Download hier - Firapeel

m e t F y r a p e e l d a t s i g h i n g h e n e n d e m a e c t e n p a y s v a n a l l e n d i n g h e n
Middeleeuws Speeltoneel
HULPE !
W E L C K E N T E M P TAC I E
C O M T M I
B E S P R I N G H E N ?
Vierde lustrumviering van Firapeel,
Vereniging voor Mediëvistiek
Academiegebouw Universiteit Utrecht
30 oktober 2004
m e t F y r a p e e l d a t s i g h i n g h e n e n d e m a e c t e n p a y s v a n a l l e n d i n g h e n

Aan Alle Lustrumgangers...
“... óp naar het volgende lustrum in 2004!” Zo eindigde het voorwoord
van het lustrumboekje in 1999, en nu is het dan zover. Dit
jaar bestaat Firapeel alweer 20 jaar en de afgelopen vijf jaar hebben we
zeker niet stilgezeten. Zo waren er bijvoorbeeld meerdaagse excursies
naar Dublin, Trier en Ename/Oudenaarde; een pelgrimstocht van Trier
naar Echternach; dagexcursies naar Leuven en Kampen; drie dagen
middeleeuws overleven in Endehoven en nog veel meer activiteiten, zoals
muzikale diesvieringen en bezoeken aan exposities of theatervoorstellingen,
vaak gecombineerd met lezingen. Wie zijn geheugen nog
verder op wil frissen, vindt op onze website de activiteitenverslagen van
jaar na jaar na jaar ... En deze actieve periode sluiten we nu af met ons
vierde lustrum, een gelegenheid die we in onvervalste Firapeeltraditie
zowel ingetogen als uitbundig willen vieren.
Dit programmaboekje bevat allereerst het programma en daarnaast
een korte geschiedenis van het Academiegebouw, een korte introductie
op de lezingen, een iets minder korte introductie op de theatervoorstelling
en beknopte informatie over sprekers en artiesten.
Als thema hebben we ‘Middeleeuws Speeltoneel’ gekozen, een thema
dat vele vormen van theatraal vermaak omvat. We prijzen ons bijzonder
gelukkig dat we op deze dag naast boeiende wetenschappelijke lezingen
en volks vermaak ook een primeur en een première tegemoet mogen
zien. ‘s Middags zal Godfried Beumers namelijk De klucht van Plaijerwater
voordragen in een nog niet uitgegeven moderne vertaling van
Karel Eykman en in de vroege avond wordt door Het Homerostheater
de première opgevoerd van Mariken, een voorstelling die begonnen is
als idee van Firapeel en verwezenlijkt door Het Homerostheater onder
de bezielende leiding van regisseur Arne Sybren Postma. Voorts zijn
diverse programma-onderdelen van sprekers en artiesten op elkaar afgestemd
en we hopen dan ook dat we erin geslaagd zijn een samenhangend
en toch dynamisch programma te presenteren.
Tot slot wensen wij de lustrumgangers een mooi cultureel evenement
en een onvergetelijke dag toe!
Namens het bestuur en de lustrumcommissie,
Marjan, Frederiekje, Frouke, Noor, Loes, Monique
1

