Download hier - Firapeel

25
Vijfde Lu s t r u m
Seksualiteit in de
Middeleeuwen
Utrecht
Stadskasteel Oudaen
28 november 2009
Fi r a p e e l
Vereniging voor Mediëvistiek
SPECIAL EDITION

Aan alle lustrumgangers...
EEn kwartEEuw FirapEEl
Zowaar, na alle inspanningen en voorbereidingen is het dan nu echt zover:
het vijfde lustrum van Firapeel. Firapeel zit nu op een kwart van de honderd,
al is honderd jaar natuurlijk nog niets vergeleken bij de vijfhonderd jaar
welke de Middeleeuwen nu achter ons liggen, laat staan de duizend jaar die
de Middeleeuwen zelf hebben geduurd.
Toch: wij zijn trots op een kwarteeuw Firapeel, waarin studenten Middeleeuwen
en andere geïnteresseerden zichzelf geestelijk hebben kunnen verrijken
met lezingen, bezoeken aan kastelen, musea en kerken, workshops in
dansen, kalligraferen en ambachten en zelfs pogingen om de Middeleeuwen
écht te beleven. Dit laatste onder andere door een verblijf in een klooster en
door een weekend middeleeuws overleven in een nagebouwd boerendorp.
Uiteindelijk hopen we ook deze vijf jaar weer af te sluiten met een prachtig
lustrum, dat in opzet de sfeer van Firapeel precies representeert: serieus en
humoristisch tegelijk.
De God van de Liefde schiet zijn pijl in het oog van een vrouw. Spiegelvatting,
Parijs, ca. 1320. Ivoor, hoogte 9 cm. Cluny, Parijs, Musée du Moyen
Age. Bron: Camille 2000, p. 40.
1

2
Het thema van dit lustrum is ‘seksualiteit in de Middeleeuwen’. Eén van
de meerwaarden van geschiedenis bestuderen, is dat je leert relativeren.
Iemand die klaagt over ‘de schunnige teksten in die popmuziek van tegenwoordig’
of ‘al die seks op tv’ zou eens een tekstboekje van de Carmina Burana
onder ogen moeten krijgen of een middeleeuwse klucht moeten zien. Hormonen
zijn van alle tijden en misschien wel nooit tegen te houden.
Op deze dag hopen wij je een beeld te geven van de middeleeuwse hormonen
en je mag zelf oordelen. Drs. Hans Rijns gaat in op de interessante
stelling of Cuwaert de haas uit Van den vos Reynaerde een homoseksueel personage
was. Dr. Asghar Seyed-Gohrab neemt je mee naar het Perzische hof,
waar de liefde voor jongemannen in poëzie tot uiting kwam. Professor Orlanda
Lie tenslotte, verheldert voor ons hoe middeleeuwse opvattingen over
het menselijk lichaam en seksualiteit nauw verwant zijn aan maatschappelijke
structuren. En uiteindelijk tracteren wij, bestuur en actieve leden van
Firapeel, je op een waarachtig staaltje eigengemaakt middeleeuws theater.
Kortom: wij wensen iedereen een mooi lustrum toe, en het valt maar te hopen
dat je je eigen hormonen nog onder controle kan houden aan het eind
van deze ... eh ... speciale dag.
Namens het bestuur en actieve leden:
Lian, Mieke, Marcel, Thijs, Iris, Marjan, Monique, Alfke, Femke, Louise, Noor
De goden kijken toe hoe Mars en Venus de liefde bedrijven onder
het net van Vulcanus. Uit Eneit van Hendrik van Veldeke, Regensburg,
ca. 1215. Berliner Staatsbibliothek, ms. germ. 282, fol. 39r.
Bron: Camille 2000, p. 19.

