Inhoud H2O nummer 18, september 2011 - H2O - Tijdschrift voor ...

44ste jaargang / 16 september 2011
nº 18 / 2011
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
WORLD WATER WEEK: MEER GROEN IN STEDEN
WAARSCHUWING BIJ AFSCHEID HANS VAN DIJK
HONDERD JAAR AFVOERGEGEVENS BORGHAREN
BETERE HOOGWATERVOORSPELLINGEN DOOR ZWARE REGENVAL

Duurzame toekomst
Volgende week dinsdag maakt het kabinet haar plannen voor het
komend jaar bekend. Die plannen zullen vooral in het teken staan
van de crisis in de huidige economie en noodzakelijke bezuinigingen,
omdat de overheid veel te veel geld uitgegeven heeft. Althans veel
meer dan ze in kas had. Is te veel geld ten onrechte uitgegeven?
Leefden we de afgelopen jaren (decennia) te ‘luxe’? Kortom, gaven we
geld uit dat er in feite niet was?
Feit is dat de huidige economie onder zware druk staat. De economie
hangt erg af van productie. Hergebruik van materialen of goederen
krijgt nauwelijks prioriteit. De watersector steekt daar in positieve zin
gunstig tegen af. Het waterverbruik is redelijk stabiel. Maar vooral
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
- Vewin
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 99 11
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadviesraad
Jos Peters (voorzitter) (DHV)
Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute)
Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam)
Johan van Mourik (SKIW)
Joris Schaap (Aequator)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
(010) 427 41 73 (van 9.00 tot 12.00 uur)
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 473 20 00
Abonnementsprijs
€ 106,- per jaar excl. 6% BTW
€ 140,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
DeltaHage grafi sche dienstverlening, Den Haag
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2011
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
de producenten (de drinkwaterbedrijven), maar ook de zuiveraars
(de waterschappen) werken al jaren aan een steeds duurzamere
kringloop. Met name de waterschappen zijn in gestaag tempo bezig
hun zuiveringsinstallaties energieneutraal te maken. Sterker nog,
sommige installaties gaan straks energie opleveren.
Deze verduurzaming van de afvalwaterketen is een belangrijke
ontwikkeling. Ze bespaart bovendien veel geld. Eigenlijk kan de
landelijke overheid zolangzamerhand een voorbeeld gaan nemen aan
de waterschappen. De watersector wordt steeds duurzamer.
Peter Bielars
4 / World Water Week Stockholm: investeer in
groen in steden
Michael van der Valk
6 / Waarschuwing bij afscheid Hans van
Dijk: “Verder reorganiseren en bezuinigen
onverstandig”
8 / Interview met Els van Grol en Herman Haas
(Platform Zoet-Zout)
Maarten Gast
10 / ‘Vitaal water niet meten, maar zelf ervaren
en beleven’
12 / De honderdste verjaardag van de afvoerreeks
Borgharen
Mirjam van Roode en Rolf van der Veen
15 / Recensie: ‘Nutrient Removal’ is een nuttig
handboek
Arjen van Nieuwenhuijzen
16 / Waternetwerken
23 / Extreme regenval en overstromingen in
het stroomgebied van de Hupselse Beek
Claudia Brauer, Ryan Teuling, Aart Overeem en
Remco Uijlenhoet
27 / Geneesmiddelen in afvalwater: aanpak bij
zorginstellingen of woonwijken?
Lideke Vergouwen, Barry Pieters en Bert Palsma
31 / Nieuwe mogelijkheden voor herziening
van de HELP-tabel
Jan van Bakel en Gé van den Eertwegh
34 / Ruim tien jaar wateronderzoek: een
statistische goudmijn
Ed van der Mark, Ferry Roman, Luc Zandvliet en
Toine Ramaker
37 / Agenda
38 / Handel & Industrie
inhoud nº 18 / 2011
4
10
12
Bij de omslagfoto:
De Overijsselse Vecht, een voorbeeld van
natuurlijke meandering die ervoor zorgt dat het
water vitaler zou worden (foto: Healing Water
Institute) (zie pagina 10).

World Water Week Stockholm:
investeer in groen in steden
Zo’n 2.500 politici, burgemeesters, wetenschappers, zakenlui, vertegenwoordigers
van internationale organisaties en waterdeskundigen hebben tijdens de
World Water Week in Stockholm een pleidooi gehouden om in groen te
investeren. Met minder bebouwd en/of bestraat gebied en meer groen kan de
watervoorziening in (met name de grote) steden in de toekomst beter zeker
gesteld worden. Meer investeringen in rampbestendige infrastructuur en een
slimmer waterbeheer moeten voorkomen dat overstromingen, droogte en
watervervuiling gevaar opleveren voor de productie van voedsel en energie, en
voor de beschikbaarheid van water.
De jaarlijkse World Water Week in
Stockholm vond plaats van 21 tot
en met 26 augustus. Het thema
luidde ‘Water in an urbanized world’. Dit
betekende veel sessies over steden en
panels met burgemeesters, maar ook was er
als vanouds veel aandacht voor klimaatverandering,
landbouw en natuur. Omdat
bijna overal de dorpen (aan elkaar) groeien,
werd ook dit opgevat als verstedelijking.
Kortom, genoeg onderwerpen voor een
breed perspectief op waterbeheer.
Middels een aantal sessies werd getracht
inzicht te krijgen in het traject op weg naar
het zesde World Water Forum, dat in maart
2012 in Marseille plaatsvindt, maar of dit is
gelukt, daarover verschillen de meningen.
Terwijl er al stands in Marseille kunnen
worden gereserveerd, is over het programma
nog weinig bekend. Van Den Haag tot Parijs
en Washington zijn er voorbehouden ten
aanzien van het proces dat nogal door Franse
invloeden lijkt te worden overheerst.
De komende maanden staat in ieder geval
nog het nodige te gebeuren. Ook in Marseille
zullen steden centraal staan - de wereldkaart
kent inmiddels al meer dan 50 megasteden
met meer dan vijf miljoen inwoners.
Naar verwachting woont in 2050 zo’n 80
procent van de wereldbevolking in steden:
meer dan de gehele wereldbevolking op dit
moment. Daarnaast bevindt de meeste groei
zich in gebieden met een watertekort of een
hoge kans op overstromingen.
4 H 2O / 18 - 2011
Henk van Schaik
Willem-Alexander
Voorafgaand aan de World Water Week nam de Prins van Oranje deel
aan een bijeenkomst van het 15-jarige Global Water Partnership (GWP),
waarvan hij al sinds 1998 beschermheer is. De bijeenkomst vond elders
in de stad plaats en was alleen op uitnodiging, wat niet altijd in goede
aarde viel bij betrokkenen. Prins Willem-Alexander verwees naar de
banden tussen het GWP en zijn werk als voorzitter van de UNSGAB: de
adviesraad voor water en sanitatie van de secretaris-generaal van de
VN. Het Hashimoto Action Plan bepaalt de agenda voor de UNSGAB:
sanitatie, innovatie in waterbeheer en waterefficiëntie in de landbouw
teneinde zowel water- als voedselzekerheid te bewerkstelligen.
Dit alles werd in het kader geplaatst van de Rio+20-bijeenkomst
volgend jaar. Het was ook de prins opgevallen dat de bevolkingsexplosie
sneller gaat dan de groei van het aantal sanitaire faciliteiten.
Klimaatverandering
Klimaatverandering blijft een belangrijk
onderwerp in Stockholm. Tijdens een door
Henk van Schaik georganiseerd High Level
Panel on Climate and Water, met onderhandelaars
uit Frankrijk, de Verenigde Staten en
Zweden, pleitte de minister voor Milieu en
Water uit Zuid-Afrika voor meer aandacht
voor water tijdens de klimaatconferentie
COP-17 van UNFCCC. De onderhandelaars
bepleitten meer actieve deelname van
deskundigen op watergebied in het
UNFCCC-proces en met name het Nairobi
Work Programme, dat zich bezig houdt met
de gevolgen van klimaatverandering en de
noodzakelijke aanpassingen in het
waterbeheer.
In een andere sessie maakte UN-Habitat
duidelijk dat in het zuiden vaak sprake is van
een ongebreidelde en oncontroleerbare
informele groei van krottenwijken, waar het
ontbreekt aan bestuurlijke structuren,
financiële draagkracht en nutsvoorzieningen
als schoon (drink)water en goede sanitaire
voorzieningen. Bij het treffen van maatregelen
voor toenemende extreme situaties en
langjarige klimaateffecten zal men van deze
Tegelijk valt waar te nemen dat men eerder een mobiele telefoon of
televisie heeft dan een toilet. “There is no wastewater, only water that
is wasted!”, riep Willem-Alexander, verwijzend naar een betere
(her)benutting van afvalwater. Bij GWP, dat zich vanouds vooral voor
integraal waterbeheer inzette, valt een verschuiving naar sanitatie waar
te nemen.
Ook verwees de prins naar de gevolgen van klimaatverandering, die
zich vooral uiten in de waterkringloop, en naar het feit dat we zo weinig
horen over de recente overstromingen in Pakistan. “Water is the
medium that links the challenges of food security, energy security,
climate change, economic growth and human livelihoods”, stelde de
prins, zodat de oplossingen niet alleen binnen de watersector kunnnen
worden gevonden maar vooral ook daarbuiten.

ealiteit uit moeten gaan. Dit is geheel
tegengesteld aan de omstandigheden in
geïndustrialiseerde landen en steden. Wellicht
zal men voor de krottenwijken primair
moeten inzetten op vroegtijdige waarschuwingen
en niet op onbetaalbare infrastructuur.
Maar is dat haalbaar en is het ook
acceptabel? Een punt van aandacht, ook voor
de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking.
De World Water Week omvatte ook een panel
over de adaptatiewensen voor informatie,
financiering en integratie, en hoe daaraan
tegemoet te komen - ondanks de vroege
zondagochtend leverde dit een volle zaal op.
Interessant in dit verband is de nieuwe
Alliance for Global Water Adaptation: een
initiatief van een groot aantal betrokken
organisaties, voorgezeten door de natuurorganisatie
Conservation International. Sowieso
werd een groot deel van het programma
door steeds meer natuurorganisaties
gedragen. Naast Conservation International
namen onder meer The Nature Conservancy,
WWF en IUCN aan een groot aantal seminars
en workshops in Stockholm deel.
Tijdens een bijeenkomst van UN-Water later
in de week zijn een nieuwe voorzitter en
vice-voorzitter gekozen: respectievelijk
Michel Jarraud (secretaris-generaal van
WMO) en Bert Diphoorn (UN-Habitat). Het is
voor het eerst dat het voorzitterschap op dit
hoge niveau is gebracht - een teken dat de
verslag
Verenigde Naties een steeds groter belang
aan water toekent. De eerdere nominatie van
Achim Steiner (UNEP) heeft het niet gehaald.
Opvallend was de grootschalige aanwezigheid
van UNESCO, zowel via het International
Hydrological Programme (IHP) dat
meerdere met Nederlandse hulp georganiseerde
sessies coördineerde, als via het
UNESCO-IHE dat ook nog nooit eerder met zo
veel mensen aanwezig was. Het IHP en het
IHE deelden samen een drukbezochte en
centraal gelegen stand.
De World Water Week was dit jaar weer een
ideale netwerkmogelijkheid voor wateraangelegenheden,
onder meer in de aanloop
naar het World Water Forum volgend jaar; er
werd dan ook gretig gebruik van gemaakt. De
week werd afgesloten met een ‘Stockholm
Statement to the 2012 United Nations
Conference on Sustainable Development in
Rio de Janeiro (Rio+20 Summit)’. De
verklaring richt zich op overheidsvertegenwoordigers
die juni volgend jaar zullen
deelnemen aan de Rio+20-bijeenkomst en
roept op tot de universal provisioning of safe
drinking water, adequate sanitation and
modern energy services by the year 2030. Men
streeft onder meer naar een toename met 20
procent van de efficiëntie van het waterverbruik
in de landbouw en een evenredige
afname van de verontreiniging van het water.
Hoe dat bepaald moet worden, blijft in het
midden, waarmee het vooral een richtinggevende
roep om meer en beter is.
met dank aan Michael van der Valk
foto's: SIWI
H 2O / 18 - 2011
5