2
Programma
13.00-13.30 Ontvangst met koffi e/thee, tekenen gastenlijst
Boekenstand van Uitgeverij Verloren
13.30-13.40 Ingelaste ALV ter benoeming van de nieuwe voorzitter
13.40-14.35 Lezing dr. Jelle Koopmans:
“De middeleeuwse Franse ‘farce’ heeft nooit bestaan”
14.35-15.30 Lezing prof. dr. Hans van Dijk:
“De klucht van Plaijerwater
en de opvoering van het Middelnederlands toneel”
15.30-16.00 Pauze met koffi e/thee, tekenen gastenlijst
Boekenstand van UitgeverijVerloren
16.00-16.30 Voordracht Godfried Beumers:
De klucht van Plaijerwater
in de moderne vertaling van Karel Eykman
16.30-17.30 Lezing dr. Wim Hüsken:
“Ons beeld van Mariken”
17.30-19.30 Lopend buffet met optredens van 5 speellieden
van tScapreel
19.30-21.00 Première Mariken van Nieumeghen
door Het Homerostheater
Het middagprogramma vindt plaats in de Senaatszaal (eerste verdieping),
waar de lustrumgangers tijdens de pauzes ook de boekenstand
kunnen bezoeken van Uitgeverij Verloren, met een keur aan boeken
over de Middeleeuwen.
Koffi e en thee worden geschonken in Zaal 1636 en het lopend buffet
wordt opgediend in Zaal 1636 en de Foyer (begane grond, links en
rechts van de hoofdingang).
De avondvoorstelling vindt plaats in de Aula (begane grond).

Het Acadamiegebouw
De lustrumviering van Firapeel in het stijlvolle Academiegebouw
van de Universiteit Utrecht is een gelegenheid bij uitstek voor een
korte geschiedenis van deze historische locatie, waar ook wij vandaag
onze voetstappen achterlaten. Het oudste deel van het Academiegebouw,
de Unie van Utrechtzaal of de Aula, bestaat al sinds 1462. In 1579
werd hier ook daadwerkelijk de ‘Unie van Utrecht’ ondertekend, die
beschouwd wordt als het begin van de Nederlandse staat. Op het plein
voor het Academiegebouw staat een standbeeld van graaf Jan van Nassau
ter herinnering aan deze belangrijke gebeurtenis.
Bij de oprichting van de Universiteit Utrecht
in 1636 kreeg deze de Aula toegewezen. De
universiteit koos de zinspreuk “Sol Iustitiae
Illustra Nos” (Zon der Gerechtigheid Verlicht
Ons) en een zon als symbool. Tegenwoordig
is de spreuk terug te vinden op de zonnebol
op het Domplein en in één van de gebeeldhouwde
reliëfs aan de voorgevel.
Toen de universiteit in 1886 250 jaar bestond,
besloten de burgerij en de provincie Het neorenaissancistische deel van het
om de universiteit een academiegebouw aan Academiegebouw dateert van 1892, toen
te bieden, dat moest voorzien in de groeiende de elfjarige koningin Wilhelmina de sluit-
vraag naar ruimtes voor onderwijs en acadesteen aanbracht boven de ingang.
mische ceremonies. Maar het nieuwe gebouw
werd onderwerp van enige controverse: moest het in neorenaissancestijl
gebouwd worden of aangepast worden aan de gotische stijl van de
Domkerk? De strijd werd beslist in het voordeel van de neorenaissancistische
stijl, maar wel met een compromis: het gebouw moest verder van
de kerk af staan dan oorspronkelijk de bedoeling was. Hieraan heeft het
Academiegebouw de knik in haar voorgevel aan te danken.
In 2002 heeft de Universiteit Utrecht het Academiegebouw laten renoveren
en is het in de oorspronkelijke luister hersteld. Het gebouw wordt
tegenwoordig nog gebruikt voor academische plechtigheden, zoals
diploma-uitreikingen en promoties, en is ook uitermate geschikt
voor veelzijdige lustrumvieringen!
3