Programma
10.30 uur Ontvangst met koffie en thee
11.00 uur Lezing drs. Hans Rijns:
‘Cuwaert de haas. Sodomie
in Van den vos Reynaerde?’
12.00 uur Lezing dr. Asghar Seyed-Gohrab:
‘Seksualiteit aan het middeleeuwse
Perzische hof’
13.00 uur Lunch
14.00 uur Lezing prof. dr. Orlanda Lie:
‘Een wel ghemint wijf is een huijs
vol vreden. Seks en gezondheid
in de Middeleeuwen’
15.00 uur Bestuur en actieve leden van Firapeel:
‘Hoort en ziet! Dubieus vermaak
in boerde, klucht en lied’
Vanaf 15.45 Borrelen!
3

4
Stadskasteel Oudaen
In de Middeleeuwen was de
Oudegracht het centrum van de
stad Utrecht. Stadskasteel Oudaen
is een opvallende verschijning. Het
kasteel is gebouwd in de dertiende
eeuw en hoewel er vele veranderingen
zijn aangebracht in verschillende
eeuwen, heeft het zijn oorsrpronkelijke
karakter behouden.
De oudst bekende eigenaar is Vrederix
Soudenbalch. De naam ‘Zoudenbalch’
zou het kasteel nog lang
behouden, hoewel het in de veertiende
en vijftiende eeuw in bezit
was van de geslachten Taets-Oudaen
en Drakenborgh. Deze families hebben
meerdere bijhuizen aan het
hoofdhuis laten aanbouwen.
Rond 1500 werden er veel veranderingen aangebracht om de woning
gerieflijker te maken: onder andere de traptoren werd geaccentueerd en de
ramen aan de achterzijde vergroot. In 1576 werd het stadskasteel flink beschadigd
door beschietingen vanuit de toenmalige Spaanse dwangburcht Vredenburch.
Twee jaar later werden deze beschadigingen weer gerestaureerd.
In de negentiende eeuw werd er een vleugel aan toegevoegd. Uiteindelijk
werden in 1965 het hoofdhuis en het noordelijke zijhuis tot eenheid gemaakt.
Hierdoor kreeg het kasteel de karakteristieke gevel die tot op heden te
zien is. Een opvallend architectonisch element is de zaal op de begane grond.
Deze heeft een hoogte van zeven meter.
De laatste honderd jaar zou Stadskasteel Oudaen veelvuldig van eigenaar
wisselen. In 1759 was het aangekocht door de diaconie, die het in gebruik
nam als ‘oude mannen- en vrouwenhuis’. Deze functie behield het kasteel totdat
het in 1967 aan studentenvereniging Veritas werd verkocht. Deze bleek
echter niet in staat het noodzakelijke restauratie- en verbouwingsplan uit te
voeren. Daarom werd het in 1972 weer verkocht aan Het Utrechts Monumentenfonds,
dat het op haar beurt weer doorverkocht aan de Gemeente
Utrecht.
Van 1984 tot 1986 werd Stadskasteel Oudaen gerestaureerd en daarna in
gebruik genomen als restaurant, theater en vergadercentrum.

Cuwaert de haas. Sodomie in
Van den vos Reynaerde?
EEn lEzing va n drs. Hans rijns
Drs. Hans Rijns studeerde Nederlands. Onder de indruk van de colleges van
Bart Besamusca studeerde hij uiteindelijk af met een scriptie over ‘de obscene
en scabreuze dubbelzinnigheden in Van den vos Reynaerde’. Sindsdien is hij
blijven publiceren over de Reynaerttraditie, in het bijzonder over Cuwaert de
haas. In 2007 verscheen van zijn hand De gedrukte Nederlandse Reynaerttraditie:
een diplomatische en synoptische uitgave naar de bronnen vanaf 1479 tot 1700. Om
dit standaardwerk te kunnen maken, heeft hij heel Europa doorgereisd. Hij
publiceert in Tiecelijn en is ook verslaggever voor dit tijdschrift op de congressen
van de International Reynard Society.
Handschrift met de psalmen in het
Latijn: margedecoratie van Reinaert
de vos die de haas Cuwaert
‘het credo leert’. Bron: D. Hogenelst
en F. van Oostrom, Handgeschreven
wereld. Nederlandse
literatuur en cultuur in de Middeleeuwen.
Amsterdam 1995,
p. 234
“In het satirisch dierenepos Van den vos Reynaerde
(ca. 1260) komen twee passages voor
die veel commentatoren voor een raadsel
plaatsten. In de eerste passage belooft Reynaert
de vos Cuwaert het credo te leren om
hem kapelaan te maken onder voorwaarde dat
hij stevig tussen de benen van de vos plaats
neemt. In de tweede passage wordt Cuwaert
gevraagd of hij weet waar Kriekeputte ligt.
Daar zou volgens de vos een schat begraven
liggen. Koning Nobel gelooft dit niet en Cuwaert
wordt naar voren geroepen om te bevestigen
dat Kriekeputte inderdaad bestaat. De
angstige haas vertelt meer dan de vos lief is.
Cuwaert zou daar vriendschappelijke relaties
onderhouden hebben met valsmunters en
honden.
Sommige commentatoren zien in die passages
verwijzingen naar sodomie in de der-
tiende eeuw. Anderen ontkennen dit en beschouwen dit als overinterpretatie of
beweren dat de crimen nefandum in de dertiende eeuw niet bespreekbaar was.
Na een kort overzicht van de huidige stand van zaken in het Cuwaert-onderzoek
volgt een beschrijving van de homoseksuele connotatie van de haas
door de eeuwen heen. Al bij de Grieken en in een brief van Barnabas (ca. 140
AD) werd de haas geassocieerd met homoseksualiteit. In mijn betoog wil ik
aantonen dat de passages waarin Cuwaert optreedt verwijzingen bevatten
naar sodomie onder de geestelijkheid in de dertiende eeuw.”
5

