangrijkste bron van inkomen
en werkgelegenheid op het platteland. Door de afname van
het aantal agrarische bedrijven is de boer steeds meer een marginale
figuur geworden in zijn dorp. Vroeger was dat anders. Aan
de hand van landelijke beroepstellingen kan sinds de 19 de eeuw
worden vastgesteld hoe zich het aantal personen werkzaam in de
landbouw heeft ontwikkeld. Lokale en regionale bevolkingsoverzichten
met beroepsvermelding, bijvoorbeeld uit 1675, 1748, 1783
en 1786, maken het soms ook mogelijk verder terug in de tijd te
gaan. Er kan aan de hand van die gegevens niet alleen worden
bepaald hoeveel boeren er in een dorp waren, maar ook hoe dat
aantal zich verhield tot de totale beroepsbevolking. Zo kan duidelijk
worden hoe belangrijk het landbouwbedrijf in Bunschoten
was ten opzichte van de visserij. Met andere woorden, hoe bepalend
waren de boeren voor de lokale economie in de verschillende
dorpen?
Een andere vraag is die naar de rijkdom van de boeren. Enerzijds
kan een vergelijking worden gemaakt tussen agrariërs en
andere beroepsbeoefenaren, terwijl anderzijds gekeken kan worden
naar de verschillen tussen boeren onderling. Wat dat laatste
betreft, zullen verschillen in grondbezit en bedrijfsomvang een
grote rol hebben gespeeld. Daarbij kan weer een vergelijking worden
gemaakt tussen bijvoorbeeld akkerbouwers, veehouders en
tuinbouwers (warmoezeniers, in Utrecht vaak hoveniers
genaamd). Interessant is bovendien de positie van de 'tabakkers'
(tabaksboeren) in Oost-Utrecht. De belangrijkste bron voor dit
soort onderzoek zijn belastingregisters.
Rijkdom was een belangrijke voorwaarde voor een boer om
een hoge sociale status binnen het dorp te bereiken, maar er
waren nog andere factoren die een rol speelden. Te denken valt
aan de mate van sociale hechting. Binnen een streek waren veel
boerenfamilies onderling verzwagerd. Ze konden daardoor langs
informele weg veel dingen voor elkaar krijgen, bijvoorbeeld omdat
pachtcontracten dikwijls van vader op zoon of anderszins binnen
de familie werden overgenomen. Zo wist men de greep op de
beschikbare landerijen in de omgeving te bestendigen. Voor buitenstaanders
was het moeilijk daartussen te komen.
Ook de kerk speelde een belangrijke rol in de sociale verhoudingen.
De bevolking op het Utrechtse platteland was sinds de 17 de
eeuw overwegend protestant, maar er waren streken waar katholieken
altijd in de meerderheid zijn gebleven. Ook de boeren en hoveniers
rondom de stad Utrecht bleven overwegend katholiek. Dit was
eveneens het geval in het Kromme Rijngebied en een deel van Eemland
(Eemnes, Soest). In de gemeente Baarn deed zich het opmerkelijke
verschijnsel voor dat de niet-agrarische bevolking in grote
meerderheid protestants was, maar dat de meeste boeren katholiek
waren. In het algemeen zal de positie van leden van een religieuze
minderheid binnen een dorp weinig benijdenswaardig zijn
geweest, zoals de conflicten na de Afscheiding van 1834 laten zien.
Voor boeren die lid waren van de plaatselijke meerderheidskerk
kon het spelen van een actieve rol in de kerk, bijvoorbeeld als lid
van de kerkvoogdij, kerkenraad of de diaconie, hun status binnen
het dorp verhogen. Door functies uit te oefenen in het waterschap
of het lokale bestuur wisten vooral de grote boeren hun economische
positie om te zetten in een sociale, politieke en culturele
invloed.
De toonaangevende rol werd bevestigd door een fraaie inrichting
van de boerderij en het gebruik van statussymbolen als een
fraaie sjees. Een systematisch onderzoek naar de materiële cultuur
van de Utrechtse plattelandsbevolking met behulp van boedelinventarissen
ontbreekt. Een uitzondering betreft de Krimpenerwaard.
Vanwege het bestaan van streekeigen voorkeuren zou
het interessant zijn de gegevens daaruit te vergelijken met uw
Utrechts materiaal.
Er is nog maar weinig onderzoek gedaan naar de positie van de
boer. Hoe onderscheidden de boeren zich van elkaar en van de stedelingen
en andere dorpelingen. Hoe lagen de relaties binnen het
dorp zelf? Hoeveel boeren woonden er buiten, hoeveel hadden
huizen in de steden? Hoe lieten de boeren hun achtergrond zien
in kleding, gedrag, huisraad? Waren er regionale verschillen? Hoe
ontwikkelde het beeld van de boer zich in de loop van de tijd?
Literatuur
M. van der Burgh, 'Geen tweede boer'. Gender, landbouwmodernisering en
onderwijs aan plattelandsvrouwen in Nederland, 1863-1968
(Wageningen 2002)
28 Grondbezit

J. A. Kamermans, Materiële cultuur in de Krimpenerwaard in de
zeventiende en achttiende eeuw. Ontwikkeling en diversiteit
(Hilversum/Wageningen 1999)
A.J. Schuurman, Materiële cultuur en levensstijl. Een onderzoek naar de
taal der dingen op het Nederlandse platteland in de 19de eeuw: de
Zaanstreek, Oost-Groningen, Oost-Brabant (Wageningen 1989)
A. Schuurman, J. de Vries en A. van der Woude, red., Aards geluk. De
Nederlanders en hun spullen 1550-1850 (Amsterdam 1997)
N. Stoppelenburg, 'Vroegere boerderijen in de Oudewaterse binnenstad.',
WBL-Nieuwsbrief, 21 (2001) 19-23
Utrechtse Biografieën van onder anderen de boerenvrouw Maatje Arrissen
(Eemland 2) en de landbouwkundige Arnold Bredius (Langs de Oude
Rijn)
C.G.T. Vernooy, Boerengezinnen in beweging: een sociaal-pedagogisch
onderzoek naar het functioneren van katholieke boerengezinnen uit
het Kromme Rijngebied in de periode 1930-1985 (z.pl. 1988)
J.L. van Zanden, 'Den zedelijken en materiëlen toestand der arbeidende
bevolking ten platten lande'. Een reeks rapporten uit 1851
(Wageningen 1991)
Archieven
Het Utrechts Archief
• Stichting Het Utrechts Landschap, 20ste eeuw.
De boerderij aan de Zuid-Linschoterzandweg 30 in Oudewater, 2002.
In 17 de en 18 de -eeuwse boedelinventarissen van boerderijen wordt meestal geen melding gemaakt van de indeling. Hoeveel woonvertrekken
er waren, kan mogelijk worden afgeleid uit het aantal meubelstukken. De boedelinventaris van de boerderij van Gerrit
Klaasz. Langerak, Zuid-Linschoterzandweg 30 te Oudewater uit 1788 wijst met zijn vele meubels op een grote en rijk ingerichte
boerderij: vier paar gordijnen voor bedsteden, vier schoorsteenkleden en negen tafels. In de 19 de eeuw worden de vertrekken wel
genoemd. Er blijken dan nog veel eenvoudig ingedeelde boerderijen te zijn. Zo was de boerderij van de familie Mijderwijk aan de
Achter- of Wijngaardstraat in Oudewater in 1841 verdeeld in een voorhuis, ingericht met een tafel, stoelen, een kabinet en een
ledikant, en een achterhuis, met drie tafels, zes stoelen en een 'vriesche hangklok', maar ook met melkemmers, een pekelbak en
het vee. Het achterhuis was dus een woonstalruimte. Ook voor de bedrijfsvoering kan men bij boedelinventarissen terecht. Zo
werd de melk van de dertien koeien in de boerderij van Anna Cornelisse Swart aan Zuid-Linschoterzandweg verwerkt tot kaas en
boter: er waren kaasborden, kaasvaten, staren (melkvaten), een botermand, drie karnen en bovendien nog dertien kazen aanwezig.
De ploeg en de twee eggen die in de inventaris van deze boerderij uit 1719 vermeld zijn, werden gebruikt voor de teelt van
haver, boekweit en hennep. Voor de hennep was ook nog een braak (toestel om de stengels te kneuzen en de houtige delen te verwijderen)
aanwezig. Mogelijk verbouwde Anna Swart ook vlas: de notaris vermeldde 'enig gesponnen garen en vlas'.
Doorploegen 29

Veilingbiljet van de openbare
verkoop van de hofstede
Chartroise op
22 november 1823.
30 De boerderij

5 De boerderij
…een kapitale en
aangenaam gesitueerde
hofstede…
De verschijningsvorm van de traditionele, Nederlandse boerderijen,
kent een aantal varianten die vrij sterk regionaal gebonden
zijn. Een Noord-Hollandse stolp of een Friese kop-hals-rompboerderij
zien er beduidend anders uit dan een Brabantse langgevelboerderij
of een Limburgs boerderijcomplex rond een binnenplaats.
Tussen die uitersten bevindt zich een brede strook
door Nederland, waar van oost naar west een grote groep boerderijen
te vinden is die een aantal kenmerkende eigenschappen
gemeen heeft. Het is het type boerderij dat wordt aangeduid
met de term 'hallehuis'. Omdat in de provincie Utrecht totaal
andere bouwvormen slechts bij uitzondering voorkomen,
beperken wij ons voornamelijk tot de beschrijving van dit
hoofdtype.
Binnen dit hoofdtype bestaan varianten, die deels terug te
voeren zijn op de verschillende landschapstypen. Utrecht vormt
in feite een soort overloopgebied van landschappen die hun
kerngebieden hebben in de omringende provincies. De omstandigheden
waaronder het agrarisch bedrijf al of niet kon floreren
waren uiteraard sterk gebonden aan die landschaptypen.
Op klei of veen wordt anders geboerd dan op zand. Dit had zijn
weerslag op de grootte van de gebouwen, de kwaliteit van de
gebruikte materialen en de details van de afwerking. Hoewel er
dus een grote uniformiteit is in de basisconstructie, zijn er per
regio uiterlijke verschillen. Er bestaat daarom geen typisch
Utrechtse boerderij. Elke variant komt eveneens, en vaak in grotere
aantallen, voor in de aangrenzende provincies.
Ontwikkelingen in de bedrijfsvoering hadden gevolgen voor
de bedrijfsgebouwen. In de provincie Utrecht is naar dit aspect
nog weinig onderzoek gedaan. Voorbeeldstudies over andere
streken maken duidelijk hoezeer veel verbouwingen van boerderijen
te verklaren zijn uit veranderingen in bedrijfsvoering.
De onderzoeker die de boerderij zelf met erf en bijgebouwen wil
bestuderen, doet er goed aan het gebouw allereerst nauwkeurig
te bekijken. In de nu volgende paragrafen worden de verschillende
onderdelen van de boerderij beschreven. Veel voorkomende
ontwikkelingen en hun effect op gebouw en inrichting geven
aanknopingspunten, die u als een soort checklist kunt gebruiken
bij het bekijken van de boerderij. Vaak kan dat het beste als
de boerderij wordt verbouwd en gerenoveerd, dan komen achter
houten wanden en pleisterlagen onverwachte zaken te voorschijn.
Daarnaast zijn voor grote verbouwingen sinds de 19 de
eeuw vergunningen nodig, die met de bijbehorende bouwtekeningen
in de archieven bewaard zijn gebleven.
Oude prenten, tekeningen en foto's kunnen een beeld geven
van de ontwikkeling van de boerderij door de tijd heen. Soms
hebben oude bewoners nog informatie, in hun hoofd of in familiepapieren.
Verkoopakten en veilingbiljetten kunnen soms bijzonderheden
geven over het exterieur, boedelbeschrijvingen
geven een beeld van het interieur.
U moet er wel rekening mee houden dat verreweg de meeste
nog bestaande boerderijen uit de 19 de en 20 ste eeuw stammen.
Veel oudere boerderijen werden in hout gebouwd en gingen dus
niet lang mee. Alleen heel rijke instellingen, zoals de Utrechtse
kloosters, konden het zich veroorloven om boerderijen en uithoven
in steen te bouwen. Delen daarvan zijn hier en daar nog
overgeleverd of opgenomen in latere bebouwing.
In 1910 waren er in de provincie Utrecht nog 5130 historische
boerderijen, waarvan er nu nog 3200 over zijn. Van deze boerderijen
heeft 42% een agrarische functie. Sinds 1991 organiseert
de Boerderijenstichting Utrecht de verkiezing van de boerderij
van het jaar om publieke aandacht te trekken voor haar doelstelling:
het streven naar het behoud van de karakteristieke verschijningsvorm
van de Utrechtse boerderijen en hun erven.
Literatuur
W.F. Alleijn, Houtwallen in het boerenland; ontstaan en onderhoud van
houtwallen, -singels en -kaden, heggen en graften ('s-Graveland 1980)
J. Bieleman, Boeren op het Drentse zand 1600-1910; een nieuwe visie op
de 'oude' landbouw (Wageningen 1987)
T.W.B. Blekkenhorst, Behoud het beeld. Leidraad voor herbestemming
van agrarische gebouwen (Utrecht z.j.)
T.W.B. Blekkenhorst, red., Boerenerven in de provincie Utrecht. Delen:
Eemland en Gelderse Vallei (Utrecht 1995), Kromme-Rijngebied en
Lopikerwaard (Utrecht 1996) en Veenweide-, Vecht- en Plassengebied
(Utrecht 1997)
Doorploegen 31

Het gezin Van Roomen met grootvader en dienstbode voor hun boerderij de
Grote Melm in Soest, circa 1863-1867.
32 De boerderij