4
Een lezing van dr. Jelle Koopmans
Jelle Koopmans houdt zich bezig met middeleeuws Frans toneel en leidt
op dit moment een onderzoeksproject ‘Regionale culturen en lokale subculturen:
werelden van Frans drama (1450-1550)’ aan de Universiteit van
Amsterdam. Momenteel werkt hij aan een editie van 53 France ‘farces’
en een monografi e over de Parijse ‘farce’ in de vroege zestiende eeuw.
De ‘farce’ is Frans en van middeleeuwse oorsprong. Kluchtig en komisch
zou die ‘farce’ deels typisch middeleeuws zijn (als genre) en deels een
grote continuïteit kennen (als notie, van de jonge Molière tot Feydeau
en Labiche, zelfs Shaw en Woody Allen toe). Dat is allemaal machtig interessant,
maar wat is die ‘middeleeuwse Franse farce’ nu precies? Daarover
is eigenlijk veel minder duidelijk dan men altijd gelooft. Vanuit
een poging de ‘farce’ te re-contextualiseren en daarmee op zoek te gaan
naar de kern van de notie of het genre ‘farce’, zullen enkele vreemde
voorbeelden, die soms eerder aan Arrabal of aan Ionesco doen denken,
die vooral het experimentele karakter van dit theater illustreren, de revue
passeren en iedere keer weer de centrale vraag terugbrengen: hoe
representatief is dit nu, voor wat is dit nu representatief? En dat is precies
de vraag die aan alle ‘traditionele’ presentaties van het genre gesteld
had dienen te worden (maar waarom deed niemand dat?).
Detail van ‘De Kermis van Hoboken’,
burijngravure van Frans
Hogenberg naar een onbekend
origineel van Pieter Brueghel (ed.
Bartholomeus de Mompere, 1559).
Bron: R.E.V. Stuip (red.), Franse
literatuur van de Middeleeuwen,
Muiderberg 1988, p. 166.
De middeleeuwse Franse ‘farce’
heeft nooit bestaan

De klucht van Plaijerwater
en de opvoering van
het Middelnederlands toneel
Een lezing van prof. dr. Hans van Dijk
Hans van Dijk heeft in de jaren zestig van de vorige eeuw Nederlands
gestudeerd in Utrecht. Zijn specialisme was de Middelnederlandse letterkunde.
Hij is gepromoveerd bij prof. dr. W.P. Gerritsen op een proefschrift
over het Roelantslied, de Middelnederlandse vertaling van het
Chanson de Roland. Behalve over de Karelromans heeft hij gepubliceerd
over het Middelnederlands toneel.
In de tijd van de oprichting
van Firapeel werkte hij in
Utrecht, later in Groningen. Op
31 oktober 2004 gaat Hans van
Dijk in verband met het bereiken
van de pensioengerechtigde
leeftijd zijn werk beëindigen.
Toneel is een dynamische kunstvorm
die alleen bestaat tijdens
de opvoering van een stuk. Met
het applaus is het toneel weer
verdwenen. Al wat er overblijft
is de tekst en wij zijn geneigd die
buitenproportionele aandacht te
geven: fi lologen bestuderen de
overgeleverde toneelteksten tot
in details en verzorgen edities,
Opvoering van de klucht ‘Een cluyte van Plaeyerwater’
op een boerenkermis. Detail uit een schilderij van Pieter
Brueghel de Jonge, tweede helft 16de eeuw.
Bron: D. Hogenelst en F. van Oostrom, Handgeschreven
wereld, Amsterdam 1995, p. 283.
literatuurwetenschappers onderzoeken de compositie, de motieven, de
boodschap en de functie van de teksten. Maar de opvoering komt door
al die aandacht voor de tekst vaak in de verdrukking. In deze lezing zal
aan de hand van een schilderij waarop een voorstelling van Plaijerwater
is afgebeeld, een indruk gegeven worden van de problemen die zich
voordoen als we toch iets te weten willen komen over de opvoeringspraktijk
van het Middelnederlands toneel.
5