6
Seksualiteit aan het
middeleeuwse Perzische hof
EEn lEzing va n dr. asgHar sEyEd-goHrab
Dr. asgHaR seyed-goHRab doceert Perzische literatuur en cultuur aan de
Universiteit van Leiden. Hij is geboren in Teheran en woont sinds 1986 in
Nederland, waar hij ook gestudeerd heeft, zowel Engels aan de VU als Perzisch
in Leiden. In 2001 promoveerde hij in Leiden met een analyse van
twaalfde-eeuwse Perzische poëzie. Hij heeft inmiddels een aanzienlijk oeuvre
aan publicaties op zijn naam staan. Zijn specialiteit is Perzische poëzie, die
hij ook vertaalt. In 2006 is hij benoemd tot lid van de Jonge Akademie van de
Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen.
“In de Perzische literatuur
en in andere literaire
tradities die onder de invloed
van het Perzisch
zijn geschreven komt het
woord seksualiteit niet
voor, maar de seksualiteit
vormt een van de belangrijkste
aspecten van het
hofleven. Hofdichters en
schrijvers beschrijven de
seksuele relaties. Tussen
de tiende en de twaalfde
eeuw zien we een groot
corpus van gedichten die
homo-erotische relaties
beschrijven. Hoewel seksuele
relaties tussen vrouwen
ook voorkomen, zijn
deze in de minderheid.
Ondanks het feit dat de
islamitische wet homoseksualiteit
verbiedt en
dat de seksuele relatie tussen
mannen als een strafbaar
misdrijf beschouwd
wordt, is een aanzienlijk
deel van de Perzische
poëzie, in het
Een detail uit de bekende romaneske fries van de Lincoln
Cathedral (Engeland) toont de Griekse affectie van
een oudere bebaarde man voor een baardloze jongeman.
Dat de duivel aan hun haren trekt, terwijl ze door slangen
worden aangevallen, wijst hier op een negatief oordeel over
dit soort liefde. Bron: www.beyond-the-pale.org.uk/
zxLincoln.htm

ijzonder de liefdespoëzie, een apotheose van de homo-erotische liefde
tussen mannen.
Vanaf het begin van de Nieuw-Perzische poëzie in de tiende eeuw tot
en met de twintigste eeuw vormen homo-erotische onderwerpen de hoofdthema’s
van het genre ghazal of liefdeslyriek. De geliefde in deze poëzie is
doorgaans een jonge man. Zonder enige schaamte, gêne of angst voor de
islamitische wet bezingt de Perzische dichter de meest erotische aspecten van
de mannelijke geliefde en zijn seksuele relatie met hem.
In deze presentatie zal niet alleen aandacht worden besteed aan de mannelijke
geliefde als een slaaf, muzikant, wijnschenker, soldaat, etc. in een
hoofs milieu, maar ook andere onderwerpen zoals sociale aanvaarding van
‘homoseksualiteit’, homo-erotische relaties in mystieke literatuur en het effect
van een homoseksuele relatie op de verhouding tussen man en vrouw
zullen worden behandeld.”
Homoseksuele liefde: een zeldzame middeleeuwse afbeelding van kussende lesbische vrouwen en
(iets minder zeldzaam) van vrijende homoseksuele mannen, waarbij de zonde door de duivel
wordt toegedekt. Uit de Bible moralisée, Parijs, ca. 1220. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek,
ms. 2554, fol. 2r. Bron: Camille 2000, p. 138.
7