Waarschuwing bij afscheid Hans van Dijk:
“Verder reorganiseren en bezuinigen onverstandig”
De jaarlijkse benchmark die de drinkwaterbedrijven uitvoeren, kan op termijn
negatieve gevolgen hebben. Na een aanvankelijk positief effect op zowel de
kosten als de kwaliteit bestaat het risico dat de bedrijven vooral naar de
financiële kant van de bedrijfsvergelijking kijken. Dat zou ten koste kunnen
gaan van de kwaliteit. Daarvoor waarschuwde Hans van Dijk in zijn
afscheidsrede als hoogleraar aan de TU Delft. Na 20 jaar werkzaam te zijn
geweest als hoogleraar Drinkwatervoorziening aan de Technische Universiteit
nam de 57-jarige Van Dijk op 9 september jl. afscheid.
De Nederlandse drinkwatersector
heeft volgens Van Dijk vooral veel
om trots op te zijn: het
Nederlandse drinkwater geldt als het beste ter
wereld. Hij ging in zijn rede ook in op
potentiële bedreigingen. Is het bijvoorbeeld
denkbaar dat drinkwaterbedrijven de
volgende prooi zullen worden van internationale
opkoopfondsen en consortia, net als
ABN AMRO?
Volgens Van Dijk is een drinkwaterbedrijf
potentieel een zeer interessant product voor
een internationale belegger. “Nu is het wel zo
dat de gemeentelijke en provinciale
eigenaren van de drinkwaterbedrijven
momenteel niet geneigd zijn om de
aandelen te koop aan te bieden. In de
nieuwe drinkwaterwet is het publieke
eigendom zelfs vastgelegd. Maar hoe zeker
zijn deze zaken op de langere termijn
wanneer we in een volgende, Europese crisis
belanden en de overheid weer dringend om
geld verlegen zit?” vroeg Van Dijk zich af. “We
hebben bij de verkoop van de energiebedrijven
gezien dat overheden het heel
moeilijk vinden om neen te zeggen tegen
een zak met geld.”
6 H 2O / 18 - 2011
Op korte termijn is de verkoop van drinkwaterbedrijven
niet aan de orde. “Voor de
komende jaren hebben we meer reden om
ons zorgen te maken over de effecten van
fusies en het benchmarken, dus de
onderlinge vergelijking van de bedrijven.” Dit
laatste heeft volgens Van Dijk een enorme
impact gehad. In eerste instantie is deze
invloed positief geweest. De onderlinge
vergelijking leidde tot ‘leereffecten’, zodat de
kosten de afgelopen twaalf jaar met 24
procent zijn gedaald terwijl de waterkwaliteit
nog steeds uitstekend is. De grens van het
benchmarken is nu echter wel bereikt.
Doordat verreweg de meeste aandacht
uitgaat naar de financiële paragraaf, komen
steeds meer bedrijven voor dilemma’s te
staan hoe nog verder te bezuinigen. Het
risico wordt steeds groter dat men te ver gaat
snijden, waardoor de kwaliteit onder druk
komt.”
Halvering personeelsbestand
Het personeelsbestand in de drinkwatersector
is het afgelopen decennium
gehalveerd. “Vele deskundigen zijn
vertrokken en nieuwe managers zijn
gekomen. De managers letten vooral op de
Hans van Dijk
Aanleg kwelgeul Amerongse Bovenpolder
De Dienst Landelijk Gebied (DLG) en Rijkswaterstaat zijn op 8 september
begonnen met de aanleg van een kwelgeul in de Amerongse Bovenpolder. De
werkzaamheden volgen uit Europese afspraken voor de verbetering van de
waterkwaliteit. De kwelgeul wordt gegraven in de uiterwaard van de Nederrijn
bij Amerongen en wordt zes kilometer lang.
kosten, waardoor kwaliteit en vakkennis
verloren dreigen te gaan. Her en der is het al
erg dun gesteld met de bezetting en worden
steeds meer taken uitbesteed aan
consultants en externe bedrijven waardoor
men in noodsituaties niet meer kan ingrijpen.

Verder reorganiseren en bezuinigen op
personeel is daarom onverstandig. Met de
kaasschaaf verder bezuinigen op investeringen
en onderhoud zal ook onvermijdelijk
leiden tot een afname van de kwaliteit en de
leveringszekerheid. We komen dan in een
negatieve spiraal die het vertrouwen in de
drinkwatervoorziening zal ondermijnen en
zal leiden tot ongewenste maatschappelijk
effecten en kosten.”
Vakkennis in RvC minimaal
De directeuren van de drinkwaterbedrijven
waren tot voor kort altijd civiel ingenieurs.
“Zij hadden vakkennis en visie en namen de
juiste beslissingen over kosten en kwaliteit”,
constateert Van Dijk. “Maar de afgelopen
jaren zijn ook directeuren benoemd van
buiten de sector. Dit zijn ongetwijfeld prima
algemene managers, maar zij beschikken
niet over de inhoudelijke kennis op het
vakgebied. In de Raad van Commissarissen is
de inhoudelijke kennis bij de meeste
bedrijven ook minimaal. Nu ben ik geen
Johan Cruijff die vindt dat alles moet wijken
voor vakkennis, maar enige inhoudelijke
kennis bij het bestuur van een drinkwaterbedrijf
lijkt me toch wel noodzakelijk.”
“Ik pleit daarom - in aansluiting op de code
Tabaksblat en de code Banken - voor een
code Waterbedrijven waarin wordt geborgd
dat directie en de Raad van Commissarissen
van waterbedrijven ook inhoudelijke kennis
op hoog niveau bezitten, zodat de juiste
afweging van kosten en kwaliteit gemaakt
kan worden zonder dat het bedrijf
‘uitgebeend’ wordt en de eigen kennis,
weerbaarheid en beroepstrots verloren gaan,”
aldus Hans van Dijk.
De geul wordt ‘gevoed’ met schoon
water door kwel vanuit twee
richtingen: de Utrechtse Heuvelrug
én de Rijn. Dit feit plus de lengte van de geul
maken het project uniek in Nederland.
DLG en Rijkswaterstaat rekenen erop dat de
geul volgend voorjaar klaar is. Het Utrechts
Landschap, Staatsbosbeheer en Hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden gaan het
gebied beheren. De werkzaamheden kosten
ongeveer drie miljoen euro. Opdrachtgevers
zijn de ministeries van Infrastructuur en
Milieu én van Economie, Landbouw en
Innovatie. Dienst Landelijk Gebied is
verantwoordelijk voor de uitvoering,
ondersteund door Arcadis. Boskalis is de
aannemer die onder andere het graafwerk en
de kleiwinning verzorgt.
Dit is het eerste project naar aanleiding van
het samenwerkingsconvenant van Dienst
Landelijk Gebied en Rijkswaterstaat voor
uitvoering van de Kaderrichtlijn Water.
verslag
Nederlandse watersector vraagt
aandacht EU voor energiewinning
uit water
Nationale en Europese regelgeving zitten de afzet en een goede prijs voor
energie en bijvoorbeeld fosfaat uit water nu soms in de weg. Energie uit water
is, net als andere alternatieve energiebronnen, nu zonder aanvulling met
publieke middelen nog niet concurrerend met traditionele energie. Daar moet
Europese regelgeving over overheidssteun dus niet in de weg zitten. Ook zijn er
Europese richtlijnen die nog weinig effect hebben, zoals de richtlijn voor
hernieuwbare bronnen. Het Europarlement kan daar verandering in
aanbrengen. Tot die conclusie kwam een 120-tal deelnemers aan het door de
Nederlandse watersector georganiseerde seminar ‘Resourceful Water’ op 6
september in Brussel.
Judith Merkies en Roelof Kruize
Het initiatief tot het seminar lag bij
Europarlementariër Judith Merkies
(PvdA). Samen met de Unie van
Waterschappen, Vewin, Waternet, Peter Pex
van bureau Brussel en de Europese waterorganisaties
Eureau en WssTP wilde Merkies -
als rapporteur voor het parlement voor de
InnovatieUnie en co-rapporteur voor de
grondstoffenstrategie voor Europa - de
belangstelling peilen bij de Europese Unie
voor de mogelijkheden die innovatie voor de
watersector biedt en het belang van
efficiëntie in het watergebruik.
De deelnemers van het seminar kwamen uit
alle EU-landen. Voor een klein deel waren het
de waterdeskundigen en -bestuurders, maar
voor het overgrote deel politici en
ambtenaren uit Brussel voor wie het een
eerste kennismaking inhield met de
potenties van energie uit water. Bij hen bleek
een grote behoefte te bestaan aan meer
informatie over dit onderwerp.
Daarom werd een programma gepresenteerd
waarin de potenties van energie en andere
stoffen uit water bekeken werden vanuit
Europees perspectief. De verantwoordelijke
Europese commissaris Janez Potocnik is bezig
met een visie voor een Europa dat efficiënt
omgaat met onder meer de beschikbare
hoeveelheid zoet water. Deze toekomstschets
is nog volop in ontwikkeling; besluitvorming
vind pas volgend jaar plaats. De watersector
wordt uitgenodigd mee te denken.
Uit de bijdragen kwam naar voren dat
energie uit water, maar vooral ook warmte-
en koude-opslag, kunnen voorzien in zo’n
tien procent van de energiebehoefte. Dit is
niet alleen maar toekomstmuziek.
Inleidingen uit Hamburg, Kopenhagen en
Nederland (de ‘energiefabriek’ en de eerste
resultaten in Amsterdam) lieten zien dat de
handschoen al is opgepakt en hard gewerkt
wordt aan vergroting van de bijdrage van
energie uit water aan de reductiedoelstellingen
voor de uitstoot van kooldioxide.
Judith Merkies stuurde de 120 aanwezigen
aan het einde van de dag naar huis met de
opdracht om met concrete voorstellen te
komen om de rol van de Europese Unie op
het terrein van energiewinning uit water te
versterken.
met dank aan Eilard Jacobs (Waternet)
H 2O / 18 - 2011
7

ELS VAN GROL EN HERMAN HAAS VAN HET PLATFORM ZOET-ZOUT:
“Deskundigen
moeten elkaar
ontmoeten”
De strijd tussen zoet en zout is een oude strijd met vele aspecten. In de 14e en
15e eeuw werden handel en walvisvaart bedreven vanuit steden als Alkmaar
en De Rijp, toen in open verbinding met de Zuiderzee, nu al eeuwen midden
in het groene land. Het Deltaplan, opgesteld na de stormvloed van 1953,
ging oorspronkelijk uit van volledig gesloten dammen. Het behoud van het
ecosysteem in de Oosterschelde was aanleiding om die dam half gesloten te
maken. De kierstand van de Haringvlietsluizen maakt vismigratie naar hun
paaigebieden mogelijk. In het advies van de Commissie Veerman vormen de
verziltingbestrijding en de zoetwatervoorziening in West-Nederland belangrijke
redenen om een drastische peilverhoging op het IJsselmeer te overwegen. Sinds
2001 bestaat een Platform Zoet-Zout, waarin deskundigen kennis uitwisselen.
Binnenkort viert dit platform zijn tienjarig bestaan. Aanleiding voor een gesprek
met voorzitter Els van Grol en Herman Haas, trekker van het platform, beiden
werkzaam bij Rijkswaterstaat in Lelystad.
Hoe is dit platform ontstaan?
“Dit platform is opgericht naar aanleiding
van het gereedkomen van een studie
van het RIZA en het RIKZ, vroeger beide
adviesdiensten van Rijkswaterstaat; het RIZA
voor het zoete en het RIKZ voor het zoute
water. De gezamenlijke studie ging over
de mogelijkheden en wenselijkheden van
een herstel van estuariene gradiënten in
Nederland. Hierover was een brede literatuurstudie
verschenen die de gehele kust
besloeg van De Dollard in Oost-Groningen
tot Het Zwin in Zeeuws-Vlaanderen. Over
dit onderwerp was veel kennis in Nederland
aanwezig, maar erg versnipperd en zonder
dat er veel contacten tussen die deskundigen
waren. Eén van de aanbevelingen van dit
Els van Grol
8 H 2O / 18 - 2011
rapport was het opzetten van het Platform
Herstel Zoet-Zout. In december 2001 vond
een eerste bijeenkomst plaats in de visafslag
in Scheveningen. Tweemaal per jaar geeft het
platform een nieuwsbrief uit en regelmatig
verzorgt het een netwerkbijeenkomst.”
Wie nemen daaraan deel?
“Rijkwaterstaat organiseert deze bijeenkomsten.
Het platform telt ruim 200 leden:
medewerkers van Rijkswaterstaat, DG Water,
het vroegere LNV, waterschappen, provincies
en gemeenten, maar ook consultants,
kennisinstituten en onderwijsinstellingen.
Op de bijeenkomsten komen zo’n 50 à 75
mensen.”
“De motor van dit platform zit vanouds bij
Rijkwaterstaat, maar ook de waterschappen
die met de zoet-zoutproblematiek te maken
hebben, raken steeds meer betrokken. Rijkswaterstaat
trekt daar steeds meer samen mee
op. Geleidelijk is ook het aandachtsgebied van
het platform breder geworden. Niet alleen
de ecologie en problemen van vismigratie,
maar ook alle andere aspecten van het
zoet-zoutvraagstuk, waaronder de zoetwaterverdeling,
zijn meer in beeld gekomen.”
Wat is het hoofdprobleem nu?
“Het vraagstuk van de verdeling van het
zoete water in tijden van droogte tussen
het hoofdwatersysteem en de regionale
watersystemen. Verzilting is dan een groot
aandachtspunt. Het platform richt zich
daarbij primair op het oppervlaktewater.
Verzilting via het grondwater komt daarbij
wel aan de orde. De invloed van zoute kwel
is ook integraal onderdeel van alle modellen,
maar op het grondwater richt het platform
zich niet specifiek. Tijdens een droge periode
is de Landelijke Coördinatiecommissie
Waterverdeling het centrale orgaan. Daar
komt alle informatie bij elkaar die nodig is
om het beschikbare zoete water optimaal te
verdelen. De commissie geeft adviezen over
de te nemen maatregelen die in uitzonderlijke
situaties nodig zijn en coördineert ze ook.”
Wat zijn die maatregelen?
“Om te beginnen zijn er de preventieve
maatregelen die waterbeheerders
kunnen nemen als zich een periode van
droogte aandient. Op rijksniveau zijn dat
het aanpassen van de programma’s voor
de stuwen in de Nederrijn en de Lek, het
dichtzetten van de Haringvlietsluizen en het
verhogen van het peil van het IJsselmeer.
Ook regionaal wordt zoveel mogelijk water
vasthouden. Als er daadwerkelijke tekorten
ontstaan, wordt de landelijke verdringingreeks
gehanteerd. Aan de verschillende
categorieën van waterbehoefte een
prioriteitsvolgorde toegekend. Categorie
1 betreft veiligheid en het voorkomen
van de onomkeerbare schade; categorie
2 de nutsvoorzieningen; categorie 3
het kleinschalig hoogwaardig gebruik
en categorie 4 alle overige belangen,
waaronder ook landbouw en scheepvaart.
De mate van watertekort wordt in vier
gradaties aangeduid, van blauw (normale
situatie) naar rood (crisis). In droge perioden
verspreidt de Landelijke Coördinatiecommissie
Waterverdeling tweewekelijks een
droogtebericht over de stand van zaken en
de genomen maatregelen. Indien nodig
wordt deze frequentie verhoogd naar
wekelijks. Het Platform Zoet-Zout biedt
aan de commissie de gelegenheid om de
verziltingseffecten van droogte en mogelijke
maatregelen met collega’s en andere
beheerders te bespreken.”
Wat is er het afgelopen voorjaar
gebeurd?
“Vanwege de droogte is een aantal
maatregelen genomen. De stuwen in de