P.J. van Cruyningen, Behoudend maar buigzaam; boeren in West-Zeeuws-
Vlaanderen 1650-1850 (Wageningen 2000)
R.C. Hekker en J.M.G. van der Poel, De Nederlandse boerderij in het begin
der 19de eeuw: een Documentatieonderzoek van het Kabinet van
Landbouw (Arnhem 1967). Dit kabinet was van 1833-1880 in Utrecht
gevestigd en werd in dat laatste jaar opgeheven. De werktuigen en
andere objecten werden overgebracht naar de Rijkslandbouwschool te
Wageningen. Hiertoe behoorden ook bouwtekeningen van de volgende
Utrechtse objecten: de kleine bouwhofstede de Osseweerd onder
Werkhoven, een zandhofstede onder Doorn, een vijfroedige hooiberg
en een tabaksschuur in het arrondissement Amersfoort. Deze zijn
voorzien van een toelichting in deze uitgave opgenomen.
R.C. Hekker, 'De ontwikkeling van de boerderijvormen in Nederland', in:
Duizend jaar bouwen (Amsterdam 1957) dl. 3, 197-316
R.C. Hekker, 'Historische boerderijtypen', in: Jaarverslag van de Stichting
Historisch Boerderij-onderzoek, 1990, 39-51
Inventarisatie van boerderijen en hovenierswoningen in de gemeente
Utrecht (Utrecht 1989). Bevat beschrijvingen en soms bouwtekeningen
van nog aanwezige panden gebouwd vóór 1940.
R. Leopold, red., Het boerenerf als brandpunt van natuur, landschap en
cultuurhistorie (Utrecht 2001). Bevat een uitgebreide literatuurlijst.
E.L. van Olst, Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderijonderzoek
in Nederland 1914-1934 (Arnhem 1991)
E.L van Olst, Landelijke Bouwkunst in de provincie Utrecht. De
boerderijen in de provincie Utrecht (Arnhem 1993)
E.L. van Olst, 'De boerderijen van het landgoed Linschoten', in: Jaarverslag
van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, 1996, 63-75
J. Voorhorst en M. Heuff, Boerenerven, vroeger en nu ( Warnsveld, 1996)
J.J. Voskuil, Van vlechtwerk tot baksteen. Geschiedenis van de wanden van
het boerenhuis in Nederland (Arnhem 1979)
B. Wander, Bibliografie historisch boerderij-onderzoek 1960-1970 (Arnhem
1971), W. Bos, Idem 1971-1983 (Arnhem 1984), E. Doelman en M.L.C. van
Zuylen, Idem 1983-1990 (Arnhem/Amsterdam 1991) en I.J. Brinkman en
B.G.A. van den Brink, Idem 1991-1999 (Arnhem 2000)
Het documentatiecentrum van de Stichting Historisch Boerderij-
Onderzoek te Arnhem bevat meer dan 100.000 oude en nieuwe foto's
van boerderijen en bouwtekeningen.
5.1 Het hallehuis
Onderzoekers in de 19 de eeuw meenden dat de verschillende boerderijtypen
al vóór de Middeleeuwen waren ontstaan. Het in Oost-
en Midden-Nederland meest voorkomende bouwtype, het hallehuis,
werd daarom bestempeld tot 'Saksische boerderij'. Ook toen
al werd de boerderij omgeven met een waas van romantiek. De
vormen waarin de meeste boerderijen zich aan ons presenteren,
hebben echter niets te maken met romantiek, maar zijn het
resultaat van een langdurige ontwikkeling, die bepaald werd
door de harde praktijk van het dagelijks gebruik, al naar gelang
de eisen die in een bepaalde periode en op een bepaalde grondsoort
aan het agrarisch bedrijf gesteld werden.
Er is al heel wat afgefilosofeerd over de herkomst van de boerderijvormen,
zoals we die thans kennen. Op allerlei plaatsen is
bodemonderzoek gedaan en er werden sporen gevonden van
behuizingen die dateren uit de tijd van de oudste nederzettingen,
zo'n 4000-5000 jaar geleden. Ook oud beeldmateriaal werd
bestudeerd. Miniaturen in manuscripten, oude landkaarten en
schilderijen van bijvoorbeeld Bosch en Breugel.
De oudste vormen lijken zich te weerspiegelen in de kern van
het hallehuis. Vanaf de Bronstijd tot ver in de 20 ste eeuw werd die
kern gevormd door een volledig houten draagconstructie: een
houten skelet waar de hele dakconstructie op rust. De wanden
hadden vrijwel geen draagfunctie. Op den duur werd de eenvoudige
structuur van dragende palen aangepast aan de grotere
ruimtebehoefte. Beter gereedschap maakte ingewikkelder constructies
mogelijk.
De constructie: een houten bouwpakket
Er ontstond een jukvormige gebintconstructie, bestaande uit verticale
stijlen verbonden door een horizontale ligger, die tegen zijwaartse
krachten werden gestabiliseerd door diagonaal geplaatste
schoren. Alles werd met pen en gat verbindingen aan elkaar
bevestigd. Daar kwam lange tijd geen spijker aan te pas. De meest
voorkomende constructie in de provincie Utrecht is het ankerbalkgebint.
De horizontale balk van het juk (de ankerbalk) is met
versmalde uiteinden door sleuven in de verticale stijlen gestoken.
Aan weerszijden steekt dat versmalde gedeelte als een soort 'oor'
door de stijl heen. In dat oor zijn net naast de stijl twee gaten
boven elkaar geboord waardoor wigvormige pennen geslagen
zijn, die de zaak tegen elkaar trekken. De andere variant, het dekbalkgebint,
waarbij de horizontale balk bovenop de stijlen is
geplaatst, komt in Utrecht weinig voor. De hele constructie werd
door de dorpstimmerman in zijn werkplaats pasgemaakt, waarbij
alle onderdelen werden voorzien van een telmerk, zodat later
bij de opbouw ter plekke alle stukken weer bij elkaar kwamen.
Doorploegen 33

Het hele pakket werd naar de bouwplaats gesleept en de jukken
werden een voor een plat op de grond in elkaar gezet om vervolgens
met een eenvoudige hijspaal en veel mankracht overeind
gehesen te worden. Burenhulp was bij dit soort evenementen een
normale zaak.
Zo werd een rij van deze jukken op vaste afstanden van elkaar
geplaatst, met de poten op een stenen poer, en aan elkaar verbonden
door er aan weerszijden in de lengterichting balken overheen
te leggen, de zogenaamde gebintplaten. Met diagonale schoren
werden de platen gestabiliseerd. Op elk van de jukken werd
een driehoekig spant geplaatst dat de gordingen en de sporen
droeg. Oplangers, verlengstukken van de sporen, vormen de verbinding
tussen de gebintplaat en de enkele meters buiten de jukken
geplaatste zijwanden. Tenslotte werd het geheel gedekt met
stro of riet. Het grootste gedeelte van het dakgewicht werd gedragen
door het gebint. De zijwanden droegen slechts een zeer klein
gedeelte daarvan. De voor- en achtergevel waren geheel onbelast.
Die gevels werden aanvankelijk opgetrokken uit dunne palen
met daaroverheen een vlechtwerk van twijgen, dat vervolgens
bestreken werd met leem. Om het leem tegen wegspoelen door
regen te beschermen werd er jaarlijks een laagje kalk opgesmeerd.
Behalve deze vlechtwerkwanden werd ook houten
beplanking toegepast.
De 'verstening'
Op den duur werd in de meeste streken het vlechtwerk van de
wanden vervangen door baksteen. Die 'verstening' vond vanaf de
15 de eeuw geleidelijk plaats, waarbij de meest welvarende gebieden
voorop liepen. In welk tempo die verstening zich in de provincie
Utrecht heeft voltrokken is niet duidelijk. Er zijn te weinig
bronnen die daar uitsluitsel over kunnen geven. Bovendien zijn
er sterke regionale verschillen in welvaart. Er zijn aanwijzingen
dat de boerderijen in het westelijk veenweidegebied vrij lang
voorzien bleven van lemen vlechtwerkwanden, terwijl het voor
de hand ligt dat dit op de schrale zandgronden zeker ook het
geval was. Vroege uitzonderingen daargelaten kan ruwweg
gesteld worden dat in de 16 de en 17 de eeuw die verstening zijn
grootste beloop nam. Echter, tot in zeer recente tijden kwamen
op de heuvelrug en op de zandgronden in het oosten van de provincie
boerderijen voor waarvan de wanden nog geheel met planken
waren gedekt, of waarvan alleen het voorhuis uit baksteen
bestond.
De invloed van kerkelijk of adellijk eigendom op de verstening
van boerderijen is eveneens nauwelijks aanwijsbaar. Hier geldt
het argument dat een pachtboer niet snel geneigd zal zijn te
investeren in andermans bezit. Bij eigenerfde boeren zal dit
anders gelegen hebben. Sommige uithoven van kloosters werden
in steen opgetrokken: onlangs is in Leidsche Rijn bij een opgraving
een dergelijk luxueus stenen gebouw aan de oppervlakte
gekomen.
Soms begon de verstening met een 'stenen kamer', een ruimte
in het voorhuis die de landeigenaar in een pachtboerderij kon
claimen als tijdelijk verblijf. Zo'n stenen kamer bevond zich vrijwel
altijd boven een gemetselde kelder, die meestal gedekt werd
door een tongewelf of een kruisgewelf, hoewel een houten vloer
ook voorkwam. Waar deze nog terug te vinden is, vormt de stenen
kamer het oudste gedeelte van de boerderij. Aan het overige
metselwerk is meestal goed te zien dat dit later werd aangebracht.
Aanvankelijk werden de vakken die eerst met vlechtwerk
waren dichtgezet, gevuld met baksteen. Later werden gehele wanden
vervangen of direct in metselwerk opgetrokken.
Het dak
Kenmerkend voor oudere boerderijen is het laag doorlopende
dak. De zijwanden zijn nauwelijks manshoog. Bij veel boerderijen
vertonen voor- en achteruiteinde van de kap een achteroverhellend
driehoekig vlak; het wolfseind. Stro als dakbedekking werd
eerst vervangen door riet, terwijl later de dakpan zijn intrede
deed. De Hollandse pannen sloten niet erg precies en om regen
en stuifsneeuw buiten te houden, werden er onder de overlap van
de pannen bundeltjes stro, de stropoppen, gebonden. Dakpannen
waren duur. Het werd dus een welvaartssymbool. In wat armere
streken kon men zijn status opvijzelen door bijvoorbeeld het
voorhuis alvast met pannen te dekken en in welvarende streken
kon het voorhuis aan allure winnen door geglazuurde pannen te
gebruiken. Soms is er alleen aan de zijkant van de boerderij een
gedeelte van het dak met pannen gedekt. Er is dan vrijwel altijd
een goot onder geplaatst die het aflopende regenwater naar een
regenbak voert. Zacht water voor de was.
De inwendige indeling
Binnen de wanden was een driebeukige ruimte ontstaan waar
aanvankelijk mens en dier samenwoonden en waar tevens het
wintervoer, het stro en het zaaigoed werden opgetast. Tijdens de
wintermaanden werd de middenruimte in beslag genomen door
34 De boerderij

Interieur van een boerderij in Lopik aan de Lopikerwegwest 65.
Doorploegen 35

Boerderij aan de Johannes de Bekastraat 26-28 in Utrecht, circa 1930. Foto van K.L.F. Goelst.
36 De boerderij

het vee. Die middenruimte, de potstal, was iets uitgediept en over
de verse mest werd telkens een laag stro uitgespreid, die door de
koeienpoten in de onderlaag getrapt werd. Aan het eind van de
winter was die laag stro en mest aardig gegroeid. Zodra de koeien
de wei weer in konden, werd de mest uitgereden over het land.
Wie ooit in de winter een moderne koeienstal heeft bezocht,
krijgt een lichte indruk van de atmosfeer waarin mens en dier
vroeger hebben geleefd.
De potstal verdween op de meeste plaatsen al in de 18 de eeuw.
Alleen in de armere streken, op de zandgronden, bleef dit systeem
langer gehandhaafd, maar na het midden van de 19 de eeuw
had het vrijwel overal zijn langste tijd gehad. De koeien verhuisden
naar de koestand in de zijbeuken waar ze werden vastgezet
met hun kop naar de nu ontstane middenlangsdeel en met hun
staart boven de 'grup'. De mest werd voortaan weggewerkt via
mestluiken in de zijgevels of via mestdeuren die zich aan weerszijden
van de grote baanderdeuren in de achtergevel bevonden.
De boer moest zich dus met een kruiwagen achter de koeien
langs kunnen bewegen. We zien dan ook dat boerderijen die na
1850 werden gebouwd aanzienlijk hogere zijwanden hebben dan
voorheen. Mestluiken komen dan niet meer voor en voor wat
meer licht in de stal worden nu de bekende gietijzeren stalraampjes
geïntroduceerd. Op hun beurt werden die later vaak vervangen
door de grotere, betonnen prefab stalramen die onder het
glasoppervlak een ventilatiespleet vertonen.
Zolang er sprake was van gemengd bedrijf waren de grote
baanderdeuren nodig om de oogst binnen te rijden, zodat deze
vanaf de wagen rechtstreeks op de slietenzolder (slieten zijn van
takken ontdane ruwe stammetjes) boven de deel gestoken kon
worden. Vaak ook bevond zich een luik boven de baanderdeuren.
Tijdens de wintermaanden werd het graan op de lemen vloer van
de deel gedorst; een ongezond stoffig en zeer vermoeiend werk
dat maanden in beslag nam. Boven de koestand treffen we over
de hele lengte van de deel een lagere zolder aan, waarvan de vloer
iets naar voren helt: de 'hilde'. Hier werd meestal een voorraad
hooi opgetast die dan direct van de hilde in de voergoot geschoven
kon worden. Na de specialisatie tot veebedrijf werden baanderdeuren
soms vervangen door een enkele deur, breed genoeg
om een koe door te laten.
Ook de binnenruimte maakte een ontwikkeling door. De ongebroken
ruimte, zoals nu nog te zien is in het Drentse 'loshoes' in
het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem, kreeg een indeling
die het leven van het boerengezin aanzienlijk veraange-
naamd moet hebben, hoewel dat niet de enige reden voor dit
soort nieuwigheden was. Door middel van een bakstenen muur
werd de binnenruimte in tweeën gedeeld: het voorhuis en de
deel.
Gaandeweg trad er in grote delen van de provincie een specialisatie
op. Waar aanvankelijk vrijwel overal sprake was van
gemengde bedrijven, werd vooral in de westelijke helft van de
provincie overgeschakeld op veeteelt ten behoeve van de zuivelproductie.
Voor de zuivelproductie waren extra en liefst schone
ruimten nodig: een ruimte waar kaas en boter bereid konden
worden, een koele kelder voor de kuipen met boter en pekelbakken
voor de kaas en ruimten om de kaas te laten rijpen. Een groot
deel van het jaar, voornamelijk de zomermaanden, werd de ruimte
in het voorhuis door dit soort werkzaamheden in beslag genomen.
De deel en de stallen werden grondig schoongeboend en als
vanouds leefde men in de grote open ruimte van het achterhuis.
Het voorhuis bestond meestal uit een in het midden gelegen
woonkamer, met een schouw, waarbij het rookkanaal in de stenen
scheidingswand ingemetseld was en die daarom vaak brandgevel
genoemd wordt. Naast de schouw konden zich bedsteden
bevinden, soms met een klein raampje in de brandgevel, waardoor
bijvoorbeeld de koe die op het punt stond te gaan kalven in
de gaten gehouden kon worden. Aan weerszijden van de woonkamer
lagen slaapkamertjes, eveneens met bedsteden. De ruimte
onder de bedstede werd vaak benut als opslagruimte voor aardappelen.
Meestal lag een van die kamertjes, de opkamer, boven de
kelder.
Van lieverlee kreeg de woonkamer de status van 'mooie
kamer'. Een pronkkamer waar men de dominee of de pastoor ontving
en waar men verder alleen kwam om schoon ondergoed of
de zondagse kleren aan te trekken of om doorheen te lopen naar
de aan weerszijden gelegen slaapkamers. Later kon men hier ook
de 'zondagse' fietsen aantreffen, waarmee men ter kerke ging.
5.2 Aanpassingen en hergebruik
De grotere behoefte aan binnenruimte om de toegenomen productie
te kunnen herbergen, leidde tot aanpassingen in het
inwendige van de boerderij. Achter de brandgevel ontstonden
ruimten met een speciale functie: een karnhok, een wringhok en
een spoelruimte. Om de toegang tot de kelder te vergemakkelijken
werd vaak vanuit dit bedrijfsgedeelte een nieuwe keldertrap
Doorploegen 37