6
De klucht van Plaijerwater
in een moderne vertaling
van Karel Eykman
Een voordracht door Godfried Beumers
Godfried Beumers werkt al meer dan 30 jaar gepassioneerd in het theater
als regisseur, maskerspeler en verteller. Hij schreef en realiseerde
meer dan 50 theaterstukken alsmede in de 80-er jaren de 13-delige televisieserie
‘Appelmoes met taartjes’. Voor de Ikon speelde hij met zijn
pop-en-spel-kollektief ‘Alle draken de wereld uit’ – een kort televisiespel
geschreven door Karel Eykman, die ook verantwoordelijk is voor
de nog niet gepubliceerde vertaling van De klucht van Plaijerwater die
Beumers vandaag zal voordragen.
Het afgelopen seizoen realiseerde Godfried Beumers een
groots theaterspektakel gebaseerd op ‘Le Mystère de la
Passion’ van Arnoul Gréban in de bewerking en vertaling
van Jelle Koopmans. Godfried Beumers heeft niet veel
meer nodig dan zijn stem om het publiek mee te slepen
in een andere wereld!
Mariken krijgt berouw over haar zondig leven en wil niet langer met
Moenen mee. Deze sleept haar daarop mee de lucht in. Houtsnede
uit de druk van Willem Vorstermans, Antwerpen, ca. 1515.
Bron: www.literatuurgeschiedenis.nl/teksten

Ons beeld van Mariken
Een lezing van dr. Wim Hüsken
Dr. Wim Hüsken is gespecialiseerd op het terrein van de cultuur van de
late Middeleeuwen en de vroege Renaissance. Hij is momenteel conservator
van de Stedelijke Musea te Mechelen (België). Onlangs voltooide
hij een nieuwe editie van de toneelspelen van Cornelis Everaert (ca.
1480-1556), die in 2005 door Uitgeverij Verloren zal worden gepubliceerd.
Verder is hij hoofdredacteur van Ludus: Medieval and Early Renaissance
Theatre and Drama (Amsterdam-New York, Rodopi).
Er bestaat een uitgebreide literatuur over wat wel ‘het beste toneelspel
uit de Lage Landen van de late Middeleeuwen’ is genoemd. Daarbij ging
en gaat het om kwesties als de oorspronkelijkheid van de tekst (prozaroman
of toneelspel?), de bronnen, de relatie met de Engelse Mary
of Nemmegen en de historische achtergrond.
We dreigen evenwel te vergeten,
dat we nog altijd in hoge mate naar Mariken
van Nieumeghen kijken door ogen
van de negentiende-eeuwer. Het beeld
dat wij van Mariken hebben is namelijk
dat van een persoon die een bijzonder
avontuur meemaakt en op miraculeuze
wijze uit de klauwen van de duivel wordt
gered. Het ingelaste toneelspelletje
Masscheroen (toneel op het toneel dus)
speelt hierbij een cruciale rol. Dat de
middeleeuwer op een heel andere wijze
tegen Masscheroen aankeek dan wij nu,
is slechts één van de kwesties die in de
lezing worden aangeroerd. Het doel van
de lezing is uiteindelijk om aan te tonen
dat de late middeleeuwer op een andere
manier het ‘mirakelspel’ van Mariken
van Nieumeghen begreep
dan wij nu.
7

8
Historisch Adviesbureau tScapreel specialiseert zich voornamelijk in
de Middeleeuwen, de Romeinse tijd, de gouden eeuw en de tachtigjarige
oorlog. Naar goed middeleeuws gebruik zorgen diverse ‘speellieden’
van tScapreel tijdens het buffet voor aangename ontspanning, waarbij
enige interactie tussen speellieden en publiek niet ondenkbaar is. Dus
lustrumgangers, wees gewaarschuwd!
Wronghel & Wei
Wronghel & Wei (vandaag twee ‘man’ sterk) speelt voornamelijk 12de-
15de-eeuwse volkse muziek. De teksten zijn niet zelden dubbelzinnig of
satirisch en de wijsjes zijn pakkend, wat dikwijls uitnodigt tot meezingen
en dansen. De groep maakt haar eigen arrangementen, geschikt
voor twee tot vier spelers,
en voert deze ook uit op
replica’s van middeleeuwse
instrumenten, begeleid
door melodieuze dames-
en herenzang. Wronghel
& Wei bestaat uit Helma
Hartman, zang, fl uiten
en rietinstrumenten; Pauline
‘t Jong, zang en percussie;
Maria Karsten,
zang, fl uiten en draailier;
André van Vuure, zang,
rietinstrumenten, draailier
en luit.