Herman Haas
Nederrijn en de Lek zijn gesloten, de Haringvlietsluizen
ook, het Volkerak-Zoommeer
is maar beperkt doorgespoeld. Op het
IJsselmeer is het zomerpeil (hoger dan het
winterpeil) versneld ingesteld en later nog
eens met tien centimeter extra verhoogd.
Daarnaast is een hele reeks kleinere
maatregelen genomen bij stuwen en
sluizen. Ten slotte is in alle watersystemen
geprobeerd water te bergen tot het hoogste
peil. Deze maatregelen tezamen sorteerden
voldoende effect voor deze periode.
Ondanks de lage afvoer van de Rijn was
voldoende buffer gevormd.”
Wanneer wordt de verzilting een
probleem?
“Ook die vraag kwam tijdens de laatste
bijeenkomst van het platform op 9 juni jl.
aan de orde. De drinkwatervoorziening
hanteert als chloridenorm 150 mg/l. Normen
voor ander gebruik zijn soms minder
duidelijk. We zien in de praktijk dat het
ene waterschap voor bepaalde teelten een
streefwaarde van 200 mg/l aanhoudt en
het andere voor diezelfde teelten 600 mg/l.
Dat vraagt dus om gedegen onderzoek
en uitwisseling van kennis en ervaring. Als
men altijd water met minder dan 200 mg/l
chloride kreeg en daarmee goede teeltresultaten
had, dan wil men dat zo houden. Vraag
blijft waar die grens nu echt ligt en hoe hoog
de zoutgevoeligheid van allerlei gewassen
is. Bovendien neemt de plant het water uit
de wortelzone op, het bodemwater. Je moet
dus ook weten wat de interactie is tussen
het water in de sloot en het grondwater.
Die bepaalt het chloridegehalte in de
wortelzone. Alterra is bezig de kennis op dat
gebied te actualiseren en te vergroten.”
Het NOS-journaal meldde laatst de
teelt van zoute aardappelen.
“Dat geeft aan hoe men overal met het
probleem van de verzilting bezig is. Het zal
zeker zo zijn dat bepaalde rassen hogere
zoutgehalten kunnen verdragen dan andere,
maar de gewone teelten zullen vooralsnog
blijven overheersen.”
“De echte verzilting is overigens alleen een
probleem van laag-Nederland. Door de
stijging van de zeespiegel en het inklinken
van het veen zal in de toekomst meer zoet
water nodig zijn om het zoute water weg te
spoelen. Daarbij komt dan nog dat bij lagere
afvoeren het zoute water verder de rivier
opdringt. Vanuit kennisinstituten horen wij
overigens dat droogteschade erger is dan
zoutschade. De beschikbaarheid van het
water is dus het belangrijkst.”
Waar is de verziltingproblematiek het
grootst?
“Dat is in het zuidwesten van Nederland,
met name in de Rijn-Maasmonding. De
situatie daar is ingewikkeld. Intensivering
van teelten vraagt om meer doorspoeling in
verband met de zoute kwel. De bestrijding
van blauwalgen vraagt om doorspoeling
of om een hoger zoutgehalte. Verzilting is
dus een mogelijkheid, maar dan wel met
mitigerende maatregelen voor de zoetwatervoorziening.
Ook de drink- en industriewatervoorziening
vragen om zoet water. Als
de verdamping langdurig groter is dan de
neerslag, krimpen de zoetwaterlenzen op de
eilanden, die van cruciaal belang zijn voor de
watervoorziening van de landbouw. Ook dat
vraagt om meer zoet water van buiten. De
regionale watersystemen zijn nu nog vooral
ingericht op de afvoer van overtollig water,
maar zullen meer water moeten kunnen
bufferen. Kortom: de problemen zijn groot
en complex. Maar ook in het Groene Hart
kunnen die aanzienlijk worden als bij Gouda
geen water uit de Hollandse IJssel ingelaten
kan worden omdat de zouttong via de
Nieuwe Waterweg te ver het land indringt.”
Kunt u wat over uw beider loopbaan
vertellen?
Els van Grol: “Ik ben geboren in Den Haag in
1969 en opgegroeid in Leidschendam. Van
1987 tot 1991 volgde ik eerst de toenmalige
Hogere Bosbouw- en Cultuurtechnische
School in Velp. Aansluitend studeerde ik in
Wageningen van 1991 tot 1994 versneld
Hydrologie en waterbeheer. Mijn eerste baan
was bij de Heidemij (Arcadis) in Deventer,
waar ik van 1994 tot 1996 als geohydroloog
werkte. In 1996 ben ik overgestapt naar
de Dienst Weg- en Waterbouw van Rijkswaterstaat.
Daar heb ik aan natuurvriendelijke
oevers en beheer- en onderhoudsplansystematiek
gewerkt. Via het RIKZ kwam ik
in het internationale en ‘zoute werk’ terecht:
de problemen die delta’s ondervinden
in het Verre Oosten, waaronder India en
Vietnam, maar ook in landen in Midden- en
Oost-Europa, zoals Polen, Hongarije en
Kroatië, waar we zoete en zoute thema’s al
interview
begonnen te verbinden vanuit RIKZ en RIZA.
In 2006 ben ik hoofd van de afdeling Vergunningverlening
van de Dienst Noordzee
geworden. In 2009 ben ik bij de Waterdienst
komen werken als hoofd Waterkwantiteit.
Ik coördineer onder meer voor DG Water
de bijdrage van Rijkswaterstaat aan de
beleidsvoorbereiding op een aantal gebiedsdossiers,
zoals de Waddenzee, Noordzee, de
zuidwestelijke delta, en Deltaprogramma
Rijnmond en Drechtsteden en IJsselmeergebied.
Verder ondersteunt mijn afdeling
Rijkswaterstaat op het terrein van waterverdeling
en ontwikkelen we op dit terrein
kaders voor het hoofdwatersysteem. Ik ben
ook voorzitter van de Stuurgroep NHI die
zich, samen met STOWA, Planbureau voor
de Leefomgeving, de drinkwatersector en
Deltares bezighoudt met het Nationaal
Hydrologisch Instrumentarium. Sinds een
jaar ben ik voorzitter van dit platform.”
Herman Haas: “Ik ben in 1956 geboren in
Rotterdam en opgegroeid in Ridderkerk.
Ik volgde de Hogere Landbouwschool
in Dordrecht en ben aansluitend in 1979
afgestudeerd aan het Van Hallinstituut
in Groningen, waar milieukunde toen
een nieuwe studierichting was. In 1981
ben ik bij de Deltadienst komen werken,
in Middelburg bij de afdeling Milieu en
Inrichting. We waren voornamelijk bezig
met de milieukundige begeleiding van de
Oosterscheldewerken. Met de oplevering
van de stormvloedkering in 1986 waren
“Verzilting wezenlijk
onderdeel zoetwatervraagstuk”
de Deltawerken klaar. Ik kwam toen bij de
Dienst Getijdewateren, die in 1990 opging in
het RIKZ. Mijn aandachtsgebied werd steeds
breder. De zoet-zoutvraagstukken kwamen
erbij: de problemen van Volkerak-Zoommeer
en Grevelingen, de blauwalgen en de
(slechte) waterbalansen tussen de systemen.
Vanuit die kennis en ervaring zijn we
landelijk aandacht gaan besteden aan alle
zoet- zoutvraagstukken in geheel Nederland.
Sinds 2009 werk ik bij de Waterdienst als
adviseur bij de afdeling waterkwantiteit.
Verzilting werd oorspronkelijk gezien als een
kwaliteitsvraagstuk, maar het kwantiteitsaspect
ervan is inmiddels steeds meer in
beeld gekomen. Ik ben de contactpersoon
voor het platform en verzorg de inhoudelijke
programmering.”
Wat beoogt het platform voor de
komende tijd?
“De deelnemers aan het platform merken
steeds meer hoe belangrijk het ‘verbinden’
van instanties en van mensen is. Daar gaat
veel energie vanuit. Het platform wil dit nog
meer bevorderen. Elkaar informeren over je
werk, erover discussiëren, maar vooral elkaar
ontmoeten.”
Maarten Gast
H 2O / 18 - 2011
9

HANS VAN SLUIS EN HELLE VAN DER ROEST:
‘Vitaal water niet
meten, maar zelf
ervaren en beleven’
Water is water. Soms is het schoon en soms zitten er vervuilende stoffen in, maar
de chemische stof H 2O is er maar in één smaak. Of niet? Al jaren wordt gesproken
over ‘vitaal water’: water dat andere eigenschappen heeft dan ‘plat’ water. Hoewel
veel wetenschappers sceptisch staan tegenover dat ‘vitale’ water, zijn in de loop
der jaren uit diverse onderzoeken interessante resultaten naar voren gekomen.
Zo is tussen 1981 en 1985 op landgoed Thedinghsweert (Tiel) de invloed van
‘flowforms’ (een vorm van keramiek of beton waarin water dat er doorheen
stroomt, ritmisch gaat bewegen) op aquatische ecosystemen onderzocht. Hoewel
in de chemische samenstelling van het water geen verschillen werden gevonden,
verschilde de plantengroei in de vijvers wezenlijk. En zo zijn er meer resultaten
die erop wijzen dat het ene water het andere niet is. Toch blijft ‘vitaal water’ een
moeilijk bespreekbaar onderwerp in wetenschappelijke kringen. Hans van Sluis
en Helle van der Roest van DHV hopen dat daarin met de conferentie ‘Vitaal water:
meer dan H 2O’, die van 22 tot en met 24 september in Amersfoort plaatsvindt,
verandering komt.
“In een schone bergbeek is de kans groot
dat je vitaal water tegenkomt. Dat merk je
meteen als je het drinkt. Het smaakt beter,
het lest je dorst beter” stelt Hans van Sluis.
“Het kan ook positieve effecten hebben.
Mensen met bijvoorbeeld een slechte spijsvertering
of een slechte huid kunnen profijt
hebben van water dat gevitaliseerd is.”
Maar wat is dat dan, dat vitale water? Kan
het ook uit de kraan komen? Of kun je water
zelf ‘vitaal’ maken? “Vitaal water kan niet op
de gangbare chemische manier bewezen
10 H 2O / 18 - 2011
worden” stelt Van Sluis. “Toch blijkt uit
allerlei proeven dat vitaal water effecten
heeft op zaken als de groei en bloei van
waterplanten, de macrofauna en de geur en
smaak van het water. Vitaal water kan ook
uit de kraan komen. Veel gebruikers merken
dat. Uit proeven blijkt dat acht van de tien
personen kunnen aangeven welk water
vitaal is door het alleen maar te proeven.
Maar als het drinkwater dagenlang onder
druk in het waterleidingnet heeft gezeten
of als je aan het eind van het leidingnet
zit, dan smaakt het vaak ‘plat’, niet vitaal. Je
Kieming en vroege groei van graankorrels: veel sterkere wortelontwikkelingen na flowformbehandeling (links zonder, rechts met).
kunt water echter weer vitaal maken. Daar
liggen vijf principes aan ten grondslag. Water
moet vrij en wervelend kunnen stromen,
moet in contact komen met licht en lucht
en natuurlijke mineralen, niet belast worden
door vervuilende stoffen en stralingsvelden
zoals elektriciteit, en het water moet
onderdeel uitmaken van een natuurlijke
kringloop en voorraadvorming.”
Hans van Sluis kwam in 1978 via
beeldhouwer en wateronderzoeker John
Wilkes in aanraking met vitaal water. Na