gemaakt. Hoewel het eerste vak achter de brandmuur op den
duur op dezelfde manier afgescheiden werd van de rest van het
gebouw, namelijk met gemetseld muurwerk, is in de meeste
gevallen te zien dat dit latere toevoegingen zijn. De oorspronkelijke
gebintstijlen zijn tussen het metselwerk meestal nog terug
te vinden.
Een grotere ruimtebehoefte kon ook ontstaan door een vergroting
in de lengterichting. Aan de achterzijde werden dan
een of meer gebinten toegevoegd. Daarbij werd soms gebruik
gemaakt van onderdelen uit een elders gesloopte boerderij.
Hergebruik van materiaal is bij boerderijen heel normaal. Voor
de basisconstructie werd meestal eikenhout gebruikt, dat een
schier onbeperkte levensduur heeft. In boerderijen zijn op
allerlei plaatsen houten onderdelen te vinden met gaten en
inkepingen die op een heel ander oorspronkelijk gebruik duiden.
Niet altijd is bij binnenkomst op de deel onmiddellijk te zien
aan een andere maat en structuur van het hout van de gebinten
dat er sprake is van vervanging of uitbreiding door hergebruik.
Het is dan interessant om de telmerken te bekijken. Als daar in
de nummering van voor naar achter een onregelmatigheid
voorkomt, hetzij dat de nummering niet klopt of dat er een
ander soort telmerk is gebruikt, dan is het vrijwel zeker dat die
onderdelen ergens anders vandaan komen. Ook is het mogelijk
dat een boerderij in zijn totaliteit ooit is herbouwd en dat om
kostenbesparende redenen gezocht is naar bestaand materiaal.
Dat geldt trouwens ook voor het metselwerk. Na een vergroting,
maar zeker na herbouw, moest een bestaande boerderij
geheel of gedeeltelijk worden voorzien van een nieuwe gevel.
Ook daarbij kan sprake zijn geweest van hergebruik van elders
gesloopt materiaal. Datering van boerderijen is daardoor niet
altijd even gemakkelijk.
Er zijn boerderijen waarin kloostermoppen zijn gebruikt.
Het is dan zeer dubieus om te veronderstellen dat die boerderij
'dus' van vóór 1520 dateert. Wellicht heeft er in de buurt een
ander, veel ouder gebouw gestaan, ooit eigendom van de landheer
of van een kerk of klooster. Misschien een stenen schuur
die in economisch slechte tijden tot ruïne vervallen was. Bij
dendrochronologisch onderzoek speelt hetzelfde probleem.
Het moet zeker zijn dat het op jaarringen te onderzoeken stuk
hout dateert uit de eerste bouwfase van een boerderij, wil men
met zekerheid iets kunnen zeggen over de ouderdom. Een willekeurig
gekozen stuk materiaal kan veel ouder of jonger zijn.
Varianten op het hallehuis
Behalve de inwendige aanpassingen vonden er, eveneens om productietechnische
redenen, in bepaalde gebieden ingrepen plaats
die aanzienlijke effecten hadden op de uiterlijke vorm. Het gaat
daarbij om vergroting van het voorhuis. De eerste variant die
daardoor ontstond is het zogenaamde krukhuis. Aan één zijde
van het voorhuis werd de zijgevel opgetrokken. Meestal was dit de
kant waar zich de kelder en de opkamer bevonden. Dit opgehoogde
gedeelte werd voorzien van een kapconstructie, haaks op de
nokrichting van het hoofdgebouw. Er ontstond een L-vormige
daklijn. Later werd die zijde van het voorhuis zelfs verder naar
buiten uitgebouwd, waardoor ook een L-vormige plattegrond
ontstond.
Eenzelfde soort ontwikkeling deed zich vervolgens ook aan de
andere zijde voor, waardoor de plattegrond en de noklijn een Tvorm
kregen. Hier spreekt men dan ook van een T-huis. Ook hier
geldt weer dat dit soort ontwikkelingen zich het eerst voordeden
in welvarende gebieden. In het Gelderse rivierengebied komt
deze vorm zeer frequent voor, maar ook in het ten noorden daarvan
gelegen gedeelte van de provincie Utrecht vindt men deze
bouwvorm. Het T-huistype gold later als model voor diegenen die
hun boerderij van meet af aan een welvarend karakter wilden
geven. In het noorden van de provincie, langs het Gein, komen
boerderijen voor met een voorhuis dat een uitgesproken monumentaal
karakter vertoont. Maar ook vrij kleine boerderijen in
minder welvarende streken werden vanuit statusoverwegingen
als T-huis opgetrokken.
De vergroting van het oppervlak was tevens terug te vinden op
de zolder van het voorhuis. Dat kwam weer goed van pas bij de
extra behoefte aan opslagruimte voor zaaigoed en wintervoorraad,
hoewel vooral na de specialisatie tot zuivelboerderij er minder
behoefte was aan opslag op zolder. Deze werd in latere tijden
in toenemende mate ingericht als slaapverdieping.
De gevelindeling
Al dit soort ontwikkelingen hadden uiteraard ook hun effect op
de indeling van de voorgevel. Waar aanvankelijk de lichtopeningen
op die plaatsen werden aangebracht waar ze hun grootste
nut hadden, waardoor de gevelindeling een zeer willekeurig
karakter kon hebben, zien we dat hier op den duur bepaalde
esthetische voorkeuren opgeld doen. Symmetrie is daarbij het
sleutelwoord. Zolang er een hoofddeur in de voorgevel nodig
gevonden wordt, plaatst men deze exact in het midden. Aan
38 De boerderij

Voorbeelden van een hallehuis boven, krukhuis beneden rechts en T-huis beneden links.
weerszijden daarvan worden de ramen geplaatst, met dezelfde
afmeting en roedenindeling en met vaste tussenmaten. Zelfs het
raam van de opkamer wordt aan deze dwingende symmetrie aangepast.
Een klein raamvlak boven de vloer verraadt de plek van de
kelder; indien men dit wilde vermijden, werd dit raam naar de
zijgevel verbannen.
De maatvoering van kozijnen en ramen werd door de timmerlieden
afgeleid van de gulden snede. Een verhouding van hoogte
en breedte die al in de klassieke oudheid als ideaal gevoeld werd.
De dikte van het kozijnhout en de verfkleur vinden hun oorsprong
in het vroegere gebruik van een gelige zandsteen, de Bent-
heimer steen, in gebouwen van grotere allure. Dit soort voorbeelden
werden door boeren graag geïmiteerd met behulp van eenvoudiger
materiaal.
De kozijnen zijn daarom nog steeds fors van dikte en de verf
wordt door de fabrikant geleverd onder de naam Bentheimer
geel. De roedenverdeling kan iets zeggen over de ouderdom van
het gebouw. Tot in de 18 de eeuw kwamen verdelingen voor met
twaalf ruiten van betrekkelijk klein formaat, want grote ruiten
waren moeilijk te maken en dus duur. In de 19 de eeuw doet een
nieuwe vorm zijn intrede: een vast bovenlicht met één of twee
ruiten en onder het kalf, de horizontale stijl, een schuifraam met
Doorploegen 39

Paul Strick van Linschoten (1769-1819) was een telg uit een Utrechts adellijk geslacht. Toen hij twee jaar oud was, erfde hij het
landgoed Linschoten. Hij studeerde aan de toonaangevende universiteit van Göttingen in Duitsland, waar in die tijd colleges
werden gegeven over nieuwe landbouwkundige inzichten. Mogelijk is zijn interesse voor de landbouw daar gewekt. Vanaf 1806
organiseerde hij op zijn kasteel twee winters lang discussieavonden over de plaatselijke landbouw met boeren en grondeigenaren.
Door de gesprekken met de boeren trachtte hij zijn kennis over te dragen aan de boeren en tegelijkertijd zelf praktijkkennis
over bijvoorbeeld bemesting en onkruid te verwerven. Verslagen van de bijeenkomsten publiceerde hij in het eerste Nederlandse
landbouwtijdschrift Magazijn van Vaderlandschen Landbouw.
Literatuur : W. Reinink, red., Landgoed Linschoten (Linschoten/Bussum 1994)
zes ruiten. Tegen het eind van die eeuw verschijnt hier en daar
het T-venster: een enkel bovenlicht met daaronder twee draaiende
raamhelften met een enkele roedenverdeling.
Het raamhout werd in de regel gebroken wit geschilderd, terwijl
de luiken ter weerszijden, evenals de voordeur, uitgevoerd werden
in diep donkergroen. Meestal duidt het kleurgebruik op een
(vroegere) band met een landgoed. De kleuren van de
landheer werden op al het onroerend goed binnen zijn
territorium toegepast.
Landgoederen en buitenplaatsen
In de provincie Utrecht ligt een groot aantal buitenplaatsen.
Belangrijke concentraties liggen langs de Vecht, waar vooral in de
17 de en 18 de eeuw buitenplaatsen werden gesticht, en langs de
Utrechtse Heuvelrug, waar de meeste dateren uit de tweede helft
van de 19 de en de eerste helft van de 20 ste eeuw. De eerste buitenplaatsen
kwamen voort uit boerderijen, die werden gekocht door
een stedeling en vervolgens werden uitgebreid met een 'herenkamer'
die de nieuwe eigenaar voor kortere of langere perioden tot
woning kon dienen. In een volgende fase werd er vaak een nieuw
huis naast gebouwd en werd een omvangrijke siertuin aangelegd.
In de 19 de eeuw werden buitenplaatsen steeds meer het hoofdverblijf
van de eigenaar. Toch bleef er in veel gevallen ook een landbouwbedrijf
aan de buitenplaats verbonden. Standaard behoorde
hiertoe een boomgaard. In een bewaard gebleven 'appel en perenboekje'
uit het midden van de 19 de eeuw van het landgoed Beukenburg
bij Maartensdijk in bezit van Jacob Constantijn Martens
van Sevenhoven worden soorten genoemd als blankzoeten, winterjantjes,
zuure veentjes, Enkhuizer aagjes, gouden pippelingen
en sneeuwbellen. De boerderijen die bij een landgoed horen, zijn
vaak herkenbaar aan de kleuren van de luiken. Veel van de boer-
derijen die bij een landgoed of buitenplaats behoren, zijn bovendien
in dezelfde trant gebouwd, die deel uitmaakt van het idyllische
beeld dat een bezoeker van een landgoed moest krijgen; in
Engeland spreekt men wel van 'ornamental farms'. Sommige
landgoedeigenaren deden ook aan landbouwkundige experimenten
en bouwden modelboerderijen.
Nieuwe bouwvormen
De ontwikkeling van het boerenhuis stond niet stil. Reeds halverwege
de 19 de eeuw was er sprake van een soort revolutie. Men zag
in dat de schaal waarop veel boeren produceerden economisch
niet meer rendeerde. Veel bedrijven waren in feite voornamelijk
zelfvoorzienend, terwijl de behoefte aan voedsel door de forse
bevolkingstoename sterk toenam. Nieuwe, op wetenschappelijk
agrarisch onderzoek gebaseerde inzichten deden zich gelden.
Betere landbouwwerktuigen en bemestingsmethoden deden hun
intrede. Naast een tendens naar schaalvergroting leidden de
nieuwe inzichten tevens tot het idee dat er ook aan de agrarische
gebouwen het nodige te moderniseren was. De Hollandsche
Maatschappij van Landbouw schreef een aantal jaren achtereen
een prijsvraag uit. De inzendingen blinken vaak uit in monumentaliteit,
maar erg veel invloed hebben deze ontwerpen niet
gehad. De vormgeving lag vaak erg ver weg van wat er normaal in
het agrarisch gebied te zien was en vermoedelijk zullen boeren in
die tijd om die reden vreemd hebben aangekeken tegen deze
'stadse fratsen'.
Belangrijke stimulansen gingen uit van de Landbouwhogeschool
in Wageningen. Al in 1908 publiceerde de architect H. van
der Kloot Meijburg een boekje met daarin per streek de naar zijn
mening typerende boerderijvorm. Maar hij liet het daar niet bij.
Enige jaren later ontwierp hij boerderijen die enerzijds pasten in
40 De boerderij

de architectuurstijl van de jaren twintig en dertig, maar anderzijds
in hun hoofdvorm en materiaalkeuze naadloos voldeden
aan het traditionele landschappelijke beeld. In de provincie
Utrecht zijn enkele voorbeelden te vinden van dit soort geslaagde,
door hem beïnvloede boerderij-ontwerpen. Voorbeelden
zoals de Elzashoeve bij Werkhoven (voordat deze aan de agrarische
sector onttrokken en rampzalig verbouwd werd) zijn voor
hedendaagse architecten de moeite van het bestuderen waard.
Ook zijn er al vroeg experimenten met prefab boerderijen
geweest, zoals in de Ronde Venen, waar na de uiteindelijke
drooglegging, vaart gezet werd achter de exploitatie. Geen wonderen
van schoonheid, maar interessant omdat de omslag in het
denken over wat een boerderij in de nieuwe tijd moest zijn waarschijnlijk
voor het eerst zichtbaar gemaakt werd. Ook vindt men
daar enkele stolpboerderijen, die kennelijk zijn gebouwd door
immigranten uit West-Friesland. Dit geeft aan hoe taai tradities
kunnen zijn.
De effecten van die verandering zijn vooral na de Tweede
Wereldoorlog zichtbaar geworden. De relatie tussen woonhuis
en bedrijfsgebouwen verdween. Helaas gebeurde dit in een
periode waarin woonhuisarchitectuur bepaald niet op zijn spannendst
was. Boerderijen uit de jaren vijftig bestaan uit een woonhuis,
dat in een gemiddelde stadswijk niet zou opvallen, want
gerealiseerd in dezelfde dunne stijl, en zijn omringd door
bedrijfsgebouwen die zo efficiënt en goedkoop mogelijk werden
gehouden. De breuk met het verleden was daarmee compleet. De
laatste tijd echter probeert men nieuwbouw in het agrarisch
landschap weer te voorzien van de oorspronkelijke sfeer. Helaas
slaat men de plank daarbij volkomen mis. Er is vaak sprake van
valse romantiek gebaseerd op onbegrip voor de uit een functionele
constructie ontstane verschijningsvorm. Door de echte kenners
worden dergelijke bouwsels smalend aangeduid met 'boerderette'.
5.3 Bijgebouwen
Het lijkt erop dat men in de oorspronkelijke opzet van het hallehuis
alle functies onder één dak probeerde onder te brengen. In
de praktijk blijkt echter toch dat men al snel behoefte kreeg aan
min of meer gespecialiseerde bijgebouwen.
Hooibergen of beter gezegd kapbergen vinden we al op de
oudste landmeterskaarten. Ze werden niet alleen gebruikt om
hooi op te tassen, maar ook het gemaaide koren vond er een tijdelijke
opslag, totdat het in de wintermaanden geleidelijk naar
de deel gehaald werd om gedorst te worden. Er konden dus meerdere
kapbergen achter de boerderij staan. De constructie van de
kapberg kent een aantal varianten. Deze kon opgebouwd zijn
met twee, vier of vijf eikenhouten roeden. De met riet gedekte
kap was in hoogte verstelbaar, zodat deze aangepast kon worden
aan de hoeveelheid hooi of graan. Tijdens het optassen werd telkens
een kant van de kap met een soort krik - de bergwinde -
omhoog gedraaid en dan werd de pen waarop een aan de kap
bevestigde beugel rustte, een gat hoger ingestoken. De tasvloer,
onder in de kapberg, lag een eindje boven de grond om het hooi
droog te houden. Maar die tasvloer kon ook zo hoog worden aangebracht
dat er een benutbare ruimte onder ontstond, die rondom
met planken werd dichtgezet. Men spreekt dan van een
schuurberg. Vaak diende die schuur voor de stalling van jongvee.
In de loop van de vorige eeuw werden veel kapbergen gemoderniseerd.
Eikenhouten roeden maakten plaats voor betonnen
palen en de bergwinde werd overbodig doordat men iedere paal
voorzag van een lier. Het riet verdween van de kap. Daarvoor in
de plaats werd nu gegalvaniseerd golfplaat gebruikt. In de afgelopen
decennia zijn veel kapbergen verdwenen doordat er weinig
hooi meer gebruikt wordt en voor de opslag van gras andere
methoden werden geïntroduceerd.
Vlak naast de boerderij, aan de kant van de geut, staat soms
een bakhuisje, met daarin een broodoven en vaak ook de grote
ketel waarin het varkensvoer bereid werd. Dit bakstenen
gebouwtje had vanwege mogelijk brandgevaar altijd een pannendak.
In de 19 de eeuw verschijnt bij de grotere veeteeltbedrijven het
zomerhuis, vaak als vervanging of vergroting van een bakhuis.
Zolang in de zomer het voorhuis van de boerderij in gebruik was
voor de kaasmakerij, woonde het boerengezin in het zomerhuis.
Hoewel ook dit vaak weer voor een groot deel werd gebruikt voor
het laten rijpen van de kaas.
In het westelijk veenweidegebied, waar vrijwel uitsluitend
nog veeteelt bedreven werd, zijn naast de boerderij nog vrij veel
boenhuizen of boenstoepen te vinden. Meestal aangebouwd aan
een bakhuis of zomerhuis, daalt dit gebouwtje af naar de slootkant,
zodat daar de vaten en emmers die men voor de bereiding
van zuivelproducten gebruikte, konden worden gereinigd.
Een aantal van deze boenhuizen valt op door de kunstig bewerkte
daklijst.
Doorploegen 41

Ontwerp voor een boerderij met zomerhuis van H. Burggraaf in Mijdrecht, 1881.
42 De boerderij