8
Een wel ghemint wijf is een huijs
vol vreden. Seks en gezondheid in
de Middeleeuwen
EEn lEzing va n p r o F. dr. orlanda liE
Prof. dr. oRlanda lie is hoogleraar Middeleeuwse Cultuur aan de Universiteit
van Utrecht. Ze studeerde Duitse taal- en letterkunde en Middeleeuwse
Studies aan de University of California in Berkeley. Ze promoveerde in 1987
met als proefschrift: The Middle Dutch Prose Lancelot. A study of the Rotterdam
Fragments and their place in the French, German and Dutch Lancelot en prose tradition.
Haar publicaties liggen voornamelijk op het gebied van de Arturistiek
en de Middelnederlandse artesliteratuur. Orlanda Lie is voorzitter van de
Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur (WEMAL) die als doel heeft
de studie van de Middelnederlandse artesliteratuur te bevorderen. Zij zit in
de redactie van de reeks Artesliteratuur in de Nederlanden die door Uitgeverij
Verloren te Hilversum wordt verzorgd.
“Aan het eind van de Middeleeuwen verschijnt er een voorlichtingsboek voor
mannen. Het biedt informatie over de vrouwelijke natuur en leert mannen
hoe zij hun vrouwen in de seksuele omgang tevreden kunnen stellen. Deze
opvattingen over het menselijk lichaam, seksualiteit en man-vrouw relatie
maken deel uit van een complexe historische ontwikkeling die voor een belangrijk
deel bepaald wordt door maatschappelijke structuren. Aan de hand
van voorbeelden uit diverse middeleeuwse bronnen wordt nader ingegaan op
het proces van kennisoverdracht en beeldvorming.”
Blikken van liefde: een ontroerende, realistische tekening van Karel VI, die voor het eerst
Isabeau van Beieren ziet. Modellenboek uit Parijs, ca. 1390. New York, Pierpont Morgan
Library, ms. 346, fol. 2v. Bron: Camille 2000, p. 32.

Hoort en ziet! Dubieus vermaak
in boerde, klucht en lied
EEn optrEdEn va n bEstuur En actiEvE
lEdEn va n FirapEEl
bestuuR en actieve leden van Firapeel doen hun organisatorische werk bij
voorkeur in krappe studentenkamers en rommelige keukens. Zij treden alleen
op de voorgrond tijdens de activiteiten, vaak met gierende zenuwen ....
want zal die spreker wel op tijd zijn .... of liggen er soms onverwachte tegenvallers
op de loer .... en hebben de deelnemers het eigenlijk wel naar hun zin?
Dus maken zij dankbaar gebruik van het thema van dit lustrum om zich nu
ook eens van een speelsere kant te laten zien!
“Al heel lang leefde de wens onder de Firapeelbestuurders om eens een middeleeuwse
klucht op te voeren. Toen dit lustrum zich aandiende, was het nu
of nooit! Maar het thema bood nog meer mogelijkheden, dus doken wij naarstig
in oude archieven en boeken, en duikelden daar een ondeugend lied, een
platte boerde en een ‘fobitasie’ (een klucht dus) op. Enkele weken voor het
lustrum zonderden we ons een weekend af om een en ander in te studeren,
met vallen en opstaan, want per slot zijn wij niet gewend om zingend, declamerend
en acterend door het leven te gaan! Voor wat publiekelijke voorpret,
en om uiteindelijk het ultieme genot te kunnen smaken van ons optreden,
volgt na de spelerslijst alvast wat cruciale informatie. Wie dit niet serieus bestudeert
(bijvoorbeeld tijdens de lunchpauze) zal daar spijt van krijgen!”
SpelerS — Marjan Grinwis (zang, toneelspel)
Lian Hortensius (zang, toneelspel)
Noor Versélewel de Witt Hamer (zang, toneelspel)
Mieke van Manen (declamatie)
Femke van Doorn (declamatie, toneelspel)
Iris Savelkouls (declamatie, toneelspel)
Alfke de Haas (toneelspel, stage manager)
9