het zien van een film was de aan de TU
Delft afgestudeerde chemicus overtuigd
van de geldigheid van het fenomeen.
Zijn overtuiging werd bevestigd door de
proeven op landgoed Thedingsweert bij
Tiel. Daar werd in 1980 een flowforminstallatie
in gebruik genomen en het
effect van het water dat door de flowform
liep, werd vergeleken met water dat
over een trapcascade met rechte treden
werd gevoerd. Van 1981 tot en met 1985
werden chemische, fysische en biologische
onderzoeken verricht in het groeiseizoen
van water- en oeverplanten. In fysisch en
chemisch opzicht werden geen significante
verschillen gemeten, maar biologisch
wel. De planten in de vijvers die werden
gevoed door het ‘flowform-water’, bloeiden
eerder en langer. Ook lag de verhouding
tussen de macrofaunasoorten in de vijvers
anders. In de flowformvijvers kwamen meer
beweeglijke soorten voor, karakteristiek voor
ruim, open water; in de ‘trapvijvers’ werden
vooral tragere soorten, die kenmerkend zijn
voor sedimentrijke wateren, gevonden.
Hoewel er dus empirische bewijzen zijn
voor de effecten van vitaal water, ontbreekt
een verklaring (nog) - volgens Van Sluis
en Van der Roest een reden waarom de
academische wereld vaak nog afwijzend
staat tegenover dit verschijnsel. Van der
Roest snapt dat wel. “Ik geloof ook niets
dat ik niet zelf ervaren heb. Ik heb in het
verleden veel uitgeprobeerd en ervaar de
effecten van vitaal water, bijvoorbeeld op
mijn eigen gezondheid. Als we op vakantie
zijn, ben ik altijd op zoek naar vitaal water in
de natuur. Als ik dan een beek zie, weet ik of
het goed water is of niet. Als het vitaal water
is, vul ik mijn veldfles ermee; een halve liter
water uit zo’n beek is een half jaar langer
leven. Maar dat zijn effecten die je zelf moet
ervaren, je kunt mensen niet met woorden
Helle van der Roest (links) en Hans van Sluis.
interview
Magneetbehandeling bij slibontwatering: struviet wordt niet langer afgezet op onder andere de pomprotor.
of argumenten overtuigen van de waarde
van vitaal water.”
De discussie laait af en toe op en laat
duidelijk de kloof zien tussen de gebruikelijke
wetenschappelijke opvattingen en de
empirische resultaten op het gebied van
vitaal water. Zo stelde hoogleraar theoretische
chemie Ad van der Avoird in een
interview in H 2O nummer 23 uit 2008 dat
‘water geen geheugen kan hebben’. Hans
van Sluis reageerde met verwijzingen naar
onderzoek waaruit de mogelijkheid van
een geheugen van water wél zou blijken. In
zijn weerwoord bleef Van der Avoird bij zijn
stelling en refereerde aan een onderzoek dat
uiteindelijk niet reproduceerbaar bleek. De
relatie tussen het algemeen erkende wetenschappelijke
beeld van het watermolecuul
H 2O en de principes van vitaal water blijven
dus moeizaam.
Hoewel een breed geaccepteerde verklaring
voor de effecten van vitaal water nog
ontbreekt, proberen Hans en Helle de
principes zoveel mogelijk mee te nemen
in hun advieswerk. DHV biedt daar niet
alleen de ruimte voor maar ondersteunt het
ook. “Op een gegeven moment was er een
ideeënwedstrijd binnen DHV. Ik gaf toen
aan dat DHV alles van water weet maar nog
weinig van vitaal water. Daar werd positief
op gereageerd. Vanaf dat moment werd
elk jaar budget beschikbaar gesteld voor
verkenning en onderzoek” zegt Van Sluis.
Het toepassen van de principes van vitaal
water in het ontwerpwerk levert ook al
duidelijke resultaten op. Een goed voorbeeld
daarvan is het gebruik van elektromagneten
om struvietafzetting in rioolwaterzuiveringsinstallaties
tegen te gaan. Door deze
magneten neemt de afzetting van struviet
significant af, waardoor geen sterk zuur voor
de verwijdering meer nodig is, of handmatig
wegbikken. Ook de Waterharmonica op de
rwzi Soerendonk vormt een mooi voorbeeld
van de vitale waterprincipes, waarbij speciaal
voor deze toepassing ontworpen grootschalige
flowforms tussen de zandfilters en
de vlooienvijvers worden geplaatst.
Nu de principes van vitaal water langzaam
maar zeker worden toegepast in de praktijk,
blijkt uit allerlei gesprekken dat veel waterdeskundigen
zich al jaren bezighouden met
dit idee. Maar doordat er vanuit wetenschappelijke
hoek weinig erkenning is, houden
ze dat liever voor zichzelf, stellen Van Sluis
en Van der Roest. In een poging daarin
verandering te brengen, houdt DHV op 22
en 23 september een symposium onder de
noemer ‘Vitaal water, meer dan H 2O’. Op 24
september houdt vervolgens de stichting
WATER Drager van Leven’ aansluitend een
symposium waarin vooral ervaringen vanuit
de praktijk met elkaar worden gedeeld. De
bedoeling van deze dagen is om mensen
met elkaar in contact te brengen en te
enthousiasmeren. Van Sluis: “Als mensen na
het symposium het idee hebben: hier wil ik
iets mee, als het thema in de wereld wordt
gezet, dan ben ik tevreden.”
“Er moet een vonk overspringen, mensen
moeten elkaar gaan benaderen en durven
vinden” vult Van der Roest aan. “Vitaal water
moet zich verder materialiseren. Hoe dat er
uiteindelijk uit gaat zien, is niet belangrijk,
als de eerste stapjes maar worden gezet.
Het belangrijkste is dat mensen de effecten
van vitaal water zelf gaan ervaren. Dat kan
alleen als ze er zich voor openstellen. Wij
willen hiervoor graag de gelegenheid en
een platform bieden, zodat we met elkaar
de werkelijke betekenis van water gaan
ontdekken.”
H 2O / 18 - 2011
11

De honderdste verjaardag
van de afvoerreeks
Borgharen
De afvoermeetreeks bij Borgharen viert dit jaar zijn honderdste verjaardag. Een
bijzonderheid, zeker gezien het feit dat er bij Borgharen geen afvoeren (Q)
maar waterstanden (h) worden geregistreerd. Deze waterstanden worden
middels een Q/h-relatie omgezet in afvoeren. Het oudste deel van de
afvoerreeks is gereconstrueerd op basis van waterstandsmetingen te Visé.
Vanaf 1951 is de reeks bepaald aan de hand van Q/h-relaties te Borgharen. De
meetmethodieken zijn in de loop der jaren steeds geavanceerder geworden.
Door wijzigingen in het rivierprofiel is de Q/h-relatie regelmatig geactualiseerd.
Ook in de toekomst, met allerlei rivierwerkzaamheden in het verschiet, zal
actualisatie van de relatie noodzakelijk blijven. Antropogene invloeden hebben
een groot effect op het afvoerregime van de Maas. Voor statistische doeleinden
en studies naar afvoertrends is het daarom noodzakelijk om de gehomogeniseerde
afvoerreeks te gebruiken: een reeks waarin alle historische afvoeren zijn
vertaald naar de huidige toestand van de rivier.
Als bruggen, kanalen en stuwen een
respectabele leeftijd bereiken,
staan ze in de schijnwerpers totdat
ze té oud worden. Dan wordt het tijd voor
afbraak, demping of vervanging. Heel anders
is het gesteld met minder tastbare objecten,
zoals meetreeksen. Ze kunnen niet oud
genoeg worden. De afvoerreeks van de Maas
bij Borgharen is met een leeftijd van 100 jaar
Het waterstandstation langs de Maas bij Borgharen.
12 H 2O / 18 - 2011
één van de oudste afvoerreeksen van Europa.
Reden voor een feestje! Het is immers deze
meetreeks waarop we ons inzicht met
betrekking tot hoog- en laagwatersituaties op
de Maas grotendeels baseren.
Het meten van de afvoer
Dat Rijkswaterstaat beschikt over een
honderdjarige afvoerreeks bij Borgharen
betekent niet dat hier al honderd jaar lang
dagelijks afvoermetingen worden verricht.
Integendeel, het werkelijke aantal afvoermetingen
is zeer beperkt. De afvoeren in de
beschikbare reeks zijn grotendeels afgeleid
uit gemeten waterstanden. In het befaamde
meethuisje bij Borgharen worden dan ook
geen afvoeren maar waterstanden geregistreerd.
Middels een vastgestelde relatie

waterstand locatie Visébeneden
tussen de afvoer en de waterstand worden
deze waterstanden omgezet in afvoeren.
Uiteraard worden bij Borgharen ook af en
toe ‘echte’ afvoermetingen uitgevoerd, al was
het maar om de relatie periodiek vast te
stellen.
Een afvoermeting bestaat uit de gemiddelde
stroomsnelheid, het dwarsprofiel van de
rivier en de waterstand. De technische
mogelijkheden rondom het meten van deze
drie hebben in de afgelopen 100 jaar een
enorme vlucht genomen (zie tabel).
Tot 1956 werden stroomsnelheden gemeten
met stok- en kettingdrijvers. Het basisprincipe
van een drijver is eenvoudig: gooi
hem in het water en meet hoe lang hij erover
doet om een bepaald traject af te leggen. Je
zou hiervoor bij wijze van spreken ook
sinaasappelen kunnen gebruiken, ware het
niet dat je daarmee alleen de stroomsnelheid
aan het wateroppervlak meet. De stok (of
ketting) geeft de drijver een verticale
component. Middels een correctiefactor
werd de gemiddelde stroomsnelheid in de
diepte berekend. Metingen met stok- en
kettingdrijvers moesten diverse malen en op
verschillende afstanden van de oever
herhaald worden.
Tussen 1956 en 2001 werden stroomsnelheden
gemeten met Ott-molens: een
propeller die aangedreven wordt door het
stromende water. Ott-molenmetingen waren
een stuk nauwkeuriger dan drijvermetingen,
omdat een vrijwel rechtlijnig verband bestaat
tussen de omwentelingssnelheid van de as
van de propellor en de stroomsnelheid. Om
het gehele snelheidsprofiel in beeld te
brengen, moesten Ott-molenmetingen op
verschillende locaties en meerdere dieptes
worden uitgevoerd.
Metingen met drijvers of Ott-molens konden
meerdere uren in beslag nemen. Omdat de
Maasafvoer nabij Borgharen sterk kan
fluctueren, was het lastig om een representatieve
stroomsnelheid (en dus afvoer) bij een
bepaalde waterstand te bepalen. Pas met de
introductie van de acoustic doppler current
profiler (ADCP) in 2001 zijn veel snellere
stroomsnelheidsmetingen mogelijk
geworden.
Voor de bepaling van het dwarsprofiel wordt
onderscheid gemaakt tussen het ‘droge’ en
‘natte’ profiel van de rivier. Het droge profiel
werd aanvankelijk vastgelegd met de
waterpas, later maakte men gebruik van de
theodoliet. Tegenwoordig wordt het
dwarsprofiel met GPS bepaald. Voor het natte
profiel is de langdurig gebruikte peilstok
geleidelijk vervangen door lodingen op basis
van geluidspulsen. Vanaf 2001 is de meting
van het natte dwarsprofiel geïntegreerd in de
ADCP-meting.
De waterstand bij Borgharen werd aanvankelijk
slechts één keer per dag bepaald door
visuele aflezing van een peilschaal, de
zogenaamde 8-uurwaarde. De peilschaal is in
het begin van de vorige eeuw diverse malen
verplaatst. Pas in 1931 werd ‘Borgharen’ een
vaste meetlocatie. Ook vonden in het
verleden regelmatig graafwerkzaamheden
plaats, waardoor het rivierprofiel steeds
wijzigde. Het gevolg hiervan is dat de
waterstandreeks van Borgharen tot 1950 een
slechte maat voor de afvoer is.
Vanaf 1951 werd de peilschaal zes maal per
dag visueel afgelezen. Om te komen tot een
daggemiddelde afvoer werd visueel een
gewogen gemiddelde bepaald. In 1974
werd de eerste zelfregistrerende peilschaal
geïnstalleerd, waarmee de waterstanden op
een grote papierrol automatisch geregistreerd
werden. In 1987 werd deze
peilschaal vervangen door de digitale
niveaumeter. Op basis van circa 360
waarnemingen per tien minuten wordt
achtergrond
1911-1950 1951-1956 1956-1965 1965-1975 1975-1987 1987-2001 2001-2009 2009-heden
Borgharenbeneden
Borgharenbeneden
Borgharenbeneden
Borgharendorp
Borgharendorp
Borgharendorp
sindsdien een centraal 10-minuten-
gemiddelde waterstand berekend.
Borgharendorp
km-raai 0,420 15,460 15,460 15,460 16,000 16,000 16,000 16,000
frequentie 1 x per dag 6 x per dag 6 x per dag 6 x per dag 1 x per uur 1 x per
10 min.
methode peilschaal peilschaal peilschaal peilschaal zelf
registrerende
peilschaal
digitale
niveau-
meter
1 x per
10 min.
digitale
niveau-
meter
1 x per
10 min.
digitale
niveau-
meter
stroomsnelheid methode drijver drijver Ott-molen Ott-molen Ott-molen Ott-molen ADCP ADCP
dwarsprofiel droog waterpas waterpas waterpas theodoliet theodoliet theodoliet GPS GPS
nat peilstok peilstok peilstok staaldraad staaldraad + staaldraad meetschip meetschip
+ peilstok peilstok + peilstok en loding- en lodingsysteemsysteem
QH-relatie methode visueel visueel visueel visueel visueel visueel /
kleinste
kwadraten
continue
afvoerreeks
Historisch overzicht van meetmethodieken.
kleinste
kwadraten
QH QH QH QH QH QH QH +
akoestische
debietmeter
kleinste
kwadraten
akoestische
debietmeter
+ balans;
QH achteraf
De totstandkoming van de
Q/h-relatie
Bij Borgharen wordt gebruik gemaakt van
een Q/h-relatie om gemeten waterstanden
om te kunnen zetten in afvoeren. Om die
relatie te kunnen vaststellen, moeten de
beschikbare afvoermetingen met bijbehorende
waterstanden uitgezet worden in een
grafiek. Vroeger trok men visueel een lijn
door de punten, tegenwoordig wordt de
kleinste-kwadratenmethode toegepast. Met
de Q/h-functie kan vervolgens iedere
waterstand in een afvoer worden omgezet.
Omdat de waterstandreeks bij Borgharen uit
de eerste helft van de vorige eeuw geen
goede maat voor de afvoer is, is het lastig
betrouwbare Q/h-relaties voor deze periode
op te stellen. Van het meetpunt Visé (België)
is vanaf 1911 gelukkig wel een niet
beïnvloede waterstandreeks beschikbaar.
Door de beschikbare historische afvoermetingen
te koppelen aan de waterstanden
van Visé, is een bijzondere Q/h-relatie
ontstaan met de ‘h’ van Visé en de ‘Q’ van
Borgharen. Hiermee is het oudste deel van
de afvoerreeks Borgharen (1911-1950)
gereconstrueerd. Vanaf 1951 bestaat de
Q/h-relatie uit ‘eigen’ Borgharense waterstanden.
De Q/h-relatie voor Borgharen is in de
afgelopen honderd jaar regelmatig
aangepast als gevolg van geleidelijke en
soms grote veranderingen in het dwarsprofiel.
Zo is het winterbed door de aanleg
van het Julianakanaal (1935) en de aanleg
van kades (1995) verkleind. Daarnaast is het
zomerbed door grindwinning en autonome
bodemdaling aanzienlijk lager komen te
liggen. Het beperkte aantal hoogwatersituaties
maakt actualisatie echter lastig door
gebrek aan meetgegevens, met name in het
hoge afvoerbereik. Deze leemte wordt zo
H 2O / 18 - 2011
13