Bij de meeste boerderijen stond op het achtererf een wagenschuur,
waarin het belangrijkste transportmiddel de boerenkar
onderdak vond. Maar nadat in de 19 de eeuw diverse soorten landbouwmachines
in zwang gekomen waren, moest ook daarvoor
een passend onderdak gevonden worden. De deel was te klein en
dus werd een grotere wagenschuur gebouwd. In de regel was dit
een houten constructie die aan drie zijden was dichtgezet met
zwart geteerde, gepotdekselde planken. Aan de open zijde kraagde
het dak een eindje over en omdat de wind in Nederland, en
dus ook de regen, meestal uit het het zuidwesten komt, stond de
wagenschuur met die open zijde naar het noorden.
Schaapskooien waren niet aan een plek op het erf gebonden.
In gebieden waar schapenteelt populair was, zoals op de Heuvelrug
en in de Vallei tussen Amersfoort en Nijkerk, vindt men ze
verspreid in het landschap, vaak midden in een weiland. Hun
constructie lijkt een verkleinde vorm van het hallehuis: ankerbalkgebinten
met daarop een met riet gedekte sporenkap. De
wanden bestaan meestal uit gepotdekselde planken op een lage,
bakstenen voetmuur. Typerend voor schaapskooien zijn de naar
de deuren schuin toelopende wanden en het naar boven getrokken
dak boven de deuren.
In de vroegmoderne periode werden verschillende handelsgewassen,
zoals hennep, tabak en hop, op commerciële schaal verbouwd.
Tabak leidde tot de bouw van speciale schuren, die zelfs
regionale verschillen vertoonden. In de omgeving van Elst en
Amerongen stonden lage en lange schuren, in een aantal gevallen
met het woonhuis eraan vast. In het noorden van de Gelderse
Vallei was een hoger type schuren in gebruik. De warme zuidhelling
van de Heuvelrug bood wel de beste omstandigheden, en
hier is de teelt nog het langst voortgezet. Dezelfde ankerbalkconstructie
die in het hoofdhuis werd gebruikt, is te vinden in de
tabaksschuren. Van deze opvallend lange gebouwen met laag
doorlopend pannendak is met name in het zuidelijk deel van de
provincie, langs de rand van de heuvelrug, nog een aantal te vinden.
Ook hier bestaan de wanden uit houten planken boven een
lage voetmuur. In de zijwanden zijn ventilatieluiken aangebracht
om de doorstroming van lucht te bevorderen. Voor het drogen
van de tabak werd in het inwendige van de schuur een ingewikkelde
constructie van houten stokken gebruikt, waaraan de bladeren
werden geregen. Van de tabaksschuren in het noordelijk
deel van de Vallei is er geen meer overgebleven. Er resten slechts
wat afbeeldingen.
Doorploegen 43

De kippen worden gevoerd op een boerderij in Amerongen, 1982.
44 Het agrarisch bedrijf

6 Het agrarisch bedrijf
…een koperen wringaker
en ketel, drie kuipen, vijf
staren, vier pekeltobben, een
karnstaar…
In de Middeleeuwen overheerste het gemengd agrarisch bedrijf
met akkerbouw op de hogere gronden en veehouderij op het
lager gelegen land. Uiteraard waren er lokale en regionale verschillen
in de relatieve betekenis van akkerbouw en veeteelt. Op
het ene bedrijf zal de teelt van graan vooral in dienst hebben
gestaan van de veeteelt, terwijl elders vooral vee werd gehouden
voor bemesting van de akkers. In de 16 de en 17 de eeuw lijken de
verschillen groter te zijn geworden. Door het sinds de Middeleeuwen
voortschrijdende proces van bodemdaling werd de
grond in de veengebieden van met name West-Utrecht steeds
minder geschikt voor akkerbouw. In toenemende mate vond
daarom specialisatie plaats en ontstond een landbouwbedrijf
dat volledig gericht was op zuivelproductie. Dit proces werd in
de hand gewerkt door de groei van de Hollandse steden. Omdat
de Hollanders in de loop van de 16 de eeuw steeds beter in hun
vraag naar broodgranen als rogge en tarwe konden voldoen
door goedkope import uit het Oostzeegebied, was het vooral de
markt voor vlees en zuivel waarop de boeren terecht konden. De
keuze voor zuivel werd vanaf de tweede helft van de 16 de eeuw
verder in de hand gewerkt doordat de zuivelprijzen meer stegen
dan die van graan.
Een omgekeerde ontwikkeling lijkt zich te hebben voltrokken
op de Nederlandse zandgronden, waar de betekenis van de
veehouderij na de Middeleeuwen juist zou zijn afgenomen. Het
lijkt erop dat de boeren hier vooral gekozen hebben voor een
uitbreiding van de graanbouw, wat enigszins ten koste ging van
de schapen- en paardenhouderij. Een van de meest nadelige
gevolgen van de inkrimping van de veestapel was het gebrek
aan mest dat ontstond, een probleem dat tot in de 19 de eeuw
bleef bestaan. Pas de landbouwcrisis aan het eind van de 19 de
eeuw leidde ook op de zandgronden tot een verschuiving naar
de veeteelt.
6.1 De landbouw tot 1760
Akkerbouw
Het gemengd agrarisch bedrijf van de Middeleeuwen heeft zich
het best voortgezet in het Kromme Rijngebied. Akkerbouw
vormde daar het hoofdbestanddeel van het agrarisch bedrijf.
Het waren grote bedrijven met in de 18 de eeuw een gemiddelde
omvang van meer dan 40 hectare. In de 19 de eeuw liep dit terug
tot een gemiddelde van 30 hectare. Een aanzienlijk deel van de
oppervlakte was voor het vee. Voor het trekken van de ploeg
over de akkers op de zware kleigronden waren vaak vier tot zes
paarden nodig. Bijna de helft van de huishoudens in dit gebied
hield bovendien runderen, met name op de laaggelegen gronden
en uiterwaarden. Rundvee werd vooral gehouden om in de
lokale vraag naar zuivel te voorzien en als mestleverancier voor
de akkers. De koeienmest werd samen met die van paarden en
schapen met stro vermengd en op de akkers verspreid. De laaggelegen
weilanden werden slechts minimaal bemest. Mede
daardoor was de opbrengst aan gras relatief laag en konden
slechts weinig runderen worden gehouden. Veetellingen van
omstreeks 1800 laten zien dat het gemiddeld om tien dieren
per bedrijf ging. Daarvoor was in de regel 15 hectare wei- en
hooiland nodig. Naast paarden en rundvee werden schapen
gehouden, vaak in grote kuddes.
Op de zandgronden van Oost-Utrecht werden akkerbouw en
extensieve veehouderij gecombineerd. Net als in het Kromme
Rijngebied vond de graanbouw hoofdzakelijk plaats op de
hooggelegen gebieden rond de dorpskernen, de engen of essen.
De belangrijkste producten waren rogge en zandboekweit.
Voor de verbouw van tarwe, zoals in het Kromme Rijngebied,
waren de gronden hier te arm. De opbrengsten bleven vaak
laag, waardoor grote arealen gebruikt moesten worden om aan
voldoende inkomsten te komen. Het mestgebrek was een
belangrijke drempel voor productieverhoging. Goede weilanden
waren er niet veel en dus bleef het aantal runderen
beperkt. Vooral op de Heuvelrug hadden de meeste bedrijven
niet meer dan vijf runderen. Het waren waarschijnlijk vooral
Doorploegen 45

de schapen die in de mestbehoefte voorzagen. Allereerst was er
de veedrift, waarbij dieren na de oogst op de akkers werden toegelaten.
Ze aten de akkers verder kaal en lieten hun uitwerpselen
als bemesting achter. De tweede manier was door de schapenkuddes
die op de omvangrijke heidevlakten graasden 's nachts in
grote schaapskooien samen te brengen. Door de uitwerpselen die
ze daar achterlieten te vermengen met heideplaggen en ander
stalstrooisel werd mest verkregen die over de akkers kon worden
verspreid.
Veehouderij
Gegevens van omstreeks 1800, de oudste cijfers op provinciaal
niveau over het grondgebruik, geven aan dat circa tweederde van
de landbouwgrond als grasland werd gebruikt. Vooral in de westelijke
helft van de provincie en langs de Eem zijn de boeren na
de Middeleeuwen massaal overgeschakeld op de rundveehouderij.
In sommige dorpen was vrijwel uitsluitend nog wei- en hooiland
te vinden. In hoeverre de omschakeling van het gemengde
bedrijf naar de veehouderij zich al in de late Middeleeuwen heeft
voltrokken, is niet duidelijk. Zeker is wel dat deze ingrijpende
wijziging van de bedrijfsvoering geen rechtlijnig proces is
geweest en zich over een lange periode heeft afgespeeld. Door
betere bemaling kon soms lokaal de graanbouw voortgezet of
zelfs uitgebreid worden. Tekenend zijn de problemen die in de
Lopikerwaard ontstonden toen de graanoogsten van 1562-1563 en
1565 slecht waren. In Breukelerveen werd de korentiend (een van
oorsprong kerkelijke belasting van circa 10%) die het Utrechtse
kapittel van St. Pieter daar hief pas na het midden van de 17 de
eeuw opgeheven. Dit wijst erop dat de graanbouw daar pas omstreeks
die tijd haar betekenis had verloren.
Een kenmerk van de veehouderij omstreeks 1500 in het gewest
Holland - Utrechtse gegevens zijn niet bekend - was het geringe
aantal runderen per bedrijf. Een kudde van tien dieren was al
groot. Toch was al in de 15 de eeuw sprake van export van kaas en
boter uit delen van Holland. Of toen ook de Utrechtse landbouw
al meedeed aan de export, valt te betwijfelen. Waarschijnlijk
bleef de meeste zuivel binnen de regio, waar de grote stad
Utrecht in die tijd een zeer belangrijke afzetmarkt was. In die
situatie kwam in de loop van de 16 de en 17 de eeuw verandering,
toen steden als Amsterdam, Haarlem en Leiden een explosieve
bevolkingsgroei kenden en Utrecht qua inwonertal voorbijstreefden.
De Hollandse steden werden daardoor de belangrijkste afzetmarkt
voor veel Utrechtse zuivelboeren.
De groeiende afzetmogelijkheden op de stedelijke markten vormden
een belangrijke impuls voor de veehouderij om de productie
te verhogen. In Holland werden de bedrijven groter met vooral
veel meer runderen. Veestapels van 20 tot 30 dieren waren in de
17 de eeuw allang geen uitzondering meer, zoals gegevens uit boedelinventarissen
laten zien. Het lukte de melkgift te vergroten
door gericht fokken, waardoor de productiviteit van de Hollandse
veehouderij de hoogste werd van Europa. Er werd zelfs zoveel
boter en kaas geproduceerd, dat de export naar het buitenland
gewoon bleef doorgaan ondanks de enorme groei van de binnenlandse
vraag.
De bedrijfsvoering in het Utrechts-Hollandse weidegebied was
zowel gericht op de productie van kaas en boter, als voor de levering
van consumptiemelk aan de steden. Aanvullend werden
enorme hoeveelheden karnemelk geleverd aan de blekerijen achter
de duinen bij Haarlem. Aan de fokkerij werd over het algemeen
niet veel gedaan. Er moest geproduceerd worden voor de markt,
en het opfokken van kalveren zou daarvoor een te groot deel van
de melk vergen. Om de melkproductie op peil te houden, werd
regelmatig nieuw vee aangekocht ter vervanging van de minder
productieve dieren. Deze afgedankte dieren werden niet meer
drachtig, maar bestemd voor de vetweiderij om als vlees verkocht
te worden.
Veehandelaren uit Holland kochten speciaal aangefokt melkvee
in Friesland en Groningen. Of deze dieren ook in Utrecht
terechtkwamen, is onbekend. Wellicht dat de boeren in deze contreien
voldoende nieuw vee vanuit de provincie en aangrenzende
gebieden konden bekomen. Het Gelders-Hollandse rivierengebied
was een belangrijke zone van veefokkerij in de 18de eeuw. Het percentage
jongvee in de totale rundveestapel in plaatsen als Jaarsveld,
Lopik en IJsselstein wijst erop dat ook daar aan veefokkerij
werd gedaan.
Een gemiddeld veehoudersbedrijf in de 17 de of 18 de eeuw
beschikte over zo'n 20 hectare. Een deel was weiland, en een deel
hooiland. In het westen van de provincie werd eeuwenlang meestal
ook een klein deel van de grond voor de hennepteelt benut. De
verhouding weiland-hooiland varieerde. Aan de Eemmond overheerste
het hooiland en werd een deel van de geproduceerde hooi
utgevoerd. Elders was de oppervlakte meestal ongeveer gelijk. Het
aantal runderen dat werd gehouden, schommelde rond een gemiddelde
van 15 à 20 volwassen dieren met daarnaast 5 à 10 stuks
jongvee. Doorgaans maakte jongvee 35 à 40% van de veestapel uit.
Een hoger percentage jongvee wijst erop dat het aanfokken van
jongvee een belangrijk onderdeel van de bedrijfsvoering vormde.
46 Het agrarisch bedrijf

In de 19 de eeuw nam de gemiddelde oppervlakte van de bedrijven
vermoedelijk wat af. De vraag naar land nam toe, zonder dat het
aanbod kon meegroeien. Een hogere productiviteit en hogere
prijzen compenseerden de geringere bedrijfsomvang.
Met het groeien van de productie ontwikkelden zich ook lokale
en regionale specialisaties. Zo ontstond in de 17 de eeuw een duidelijk
verschil in de productiegebieden van de zoetemelkse (vollemelkse)
kaas die bekend werd als Goudse (volvette) kaas, en de
Edammer kaas uit Noord-Holland, die gemaakt werd uit afgeroomde
melk. In het Utrechtse werd uitsluitend zoetemelkse
kaas gemaakt. Door de toevoeging van kruiden als komijn en karweizaad
werden nieuwe variaties in het leven geroepen. Volgens
de 18 de -eeuwse Geheymschrijver werd komijnekaas gemaakt in
het Utrechtse dorp Ter Aa. Niet uitgesloten is dat deze uiteindelijk
op de markt kwam als Leidse komijnekaas, die van superieure
kwaliteit werd geacht. In Noord-Holland werd de kaasproductie
zo allesoverheersend, dat de boterexport er stopte na circa 1600.
In Zuid-Holland en Utrecht ging de boterproductie gewoon door.
Een goede reputatie hadden Delflandse en Rijnlandse of Leidse
boter in de 17 de eeuw. In Utrecht werd veel boter gemaakt in plaatsen
als Abcoude, Baambrugge en Westbroek.
Een aparte vorm van veehouderij was de vetweiderij voor de
vleesconsumptie. Deze vond meestal plaats op de uiterwaarden
langs de rivieren. De vetweiders waren veelal veehandelaren en
rijke stedelingen op hun buitenplaatsen. De steden vormden de
belangrijkste afzetmarkten omdat daar de meeste consumenten
woonden en de handel plaatsvond. Later werd ook de bevoorrading
van de schepen van de Oost- en Westindische Compagnie
een lucratieve bezigheid, waarmee met name Amsterdamse
regenten actief waren. Van sommigen is bekend dat ze het vee in
Bunschoten lieten weiden. In Eemland werden toen al eeuwenlang
runderen geweid voor de vleesconsumptie. Dit hing onder
In opdracht van het kapittel van St. Marie werd een kaartboek van hennepakkers onder Lopik vervaardigd door Jan Rutgersz. van den Berch in 1607. Op deze bladzijde in
het kaartboek is onder andere de kerk van Lopik te zien met een ooievaarsnest op de toren. Het kapittel bezat het tiendrecht op de hennepakkers onder Lopik. Dit was van
oorsprong een kerkelijke belasting op een tiende gedeelte van de opbrengst van de grond.
Doorploegen 47