10
Het lied waarvan de tekst
voor zich spreekt
De fontein van de jeugd, waar tijdens het baden met de herwonnen jeugd ook de seksuele verlangens
oplaaien! Fresco van een leerling van Giacomo Jacqueiro, ca. 1411-1416. Piedmont, grote
hal van Castello di Manta. Bron: Camille 2000, p. 84
“De winter comt aen, den mey is uut
Nu het winter wordt, is de tijd van rollebollen voorbij
die bloemkens en staen niet meer int groene.
en de bloemetjes zijn verdord in de weide.
Die nachten zijn lanc door des winters vertuyt
Maar de winternachten zijn zo lang
nu lust mi wel wat nieus te doene!
en juist nu heb ik zin in een avontuurtje!
Mijn jonghe juecht is nu in saysoene
Nu ben ik nog jong en in volle bloei
mijn man en is niet wel mijn vrient.
en mijn man is geen beste minnaar.
Ey out grisaert, al sliept ghi totter noene
O ouwe sok, al sliep je een gat in de dag
ghi en hebt NIET dat mi dient!
dan kreeg je ‘m nog niet omhoog, voorwaar!
met een verklarende, enigszins vrije vertaling

Het was mi van te voren gheseyt
Ze hadden me al gewaarschuwd
dat ghi waert van slutsaerts bende.
dat je een impotente slapjanus was.
U spel mi oock niet en ghereyt
Jouw minnespel is niet bepaald bevredigend
int beghinsel noch int eynde.
en ik val er gewoon bij in slaap.
Waer ick mi keere oft wende
Hoe ik het ook draai of keer
mijn man en is niet wel mijn vrient.
mijn man is een slechte minnaar.
Ey out grijsaert, dat ic u oeyt kende
O ouwe sok, dat ik ooit met je vrijde
want ghi en hebt NIET dat mi dient!
want je speelt helemaal niks klaar!
Vermaledijt so moeten si zijn
Vervloekt moeten die lieden zijn
die dat houwelijc van hem voortbrochte.
die mij dwongen met hem te trouwen.
Het schoon coluer, den reynen maechdom mijn
O, mijn mooie teint en mijn frisse reinheid
dat die griecke aen mi verlochte.
zijn nu nog stralend in de dageraad.
Mi en rocx hoe ick van hem gerochte
Het kan me niet schelen hoe ik van hem afkom
mijn man en is niet wel mijn vrient.
mijn man is nu eenmaal een slechte minnaar.
Ey out grysaert, dat vlees ic te dier cochte
O ouwe sok, jouw lijf komt me duur te staan
want ghi en hebt NIET dat mi dient!”
want bij jou kom ik toch nooit klaar!
11

12
“En weent niet meer, mijn soete lief
Droog nu je tranen maar, schattebout
ick hebbe genoech voor u behagen
want ik kan je wel degelijk behagen
silver ende gout, van als u gherief
met zilver en goud, wat je hartje maar begeert
daer toe bereyt u leve daghen.
zodat je levenslang goed verzorgd bent.
Van mi en hebdy dan niet te claghen!
Dan heb je over mij niks meer te klagen!
Ghi segt ic en ben niet wel u vrient?”
En jij noemt mij geen beste minnaar?
“Ey out grisaert, dat beenken moetty
knagen
O ouwe sok, bijt nu maar op een houtje
want ghi en hebt NIET dat mi dient!
want wat ik nodig heb, dat speel jij niet klaar!
Had ic pampier, schoon parkement
Als ik papier had of mooi perkament
penne ende inct, ick schreve daer inne
een veer en inkt, dan schreef ik in een brief
aen die liefste prince bekent
aan mijn heimelijke lief
dat hi soude comen tot zijn vriendinne.
of hij naar zijn minnares wil komen.
Dien ic met goeder herten beminne
Ik hou van hem met heel mijn hart
mijn man en is niet wel mijn vrient.
want mijn man is een flutminnaar.
Ey out grisaert, al soudi daer om ontsinnen
O ouwe sok, al word JIJ er stapelgek van
ic heb een ander liefken die mi dient!”
bij mijn andere lief kom IK lekker klaar!
De minnaar dringt eindelijk door in
het heiligdom. Illuminatie van Robinet
Testard in de Roman de la Rose, West-
Frankrijk, ca, 1480. Oxford, Bodleian
Library, ms. Douce 195, fol. 155r. Bron:
Camille 2000, p. 151.