Die Tuymelaren van Mahou
Nar Justine
Die Tuymelaren van Mahou (Noël en
Serva) zijn klassieke grondacrobaten.
Ze bestaan, zoals gebruikelijk, uit een
‘onderman’ en een ‘bovenmeisje’ en
voeren op theatrale wijze hun capriolen
uit. Zij proberen ook de dapperen
in het publiek mee te krijgen, om ze de
eerste kneepjes van het acrobatenvak bij
te brengen. En zo zien we vandaag wellicht
nog enkele lustrumgangers sterke
staaltjes grondacrobatiek vertonen!
De nar Justine (in het gewone leven
Judika) is een klassieke ‘spiegelende’
nar. In haar hilarische acts imiteert
ze, communiceert ze en stelt
ze aan de kaak. Zij gaat in op wat
mensen doen en zeggen, en schuwt
daarbij de onbewuste signalen die
het publiek uitzendt niet. Bovendien
is zij acrobatisch en doet ze,
als daar ruimte en reden voor is, ook aan jongleren. Maar zij is
vooral NAR! En dat is heden ten dage geen alledaags verschijnsel.
9

10
Mariken van Nieumeghen
in het Middelnederlands
Waarom je ziel aan het kwaad verkopen? Waaruit bestaat het
kwaad tegenwoordig? Kiezen voor kwaad maakt je schuldig, maar
als je geen andere keuze hebt dan het kwaad, ben je dan nog wel schuldig?
En is zuiver berouw genoeg voor vergiffenis?
Het Homerostheater
Het Homerostheater uit Den Haag kent inmiddels een lange traditie
in het spelen van theaterklassiekers in de oorspronkelijke
taal (Homeros, Molière, Brecht, Pinter). Voor het eerst wordt nu
een middeleeuwse theaterklassieker uit het Nederlandse taalgebied
volledig in het Middelnederlands uitgevoerd!
Mariken van Nieumeghen
Mariken van Nieumeghen is een tekst die niet zo veel meer wordt opgevoerd
(en zeker niet in het Middelnederlands). Het verhaal van het
jonge meisje, dat voor haar vrome oom in Nijmegen boodschappen gaat
doen, door de slechte behandeling van haar tante ‘s nachts op straat
terecht komt en daardoor haar ziel aan de duivel verpandt, lijkt nog
weinig theatermakers te inspireren. Het Homerostheater ziet echter wel
de inspirerende thema’s die ook nu - misschien zelfs júist nu - een divers
publiek zullen aanspreken.
De Mariken zoals die aan ons is overgeleverd, is gebaseerd op een
middeleeuws Maria-exempel, dat wil zeggen een gedramatiseerde versie
van een wonderverhaal, waarbij de Moeder Gods de bekering en
redding van de hoofdpersoon bewerkstelligt. Als zodanig is het te beschouwen
als een spiegel van het geloofsleven in de Nederlanden rond
1500. In het christelijke geloof van de Middeleeuwen werd het tijdelijke
gezien in het perspectief van het eeuwige. Het leven op aarde was van
allesbeslissende betekenis voor wat daarna kwam: hemelse zaligheid of
helse verdoemenis.
Dat wil niet zeggen dat de Mariken een uiterst vrome tekst is; het verhaal
speelt zich niet alleen af in de stad, op typisch stedelijke locaties als
de herberg, het marktplein, een klooster, maar ook tegen het decor
van de wekelijkse markt. De woordenwisselingen zijn doorspekt
met dagelijkse uitdrukkingen, bij vlagen scherp, snel en humo-