Tabaksplanterij met tabaksschuur tegenover het Lazarushuis in Amersfoort. Kopergravure naar een tekening door P. van Liender, 1759.
meer samen met de belangrijke rol die Amersfoort speelde in de
lange afstandshandel van magere ossen uit Denemarken en Sleeswijk-Holstein.
De aldaar gefokte dieren werden in grote kuddes
via Lingen, Ootmarsum en Deventer naar Amersfoort en omgeving
gedreven, waar ze zich vol mochten eten. De uiteindelijke
bestemming van de dieren was de grote steden.
Behalve Amersfoort had ook Utrecht een belangrijke veehandel.
Utrechtse handelaren werden in de 15 de eeuw gesignaleerd op
de belangrijkste Deense voorjaarsmarkten om vee aan te kopen.
Als verkopers waren ze actief op de Brabantse veemarkten. Uit
notariële akten blijkt dat in de 17 de eeuw Deense handelaren hun
vee aanboden op de Utrechtse veemarkten. Na 1660 is de import
van Deense ossen geleidelijk afgenomen.
Bijzondere gewassen: hennep en tabak
De in de 16 de eeuw groeiende economische bedrijvigheid in Holland
leidde tot een snel stijgende vraag naar gewassen voor industriële
verwerking (handelsgewassen). Voor de boeren in het
Utrechts-Hollandse weidegebied was de expansieve groei van de
Hollands-Zeeuwse handels- en visserijvloot van grote betekenis.
Als grondstof voor touw, netten en zeildoek dienden de vezels
van de hennepplant, die hier al sinds de Middeleeuwen werd verbouwd.
De hennepteelt vond voornamelijk plaats op kleine,
intensief bewerkte en zwaar bemeste akkertjes, die hennepwerven
of henneptuinen werden genoemd. Ten gevolge van de voortdurend
stijgende vraag nam de hennepteelt in dit gebied vanaf
het midden van 15 de eeuw voortdurend toe tot een hoogtepunt in
de 17 de eeuw. Door de inkrimping van de Hollands-Zeeuwse vloot
en de groeiende concurrentie van vooral Russische hennep daalde
de vraag naar binnenlandse hennep vanaf het de tweede helft
van de 17 de eeuw. Het gevolg was een geleidelijke inkrimping van
het hennepareaal. Dit proces nam in totaal vrijwel twee eeuwen
in beslag, waarna de hennepteelt in de tweede helft van de 19 de
eeuw geheel is verdwenen.
Een van de belangrijkste innovaties van de 17 de -eeuwse landbouw
was de introductie van het Amerikaanse gewas tabak. Geïn-
48 Het agrarisch bedrijf

teresseerde reizigers namen het gewas mee vanuit Amerika mee
naar Europa, waar het aanvankelijk vooral in kruidentuinen is
verbouwd. Voor de verwerking van tabak tot genotmiddel werd
gebruik gemaakt van Amerikaanse tabak. Na problemen met de
aanvoer uit Amerika ging men het gewas ook in Europa verbouwen.
Omstreeks 1620 werden daartoe de eerste pogingen gedaan
in de omgeving van Amersfoort, met Amsterdams geld en Engelse
knowhow. De tabaksteelt sloeg al snel aan en in 1636 zouden
rondom de stad reeds 50 planters actief zijn geweest. Dit aantal
liep verder op tot ongeveer 120 omstreeks 1670 en mogelijk meer
dan 200 tien jaar later. Het ging vooral om 'gemeene luijden ende
veele arme die daer meede haere cost in sobereyt coomen te winnen'.
Behalve in de stadsvrijheid werd tabak verbouwd in omliggende
dorpen als Hoogland, Leusden en Woudenberg. Een tweede
productiegebied ontwikkelde zich in het zuidoosten van de
provincie, met name in Amerongen, Elst, Rhenen en Veenendaal.
Vooral na 1660 werd de tabaksteelt sterk in de hand gewerkt
door de dalende vraag naar hop en de ongunstige prijsontwikkeling
van rogge en boekweit. De steun van de stedelijke grondbezitters
was van groot belang. Zij stimuleerden de teelt door de
vele kleine pachtboeren en keuters contracten in deelbouw aan
te bieden. In plaats van een simpele financiële overeenkomst
waarbij de boer een jaarlijkse pachtsom betaalde, kwam men een
veel uitgebreider contract overeen waarin kosten en baten werden
gedeeld. In ruil voor een deel van de opbrengst namen de verpachters
een deel van de investeringen voor hun rekening en
boden ze de pachters faciliteiten, zoals een schuur om de tabak te
laten drogen en de levering van mest. Door deze grote betrokkenheid
was er de landheren veel aan gelegen de 'tabakkers' de hand
boven het hoofd te houden bij problemen over het nakomen van
hun verplichtingen na misoogsten. De bedrijfscontinuïteit werd
daarmee grotendeels gewaarborgd, tot voordeel van alle betrokkenen.
Hoewel de omvang van de tabaksproductie landelijk gezien na
een hoogtepunt omstreeks 1710 schoksgewijs afnam, bleef de
productie rondom Amersfoort waarschijnlijk op peil. De opkomst
van de plaatselijke tabaksnijverheid vormde een stimulans, terwijl
de stad ook profiteerde van de sterk toenemende vraag naar
onbewerkt tabaksblad uit Frankrijk. Ook in de tweede helft van
de 18 de eeuw bleek de Amersfoortse tabakssector nog levenskrachtig
genoeg om veranderingen op te vangen. Zo leidde de opkomende
vraag naar tabak voor de fabricage van snuif niet tot problemen.
Weliswaar vroeg dit om een ander soort tabaksblad dan
rond de stad werd voortgebracht, maar door over te stappen op
het gebruik van vettere mest wist men het gewenste resultaat te
bereiken. Omdat de benodigde mest niet uit de directe omgeving
van de stad kon worden betrokken, werd het van elders aangevoerd.
Veel mest kwam uit Holland en Friesland, maar ook vanuit
het Kromme Rijngebied werd mest geleverd.
In de 19 de eeuw is de tabaksteelt uit de regio Amersfoort verdwenen.
In het zuidoosten van de provincie heeft de tabaksteelt
zich echter op bescheiden schaal weten voort te zetten tot in de
20 ste eeuw.
De agrarische depressie (circa 1660-1760)
De periode tussen circa 1660 en 1760 staat wel bekend als de 'agrarische
depressie'. Na een lange periode van structurele stijging
gingen de landbouwprijzen niet meer omhoog en vertoonden ze
zelfs in toenemende mate een dalende tendens. Dit was een Europees
verschijnsel. Als onderliggende oorzaak wordt vaak gewezen
op de bevolkingsstagnatie die het continent in de tweede helft
van de 17 de eeuw zou hebben getroffen. De vraag naar met name
voedingsmiddelen steeg daardoor niet langer, hetgeen een weerslag
had op de prijzen. Pachtboeren werden enigszins gecompenseerd
doordat de pachtprijzen vanaf het midden van de 17 de eeuw
niet langer stegen en op termijn gingen dalen. De verzwaring van
de belastingdruk ten gevolge van de veelvuldige oorlogsvoering
vanaf 1672 verergerde de situatie. In deze structureel ongunstige
situatie kwamen de rampspoeden die de boeren periodiek troffen
extra hard aan. Na 1700 verslechterde de situatie door oplopende
grondlasten, verwoestende epidemieën van runderpest,
overstromingen, muizenplagen en in de kustgebieden de paalworm
die de dijken aantastte.
Veeziekten vormden altijd een grote plaag voor de boeren. De
grootste epidemieën vonden in de 18 de en 19 de eeuw plaats. Tussen
1713 en 1867 trof een viertal grote en langdurige uitbraken van
runderpest (pestis bovina) Nederland. De epidemieën vonden telkens
een beginpunt in Oost-Europa, vanwaar ze zich langzaam
westwaarts verspreidden. De gevolgen waren rampzalig. In het
eerste jaar van besmetting stierf vaak de helft of meer van de runderen.
In de provincie Utrecht ging het bijvoorbeeld om 50.000 dieren
in de jaren 1744-1746 en 30.000 in 1865-1867. Door de aanfok van
jongvee en door import kon de veestapel weer worden aangevuld,
maar omdat de ziekte jarenlang bleef hangen werden de boeren
vaak jaren achtereen met veesterfte geconfronteerd. Sommige
Doorploegen 49

In juli 1713 werden de eerste maatregelen in de stad Utrecht afgekondigd tegen de
handel in (het vlees van) ziek vee. Later volgde een algeheel handelsverbod.
veehouders waren daarbij onfortuinlijker dan anderen en gingen,
ondanks de kwijtschelding van pacht- en belastingschulden,
failliet. Er waren echter ook boeren wier veestapel relatief
gespaard bleef, en die konden profiteren van de tijdelijk hoge vee-,
vlees- en zuivelprijzen.
Dankzij de veel geringere veedichtheid kenden de epidemieën
van runderpest op de Nederlandse zandgronden, waaronder
Oost-Utrecht, niet zo'n verwoestende uitwerking. Omdat de vee-
stapel daar relatief gespaard bleef, werden tijdens en na de epidemieën
veel runderen vanaf de zandgronden uitgevoerd naar de
melkveehouders in het westen.
Naast de runderpest kwamen uiteraard nog andere ziekten
voor, zoals tongblaar (trof ook paarden), leverbot en in de 19 de
eeuw de gevreesde longziekte waaraan tussen 1831 en 1887 een
kwart miljoen Nederlandse runderen stierven. De bestrijding van
de meeste ziekten was lange tijd een moeizame zaak. De boeren
wisten vaak uit ervaring dat bepaalde soorten onkruid in de wei
tot ziekten bij de dieren leidden. Bovendien waren allerlei huismiddeltjes
in gebruik en konden kwakzalvers goede zaken doen.
Op de hulp van deskundige veeartsen hoefden de boeren vóór de
19 de eeuw niet te rekenen. De eerste Nederlandse opleiding tot
veearts ontstond met de stichting van de Rijks Veeartsenijschool
in Utrecht in 1821. In de 20 ste eeuw is deze gepromoveerd tot zelfstandige
faculteit van de Rijksuniversiteit Utrecht.
De winstgevendheid van het landbouwbedrijf kwam tijdens de
'agrarische depressie' zwaar onder druk te staan en de boeren
moesten hun bedrijfsvoering aanpassen. De Friese en Hollandse
veehouders (en mogelijk ook de Utrechtse) deden dit onder meer
door een extensivering van de bedrijfsvoering en het afstoten van
inwonend personeel. Dit proces ging hier en daar samen met een
tendens naar gemiddeld grotere bedrijven, zonder dat de productie
gelijktijdig toenam. In Friesland werd een groeiend deel van
de grond gebruikt als hooiland en verdienden de boeren geld met
de export van hooi. In het noorden van Holland werden meer
schapen gehouden. Ook dit wijst op extensivering. Ten slotte
wordt ook wel vermoed dat de veehouders zich meer op de vleesproductie
hebben gericht.
Door de extensivering van de bedrijfsvoering kon op de inzet
van arbeid worden bespaard en was minder inwonend personeel
nodig. Gezien het relatief hoge loonpeil was dit gunstig voor de
boeren. De landbouw is echter een bedrijfstak met een ongelijke
seizoensspreiding van de werkzaamheden. In het piekseizoen
bleef extra arbeid hoog nodig. Dit knelpunt werd opgelost door
de inzet van seizoenarbeiders in het agrarisch hoogseizoen. Vooral
de werkzaamheid van de zogenaamde 'hannekemaaiers', oogstarbeiders
uit met name Oost-Gelderland, Nedersaksen en Westfalen
nam een hoge vlucht in deze periode. Te voet kwamen ze in
het voorjaar aan om te helpen bij het hooien, maaien, turfsteken
of graan oogsten. Aan het einde van de zomer vertrokken ze weer
huiswaarts met hun verdiende geld. Het volgende jaar kwamen
ze dikwijls terug, vaak bij dezelfde werkgever. Sommige trekar-
50 Het agrarisch bedrijf

eiders maakten dezelfde reis tientallen jaren achtereen. Hoewel
de meesten van hen getrouwd waren en thuis een eigen boerenbedrijfje
hadden, waren er ook ongehuwde dorpsgenoten en
familieleden die meekwamen. Niet zelden maakten zij hier kennis
met hun toekomstige echtgenote en vestigden ze zich permanent.
In vrijwel alle boerendorpen waren daarom in de 17 de , 18 de
en vroege 19 de eeuw wel migranten uit Duitsland of Oost-Nederland
te vinden, hoewel niet vaak als boer. Kwamen op het hoogtepunt
jaarlijks zo'n 30.000 trekarbeiders vanuit het oosten naar de
Nederlandse kustgebieden, in de loop van de 18 de eeuw liep dit
aantal geleidelijk terug. Deze teruggang zette zich in de 19 de eeuw
voort, waarna het verschijnsel na 1850 verdween.
Behalve door de vervanging van permanente arbeid door tijdelijke
arbeidskrachten, kon op de arbeidsinzet bespaard worden
door de vervanging van mensen door machines (oftewel arbeid
door kapitaal). Deze kostten eenmalig veel geld, maar daarna niet
of nauwelijks meer. Het belangrijkste voorbeeld hiervan is het
toenemend gebruik van karnmolens na 1660. Door het gebruik
van de door een paard aangedreven karnmolen verving paardenkracht
de mensenhand. In principe kon deze wijze van karnen
tot een hogere productie op de boerderij leidden, maar gegevens
over de belangrijke boter- en kaasmarkten in Holland wijzen juist
op een daling van de aanvoer van boter en kaas in de tweede helft
van de 17 de eeuw. Hogere productie lijkt derhalve niet de belangrijkste
verklaring te zijn van het toenemende gebruik van de
karnmolen; het ging veeleer om arbeidsbesparing.
Een laatste mogelijkheid om de relatief moeilijke tijden door
te komen, was het ontwikkelen van alternatieve inkomstenbronnen.
Binnen de provincie Utrecht bood de vervening daarvoor
ruimschoots mogelijkheden. Het is tekenend dat in 18 de -eeuwse
bronnen de agrariërs in bijvoorbeeld Tienhoven omschreven worden
als 'koe- en turfboer'. Dit wijst erop dat zij zich behalve met
de landbouw ook met kleinschalige turfwinning bezighielden.
Literatuur
Een eeuw veeartsenijkundig onderwijs 1821-1921 (Utrecht 1921)
B.R. Feis, H. Hoogendoorn en P.M. Stoppelenburg, Holland in touw.
Hennepteelt en touwfabricage in het Groene Hart (Woerden 2002)
J.J. Herks, De geschiedenis van de Amersfoortse tabak (Den Haag 1967)
J. Lucassen, Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees
perspectief 1600-1900 (Gouda 1984)
H.K. Roessingh, Inlandse tabak. Expansie en contractie van een
handelsgewas in de 17de en 18de eeuw in Nederland (Wageningen 1976)
R. Rommes, '"Geen vrolyk geloei der melkzwaare koeijen". Runderpest in
Utrecht in de achttiende eeuw', Jaarboek Oud-Utrecht, 2001, 87-135
N. Stoppelenburg, 'De hennepwerven van Lopik', Tijdschrift Oud-Utrecht,
74 (2001) 68-71
N. Stoppelenburg, 'Hennepwerven in Willeskop', WBL-Nieuwsbrief, 22
(2002) 3-5
Archieven
Het Utrechts Archief
• Coöp. Tabaksplantersvereniging Amerongen, 1910-1930.
• Rijksveeartsenijschool en veeartsenijkundige hogeschool, 19de- 20ste eeuw.
• Koninklijke Maatschappij ter Bevordering van de
Veeartsenijkunde en Veeteelt, afdeling Utrecht, 19de eeuw.
6.2 De landbouw na 1760
Na 1760 begonnen de landbouwprijzen weer te stijgen en braken
goede tijden aan voor de boeren. Het betekende echter niet dat
alle problemen uit de wereld waren. In 1768 kwam een uitbraak
van een nieuwe epidemie van runderpest, die al snel duizenden
runderen het leven kostte. Hoewel de ziekte pas in de jaren tachtig
zou verdwijnen, waren de gevolgen minder ernstig dan tijdens
de vorige epidemieën. Voor de getroffen boeren waren de
mogelijkheden voor bedrijfsherstel groter dan voorheen, dankzij
de gunstige prijsontwikkelingen. Dat blijkt wel uit het alom toenemende
grondbezit van de boeren.
De Frans-Bataafse tijd (1795-1813) was opnieuw een gunstige
periode voor de landbouw. De prijzen voor agrarische producten
waren hoog. Dat veranderde vanaf 1818, toen de markt werd overspoeld
met Russisch graan en de graanprijzen fors daalden.
Omdat de prijzen van zuivel en vlees zich beter hielden dan die
van graan vond een verdere verschuiving plaats van akkerbouw
naar veeteelt. Het areaal bouwland in de provincie halveerde in
de 19 de eeuw. Vooral tarwe en gerst werden minder verbouwd.
Alleen het aardappelareaal nam toe, van 1500 hectare in 1813 tot
3800 hectare in 1860. Dit was een gevolg van de groeiende rol in
het voedingspatroon van de bevolking. Deze ontwikkeling werd
niet onderbroken door de beruchte 'aardappelcrisis' van 1845-
1846, toen de schimmel phytophtora infestans de aardappeloogst
vrijwel vernietigde. Door de hoge aardappelprijzen was de crisis
voor de boeren minder ernstig dan voor de consument.
Doorploegen 51