De jongeman met twaalf vrouwen
De boerde met deze veelbelovende titel komt uit de gelijknamige bundel
van Ernst van Altena, met prachtig op rijm vertaalde ‘boerten uit de
twaalfde en dertiende eeuw’. Na de inspanningen om het Middelnederlandse
lied te volgen, kan ons publiek nu even ontspannen bij modern, doch onverbloemd
taalgebruik. We citeren hier van de stofomslag van de bundel:
“Boertige volksvertellingen werden in de twaalfde en dertiende eeuw op
jaarmarkten verteld in voornamelijk het Noorden van Frankrijk en het Zuiden
van België. De vertellers, rondreizende artiesten, werden ‘jongleurs’ genoemd.
Zij boeiden hun publiek met verhalen die recht op hun doel afgaan.
Er zijn dan ook nauwelijks boerten te vinden die niet scabreus zijn, waarbij
het scabreuze karakter vaak in dienst staat van het bespotten en aan de kaak
stellen van de clerus. [...] De vertellingen hebben een grote invloed gehad
op het literaire en het theaterleven tot aan de Renaissance. Rechtstreeks op
het werk van Chaucer, en ook op dat van Boccaccio, die enkele jongleursverhalen
in zijn Decamerone verwerkt heeft. Indirect was deze rijke verzameling
thema’s van boerten en kluchten een nimmer opdrogende bron voor het
kluchtige kermisrepertoire door de eeuwen heen.”
Het kasteel van de ongebreidelde vrouwelijke begeerte. Uit het Hausbuch, Midden-Rijngebied,
ca. 1475-1485. Wolfegg, Fürstliche Leinningensche Sammlungen
Heimatsmuseum, fol. 23v-24r. Bron: Camille 2000, p. 93.
13

14
Die sotternie van Lippijn
Na het bijwonen van een abel spel met een leerzaam thema –zien wij
hier parallellen met ons lustrum?– werd het middeleeuwse publiek vaak
getrakteerd op wat laag-bij-de-grondser volksvermaak. Onze keus viel op de
korte klucht Die sotternie van Lippijn, die uitstekend past bij het lustrumthema.
Weer is een jonge vrouw tegen haar zin getrouwd met een oude en ook nog
eens domme man, Lippijn. Hij geniet er ook niet echt van, want hij zit stevig
onder de plak en moet al het werk opknappen, terwijl zijn lieve vrouwtje zogenaamd
naar de kerk gaat en inkopen doet in de drukke vleeshal, en daarbij
altijd erg lang wegblijft. Maar deze keer betrapt hij haar op een rendez-vous
met haar minnaar. Gelukkig heeft de vrouw een slimme vriendin, die Lippijn
wijsmaakt dat hij aan zinsbegoocheling lijdt, maar dan moet hij boeten voor
het belasteren van zijn vrouw en eindigt het spel, zoals het een goede klucht
betaamt, in een stevige kloppartij.
Opvoering van een klucht: terwijl op het hoge podium iemand een pak slaag krijgt, gedraagt het
publiek zich ook niet al te gedisciplineerd. Bron: www.bertsgeschiedenissite.nl/middeleeuwen/eeuw12/toneel.htm