Al quame Luycefer selve uuter
helscher ghewelt,
Ick en souder niet af vervaert sijn,
so ben ic gestelt;
Ick ben ongequelt van allen anxten.
Citaat uit: D. Coigneau, Mariken van
Nieumeghen, Den Haag, 1982, p. 71.
ristisch en met een eigen toon voor ieder personage, waardoor men van
echte karakters kan spreken. In de herbergscène wordt fl ink gedronken
en gefl irt. Het middeleeuwse publiek was verzot op zulke scènes en
waarom zou dat heden ten dage anders zijn? Aan al deze aspecten van
de Mariken doet de opvoering van Het Homerostheater recht.
Tekstbehandeling
We houden ons nauwkeurig aan de oorspronkelijke tekst, waarbij we
de wetenschappelijke teksteditie gebruiken van Bart Ramakers (Prometheus/Bert
Bakker, 1998). Voor het instuderen van de rol maken we
gebruik van een tekstcoach, die geschoold is in het Middelnederlands.
Het metrum en het rijm vormen een verrijking van de gespeelde taal.
We gaan met de rederijkerspoëzie zeer zorgvuldig om; de precieze
tekstbehandeling zal zowel de begrijpelijkheid als de dramatische
handeling versterken.
11

12
Mariken van Nieumeghen
(vervolg...)
Speelstijl
De keuze voor een speelstijl is voor een groot deel bepaald door de
middeleeuwse tekst en “het visuele karakter van den laat-Middeleeuwsen
geescht” (Johan Huizenga, Herfsttij der Middeleeuwen, 1919). In ieder
geval wordt er gestreefd naar hartstocht en kinderlijkheid; twijfel
over de bedoelingen van een personage mogen er niet bestaan, want
daarmee vervalt de voorbeeldfunctie van het personage.
Uitvoerenden
Julia Lintelo Mariken
Sebo Boerma Moenen
Corné Versteegh Oom Ghijsbrecht
Manon Waterreus Moeye, Ons Lieve Vrouwe
Ruud van der Zalm Duvel, God
Jan Kees in ‘t Veld Masscheroen
Niels Klok Borgher, Paus
Mels Kroon Deen Gheselle
Rianne Hartemink Dander Gheselle
Herman Duchenne Die Cnape, Engel
Coca Román van Dongen Verteller, Engel
Zeynep Senyurek Turkse luit, Zang
Medewerkers
Arne Sybren Postma Regie
Barbara Schaap Tekstcoach
Ben Stolk Vormgeving
Anke Teunis Poppenmaakster en grime
Jetti Steffers Stagiair productie
Met dank aan...
Centrum voor Amateurkunst Den Haag, M.A.O.C. Gravin van Bylandtstichting,
Firapeel Vereniging voor Mediëvistiek, Haags Montessori Lyceum,
Priesteropleiding Vronesteyn Voorburg, Ellen van Dongen.
Voor meer informatie, zie: www.homerostheater.nl

Met dank aan onze Sponsoren
De vierde lustrumviering van Firapeel werd mede
mogelijk gemaakt door de fi nanciële steun van:
Stichting K.F.Hein Fonds
Stichting Carel Nengerman Fonds
Stichting Elise Mathilde Fonds
M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting
Utrechts Universiteitsfonds
Met dank aan...
Uitgeverij Verloren en Teo van Gerwen Design
voor de belangeloze medewerking aan lustrum
en programmaboekje.
Lustrumcommissie en redactie programmaboekje
Marjan Grinwis
Frederiekje de Jongh
Frouke Schrijver
Noor Versélewel de Witt Hamer
Vormgeving
Thijs van Gerwen
Reproductie
Teo van Gerwen Design - Leende
Omslagillustratie
Hoe heer Ghijsbrecht na Colen reisde met zijnder nichten.
Bron: D. Coigneau, Mariken van Nieumeghen.
Den Haag 1982, p. 131-132.
www.firapeel.nl