goed mogelijk ingevuld met resultaten van
hydraulische modelberekeningen.
In de komende jaren liggen nog diverse
wijzigingen van het dwarsprofiel in het
verschiet, zoals de rivierverruiming bij
Bosscherveld, Borgharen en Itteren. De
komende jaren zal de Q/h-relatie bij
Borgharen daardoor nog regelmatig
wijzigen. Rijkswaterstaat heeft daarom in
2009 besloten het referentiepunt voor de
hoogwatervoorspelling te verplaatsen van
Borgharen naar meetstation St.-Pieter. Dit
meetstation is voorzien van een akoestische
debietmeter (ADM).
Wijzigingen in het afvoerregime
In de afgelopen honderd jaar heeft de mens
het afvoerregime van de Maas behoorlijk
beïnvloed, met name door de aanleg van
kanalen. In 1911 werd voor de voeding van
het kanaal Maastricht-Luik (1850) en de
Zuid-Willemsvaart (1826) zo’n 19 kubieke
meter per seconde onttrokken aan de Maas
bovenstrooms van Borgharen. In de jaren ‘30
kwamen daar de onttrekkingen van het
Julianakanaal (1935) en het Albertkanaal
(1939) nog bij. Het Albertkanaal heeft zich
ontwikkeld tot de belangrijkste scheepvaartverbinding
tussen Luik en Antwerpen. In
Nederland verlegde de belangrijkste
scheepvaartroute zich naar het Julianakanaal.
Het kanaal Maastricht-Luik werd in de jaren
‘60 gedeeltelijk gedempt.
Het Albertkanaal en het Julianakanaal gingen
steeds meer water aan de Maas onttrekken.
Samen met de Zuid-Willemsvaart bedroeg de
totale onttrekking in 2009 gemiddeld
ongeveer 52 kubieke meter per seconde,
bijna drie keer zoveel als in 1911. Ten opzichte
van de gemiddelde afvoer bij Borgharen van
225 kubieke meter per seconde is dat een
substantiële afname van het beschikbare
water. Tijdens de droge zomer van 1976 zijn
bij de sluizen op het Julianakanaal pompen
geïnstalleerd (deels gereviseerd) waarmee
het waterverbruik door schutten en lekverliezen
sindsdien kan worden beperkt. Op het
Albertkanaal worden thans om dezelfde
reden ook pompen geïnstalleerd.
Ook stuwen en waterkrachtcentrales
beïnvloeden het afvoerverloop van de rivier.
In het gehele stroomgebied van de Maas
veroorzaken ze onnatuurlijke pieken en dalen
in het dagelijkse afvoerverloop. Op de
langetermijngemiddelden hebben deze
fluctuaties echter geen invloed.
Gebruik afvoerreeks
Een lange historische afvoermeetreeks is van
grote betekenis voor waterbeheerders,
beleidsmakers en initiatiefnemers van
riviergebonden activiteiten. Hoe langer de
afvoerreeks, des te groter de statistische
waarde. Kijken we alleen naar de afgelopen
tien jaar, dan zullen de uitkomsten heel
anders zijn dan als we de afgelopen honderd
jaar onder de loep nemen (zie grafiek).
Daarnaast wordt de afvoerreeks gebruikt
voor het ontwikkelen van toekomstscenario’s.
Is wellicht sprake van een bepaalde
trend? Krijgen we gemiddeld steeds meer of
14 H 2O / 18 - 2011
Afb. 1: Herhalingstijden van de daggemiddelde Maasafvoer te Monsin (nabij Luik).
steeds minder water? En hoe zit het met de
kans op hoog- of laagwater?
Trends in de afvoer kunnen het gevolg zijn
van veranderingen in het stroomgebied,
maar ook van klimaatveranderingen. Het
KNMI heeft enkele jaren geleden klimaatscenario’s
ontwikkeld die wijzen op hogere
winterafvoeren en lagere zomerafvoeren in
de toekomst. Hogere winterafvoeren leiden
tot een verhoogde kans op hoogwater. Of de
kans op een extreem laagwater ook groter
wordt, is de vraag. Mogelijk wordt een
afname van de zomerneerslag (deels)
gecompenseerd door een verhoging van de
basisafvoer*. Om dit te onderzoeken, is een
tijdreeksanalyse van de afvoer essentieel.
Zoals eerder beschreven kent de historische
afvoerreeks van de Maas grote antropogene
invloeden, die de statistiek danig in de war
kunnen brengen. Zolang geen rekening
wordt gehouden met deze invloeden, is de
meetreeks niet geschikt voor statistische
uitspraken en trendanalyses. Iedere
onnatuurlijke verandering in het riviersysteem
veroorzaakt immers een trendbreuk in
de reeks. Om nu toch de gehele meetreeks te
kunnen gebruiken voor statistische
doeleinden, is de afvoerreeks gehomogeniseerd.
Dit houdt in dat afvoeren uit het
verleden vertaald zijn naar de huidige
toestand van de rivier. Voor de laagwaterstatistiek
zijn vooral de veranderingen in de
onttrekkingen van belang. Een afvoer uit
1911 uit de honderdjarige meetreeks van
Borgharen is in de gehomogeniseerde reeks
met 33 kubieke meter per seconde verlaagd
om rekening te houden met de onttrekking
van later gerealiseerde kanalen (Albert- en
Julianakanaal). Bij de hoogwaterstatistiek
wordt naast verandering in de onttrekkingen
ook rekening gehouden met een schatting
van de werkelijke afvoertop en met de
veranderingen in de rivier. Zo is de piekafvoer
van 1.205 kubieke meter per seconde uit het
hydrologisch jaar 1911 verhoogd met 119
kubieke meter. Op basis van de gehomogeniseerde
reeks kan worden vastgesteld met
welke frequentie een bepaalde afvoer in de
huidige situatie te verwachten is. Daarmee
kunnen vervolgens uitspraken worden
gedaan ten aanzien van bijvoorbeeld de
rentabiliteit van een waterkrachtcentrale, de
kans van voorkomen van een afvoerrange in
het paaiseizoen van vis of de kans van
voorkomen van een hoogwater.
Het vervolg
De honderdste verjaardag van de afvoerreeks
Borgharen mag met recht gevierd worden.
Maar of de reeks lang genoeg is om ons
waterbeleid voor de toekomst erop te
kunnen baseren? Rijkswaterstaat streeft naar
het zo lang mogelijk voortzetten van de
meetreeks en is inmiddels begonnen met de
registratie van de tweede eeuw afvoergetallen.
Een eeuwreeks die opvallend genoeg
begonnen is met een flink hoogwater
(afgelopen januari), op de voet gevolgd door
een ongewoon (voor de tijd van het jaar)
lange periode met lage afvoeren. Is dit een
signaal dat daadwerkelijk meer hoogwaters
in het verschiet liggen en dat onze zomers
steeds meer gekenmerkt zullen worden door
lagere afvoeren? Onze achterkleinkinderen
zullen het weten, als zij over honderd jaar
hun statistische analyses uitvoeren. En
wellicht dat ook zij er dan een artikel over
zullen schrijven in H 2O.
Mirjam van Roode (Rijkswaterstaat
Limburg)
Rolf van der Veen (Rura Arnhem)
NOTEN
* De Wit M. (2008). Van regen tot Maas.
Veen Magazines.

‘Nutrient Removal’ is een nuttig handboek
De Water Environment Federation (WEF) is de Noord-Amerikaanse tegenhanger
van de IWA. Deze organisatie heeft recent een nieuw handboek uitgebracht dat
fundamentele wetenschappelijke informatie over nutriëntenverwijdering
koppelt aan de praktijk. Dit blijkt een nuttige combinatie. Het handboek
‘Nutrient Removal, nr. 34’ bevat informatie uit een vorige WEF-uitgave uit 1998,
aangevuld met diverse bijdragen van specialistische WEF-conferenties,
wetenschappers en adviseurs uit met name de Verenigde Staten.
Het boek moet meer inzicht
genereren in de wetenschappelijke
basis voor de chemische en vooral
biologische verwijdering van stikstof en
fosfaat uit afvalwater en deze kennis
toepasbaar maken voor de praktijk. Het
belangrijkste gebruik is het begrijpen van de
theorie achter de nutriëntenverwijdering,
zodat de technologieën effectiever toe te
passen zijn in ontwerpen en de bedrijfsvoering.
Ten opzichte van Europa wordt in de
Verenigde Staten anders omgegaan met
nutriëntenverwijdering uit afvalwater.
Handel in emissierechten voor met name
stikstof en sporadisch fosfaat zijn aan de orde
van de dag. Zeker in de gevoelige wateren
van de Chesapeake Bay (in de staten
Maryland, Pennsylvania, Virginia en
Washington) en de Long Island Sound (New
York en Connecticut), maar ook de ‘grote
meren’ (Superior, Michigan, Huron, Erie en
Ontario) en de Mississippi-delta. De staten
kennen een nogal verschillende regelgeving,
alhoewel de Environmental Protection
Agency (EPA) algemene eisen oplegt. Wel is
het zo dat - afhankelijk van het ontvangende
oppervlaktewater - de diverse afvalwaterzuiveringsinstallaties
aangepaste maatregelen
moeten nemen. Dat gaat niet altijd zover als
in de Europese Unie en zeker niet zoals in
Nederland. De regelgeving (Clean Water Act)
en de achtergronden van de emissiehandel
in nutriënten worden in het handboek nader
toegelicht. Dit kan ook wel eens voor de
Europese regelgeving een interessante
basisgedachte zijn!
Het nieuwe handboek biedt voor de
wetenschappelijke beschrijving van
nutriëntenverwijderingsprocessen nieuwe
oplossingen. De lezer kan de mogelijkheden,
risico’s en voordelen van die oplossingen
onderling beoordelen. Daarvoor hanteert de
WEF een duidelijke ‘kookboekbenadering’:
elk procesonderdeel kan als een recept
gelezen worden en individuele procesparameters
kunnen in de overzichtelijke index
getraceerd en aan een ‘procesrecept’
gekoppeld worden. Dit geeft de gebruiker
van het handboek houvast bij het zoeken
naar de beste oplossing voor zijn eigen
probleem. De hoofdauteur, Johnson,
Een groep watertechnologen geeft in dit
vaktijdschrift elke maand een kritisch oordeel
over recente internationale vakliteratuur.
De recensenten zijn: Jelle Roorda, Arjen van
Nieuwenhuijzen, Arne Verliefde, Herman
Evenblij, Jeroen Langeveld, Jasper Verberk en
Merle de Kreuk.
adviseert dan ook de algemene kennis in het
handboek te gebruiken als basis voor het
opzetten van zuiveringsinstallaties en vanuit
operationele optimalisaties de beste
instellingen te zoeken, zodat elke rwzi zijn
eigen methode en afstemming heeft
afhankelijk van de noodzakelijke
maatregelen en eisen.
Een goede basis voor de fundamentele
processen is daarbij van belang, iets wat dit
handboek nastreeft en toegankelijk probeert
te maken. Zo efficiënt mogelijk omgaan met
de beschikbare biologische processen in
combinatie met fysisch-chemische processen
is de drijfveer om tot ultra lage concentraties
aan nutriënten in het rwzi-effluent te komen.
Dit wordt zo duurzaam (laag energieverbruik
en laag chemicaliëngebruik) en doelmatig
(kosteneffectief) mogelijk toegepast, is het
devies van het handboek.
Ten opzichte van de eerdere versie van
‘Nutrient Removal’ van eind vorige eeuw zijn
met name het hoofdstuk over deelstroomprocessen
voor nutriëntenverwijdering en
het hoofdstuk over modellering van
stikstof- en biologische fosfaatverwijdering
nieuw. Tevens is het hoofdstuk over
regelgeving en beleid (in de VS) volledig
geactualiseerd.
De basis voor de hoofdstukken bestaat
geheel uit publicaties die zijn beoordeeld
door gerenommeerde Amerikaanse
wetenschappers én ingenieurs, die met beide
voeten in de praktijk staan. Daarmee worden
de wetenschappelijke principes op een
toegankelijke en begrijpelijke manier voor
adviserende ingenieurs en bedrijfsvoerders
gepresenteerd, zodat deze direct in de
praktijk toepasbaar zijn. De auteurs
beschrijven een individueel verwijderingsproces
ook in zijn context binnen het
overkoepelende zuiveringsproces (vooral het
actiefslibproces). Optimalisatiemogelijkheden
om processen aan elkaar te koppelen
worden toegelicht met daarbij een duidelijke
beschrijving van de onderlinge voorwaarden
en afhankelijkheden. Hiermee kan de
adviseur een breed spectrum van optimalisatiemogelijkheden
verkennen en de juiste
combinatie voor het betreffende praktijkprobleem
vinden. Het hoofdstuk ‘Troubleshooting
for Full-Scale Nutrient Removal
Facilities’ is hiervoor heel interessant en
toepasbaar.
Wat enigszins mist in het boek is de vertaling
van technologische processen naar daadwerkelijke
technische oplossingen, ofwel de
vertaling van technologische aspecten naar
werktuigbouwkundige oplossingen in de
vorm van installaties. Welk type voorstuwer
recensie
of beluchter is nu het beste om een bepaald
knelpunt op te lossen in het actiefslibproces;
hoe richt ik een Anammox-proces in de
praktijk in? Dit zijn onderwerpen die niet aan
bod komen en waarvoor de lezer toch weer
een externe adviseur moet raadplegen of
binnen de eigen organisatie op zoek moet
naar invulling van de vragen. Ook is er alleen
aandacht voor de verwijdering van
nutriënten uit afvalwater. Opties voor het
terugwinnen van voedingsstoffen uit
afvalwater, dat momenteel in Nederland en
Europa vooral voor fosfaat hoog op de
agenda staat, worden in dit boek niet
benoemd. Zelfs de gedachte om nutriënten
uit afvalwater her te gebruiken, wordt
nergens aangehaald. Blijkbaar is dit
onderwerp in de VS (nog) niet aan de orde.
Al met al is ‘Manual of Practice on Nutrient
Removal’ een heel nuttig handboek voor
wetenschappers en ingenieurs die nutriëntenverwijdering
in de vingers willen krijgen.
Het is daarbij wel een aandachtspunt dat de
regelgeving en de toepassingen sterk
gebaseerd zijn op de situatie in de Verenigde
Staten, die zeker voor technologische keuzes
en toepassingen niet overal gelijk is aan de
praktijk in Nederland. Daardoor blijft dit
handboek een werk voor de liefhebber en
voor diegenen die de achtergronden van
nutriëntenverwijdering tot in detail tot zich
willen nemen.
Arjen van Nieuwenhuijzen (Witteveen+Bos)
‘Nutrient Removal, Nr. 34’ (ISBN 978-0-07-
173709-8) is een uitgave van WEF Press en kost
130 Amerikaanse dollar. Te bestellen via
www.portlandpress.com.
H 2O / 18 - 2011
15