Het behoeft niet veel uitleg dat het middeleeuwse publiek op de hand
geweest zal zijn van de vrouwen, die door hun slimheid het overspel van
Lippijns vrouw weten te verdoezelen; zij komt ermee weg en de oude domoor
krijgt zijn verdiende loon! Een terugblik op ons trio lied/boerde/klucht leert,
dat de schijnheilige middeleeuwse clerus er in ons optreden wel erg genadig
afkomt. Om dit enigszins recht te trekken, hebben wij daar in deze klucht
wat op gevonden. Hoort en ziet!
Maar lEEs EErst dEzE Enigszins vrij vErklarEndE
w o o r d E n l i j s t
driven mijn riveel: pikant plezier maken
borre ende vier: water en vuur (hout)
weder comen scier: snel terugkomen
lange merren: lang wegblijven, teuten
u niet erren: niet boos worden
sermoene: preek
awarijt: waarachtig
hoge op den dach: in de middag
beiden den loep: de drukte afwachten
kerijt den vloer: poets de vloer
lachter: ellende, schande
scoon besceet: mooie afspraak
mijns herten druut: mijn hartedief
geet te galgen uut: loopt op de galg uit
hets messelic wat mi let: ik had zo veel te doen
wrange: droef
vrouden: genoegens
lichteleec: vlug
abuus: bedrog
te messen: naar de mis (in de kerk)
leet en droelt: ligt te rollebollen
tongoede maken: betaald zetten
touwen: afranselen
minen wive betrout: van mijn vrouw verwacht
ewelic scofieren: eeuwig schamen
quaet tongeven: slecht uit het hoofd te praten
gingen te werke stellen: gingen van bil
15

16
geonneert/gescent: te schande gemaakt
des gewagen: daarover spreken
averecht lach: op haar rug lag
raepter op haer slippen: stroopte haar rokken op
dan u dochte: dan u toescheen
alfsgedrochte: zinsbegoocheling
viant: duivel
een liegen: bedrog
setten mijn lijf: mijn leven verwedden
messelic dinc: zonderlinge zaak
nië: nooit
dese lië: deze lieden (het publiek)
en trouwen: voorwaar
maken vroet: wijsmaken
wetti: weet je (wel)
u gesichte es al onstelt: uw blik is totaal vertroebeld
vaen: vangen
gevadere: vriendin
die scouwen sijn mijn: het is mijn schuld
des niet wesen vroet: dat niet geloven
in beste voegen: uitleggen
mijn lijf gedaen: mijn leven gekost
vule corre: vuil galgenaas
ane te tiën: te beschuldigen van
woddi die waerheit liën: als u de waarheid kan verdragen
waren mi verkeert: hebben me bedrogen
belogen: belasterd
beteren: goedmaken
iet messeit: iets verkeerds gezegd
smeten ontfaen: klappen krijgen
onder voeten leggen: in elkaar trappen
in dolen: op een dwaalspoor
leren gaen ter scolen: een lesje leren
dese gheliken: dergelijke dingen
boerden: bokkesprongen
daer mere af gaet: dat over de tong gaat
fobitasie: scherts, klucht

Met dank aan onze Sponsoren
De vijfde lustrumviering van Firapeel werd mede
mogelijk gemaakt door de financiële steun van:
Stichting K.F.Hein Fonds
Stichting Carel Nengerman Fonds
Stichting Elise Mathilde Fonds
Met dank aan Teo van Gerwen Design
voor de belangeloze medewerking aan het programmaboekje
Lustrumcommissie
Mieke van Manen
Marjan Grinwis
marcel Korpel
Iris Savelkouls
Eindredactie en beeldresearch programmaboekje
Noor Versélewel de Witt Hamer
Vormgeving
Bram van Gerwen
Reproductie
Teo van Gerwen Design - Waalre
Omslagillustratie
In de luchtbel van de liefde: detail van ‘De tuin der lusten’ van Hiëronimus Bosch,
Zuidelijke Nederlanden, ca. 1510. Madrid, Prado.
Bron: M. Camille, Middeleeuwse minnekunst. Onderwerpen en voorwerpen van
begeerte. Keulen 2000, p. 6. Naar dit boek wordt bij enkele andere illustraties
in dit programmaboekje verkort verwezen als ‘Camille 2000’.