Door de omzetting van bouwland in grasland nam de oppervlakte
weiland in de provincie voortdurend toe, hoewel dat in de eerste
helft van de 19 de eeuw niet tot een uitbreiding van de rundveestapel
leidde. De omvang bleef schommelen rond 60.000 à 65.000
stuks, wat op een relatief extensief gebruik van de nieuwe weidegronden
lijkt te wijzen. Pas vanaf de jaren veertig nam het aantal
runderen fors toe, dankzij de groeiende exportmogelijkheden
voor zuivel, tot 131.000 in 1910.
In de jaren dertig en veertig van de 19 de eeuw herstelden de
prijzen van graan en zuivel zich enigszins. Dit was mede een
gevolg van de snelle toename van de vraag uit Engeland, waar de
vroege industrialisatie tot een groeiende bevolking en een stijgend
welvaartsniveau leidde. Ook in het zich industrialiserende
Duitsland kon steeds meer worden afgezet. De periode van circa
1850 tot 1878 staat daarom bekend als een zeer goede tijd voor de
Nederlandse landbouw.
De landbouwcrisis 1878-1895
Na de 'gouden jaren' volgde de landbouwcrisis van 1878-1895. De
directe oorzaak was de grote aanvoer van Amerikaans graan, dat
na de uitbreiding van de spoorwegen en de introductie van
stoomschepen goedkoop op de Europese markt kon worden afgezet.
Vooral de akkerbouwers werden zwaar getroffen in deze
jaren, maar ook de Nederlandse zuivelsector kreeg te maken met
problemen. Op de internationale afzetmarkten groeide de concurrentie
van Deense boter, waardoor het prijspeil onder druk
Bakker, tekenaar en fotograaf E.C. Rahms fotografeerde rond 1870 deze melkende boer en boerin in de omgeving van
Oudewater. Omdat Rahms met glasnegatieven werkte die heel snel in een donkere kamer moesten worden afgedrukt, gaat het
waarschijnlijk om een boer die zijn boerderij in het stadje en zijn weiland net buiten de stadsmuren had.
52 Het agrarisch bedrijf

kwam te staan. Bovendien kreeg de Nederlandse boterexport een
klap te verwerken toen bleek dat er geknoeid was met de kwaliteit.
De uitvinding van margarine was een andere zorgelijke ontwikkeling.
In een groot deel van het land ontstond grote ellende
onder de agrarische bevolking. In Friesland en Groningen leidde
dit tot radicalisering van de landarbeiders. Veel boeren in die
gebieden emigreerden in die jaren. Weinig is bekend over de situatie
in Midden-Nederland.
Mechanisering
Over de gevolgen van deze crisis op de bedrijfsvoering is verschillend
gedacht. Vroeger overheerste het beeld dat de boeren tijdens
het derde kwart van de 19 de eeuw vrijwel slapend rijk waren
geworden en daardoor collectief hadden verzuimd hun bedrijven
te moderniseren. De crisis zou nodig zijn geweest om de landbouwsector
wakker te schudden en de ontwikkeling van de
Nederlandse landbouw tot een moderne exportgerichte bedrijfstak
te bespoedigen. In recentere publicaties wordt het beeld juist
omgedraaid. Al vóór de agrarische crisis zouden veel boeren oog
voor de modernisering van hun bedrijven hebben gehad, maar de
crisis vertraagde juist de doorvoering van veel initiatieven.
Moderne buitenlandse landbouwmachines waren al vroeg geïmporteerd
door grootgrondbezitters. Deze machines werden op
landbouwtentoonstellingen gepresenteerd en in landbouwtijdschriften
beschreven, waardoor de boeren ermee bekend werden.
Ook werden deze machines hier wel nagemaakt. De Utrechtse
kuiper W. Jenken bouwde er al vroeg een zekere reputatie mee
op. In 1846-1847 stichtte hij een 'Fabriek voor Landbouwwerktuigen',
die hij al snel kon uitbreiden. Op de Utrechtse Noorderkade
betrok hij drie pakhuizen, waarvan er een diende als showroom.
De modernisering van de landbouw vanaf het einde van de
19 de eeuw vond op velerlei terreinen plaats. Naast de introductie
van kunstmest, werden nieuwe ploegsoorten, dorsmachines,
aardappelrooimachines en andere mechanische werktuigen
omstreeks 1900 op aanzienlijke schaal gebruikt. De provincie
Utrecht liep bij de invoering ervan echter achter bij andere delen
van het land. Deze achterstand lijkt een structureel verschijnsel
te zijn geweest. De landbouwkundige G.J. Hengeveld oordeelde in
de jaren zestig van de 19 de eeuw, dat in Utrecht de 'landbouw en
veeteelt wat achterlijk zijn' en oordeelde, dat 'de gebreken […]
hier zeer ingeworteld en in groote mate op te merken' waren. Eerder
meende ook de Utrechtse advocaat F.H.C. Drieling in een artikel
dat de landbouw hier 'achterstaat' bij die in een groot deel van
Nederland. In het begin van de 20 ste eeuw kwam de Rijkstuinbouwleraar
tot een zelfde conclusie over de Utrechtse (en Gelderse)
fruitteelt. Vooral het onderhoud van de bomen en de verhandeling
van het fruit achtte hij 'zeer achterlijk'. De Utrechtse landen
tuinbouwers liepen klaarblijkelijk niet voorop bij veranderingen
en hielden lang vast aan traditionele gebruiken.
Zelfkazers
De Utrechtse veehouderij was vooral gericht op de kaasmakerij.
In Mijdrecht en Wilnis schatte men in 1815 dat driekwart van de
zuivel bestemd was voor (Goudse) kaas, en een kwart voor boter.
Ook in dorpen als Kamerik, Kockengen en Zegveld werd vrijwel
uitsluitend Goudse kaas geproduceerd. Volgens een opgave van
de provinciale zuivelconsulent waren er rond 1910 minstens 2500
kaasmakers in de provincie, van wie driekwart volvette Goudse
kaas maakte. Deze werd afgezet op de markten in Bodegraven,
Breukelen, Oudewater, Utrecht en Woerden. Ondanks de oprichting
van zuivelfabrieken bleef het kaasmaken in het grootste deel
van de provincie nog lange tijd hoofdzakelijk op de boerderijen
plaatsvinden. De provincie Utrecht was samen met de aangrenzende
regio's in Zuid-Holland het gebied van de 'zelfkazers'. Terwijl
in Friesland in 1910 alle kaas en in Noord-Holland de helft
van de kaas op de fabriek werd gemaakt, ging het in Utrecht
maar om 6% en in Zuid-Holland om 8%. Tot ruim na de Tweede
Wereldoorlog bleven de kaasboeren de bereiding op de eigen
boerderij verzorgen, vooral in het westen van de provincie. Nog in
de jaren vijftig werd driekwart van de West-Utrechtse boeren tot
de zelfkazers gerekend. Daarna is de betekenis van het zelfkazen
sterk afgenomen en omstreeks 1970 was het verschijnsel vrijwel
verdwenen.
Intensieve veehouderij
Een zeer grote uitbreiding kende ook de varkensstapel in de provincie,
van 9.000 in 1810 tot 70.000 in 1910 en 340.000 in 2001.
Ook deze groei deed zich vooral na 1850 voor, met name na 1880.
In bijvoorbeeld de Ronde Venen en in Maartensdijk waren in 1910
zes maal zo veel varkens als in 1880. De grotere koopkracht van
een groeiend deel van de bevolking leidde tot een hoger vleesgebruik.
Bovendien kon de groei van de varkensfokkerij gelijke tred
houden met die van de rundveehouderij, doordat de wei, een
restproduct bij de kaasbereiding, als varkensvoer werd gebruikt.
De sterkste toename van de varkenshouderij vond echter plaats
op de zandgronden.
Doorploegen 53

Veehandelaren in de Veemarkthal aan de Croeselaan in Utrecht, 1928. Foto M.A.J. van Bommel.
De landbouw op de zandgronden werd in de loop van de 19 de
eeuw geconfronteerd met dalende graanprijzen en groeiende
exportmogelijkheden voor veehouderijproducten. Het gevolg was
dat hier een omkering van de bedrijfsvoering plaatsvond. Stond
de veehouderij vanouds voornamelijk in dienst van de akkerbouw
(mest), nu werd de opbrengst van de akkers in toenemende
mate aangewend om de dieren mee te voeden. De rogge, boekweit
en aardappelen die vroeger voor de markt waren geproduceerd,
werden nu gevoerd aan de eigen veestapel. Aanvankelijk werd op
de zandgronden vooral boter gemaakt. Na het inzakken van de
boterexport omstreeks 1880 nam ook hier het aantal varkens fors
toe. Er werd vooral veel varkensvlees geëxporteerd naar Duitsland,
waarvoor een groot aantal exportslachterijen werd opgericht.
Daar stond tegenover dat het aantal schapen afnam. Dat
werd in de hand gewerkt door de toenemende ontginning van de
grote oppervlakten heide- en zandgronden met kunstmest, waardoor
de heideschapen hun traditionele weidegebied kwijtraakten.
De toenemende import uit Australië voorzag in de binnenlandse
vraag naar wol.
De intensivering van de landbouw op de zandgronden werd
mede mogelijk gemaakt door de uitvinding van de kunstmest,
waardoor het oude zwaktepunt, het mestgebrek, werd weggewerkt.
De opbrengsten namen toe en door de groeiend import
van goedkope buitenlandse gerst, erwten en maïs werden de
bedrijven steeds kleiner. Vanaf de jaren twintig deed zich een
nieuwe intensiveringsgolf voor, waarbij vooral de pluimveehouderij
sterk toenam. Op de Utrechtse zandgronden bleef deze echter
ruimschoots achter bij de aangrenzende Neder-Veluwe.
Na de Tweede Wereldoorlog is het proces van intensivering van
de landbouw zodanig voortgeschreden, dat de term 'bio-indus-
54 Het agrarisch bedrijf

trie' in gebruik is gekomen. Steeds meer dieren werden op steeds
kleinere oppervlakten gehouden, onder aanwending van steeds
grotere hoeveelheden veevoeder en energie. Het gevolg was dat
grotere investeringen nodig waren en dat het mestprobleem en
het probleem van het dierenwelzijn zich gingen openbaren. De
vele veeziekten die de laatste jaren de landbouw teisteren, doen
stemmen opgaan om de enorme agrarische bedrijven kleinschaliger
te maken. Diervriendelijke ecologische bedrijven zijn in
opkomst. Hoge importtarieven beschermen de landbouw tegen
goedkope producten uit de Derde Wereld. Ook daartegen gaan
stemmen op. De toekomst van onze landbouw ligt misschien in
overgang van kwantiteit naar kwaliteit.
Tuinbouw
Behalve de vraag naar vlees en zuivel groeide ook de vraag naar
tuinbouwproducten. De fruitteelt in de provincie was omstreeks
1800 niet van grote betekenis. In de loop van de 19 de eeuw is deze
volop uitgebreid. In het Kromme Rijngebied werden veel appel-,
peren- en kersenboomgaarden aangelegd op de akkers die niet
meer voor de graanbouw werden gebruikt. Deze ontwikkeling
werd in de hand gewerkt door de veel gunstiger prijsontwikkeling
van fruit dan van graan. Ook langs de IJssel en de Oude Rijn
nam de fruitteelt belangrijk toe, en IJsselstein groeide uit tot 'kersenstad'.
Omstreeks 1900 leidde de opkomst van de glasteelt tot
een intensivering van de tuinbouw en een vergroting van het
aanbod. Vooral in het aloude warmoezeniersgebied direct rond
de stad Utrecht kwam de glasteelt van de grond. Omdat veel tuinders
door de stadsuitbreiding van Utrecht werden verdrongen,
verhuisden ze enkele kilometers westwaarts, waar Vleuten-De
Meern zich tot een belangrijk centrum van glastuinbouw ontwikkelde.
Recentelijk is hieraan een drastisch einde gekomen door
de bouw van de grote nieuwe Utrechtse wijk Leidsche Rijn.
Ook elders in de provincie kwam de glastuinbouw van de
grond, zoals in Maarssen, Mijdrecht en Vinkeveen. In deze laatste
plaats leidde de aanleg van een proeftuin tot een explosieve uitbreiding
na 1910. Door scheuring van weiland liep het areaal
tuinbouwgrond in en rond Vinkeveen tussen 1911 en 1919 op van
ruim 1 tot 137 hectare. Daarna kromp het areaal weer snel in
maar bedroeg toch nog 65 hectare in 1930. De belangrijkste producten
die in de jaren dertig op de coöperatieve veiling van Vinkeveen
werden aangevoerd, waren erwten, bonen, sla, bloemkool,
witlof en komkommers. Na de oorlog heeft de teelt van snijbloemen
de tuinbouw verdrongen in de droogmakerijen van de
Ronde Venen, een ontwikkeling die door de nabijheid van de
bloemenveiling van Aalsmeer in de hand is gewerkt.
Modernisering
Na de Tweede Wereldoorlog vond een noodgedwongen modernisering
plaats omdat vrijwel het gehele machinebestand verloren
was gegaan. Bij dit proces speelde de trekker (tractor) een centrale
rol. In de jaren voor de oorlog waren deze voertuigen al op
beperkte schaal ingevoerd in de Utrechtse landbouw. Na de oorlog
werden ze verbeterd en werden allerlei landbouwmachines
gebouwd voor het gebruik met een trekker. Tussen 1950 en 1964
nam het aantal landbouwtrekkers in de provincie toe van 800 tot
3800. De rol van het paard werd hierdoor teruggedrongen. Tussen
1950 en 1980 nam het aantal in de landbouw gebruikte paarden
af van circa 7000 tot ruim 2000. Ook melkmachines, die aanvankelijk
als martelwerktuigen werden gezien, voerden de boeren
pas na de Tweede Wereldoorlog massaal in.
Het afladen van een vrachtauto bij de Utrechtse groente-en fruitveiling, 1925.
Doorploegen 55