waternetwerken
WATERCOLUMN
De kracht van
herhalingen
De zomervakantie is weer achter de
rug. Terwijl ik met het gezin van
bergen en zon genoot, lagen
honderden klussen te smachten om
afgerond te worden. Intussen hebben we die
klussen alweer ter hand genomen en zijn de
kinderen weer naar school.
Dit jaarlijks terugkerend fenomeen doet me
denken aan een BBC-documentaire die ik
laatst zag over de Mandelbrot-fractals: een
verzameling patronen en structuren die
ontstaan volgens een simpele wiskundige
formule. Structuren waarmee de inmiddels
overleden wiskundige Benoît Mandelbrot
(1924-2010) terugkerende patronen in
economie, vloeistofdynamica en natuurlijke
processen verklaarde. Denk maar aan de
steeds terugkerende fluctuatie in
bijvoorbeeld aandelenkoersen,
bezuinigingen en de wetmatigheden in de
vertakkingen in onze longen en in
rivierdelta’s. Zijn simpele wiskundige formule
bevat twee cruciale elementen: iteratie en
positieve feedback.
Dat brengt mij bij de derde dinsdag in
september. Ook dit is een jaarlijks
terugkerend fenomeen, waar ook de
watersector een visie op moet hebben. Dit
jaar geeft Prinsjesdag ons vooral aanleiding
om ons te focussen op schaarste, afval als
grondstof en kijken van buiten naar binnen.
En aandacht te schenken aan samenwerking
en van elkaar leren in Europees verband.
Om de samenwerking in de watersector te
bezien in het licht van Mandelbrots theorie, is
de kijkrichting van belang.
Samenwerkingsclusters en -verbanden
worden steeds kleiner wanneer we in de
watersector duiken. Draai je de kijkrichting
om, dan ontstaat een rijk geschakeerde
sectoroverstijgend patroon.
Het is daarom goed om nu de blik naar
buiten te richten, om met behoud van het
goede en voorzien van feedback de
problemen van schaarste te bekijken in een
groot samenwerkingsverband. Om zo samen
oplossingen te vinden voor de problemen
van morgen. Zoals dat met andere woorden
in andere tijden ook al gebeurde. Ik nodig u
uit gebruik te maken van de kracht van
herhalingen.
16 H 2O / 18 - 2011
Carleen Mesters
“We praten onder elkaar in kleuren”
Het is nieuw, het is avontuurlijk, en het wordt door de gehele watersector omarmd: het
Nationaal Watertraineeship, een tweejarig traineeprogramma voor net afgestudeerde hbo’ers
en wo’ers. We nemen een kijkje bij de deelnemers aan dit traject, waarbij trainee en werkgever
een attribuut meenemen dat volgens hen symbool staat voor het traineeship. Aflevering 8:
Hoogheemraadschap van Rijnland.
De trainee: Kris Spierings (29), junior procesleider bij het Hoogheemraadschap van Rijnland.
Attribuut: Rubik’s kubus.
“Na een aantal jaren als journalist te hebben
gewerkt, kreeg ik steeds meer de behoefte om
zélf iets neer te zetten in plaats van alleen op
te schrijven wat andere mensen vinden en
wisten. Omdat ik uit ideologisch oogpunt ook
graag iets wilde leren waarmee ik wat zou
kunnen betekenen voor anderen, ben ik de
master Environment & Resource Management
gaan doen aan de Vrije Universiteit
Amsterdam.”
“Het traineeship geeft me de mogelijkheid
mijn kennis van de watersector flink uit te
breiden en mijzelf verder te ontwikkelen. Als
junior procesleider werk ik momenteel aan
drie projecten. Het project dat ik met Jasper doe, betreft het vormgeven aan een vernieuwde
samenwerking in de afvalwaterketen tussen het waterschap en 30 gemeenten in onze regio.
Verder hou ik me bezig met assetmanagement en ben ik coördinator van onze deelname aan
de Wilde Waterweek in november. Je krijgt hier al snel de mogelijkheid van alles op te pakken.”
“De trainingen binnen het traineeship zijn behoorlijk intensief. Twaalf vrijdagen achter elkaar
zijn we met ‘zelfmanagement’ bezig geweest. De gesprekken gingen al snel heel diep.
Daardoor heb ik mijn medetrainees in korte tijd goed leren kennen. Zelf heb ik vooral geleerd
dat ik soms even moet wachten voordat ik mijn mond open doe. Eerst begrijpen, dan
begrepen worden. Het werken met het personal colour-model, waarin je persoonlijkheid aan de
hand van een kleurenschema in kaart wordt gebracht, werkt heel verhelderend. We praten
onderling ook al in kleuren: ‘Jeetje, dat was echt heel erg blauw wat je net zei’. ”
“Deze kubus staat voor mij om meerdere redenen symbool voor het traineeship. In de eerste
plaats omdat ik erg van spelletjes hou en werk voor mij ook vooral leuk moet zijn. Daarnaast
bestaat het traineeship, evenals de kubus, uit allerlei elementen: werk, projecten, trainingen en
nieuwe mensen. Alles bij elkaar een mooi geheel.”
De werkgever: Jasper Tamboer, projectmanager bij het Hoogheemraadschap van Rijnland.
Attribuut: frisbee.
“Bij het formeren van een projectgroep voor de samenwerking binnen de afvalwaterketen met de
gemeenten, merkte ik dat ik capaciteit tekort kwam. Ik had al positieve geluiden gehoord over de
andere watertrainees die bij Rijnland aan het werk zijn. Toen mijn afdelingshoofd voorstelde om
onder meer voor dit project ook een trainee aan te nemen, was ik daarom direct enthousiast.
Trainees zijn breed geïnteresseerd en gemotiveerd om van alles aan te pakken. Dat is positief voor
een project als dit, dat ineens bestuurlijk urgent werd. In haar rol als junior project- en
procesleider houdt Kris de vaart er in en zorgt ze ervoor dat ik me op de hoofdlijnen kan
concentreren. We denken samen veel na over het project en hoe bepaalde zaken aan te pakken.”
“Zelf merk ik dat ik het leuk vind om iemand te begeleiden in dit vak. Toen ik een jaar of zeven
geleden zelf bij Rijnland begon, heb ik ook veel begeleiding gekregen. Ik vind het zinvol om
het vuurtje binnen de organisatie door te geven.”
“Het traineeship sluit erg aan bij de filosofie van onze organisatie wat betreft persoonlijke
ontwikkeling. Daaraan wordt veel aandacht geschonken. Ook wij werken met het personal
colour-model. We bespreken hoe de zelfanalyses die Kris tijdens de trainingen maakt, ingezet
kunnen worden in het project.”
“Een mooi moment tot dusverre vond ik het moment dat we aanliepen tegen iemand binnen
het team met wie de samenwerking wat stroef verliep. We hebben dit toen met zijn drieën
opgelost. Ik vond het knap hoe Kris hiermee omging. Ze benoemde welk effect bepaald
gedrag op haar had - zonder de ander te beschuldigen.”
“De frisse wind, de dynamiek en de flexibiliteit die een trainee kenmerken, vind ik ook terug in
een frisbee. Voor frisbeeën moet je ontwikkelingsbereid zijn. En je leert het kunstje spelenderwijs.
Ook in de samenwerking met de gemeenten ontstaat een nieuw speelveld, waarbij je
regelmatig flexibel moet meebewegen om uiteindelijk een gezamenlijk doel te bereiken.”

waternetwerken
International Water Week:
WATERCOLUMN
“Je merkt dat steeds meer organisaties aanhaken” ver.nieuws_column kop
De eerste editie van de International Water
Week eind oktober in Amsterdam heeft als
thema ‘Integrated Solutions’: het wil
geïntegreerde oplossingen bieden door
vanuit een holistische visie waterproblemen
te benaderen. Het zesdaagse evenement
wordt een platform voor de volledige
waterbranche, waarin ook Aquatech en
Aquaterra (conferentie over water en kusten)
zijn opgenomen. Het Koninklijk Waternetwerk
Nederland is al sinds jaar en dag
betrokken bij deze tweejaarlijkse beurzen,
waar gemiddeld zo’n 20.000 bezoekers op
afkomen. Tot nu toe concentreerde Waternetwerk
zich op het organiseren van de
fitterswedstrijden, maar dit jaar zal KNW zich
voor het eerst actief inzetten voor een
uitgebreid kennis- en ervaringsprogramma.
“Water staat steeds hoger op de maatschappelijke
agenda: water is één van de negen
focusgebieden van onze overheid”, zegt
Monique Bekkenutte, directeur van KNW. “Wij
hebben de ambitie om binnen Nederland de
verbindende schakel te zijn voor de branche,
maar die positie kun je niet los zien van
internationale ontwikkelingen. We moeten
binnen én buiten de sector meer samen gaan
werken, want water stopt niet bij de grens en
we hebben vanwege de klimaatverandering
vaker met weersextremen te maken.
Internationaal samenwerken is nodig met het
oog op Europa, de snelle technologische
ontwikkelingen en internationale innovatienetwerken.
Zo wordt het internationale
belang van Nederland zichtbaar doordat veel
van onze waterprofessionals in het
buitenland werkzaam zijn: we weten van veel
KNW-leden die meewerken in internationale
projecten, zoals waterbeheer in grensstreken,
beleidsbeïnvloeding in Brussel, de export van
kennis en bijdragen in multinationale
advies- en ingenieursbureaus. Het is dus voor
ons van belang om niet alleen nationaal maar
ook internationaal actief bij te dragen aan de
uitwisseling van kennis en ervaring. Aquatech
en Aquaterra bieden ons de mogelijkheid om
aan te haken en op die manier ons kennispotentieel
beter te verspreiden.”
Hoopgevend
KNW heeft de handen ineengeslagen met
partners en betrokkenen om meerwaarde te
creëren voor het evenement, zegt
Bekkenutte.
“We zijn ambitieus in de activiteiten die we
op het programma hebben staan. Maar het is
nieuw en dus ook een leerproces. Ook met de
betrokken partijen is het nog een beetje
zoeken om alles op een goede manier voor
elkaar te krijgen. We verzorgen vijf
congressen over actuele, relevante waterthema’s,
met daarnaast een uitgebreid
jongerenprogramma. Het programma draait
niet alleen om congresbezoek, het bevat ook
diverse excursies. We zorgen ervoor dat
mensen elke dag op pad kunnen om ook in
de praktijk kennis en ervaring op te doen.”
Belangrijk is dat jongeren worden aangesproken,
zegt Bekkenutte, “want we zijn een
club die zeker aanwas van een jongere
generatie nodig heeft. Ik ben daar hoopvol
over, want er is veel belangstelling voor het
jongerenprogramma. We hebben een
speciale IWW-ambassadeur voor het
YWP-programma: Dirk Janssen, Nederlands
jongerenvertegenwoordiger naar de
Verenigde Naties. Tijdens de IWW zal hij de
verkiezing van de nieuwe ambassadeur
voorzitten. We hebben al reacties van mensen
uit zes landen die ambassadeur voor de
jongeren in de Nederlandse watersector
willen worden. Dus ook mensen van buiten
Nederland zijn hier enthousiast over. Dat is
hoopgevend.”
Steentje bijdragen
Wat betekent dit voor het imago van KNW?
“We willen een goed werkend netwerk
vormen van relevante kennis en kennissen.
Dat doen we door middel van activiteiten,
waarbij kennis en ervaring wordt uitgewisseld.
We laten zien dat we op het gebied
van relevante, actuele thema’s een aardig
steentje bijdragen, dat we én ambitieus zijn
én dingen voor elkaar weten te krijgen. Door
samenwerking met relevante partijen kunnen
we nationaal én international Nederland
beter op de kaart zetten. En dat past heel
goed bij het doel van KNW om te komen tot
kennisuitwisseling en vooraan te staan bij
ontwikkelingen en innovaties.”
Verwachten jullie hier meer leden uit te halen?
“De beurzen en congressen versterken elkaar
en dat biedt KNW de gelegenheid om te laten
zien waar het voor staat. Natuurlijk hoop je
dat als onze congressen tijdens de IWW
succesvol zijn, het aantrekkelijker wordt om je
bij KNW aan te sluiten. Naarmate je netwerk
groter en sterker is, kun je meer voor de
branche betekenen.”
Aanzwengelend effect
“We proberen het aantal deelnemers te
verhogen, maar ook de kwaliteit van de
deelnemers én de inhoudelijke kwaliteit van
de IWW. We mikken op ten minste honderd
deelnemers per congres. Het zou mooi zijn als
we meer bezoekers binnenhalen dan in
voorgaande jaren. Maar ook nu al hebben we
indicaties dat het een succes wordt. Weet je
dat er voor de Young Scientists workshop 160
inschrijvingen voor bijdragen zijn binnengekomen?”
“Andere initiatieven haken nu ook aan. Zo zal
in de IWW-week het tweede Deltacongres
plaatsvinden. En er komt een aantal
EU-commissies naar Amsterdam. Het
aanzwengelende effect van de congressen is
dus evident: als je aanhaakt bij bestaande
evenementen en je creëert daarmee
meerwaarde, dan is dat voor anderen ook
weer aantrekkelijk om erop in te springen. En
dan laat je je als Nederland goed zien.
We mogen er best trots op zijn dat KNW een
Ver.nieuws_column plat initiaal
ver.nieuws_column plat
ver.nieuws_column auteur
Monique Bekkenutte
zo actieve bijdrage levert aan een spraakmakend
internationaal evenement. Wat ons
betreft is dit het begin van een traditie.”
Alle informatie over de International Water Week is
te vinden op www.internationalwaterweek.com.
De inhoud van alle KNW-congressen wordt digitaal
vastgelegd; congresbezoekers krijgen die data mee
naar huis.
Programma
KNW verzorgt de volgende conferenties en
evenementen tijdens de International Water
Week: een jongerenprogramma, de
fitterijwedstrijden, de congressen:
‘ Water related transition of sustainable
energy (31 oktober en 1 november),
‘ Watercities in transition’ (1 en 2 november),
‘ Water & innovation: water technology
(3 en 4 november),
‘ Water Operator Partnerships
(3 en 4 november),
i internationale conferentie over benchmarking
(3 en 4 november).
H 2O / 18 - 2011
17