In de eerste jaren na de oorlog ging het betrekkelijk goed met
de landbouw. Omdat de prijzen van veeteeltproducten zich beter
ontwikkelden dan die van akkerbouwproducten, nam de oppervlakte
akker- en tuinbouwgrond verder af. Zo daalde het met
graan en peulvruchten bebouwde areaal tussen 1960 en 1987 van
4500 tot 250 hectare. Voor aardappelen was de ontwikkeling niet
anders. De teelt van sommige producten verdween zelfs uit de
provincie. Het enige gewas waarvan na 1960 steeds meer werd
verbouwd is snijmaïs, dat als veevoeder in de rundveehouderij
wordt gebruikt.
Het areaal grasland bleef in de eerste decennia na de oorlog
gelijk. Na een gunstige periode ging de Utrechtse veehouderij in
de jaren zeventig echter achteruit. De prijzen van landbouwmachines
en grondpacht stegen veel meer dan de prijzen van veeteeltproducten.
Er waren te veel kleine bedrijven waarop een rendabel
gebruik van de moderne landbouwmachines niet mogelijk
was. Bovendien waren er grote ontwateringsproblemen, waardoor
waterschapslasten tussen 1965 en 1976 zevenmaal zo hoog
werden. Betere bemaling was nodig en de polderkaden moesten
opgehoogd worden om te voorkomen dat de zware machines op
de slappe bodem van met name West-Utrecht zouden wegzakken.
Mede door de sterk gestegen waterschapslasten voldeed omstreeks
1975 nauwelijks nog de helft van de West-Utrechtse bedrijven
aan de gestelde normen voor een rationele bedrijfsvoering.
Onrendabel waren met name de bedrijven op de lange, smalle
middeleeuwse ontginningskavels. Om de problemen op te lossen
en tot een betere bedrijfsvoering te komen, is een aantal ruilverkavelingsprojecten
opgezet. De aankoop en ruil van verspreid liggende
kavels moest tot grotere aaneengesloten bedrijven leiden,
terwijl boerderijverplaatsing (bijvoorbeeld van bebouwde kom
naar de polders) ervoor moest zorgen dat de afstand tussen de
boerderijen en schuren, en het bijbehorende weiland niet te
groot zou zijn. Een aantal van deze projecten is in de jaren tachtig
afgerond, zoals Oukoop-Kortrijk.
Literatuur
G. Andela, Kneedbaar landschap, kneedbaar volk; de heroïsche jaren van
de ruilverkavelingen in Nederland (Bussum 2000)
J. Bieleman, 'Landbouw en milieu als spanningsveld', Economisch- en
Sociaal-Historisch Jaarboek, 56 (1993) 17-31
R. van Drie e.a., Een eeuw kaaskop(p)en. De Woerdense kaasmarkt, 1885-
1985 (Woerden 1985)
G.J. Hengeveld, Het rundvee, zijne verschillende soorten, rassen en
veredeling (Haarlem 1870)
M. Knibbe, Agriculture in the Netherlands 1851-1950. Production and
institutional change (Amsterdam 1993)
G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel, red., Landbouwkundige beschrijvingen
uit de negentiende eeuw, II, Overige provincies (Wageningen 1981).
Hierin beschrijvingen van de Gelderse Vallei en het gebied tussen
Utrecht en Wijk bij Duurstede.
P. Kooij e.a., 'De actualiteit van de agrarische geschiedenis', Historia
Agriculturae, 30 (2000)
G.A. Kooy, De zelfkazerij van Midden-Nederland. Een onderzoek naar haar
voortbestaan (Assen 1956)
Kracht door verandering. De ontwikkeling van de Nederlandse agrosector.
Achtergronden en perspectief (Den Haag 2000)
H.W. Lintsen e.a., red., Geschiedenis van de techniek in Nederland: de
wording van een moderne samenleving, 1800-1890, I, Techniek en
modernisering. Landbouw en voeding (Zutphen 1992)
H.W. Lintsen e.a., red., Techniek in Nederland in de twintigste eeuw, III,
Landbouw en voeding (Zutphen 2000)
J.M.G. van der Poel, 'De landbouw-enquête van 1800', Historia
Agriculturae, 1 (1953) 48-194, 2 (1954) 45-233, 3 (1956) 105-170
E.J. Rinsma, 'Ballade van de boerenkaas', Orgaan van de Historische Kring
Maarssen, 1976, 69-76
J.L. van Zanden, De economische ontwikkeling van de Nederlandse
landbouw in de negentiende eeuw, 1800-1914 (Wageningen 1985).
J.L. van Zanden, 'Omstreden landbouw', in : J.L. van Zanden en S.W.
Verstegen, Groene geschiedenis van Nederland (Utrecht 1993) 63-91
6.3 Samenwerking
Overheidsbemoeienis
De bevordering van ruilverkaveling is een typisch voorbeeld van
de intensieve wijze waarop de overheid zich in de 20 ste eeuw met
de landbouw is gaan bemoeien. Dit verschilt met de houding in
vroeger eeuwen. In het grootste deel van de 18 de en 19 de eeuw had
de overheid weinig bemoeienis met de landbouw. De bestuurders
beperkten zich hoofdzakelijk tot incidentenpolitiek, die meestal
gericht was op het bestrijden van de gevolgen van rampspoeden
als misoogsten en veepest. Alleen tijdens de Bataafs-Franse tijd
(1795-1813) was de overheidsbemoeienis intensief. Onder Franse
invloed werd landbouw toen als een zaak van staatsbelang
gezien. De Agent van Nationale Oeconomie stelde Jan Kops aan
56 Het agrarisch bedrijf

als Commissaris tot de Zaken van den Landbouw, een functie die
hij tot de opheffing in 1815 zou blijven vervullen. Kops zette in
1800 de eerste Nederlandse landbouwenquête op, die door de
lokale besturen van tientallen plaatsen werd ingevuld. In Utrecht
zijn de antwoorden van Houten, Maartensdijk en Eemland
bewaard gebleven. Kops was bovendien de grote man achter de
instelling van een algemeen Landbouwfonds en van gewestelijke
Commissies van Landbouw die hem konden informeren en adviseren
(1805). Met de uitgave van het tijdschift Magazijn van
Vaderlandschen Landbouw sinds 1803, en van jaarlijkse landbouwverslagen
onder de titel Staat van den Landbouw (sinds
1806), in 1851 omgedoopt tot Verslag van den Landbouw in
Nederland, werd informatie over de landbouwsector verspreid. In
1851 werden de provinciale Commissies van Landbouw opgeheven.
Het was tekenend voor het toenmalige gebrek aan interesse
bij de overheid.
Als reactie op de landbouwcrisis werd in 1886 een staatscommissie
ingesteld die de Nederlandse landbouw moest onderzoeken.
Dankzij het rapport uit 1890 kwam er meer aandacht voor
landbouwkundig onderwijs en onderzoek. Zo werden er per provincie
een Rijkslandbouwleraar, een Rijkstuinbouwleraar, een
Rijkszuivelconsulent en een Rijksveeteeltconsulent aangesteld,
die lezingen hielden, cursussen gaven en boerderijen en zuivelfabrieken
bezochten. Daarnaast kwamen er landbouwopleidingen
tot stand. Er werden proefstations opgericht waar geëxperimenteerd
kon worden. Naar aanleiding van de knoeierij met Nederlandse
exportboter kwam er bovendien aandacht voor kwaliteitscontrole.
De concentratie van de productie in fabrieken bevorderde
de mogelijkheden daartoe. Een voorbeeld is het melkcontrolestation
Utrecht uit 1926.
De economische crisis van de jaren dertig vormde de aanleiding
voor een nieuwe fase van intensieve overheidsbemoeienis
met de landbouw. Vanaf 1931 nam de Nederlandse regering verschillende
steunmaatregelen, die in 1933 gecoördineerd werden
in de Landbouwcrisiswet. Het uitgangspunt was het behoeden
van de bedrijfstak voor algehele ineenstorting. Daartoe werden
productiebeperkingen en exportsubsidies ingesteld. De maatregelen
grepen diep in de bedrijfsvoering van de boeren in. Zo werd
de varkensstapel gehalveerd en werd de oppervlakte akkerland
uitgebreid, bijvoorbeeld in de Ronde Venen van 400 tot 700 hectare.
Na de Tweede Wereldoorlog heeft dat proces zich voortgezet,
waarbij de vorming van de EEG voor een geheel nieuw kader
heeft gezorgd. De landbouwpolitiek van de Europese staten was
Demonstratie voor het bereiden van kaasgerechten, 1933.
na de oorlog vooral gericht op nationale zelfvoorziening op voedselgebied.
Door verbeterde gewasbescherming en -veredeling,
nieuwe oogsttechnieken, efficiëntere bedrijfsvoering en andere
verbeteringen steeg de productiviteit enorm en ontstonden overschotten.
Toen zes Europese staten zich aaneensloten in de EEG
moest worden nagedacht over een harmonisatie van hun landbouwpolitiek.
In 1962 was het zover en kwam het Gemeenschappelijk
Landbouwbeleid van de grond. Dit betekende dat richtlijnen
en verordeningen op supranationaal bestuursniveau werden
vastgesteld. In 1968 werd het systeem van uniforme en centraal
vastgestelde prijzen ingevoerd. De prijsgaranties voor de boeren
werkten overproductie zodanig in de hand, dat maatregelen hiertegen
niet konden uitblijven. Een bekende maatregel was de
invoering van de zogenaamde Superheffing (1984) ter bestrijding
van de zuiveloverschotten. Voor ieder bedrijf werd vastgesteld
hoeveel melk er geproduceerd mocht worden. Over de teveel
Doorploegen 57

geproduceerde hoeveelheid werd belasting geheven. Tot 1 april
1987 was dit 75% van de richtprijs voor melk, na die datum 100%
zodat de boer niets overhield van hetgeen hij teveel produceerde.
Boerenorganisaties
Tot de laatste activiteiten van de Commissies van Landbouw
behoorde het stimuleren van de oprichting van particuliere organisaties
op landbouwkundig gebied. Een voorbeeld daarvan is het
Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht (later
Utrechts Landbouw Genootschap), dat in 1841 werd opgericht.
Volgens de Almanak voor den Utrechtschen Landman had het
genootschap omstreeks 1865 zo'n 700 leden. Hun namen zijn in
de Almanak te vinden. Een opmerkelijk initiatief van het genootschap
was de aanschaf van een rijenzaaimachine, die aan de
Stemming over ruilverkaveling ergens in de provincie Utrecht.
leden werd verhuurd. Van deze efficiënte machinale wijze van
zaaien maakten vooral boekweittelers uit Doorn, Driebergen en
Leersum gebruik. Een andere particuliere organisatie die tot
stand kwam, was het Protestantsch Landbouwkundig Opvoedingsgesticht
te Montfoort. Dit werd in 1847 opgericht door de
onderwijzer Dirk van Frankenhuijsen, die geïnspireerd was door
Duitse en Franse voorbeelden. In deze instelling werden 'verwaarloosde'
kinderen in de landbouw aan het werk gezet.
Omgekeerd speelden bij de activering van de overheid organisaties
uit de landbouwkundige hoek een belangrijke rol als aanjager.
In 1884 was het Nederlandsch Landbouw-Comité (NLC) opgericht
als koepelorganisatie van de provinciale landbouwmaatschappijen.
Negen jaar later accepteerde de overheid deze organisatie
als vertegenwoordiger van de landbouwsector. In 1896 werd
58 Het agrarisch bedrijf

de confessionele Nederlandsche Boeren Bond (NBB) opgericht die
met haar vele lokale afdelingen een belangrijke rol speelde en
een jaar later toetrad tot het (liberale) NLC. Van een vruchtbare
samenwerking bleek geen sprake en al in 1899 stapte de NBB uit
het NLC. Ook binnen de Boeren Bond rommelde het. Het interconfessionele
karakter van de NBB bleek op termijn niet te handhaven
en de organisatie viel uiteen. In 1918 werd de Nederlandse
Christelijke Boeren- en Tuindersbond opgericht, terwijl de katholieken
zich vanaf 1929 verenigden in de Katholieke Nederlandse
Boeren- en Tuindersbond. De Utrechtse afdelingen hiervan waren
aangesloten bij de Aartsdiocesane R.K. Boeren- en Tuinders Bond
(ABTB).
Tezamen met het Koninklijk Nederlandsch Landbouw-Comité
vertegenwoordigden deze organisaties lange tijd de Nederlandse
boeren en tuinders. Vanaf 1945 gebeurde dit in de Stichting voor
de Landbouw, waarvan de taken in 1954 werden overgenomen
door het Landbouwschap met in iedere provincie een Gewestelijke
Raad. Boeren en tuinders waren hiervan verplicht lid. Samen
met de overheid vormden zij één organisatie met vergaande
bevoegdheden. Zo konden voor de hele sector geldende wettelijke
verordeningen worden uitgevaardigd. Vanwege het gesloten
karakter van de organisatie werd het ook wel het 'boerenbolwerk'
genoemd.
In de loop van de jaren zeventig en tachtig brokkelde het boerenbolwerk
langzaam af. Er ontstonden nieuwe samenwerkingsverbanden
op sectoraal en op regionaal niveau. De uitkomst was
de oprichting van een nieuwe organisatie in 1995, de Land- en
Tuinbouworganisatie Nederland (LTO-Nederland).
Landbouwcoöperaties
Vanaf het midden van de 19 de eeuw gingen boeren zich organiseren
in boerencoöperaties. Knelpunten, zoals kredietverlening via
coöperatieve banken, konden zo beter worden opgelost. De banken
hadden zich eigenlijk nooit bezig gehouden met de verstrekking
van hypothecaire kredieten aan boeren omdat hun bedrijfstak
teveel specifieke moeilijkheden met zich meebracht, zoals de
afhankelijkheid van de weersomstandigheden. De boeren waren
daarom altijd aangewezen geweest op leningen van rijke particulieren,
doorgaans tegen een hoge rente. Nu verschenen er boerenbanken,
zoals in Schalkwijk (1900), Soest (1905) en Westbroek
(1917). Landelijk ontstonden twee groepen van banken, een protestantse
en een katholieke. De centrale coöperatieve bank van de
eerste groep stond in Utrecht. Dit was de Raiffeisenbank,
genoemd naar de oprichter van de eerste coöperatieve boerenbank
in Duitsland. Hierbij waren de meeste lokale boerenleenbanken
in de provincie Utrecht aangesloten. De banken in onder
andere Abcoude en Montfoort waren aangesloten bij het katholieke
netwerk met een centrale Boerenleenbank in Eindhoven. In
1972 zijn de beide bankketens gefuseerd tot de RABO Bank.
Naast kredietcoöperaties werden aankoopcoöperaties opgericht,
waarin boeren gezamenlijk producten als kunstmest, zaaizaad
en veevoeder inkochten. Door zich als een gesloten groep te
presenteren, hadden de boeren een sterkere positie op de markt
en konden ze betere prijzen bedingen. Op gelijke wijze ontstonden
ook afzet- en verwerkingscoöperaties, waarin de boeren de
verkoop (op groente- en fruitveilingen, eierveilingen) en verwerking
van hun producten in eigen hand namen, zodat ze konden
concurreren met professionele handelaren. Naast de bestaande
particuliere zuivelfabrieken kwamen er coöperatieve zuivelfabrieken
waar de melk van de aangesloten boeren tot boter, kaas
en melkpoeder werd verwerkt.
Omstreeks 1900 waren er onder meer zuivelfabrieken in Amerongen,
Breukelen, Vreeland en Zeist. Boterfabrieken stonden in
Hoogland, Renswoude en Woudenberg. Na 1900 kwamen er nog
diverse zuivelfabrieken bij. Om de melk van de boerderijen naar
de fabrieken te vervoeren, kwam de melkbus in gebruik. Door de
voortgaande groei van de steden werd de melklevering aan de steden
steeds belangrijker voor de zuivelboeren. Er waren duizenden
koeien nodig om alleen al de stad Utrecht van melk te voorzien.
Op veel bedrijven in de buurt van de grote steden ging men
geheel over op de consumptiemelkerij, die veel minder arbeidsintensief
was dan de kaasbereiding op de boerderij.
Literatuur
H. Dekker, 'Melkfabrieken in Rhenen', Oud Rhenen, 14 (1995) 115-126
Q.J. Munters, De stille revolutie op het agrarisch platteland. Boeren en
openbaar bestuur 1917-1986 (Assen/Maastricht 1989)
C. Noordam, '"Een bloeijende akker van menschenliefde". Het Protestants
Landbouwkundig Opvoedingsgesticht te Montfoort', Jaarboek Oud-
Utrecht, 1993, 117-145
J.M.G. van der Poel, Heren en boeren. Een studie over de Commissiën van
Landbouw (1805-1851) (Wageningen 1949)
H. Siemes, Anderhalve eeuw aanwakkeren (De Bilt 1997). Gedenkboek van
het Utrechts Landbouw Genootschap.
M. Smits, Boeren met beleid. 100 jaar Katholieke Nederlandse Boeren- en
Tuindersbond (Nijmegen 1996)
Doorploegen 59

W.C.H. Staring, Almanak voor den Utrechtschen landman (Zwolle 1868)
W.H. Vermeulen, Den Haag en de landbouw. Keerpunten in het
negentiende-eeuwse landbouwbeleid (Assen 1966)
Archieven
Het Utrechts Archief
• Commissie van Landbouw, 1807-1844.
• Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht/Utrechts
Landbouw Genootschap en plaatselijke afdelingen, 1841-1993
(stalverbetering, verkoop van zaaizaad en pootgoed, ULG-orgaan
1914-1919, almanakken, 1931-1941, De Landbode. Utrechts
Landbouwblad, 1950-1993, lagere land- en tuinbouwscholen,
huishoudscholen en voorlichting).
• Kring Utrecht van de Aartsdiocesane Boeren- en Tuindersbond,
1968-1988.
• Rijksveeteeltconsulentschap voor de varkensfokkerij, 1932-1969.
• Zuivelcommissie en zuivelconsulent in de provincie Utrecht,
1897-1935. In 1913 ging de consulent van het Utrechts Landbouw
Genootschap landbouw en kruidkunde over in rijksdienst.
• Rijkslandbouw Winterschool te Utrecht, 1915-1955.
• Rijks Hogere Tuinbouwschool te Utrecht, 1949-1979.
• Archief van de inspectie landinrichting van de provincie Utrecht,
1939-1984 (onderzoeksrapporten betreffende
landinrichtingsprojecten).
Gemeente- en streekarchieven/archivariaten
• Plaatselijke (afdelingen van) landbouwverenigingen in
bijvoorbeeld Benschop, Doorn, Lopik, Oudewater, Polsbroek,
Renswoude, Vianen, Wijk bij Duurstede, Willige Langerak en
Woerden.
6.4 Naar de markt
De afstand tot de markt is van grote betekenis voor de landbouw.
Bederfelijke producten als consumptiemelk en groente werden
daarom vroeger alleen in de nabijheid van de steden voortgebracht.
Het recht om markten te houden, was sinds de Middeleeuwen
voorbehouden aan steden. Daar werden een- of tweemaal
per week op vaste locaties markten van voedingswaren en
andere landbouwproducten gehouden. Vrijwel iedere stad kende
wel zijn 'botermarkt', 'korenmarkt' of 'varkensmarkt', begrippen
die later in straatnamen zijn vastgelegd. Zulke markten werden
vaak wekelijks op vaste dagen gehouden. Zo was woensdag de
vaste marktdag in Wijk bij Duurstede, vrijdag in Amersfoort
en Oudewater, en zaterdag in Utrecht.
Wanneer de goederen in grotere hoeveelheden werden aangevoerd,
moesten ze worden aangebracht bij de waagmeester.
Deze beheerde de stedelijke waag waar de producten werden
gewogen en waar het waaggeld werd geheven. Het waaggeld
was een belangrijke stedelijke inkomstenbron, zoals het sjouwen
van de waren voor lokale werkgelegenheid en de verteringen
van de bezoekende boeren voor inkomsten zorgden.
Bovendien kochten de boeren in de steden de hoogwaardige
producten die in een dorp niet te koop waren. De steden waren
er daarom bijzonder op gespitst hun marktprivileges vast te
houden. Er werd opgetreden tegen het plaatsen van een waag
of het houden van markten op het platteland. Zo schakelde
het stadsbestuur van Montfoort in het midden van de 18 de
eeuw de Staten van Utrecht in om te voorkomen dat Linschoten
een eigen waag zou plaatsen. Na 1795 verloren de steden
hun bevoorrechte positie, waardoor ook op het platteland
steeds meer markten ontstonden, zoals de belangrijke kaasmarkt
van Breukelen.
Daarnaast waren er veemarkten en markten voor producten
als leer en wol, die slechts een of enkele malen per jaar
werden georganiseerd. De paardenmarkten van Utrecht,
Abcoude, Loenen, Oudewater en Rhenen hadden een grote
reputatie, die mede gebaseerd was op de goede kwaliteit van
de Utrechtse paardenfokkerij. Naast de paardenmarkten
waren er de 'beestenmarkten', waarop runderen werden verhandeld.
Een onderscheid werd gemaakt tussen de 'magere
beestenmarkten' in het voorjaar en in het najaar de 'vette beestenmarkten',
waarop vetgemeste dieren voor de slacht werden
verhandeld.
Met de opkomst van Holland verloor Utrecht betekenis. In
de 16 de eeuw werd in Amsterdam een markt geopend voor
'Stichts' graan, en ontwikkelde het stadsbestuur van Montfoort
plannen voor een kanaal om directe handel met Amsterdam
mogelijk te maken. Ook veel van de kersen die in de 17 de
eeuw op de waag van Wijk bij Duurstede werden aangevoerd,
waren bestemd voor de grote Hollandse steden. Zelfs geweld
werd niet geschuwd bij het verdedigen van economische
belangen. Omdat de verwerking van het ruwe tabaksblad tot
gebruiksklare tabak in Amsterdam plaatsvond, werd de zelfstandige
uitvoer van onbewerkt tabaksblad vanuit Amersfoort
60 Het agrarisch bedrijf

naar Scandinavië na 1680 door Amsterdam onmogelijk gemaakt.
Er werden zelfs gewapende schepen tegen de Amersfoorters
ingezet.
Vóór de aanleg van de spoorwegen was het vervoer naar de markt
meestal een moeizame zaak. Daarom werden de meeste waren
per schuit of wagen ter markt gebracht in de nabije steden. Minder
bederfelijke waren konden van daar eventueel verder vervoerd
worden naar het buitenland. Met de aanleg van de spoor-
De kaasmarkt op het Paardenveld in Utrecht, ca. 1925-1930.
wegen in de 19 de eeuw, gevolgd door de uitvinding van het stoomschip,
kon de marktbevoorrading over veel grotere afstanden
plaatsvinden. Doordat bederfelijke waren door handelaren
sneller over grotere afstanden op de veilingen en markten konden
worden gebracht, groeiden vooral de mogelijkheden van de
tuinbouw. Tegenwoordig kan via Schiphol de wereldmarkt worden
bediend en dagelijks verse bloemen over de wereld worden
rondgebracht.
Doorploegen 61

Adressen
Archiefdiensten
N.B. Zie voor de websites en e-mail adressen van de archiefdiensten in de
provincie Utrecht www.utrechtsarchiefnet.nl.
Nationaal Archief
Telefoon (070) 331 54 00. Bezoekadres Pr. Willem-Alexanderhof 20, Den Haag
Gemeentelijke archiefdienst Amersfoort
Gemeenten Amersfoort, Baarn, Bunschoten, Eemnes, Leusden, Renswoude
en Woudenberg en waterschap Vallei en Eem
Telefoon (033) 469 50 17. Bezoekadres Stadhuisplein 7, Amersfoort
Streekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heuvelrug
Gemeenten Amerongen, Bunnik, Doorn, Driebergen-Rijsenburg, Houten,
Leersum, Maarn, Rhenen en Wijk bij Duurstede
Telefoon (0343) 59 55 95 / 59 55 16.
Bezoekadres Wijk bij Duurstede: Karel de Grotestraat 30
Samenwerking archiefzorg Lopikerwaard
Gemeenten Lopik, Oudewater en IJsselstein
Telefoon (0348) 55 99 55. Bezoekadres Lopik: Raadhuisplein 1
Gemeentearchief Nieuwegein
Telefoon (030) 607 18 81. Bezoekadres Martinbaan 2, Nieuwegein
Streekarchief Rijnstreek
Gemeenten Bodegraven, Montfoort, Reeuwijk en Woerden en het hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden
Telefoon (0348) 42 88 46. Bezoekadres De Bleek 2, Woerden
Gemeente Soest
Telefoon (035) 609 37 20. Bezoekadres Raadhuisplein 1, Soest
Het Utrechts Archief
Gemeentearchief Utrecht en Rijksarchief in de provincie Utrecht
Telefoon (030) 286 66 11.
Bezoekadres Alexander Numankade 199-201, Utrecht
Streekarchivariaat Vecht en Venen
Gemeenten Abcoude, Breukelen, De Bilt, Loenen, Maarssen en De Ronde Venen
Telefoon (0297) 29 16 16 / 29 16 55.
Bezoekadres Abcoude/De Ronde Venen: Croonstadtlaan 11, Mijdrecht
Gemeente Veenendaal
Telefoon (0318) 53 89 11. Bezoekadres Raadhuisplein 1, Veenendaal
Gemeentearchief Vianen
Telefoon (0347) 36 94 84. Bezoekadres Voorstraat 30, Vianen
Gemeentearchief Zeist
Telefoon (030) 698 72 28. Bezoekadres Het Rond 1, Zeist
Overige adressen
Boerderijenstichting Utrecht
Telefoon (030) 234 38 80. Bezoekadres Herenstraat 28, Utrecht
Museum Historische Landbouwtechniek
Telefoon (0317) 41 57 74. Bezoekadres Droevendaalsesteeg 50, Wageningen
Museum voor de Tabaksteelt
Telefoon (0343) 45 65 00.
Bezoekadres Burg. Jhr. H. v.d. Boschstraat 46, Amerongen
Nederlands Openluchtmuseum
Telefoon (026) 357 61 11. Bezoekadres Schelmseweg 89, Arnhem
Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek
Telefoon (026) 357 62 22. Bezoekadres Schelmseweg 89, Arnhem
Stichting Stichtse Geschiedenis
Telefoon (030) 234 38 80. Bezoekadres: Herenstraat 28, Utrecht
Topografische Dienst
Telefoon (0591) 69 69 11. Postbus 115, 7800 AC Emmen
Wageningen Universiteit/leerstoelgroep agrarische geschiedenis
en Vereniging voor Landbouwgeschiedenis
Telefoon (0317) 48 20 96.
De Leeuwenborch, Hollandseweg 1, 6706 KN Wageningen
62 Adressen

Register
Aankoopcoöperaties, 59
Aardappelcrisis, 51
Aartsdiocesane R.K. Boeren- en
Tuinders Bond, 59
Agrarische depressie, 49
Bio-industrie, 54
Bloementeelt, 55
Boedelinventarissen, 28; 29
Boerderijenstichting Utrecht, 31
Boerderijnamen, 13
Boerenleenbanken, 59
Bosbouw, 16; 27
Boterbereiding, 47
Buitenplaatsen, 40
Commissie van Landbouw, 57
Cope, 20
Dekzandruggen, 16
Droogmakerijen, 21
EEG, 57
Engen, 16; 45
Erfrecht, 24
Gemengd bedrijf, 16; 45
Genootschap voor Landbouw en
Kruidkunde, 58
Grondbezit, 23
Hallehuis, 31; 33
Heidevelden, 16; 26; 27
Hennepteelt, 48
Herendiensten, 24
Hoevenlandschap, 16
Houtwallen, 16
Hoveniers, 28
Jenken, W., 53
Kaarten, 10
Kaasmakerij, 47; 53
Kabinet van Landbouw, 33
Kadaster, 25
Kapbergen, 41
Katholieke Nederlandse Boeren- en
Tuindersbond, 59
Komgebieden, 18
Kops, Jan, 56
Krukhuis, 38
Landbouwcrisis, 52
Landbouwcrisiswet, 57
Landbouwschap, 59
Leenregisters, 25
LTO-Nederland, 59
Maaivelddaling, 19; 20
Marken, 26; 27
Markten, 60
Molens, 20
Morgengeld, 26
Natuurbeheer, 28
Nederlandsch Landbouw-Comité, 58
Nederlandsche Boeren Bond, 59
Nederlandse Christelijke Boeren- en
Tuindersbond, 59
Oeverwallen, 17; 18
Oral history, 13
Oudschildgeld, 26
Pachtcontracten, 24
Plaggenbodems, 16
Pluimveehouderij, 54
Potstallen, 16; 37
Protestantsch Landbouwkundig
Opvoedingsgesticht, 58
Raiffeisenbanken, 59
Rijkslandbouwleraar, 57
Rijkstuinbouwleraar, 57
Rijksveeteeltconsulent, 57
Rijkszuivelconsulent, 57
Rivierenlandschap, 17; 18
Ruilverkaveling, 56
Runderpest, 49
Schaapskooien, 43; 46
Schapenhouderij, 54
Seizoenarbeiders, 50
Stenen kamer, 34
Stichting voor de Landbouw, 59
Strick van Linschoten, Paul, 40
Strokenverkaveling, 19; 20
Tabaksschuren, 43
Tabaksteelt, 16; 49; 60
Telmerken, 38
T-huis, 38
Tuinbouw, 55
Turfwinning, 20; 21; 51
Utrechts Landbouw Genootschap, 58
Varkenshouderij, 53; 54
Veeartsen, 50
Veefokkerij, 46
Veenlandschap, 19; 20
Veenmos, 19; 20
Veenplassen, 20; 21
Veldnamen, 13
Verstening, 34
Vetweiderij, 47
Zandlandschappen, 16; 17
Zelfkazers, 53
Zuivelfabrieken, 59
Doorploegen 63

Verantwoording van de illustraties
Tenzij anders vermeld, zijn de illustraties afkomstig
van Het Utrechts Archief.
Omslag:
Archief Domkapittel, inv. nr. 1439
Collectie beeldmateriaal, nr. 75687
Foto’s Provincie Utrecht
Pagina 6, Collectie beeldmateriaal, KA 5403
Pagina 8, Collectie beeldmateriaal, kadastrale kaart
gemeente Houten, sectie B
Pagina 8, Archief St. Stevensabdij te Oudwijk, inv.nr. 78
Pagina 12, Bibliotheek, XLI G12
Pagina 14, Collectie beeldmateriaal, T.A. 785
Pagina 17, Collectie beeldmateriaal, T.A. 1953
Pagina 18, Collectie beeldmateriaal, T.A. 2000.0.487
Pagina 19, Archief St. Pieter, inv. nr. 425-3
Pagina 21, Historische Atlas Utrecht (uitgeverij Robas, 1989)
Pagina 22, Collectie beeldmateriaal, T.A. 1964
Reeds verschenen in de reeks Trajecten door Utrecht:
Deel 1: Huizen vol historie.
Gids voor huizenonderzoek in de provincie Utrecht
Deel 2: Van aver tot aver.
Gids voor genealogisch onderzoek in de provincie Utrecht
Deel 3: Kerk in zicht.
Gids voor lokaal kerkhistorisch onderzoek in de provincie Utrecht
Deel 4: Levens verhalen.
Gids voor biografisch onderzoek in de provincie Utrecht
Deel 5: Grensverleggers.
Gids voor historisch onderzoek naar migranten in de provincie Utrecht
Deel 6: Gepokt en gemazeld.
Gids voor historisch onderzoek naar ziekte en gezondheid in de provincie Utrecht
Deel 7: Wegwijzer.
Gids voor historisch onderzoek naar verkeer en vervoer in de provincie Utrecht
Pagina 24, Archief Martens, inv. nr. 231
Pagina 27, Archief Provinciaal bestuur tot 1920, inv. nr. 267
Pagina 29, Foto N. Stoppelenburg
Pagina 30, Bibliotheek, XXV A1
Pagina 32, Collectie beeldmateriaal, T.A. 1987.020-78
Pagina 35, Collectie beeldmateriaal, VA 9248
Pagina 36, Collectie beeldmateriaal, nr. 79914
Pagina 39, Collectie Erfgoedhuis Utrecht
Pagina 42, Archief kaarten provinciaal bestuur, inv. nr. 576
Pagina 44, Collectie beeldmateriaal, KA 4405
Pagina 47, Archief St. Marie, inv. nr. 752-9
Pagina 48, Collectie beeldmateriaal, T.A. 414
Pagina 50, Verzameling Vermeulen, inv. nr. 123
Pagina 52, Collectie beeldmateriaal, Album Rahms
Pagina 54, Collectie beeldmateriaal, nr. 75687
Pagina 55, Collectie beeldmateriaal, H.A. V 25.21
Pagina 57, Collectie beeldmateriaal, H.A. V 33.21
Pagina 58, Collectie provincie Utrecht
Pagina 61, Collectie beeldmateriaal, nr. 41457
64 Verantwoording illustraties

Kenmerkend voor de Utrechtse landbouw door de eeuwen heen is
de diversiteit: van zelfkazende boeren in het westelijk weidegebied
tot schapenhouders op de Heuvelrug, van hennepakkers in de Lopikerwaard
tot tabaksvelden in Amersfoort en Veenendaal.
De mens heeft tal van technieken gebruikt om het landschap zijn
wil op te leggen, zoals ontginning, bemesting en ruilverkaveling,
terwijl de markt een steeds bepalender factor werd.
Al deze veranderingen hadden ook hun weerslag op de bouw en
inrichting van boerderijen, de bijgebouwen, het erf en de gebruikte
werktuigen. Lokaal en regionaal is er nog veel interessant onderzoek
te doen. Wat was de invloed van de waterhuishouding,
de vruchtbaarheid, de bodemgesteldheid en de ligging ten opzichte
van steden en verbindingswegen? Welke positie hadden de boeren
in hun dorp, wat was de verhouding tussen boeren en knechten en
welke rol speelde de vrouw in de bedrijfsvoering?
Deze gids helpt u met basisinformatie en overzichten van
beschikbare literatuur en archieven.
ISBN 90-76366-13-6
ISSN 1388-3062
HET UTRECHTS