waternetwerken
WATERCOLUMN Water gaat digitale weg op
ver.nieuws_column Informatietechnologie (IT) wordt steeds kop
belangrijker voor de watersector. Meer dan
Ver.nieuws_column ooit ligt de nadruk op doelmatigheid,
plat initiaal
bezuinigingen en slimme investeringen.
Actuele, nauwkeurige informatie is van groot
belang en meten, modellen en informatie-
ver.nieuws_column systemen vormen daarbij plat essentiële
hulpmiddelen. Dit thema staat dan ook
ver.nieuws_column centraal op het najaarscongres auteur ‘Water wordt
digitaal!’, dat op 24 november plaatsvindt in
Burgers’ Zoo in Arnhem. Volgens Fons Nelen,
directeur van Nelen & Schuurmans,
bestuurslid van KNW en lid van het organisatiecomité
van het najaarscongres, zal
informatietechnologie onmisbaar zijn voor de
watersector van de toekomst.
De houding ten opzichte van meten is de
afgelopen 10 tot 15 jaar veranderd, aldus
Nelen. “Destijds werd meten gezien als duur
en complex en werd er vooral vanuit
theoretische modellen gedacht. Nu willen we
alles zo precies en nauwkeurig mogelijk
weten, zodat we in deze tijden van bezuinigingen
en economische crisis doelmatiger
kunnen werken en slimmer kunnen
investeren. Technisch gezien is al veel
mogelijk en zijn er allerlei ontwikkelingen
gaande. Het is nu van belang dat we die gaan
toepassen in de watersector.”
Samenwerken vormt daarbij een belangrijk
punt. “Deze ontwikkelingen gelden voor de
gehele watersector; iedereen krijgt er in meer
of mindere mate mee te maken. Dat geldt
zowel voor de bestuurders en managers die
betrouwbare informatie nodig hebben voor
het nemen van juiste beslissingen als voor
medewerkers die actuele gegevens uit het
veld nodig hebben. Om daadwerkelijk tot
18 H 2O / 18 - 2011
een doelmatige
waterketen te komen,
moeten we meer
informatie uitwisselen.
Het is onmogelijk
juiste beslissingen te
nemen als je niet weet
wat jouw besluiten
voor invloed hebben
op het ontvangende
systeem. We moeten
over grenzen heen
kijken en de samenwerking
actief
opzoeken, niet alleen
in de watersector maar
ook daarbuiten.”
Het is dan ook niet
toevallig dat tijdens
het congres aandacht
geschonken wordt aan
ontwikkelingen in
andere sectoren.
“De belangrijkste
spreker is Edwin
Adriaanse van
TomTom. Iedereen is
inmiddels gewend aan Fons Nelen
zo’n kastje in de auto,
aan actuele en snelle informatie die altijd en
overal beschikbaar is. Deze vanzelfsprekendheid
zouden we ook in de watersector
moeten nastreven. Waarom hebben wij dat
nog niet? De techniek is beschikbaar. In de
watersector hebben we soms de neiging wat
behoudend te zijn bij het nemen van
beslissingen, maar dat werkt niet meer. Kijken
naar wat andere sectoren doen kan erg
Risico-aansprakelijkheid voor opstallen in
waterrecht
Naar aanleiding van het arrest van de Hoge Raad inzake de dijkverschuiving in Wilnis houdt
KNW op donderdag 29 september samen met het Instituut voor Bouwrecht de studiemiddag
‘Risico-aansprakelijkheid voor opstallen in het waterrecht’.
Op 17 december 2010 besliste de Hoge Raad dat een veendijk een opstal is en dat op de
bezitter van een dijk een risico-aansprakelijkheid rust indien de dijk vanwege een gebrek
schade veroorzaakt. Dit was het geval bij een veendijk in Wilnis die na een periode van
langdurige droogte in de nacht van 25 op 26 augustus 2003 verschoof, waarna 230.000
kubieke meter water een woonwijk instroomde. Het arrest roept vele vragen op en kan grote
consequenties hebben voor het waterveiligheidsbeleid in Nederland. Op deze middag worden
door deskundige sprekers niet alleen de juridische vragen behandeld maar wordt ook inzicht
gegeven in de mogelijke technische, beleidsmatige en bestuurlijke consequenties van het
arrest.
Het programma begint om 13.00 uur met de opening door dagvoorzitter Marleen van Rijswick.
De heer Kok spreekt om 13.40 uur over het verweer dat werd gevoerd in de zaak Wilnis. Er
wordt inzicht gegeven in innovatieve ontwikkelingen als klimaatdijken, waarna Martijn
Scheltema zich over de casus Wilnis afvraagt wat er nu precies aan de hand was. Na de pauze
spreekt Bruno van Ravels over risico-aansprakelijkheid voor opstallen als dijken, riolering,
bodemenergiesystemen, etc. en de vergelijking met de risico-aansprakelijkheid voor wegen,
kabels en leidingen. Tot slot vertelt Sybe Schaap over de beleidsmatige en bestuurlijke
consequenties van het arrest. Hierbij wordt aandacht besteed aan de gevolgen voor de
waterbeheerders en wordt ingegaan op de vraag of het arrest een rem zet op nieuwe
ontwikkelingen als klimaatdijken en de ontwikkeling van monitoringssystemen.
De middag eindigt rond 16.45 uur. Locatie: Raadzaal Universiteit Utrecht.
verfrissend zijn en kan ons helpen om verder
te komen. Alles wat we met water doen zal
steeds meer via de digitale weg tot ons komen.
Hoog tijd dus om daarop in te springen.”
De kwaliteit van
oppervlaktewater in de
bestaande stad
Op 29 september verzorgt KNW een
bijeenkomst over de kwaliteit van het
oppervlaktewater in de bestaande stad. In
Nederland vindt momenteel in meer wijken
herstructurering plaats dan dat nieuwe
wijken ontwikkeld worden. Dat biedt de
mogelijkheid om eventuele problemen in het
bestaande watersysteem aan te pakken. De
bijeenkomst is onder meer bedoeld om de
dialoog tussen gemeentelijke stedenbouwkundigen,
landschapsarchitecten, groenbeheerders,
etc. en de hydrologen van het
waterschap een impuls te geven. Daarnaast
zal aandacht worden besteed aan de
beleving van de burger.
Geïnteresseerden worden om 13.00 uur
verwacht in het Waterschapshuis aan het
Stationsplein 89 in Amersfoort. Daar heeft
Jeroen Langeveld (TU Delft) het openingswoord,
waana Erwin Rebergen (gemeente
Utrecht) zal praten over de wijkwaterplannen
van Utrecht en Martine Beuken (gemeente
Den Bosch) over het Waterstructuurplan van
Den Bosch. Na de pauze volgen parallelsessies
over kwaliteitsbeelden voor stedelijk
water, vissen in de stad, het project Kallisto
en waterkwaliteitsindicatoren. Om 16.30 uur
is het tijd voor de borrel.

Tien jaar opleiding HTAZ
De opleiding Hogere Techniek Afvalwaterzuivering
(HTAZ) van Stichting Wateropleidingen
bestaat tien jaar. Het is één van haar parels.
Destijds vanaf een leeg vel papier helemaal
cumulatief opgebouwd, is HTAZ uitgegroeid
tot een volwaardige en toonaangevende
opleiding waarmee al bijna 300 afvalwater-
en procestechnologen hun voordeel hebben
kunnen doen.
Agnes Maenhout
“Het was een goede zet toen wij tien jaar
geleden de noodzaak van een dergelijke
opleiding inzagen”, constateert directeur
Wateropleidingen Agnes Maenhout. “We
beschikten toen alleen over de afvalwateropleidingen
TAZ op vmbo+- en UTAZ op
mbo+-niveau. De ontwikkelingen binnen de
afvalwaterzuiveringswereld hebben
sindsdien een grote vlucht genomen en daar
paste een hbo+-opleiding goed bij. Omdat
onze docenten, van wie een aantal al bij de
opbouw van de opleiding was betrokken,
direct vanuit de praktijk hun kennis op de
cursisten overbrengen, zijn we voortdurend
in staat geweest alle nieuwe ontwikkelingen
rechtstreeks in deze opleiding mee te nemen.”
Het totale opleidingspakket (TAZ, UTAZ,
HTAZ) geldt volgens Maenhout als ‘de
ruggengraat’ voor de hele afvalwaterzuiveringsbranche.
De opleidingen zijn inmiddels
zover doorontwikkeld en geactualiseerd dat
alle aspecten op het gebied van ontwerp,
beheer, systeemkeuze, programma van eisen,
hoe te dimensioneren, etc. aan de orde
komen. TAZ en UTAZ zijn gericht op het
zuiveringsproces; bij HTAZ moet het
zuiveringsproces al bekend of snel eigen te
maken zijn. De opleidingen kenmerken zich
doordat alle aspecten van optimalisatie en
procesmanagement aan bod komen.
“In oktober gaan we HTAZ als pilot opzetten.
Het leerproces dat we al kennen, gaan we
koppelen aan allerlei mogelijkheden die de
informatie- en communicatietechnologie ons
biedt. Met deze digitale wateropleidingen
kunnen we nog beter inspelen op
toekomstige ontwikkelingen.”
Maenhout wijst er nadrukkelijk op dat deze
nieuwe manier het leren makkelijker en
aantrekkelijker maakt voor de deelnemers. De
interactie tussen cursisten en docenten blijft
hoog in het vaandel staan. “De uitwisseling
van ervaring en expertise tussen beide
partijen vormt wat ons betreft nog steeds de
onmisbare kern die onze opleidingen
karakteriseert.”
Jan Willem Mulder, jarenlang bij diverse
waterschappen werkzaam geweest en van
begin af aan bij de opleiding betrokken,
doceert op het gebied van systeemkeuze en
ontwerp van afvalwaterzuiveringsinstallaties.
Volgens hem kunnen de cursisten kennis
nemen van de hele cyclus rond het zuiveringsproces.
“De opleiding geeft niet alleen
verdieping maar vooral ook verbreding.”
Volgens Mulder is het de laatste jaren vooral
de veranderende regelgeving geweest die de
inhoud van het vak en daarmee ook het
lesmateriaal beïnvloedde. “Neem bijvoorbeeld
de strengere effluenteisen uit de
Kaderrichtlijn Water. Maar ook het streven
naar zo laag mogelijke bedrijfskosten,
minimalisatie van het energieverbruik en een
zo hoog mogelijk zuiveringsrendement
maken dat het lesmateriaal steeds weer aan
de nieuwste ontwikkelingen is aangepast.”
Ook de praktijkkennis die Mulder over
waterzuivering en het produceren van water
voor industriële processen opdoet bij Evides
Industriewater, kan hij goed gebruiken voor
de opleiding en alle nieuwe ontwikkelingen
die op de watersector afkomen. Mulder
benadrukt dat HTAZ zeker geen kennismakingsopleiding
is, maar op hbo+-niveau
wordt gegeven. “Het lijkt er soms op dat er
wat te gemakkelijk over wordt gedacht. Enige
affiniteit met het vakgebied is noodzakelijk.
Er wordt veel analytisch vermogen of
vaardigheid verlangd en veel zelfstudie.”
Kees Bodegom, sinds 1,5 jaar teamleider
afvalwaterzuivering bij het Hoogheemraadschap
van Rijnland en daarvoor 15 jaar
werkzaam bij Akzo Nobel, heeft als
‘zij-instromer’ de HTAZ onlangs met succes
afgerond. “Deze opleiding heeft mij een
compleet beeld gegeven van wat er allemaal
waternetwerken
WATERCOLUMN
ver.nieuws_column kop
Ver.nieuws_column plat initiaal
ver.nieuws_column plat
ver.nieuws_column auteur
Kees Bodegom
bij de afvalwaterzuivering in Nederland komt
kijken. Een heel integraal opgezette training
die mij nu in staat stelt met elke discipline en
mensen die hier al 30 jaar werken, te kunnen
communiceren. Wat mij vooral opviel was dat
mijn mede-cursisten stuk voor stuk zeer
gemotiveerd waren en de docenten, zeker op
technisch vlak, zeer goed op de hoogte
waren van alle ontwikkelingen binnen de
branche tot op de dag van vandaag.”
“Wat ik mis in de opleiding is het aspect van
leidinggeven in een veranderende wereld die
ook binnen de afvalwaterzuivering zijn
intrede heeft gedaan. Ik doel daarbij op de
overgang naar procesgerichte organisaties.
Dat vergt een heel andere manier van
denken. Daar zou binnen de opleiding zeker
ruimte voor moeten worden vrijgemaakt.”
Bodegom blijkt zelf ook zeer gemotiveerd en
enthousiast te zijn zowel wat zijn vakgebied
betreft als zijn betrokkenheid bij de opzet van
HTAZ. De suggesties die hij heeft gedaan om
de opleiding nog verder te perfectioneren,
hebben er inmiddels toe geleid dat hij
gevraagd is toe te treden tot de commissie
die de inhoud van de HTAZ-opleiding
bewaakt.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met
opleidingscoördinator Petra Barte: 06 20 30 20 78.
H 2O / 18 - 2011
19

waternetwerken
WATERCOLUMN
ver.nieuws_column In elke editie van H2O bekijkt kop
Waternetwerk de waterbranche vanuit een
Ver.nieuws_column
eigen invalshoek. In deze
plat
column
initiaal
meten we
afwisselend het waterpeil aan de hand van
inzichten van jongeren, vrouwen en
internationale waterdeskundigen.
ver.nieuws_column plat
ver.nieuws_column auteur
20 H 2O / 18 - 2011
Waterpeil
Verandering vraagt
politiek leiderschap
technische oplossingen voor
waterproblemen zijn er”, zei prins “De
Willem-Alexander tijdens Wereld
Water Dag in Kaapstad. Dat is dus het probleem
niet. Om waterproblemen écht op te lossen, is
politiek leiderschap nodig. “En dat ontbreekt nu
net”, is wat UN Habitat’s directeur Joan Clos ook
tijdens de Stockholm World Water Week eind
augustus bleef vaststellen. Wat is er nodig om
politiek leiderschap in de watersector op gang te
helpen?
De huidige aanpak faalt omdat er een tekort aan
actie is, de oplossingen niet blijken te kloppen of
niet worden gedragen door de lokale bevolking,
en de mondiale bevolkingsgroei de
verbeteringen tenietdoet. Aan de mondiale
bevolkingsgroei kan de watersector niets doen,
aan het tekort aan actie en het overschot aan
niet-werkende actie wél.
In Stockholm zag ik een stand van een Indische
man met foto’s van meisjes die hun bekers
vullen met water dat lekt uit waterpijpen en
rijen mensen met een jerrycan bij de pomp. Met
de foto’s wilde de Indiër mensen herinneren
waar ons werk echt om zou moeten draaien: om
de kinderen en gemeenschappen waar armoede
heerst en waterproblemen de ontwikkeling
beperken. “These technical people should know
what it is really about.”
Tijdens internationale conferenties worden met
name wetenschappelijke en technische
oplossingen aangedragen, nauwelijks politieke.
maar vraagt een werkende oplossing juist niet
steun van belanghebbenden en gepassioneerde
leiders? De werkelijkheid is anders. “We zitten
met politici opgescheept die zich weinig bewust
zijn van waterproblemen” zei een lokale politicus
in Mali. Politici doordringen van het belang van
water helpt, zei hij. Op conferenties misschien
door meer ontmoetingen met aandeelhouders.
En misschien.. dat meer vakmensen uit de
watersector gepassioneerde politici gaan
worden?
Dirk Janssen (VN-jongerenvertegenwoordiger
en
parttime adviseur bij de
Unie van Waterschappen).
Ging namens KNW naar
Stockholm World Water Week.
Wat kunnen we van de gas- en elektriciteitsector
leren over assetmanagement?
Op donderdag 6 oktober verzorgt de
themagroep Assetmanagement een Onder
Weg Naar Huis-bijeenkomst over ervaringen
met assetmanagement in de water-, gas- en
elektriciteitssector. Behalve kennisuitwisseling
vormt ook netwerken met mensen uit
de gas- en elektriciteitsector een belangrijk
doel.
Binnen de watersector wordt de laatste jaren
regelmatig hardop nagedacht over
toepassing en verbetering van assetmanagement.
De gas- en elektriciteitsector is
daar al langer mee bezig. Het ligt voor de
hand om te willen leren van de kennis en
ervaringen die daar zijn opgedaan. “Het is
voor de watersector van belang om over de
eigen sector heen te kijken om leerzame
ervaringen op te doen”, zegt Erik van den
Brink, die vanuit de themagroep betrokken is
bij de organisatie van de middag. In het
dagelijks leven werkt hij bij Kiwa Gas
Technology, waar hij dagelijks contacten
heeft met mensen uit de gas- en elektriciteitswereld.
“De lijn was snel gelegd om een
dergelijke bijeenkomst te organiseren. De
themagroep Assetmanagement ziet zichzelf
voornamelijk als een kennisuitwisselingsplatform
met open oog voor wat buiten de
watersector gebeurt.”
Op de bijeenkomst vertellen twee
net-beheerders (Cogas en DELTA) over de
ervaringen die zij hebben met assetmanagement.
“De bijeenkomst is met name
Erik van den Brink
bedoeld voor mensen die beheer en
onderhoud van bedrijfsmiddelen in hun
takenpakket hebben en die betrokken zijn bij
assetmanagement. Het gaat dan niet alleen
om ondergrondse infrastructuur zoals
leidingen en kabels, maar ook ook om
installaties en infrastructuren die door
bijvoorbeeld waterschappen worden
beheerd. De bijeenkomst is voor iedereen
interessant die met afwegingen over
bedrijfsmiddelen in de gehele waterketen te
maken heeft of krijgt. Bijvoorbeeld
afwegingen als: wat als ik niks doe,
onderhoud uitstel of meer samenwerk met
een partner en activiteiten uitbesteed?”
Rondleiding
Voorafgaand aan de bijeenkomst biedt Kiwa
de gelegenheid om deel te nemen aan een
rondleiding door twee onderzoekslaboratoria
waar leidingmaterialen worden beproefd. Na
de presentaties is vanzelfsprekend
gelegenheid voor discussie, maar ook om te
netwerken. Erik van den Brink: “Dat
netwerken vinden wij belangrijk om
assetmanagement binnen de watersector
vooruit te helpen. Het is niet alleen van
belang voor bestaande en nieuwe contacten,
maar vooral ook om contacten te leggen
buiten de eigen sector. Daarom zorgen we er
ook voor dat er voldoende betrokkenen uit
de gas- en elektriciteitsector aanwezig zijn.”
De bijeenkomst vindt plaats bij Kiwa in Apeldoorn;
aanmelding is mogelijk via de website van KNW.

“Water als drager voor samenwerking”
Passies, ambities, ontwikkelingen - wat drijft een waterprofessional? Koninklijk Nederlands
Waternetwerk portretteert in iedere editie één van zijn leden. Deze keer: Frank van der Heijden
(56), hoofd adviesgroep Stedelijk Water bij Arcadis.
Frank van der Heijden
“Ik ben al lid van KNW sinds ik in de watersector werk, dat is nu zo’n 19 jaar. Ik werkte daarvoor
in het onderwijs en ben via-via in het stedelijk waterbeheer terechtgekomen. Inmiddels ben ik
hoofd van de adviesgroep Stedelijk Water bij Arcadis. Daar waar het water stedelijke functies
beïnvloedt en omgekeerd, dat rekenen wij tot ons aandachtsgebied. Naast mijn leidinggevende
rol ben ik ook inhoudelijk met het vak bezig. Dat is ook nodig om binding te houden
met wat er speelt. Vooral de koppeling tussen beleid en praktijk is wat mij boeit. Zelf ben ik het
meest bezig geweest met het inpassen van duurzame watersystemen in nieuwe en te
renoveren stedelijke gebieden. Ik werk daarbij samen met stedenbouwkundigen. Dat was toen
nog nieuw maar inmiddels hebben zij meer begrip gekregen voor water. Sterker nog, men ziet
inmiddels in dat water een grote rol kan spelen bij de leefbaarheid in een stedelijk gebied. Ik
vind het leuk dat in mijn vak verschillende disciplines bij elkaar komen. Je hebt te maken met
vormgevers, technici, fi nanciën, projectontwikkelaar, de toekomstige markt, enzovoorts. “
“Wat ik in mijn werk nastreef, is om een goed, robuust en solide, duurzaam watersysteem te
bouwen dat in de omgeving past en er een bijdrage aan levert. Daar zijn meerdere partijen bij
betrokken. Een goede samenwerking hierbij kan veel winst opleveren. Ik zie in de praktijk
jammer genoeg veel plannen waar onnodige fouten worden gemaakt. Het kost veel minder
geld om een fout te voorkomen dan om achteraf te proberen die te herstellen. Hier is vaak nog
sprake van verkeerde zuinigheid. Teveel bezuinigen in het begin van het traject kan verderop
in het plan veel geld kosten. Een goede samenwerking zorgt voor bundeling van kennis bij
opdrachtgevers, waardoor zij betere besluiten kunnen nemen. Dat is in ieders belang.”
“Om hier een bijdrage aan te leveren, ben ik betrokken bij een themadag van KNW waar
samenwerking centraal staat, op 8 december aanstaande. Dan staat een andere benadering
van samenwerking centraal, namelijk vanuit dieren. Dieren werken op een basaler niveau
samen. Bij mensen gaat het vaak over structuren en organisaties, terwijl basale gevoelens als
met wie je graag samenwerkt en wie je vertrouwt, eerder bepalen of een samenwerking
succesvol is of niet. Primatoloog Jan van Hooff zal ons hier nuttige inzichten in kunnen geven.
Daarnaast kijken we naar wat samenwerking voor mensen betekent. Goede samenwerking
begint bij mensen, met vertrouwen in jezelf en in anderen. Het is nu actueler dan ooit om daar
winst uit te halen.”
waternetwerken
Agenda WATERCOLUMN
Op ver.nieuws_column 29 september houdt KNW samen kop met
het Instituut voor Bouwrecht de studiemiddag
Ver.nieuws_column ‘Risico-aansprakelijkheid plat initiaal voor
opstallen in het waterrecht’ naar aanleiding
van het arrest van de Hoge Raad inzake de
dijkverschuiving in Wilnis. Tijdens deze
middag ver.nieuws_column worden niet plat alleen de juridische
vragen behandeld, maar wordt ook inzicht
gegeven ver.nieuws_column in de mogelijke auteur technische,
beleidsmatige en bestuurlijke consequenties
van het arrest. Locatie: Raadzaal Universiteit
Utrecht, Achter Sint Pieter 200. Aanvang:
13.00 uur.
KNW en de Stichting Kennisuitwisseling
Industriële Watertechnologie (SKIW)
verzorgen op 6 oktober bij Tata Steel in
IJmuiden de themadag ‘Praktijkcases van
behandeling van industrieel afvalwater’.
Op 6 oktober houdt de themagroep
Assetmanagement een Onder Weg Naar
Huis-bijeenkomst over ervaringen met
assetmanagement op het gebied van water,
gas en electriciteit. Locatie: Kiwa Gas
Technology, Wilmersdorf 50 in Apeldoorn.
Aanvang: 16.30 uur.
Op 6 oktober is er een inspiratiedag over
zelfvoorzienendheid in zoet water. Zelfvoorzienendheid
staat hoog op de agenda bij het
Deltaprogramma, is een speerpunt van het
STOWA-kennisprogramma Deltaproof én een
belangrijk thema binnen ‘Kennis voor
Klimaat’. Het is een thema dat zowel voor
waterschappen als drinkwaterbedrijven
interessant kan zijn.
Op 24 november vindt het KNW-najaarscongres
plaats in Burgers’ Zoo in Arnhem.
‘Water wordt digitaal!’ gaat over IT-trends in
de watersector. Belangrijkste spreker is de
CTO van Tom Tom: Edwin Adriaansen. Aan de
orde komen trends in vergaren, modelleren,
sturen en integreren van data. In workshops
wordt verder gepraat over de betekenis van
IT voor de ambities van de waterorganisaties.
Het congres wordt voorafgegaan door de
algemene ledenvergadering.
Colofon
Waternetwerken
Redactie
Monique Bekkenutte
Anne de Boer
Martine Bruynooge
Antal Giesbers
Jaap van Peperstraten
Contact
Koninklijk Nederlands Waternetwerk
Binckhorstlaan 36 (M417)
2516 BE Den Haag
(070) 322 27 65
06 31 67 86 68
e-mail: info@waternetwerk.nl
H 2O / 18 - 2011
21

“Water als drager voor samenwerking”
Passies, ambities, ontwikkelingen - wat drijft een waterprofessional? Koninklijk Nederlands
Waternetwerk portretteert in iedere editie één van zijn leden. Deze keer: Frank van der Heijden
(56), hoofd adviesgroep Stedelijk Water bij Arcadis.
Frank van der Heijden
“Ik ben al lid van KNW sinds ik in de watersector werk, dat is nu zo’n 19 jaar. Ik werkte daarvoor
in het onderwijs en ben via-via in het stedelijk waterbeheer terechtgekomen. Inmiddels ben ik
hoofd van de adviesgroep Stedelijk Water bij Arcadis. Daar waar het water stedelijke functies
beïnvloedt en omgekeerd, dat rekenen wij tot ons aandachtsgebied. Naast mijn leidinggevende
rol ben ik ook inhoudelijk met het vak bezig. Dat is ook nodig om binding te houden
met wat er speelt. Vooral de koppeling tussen beleid en praktijk is wat mij boeit. Zelf ben ik het
meest bezig geweest met het inpassen van duurzame watersystemen in nieuwe en te
renoveren stedelijke gebieden. Ik werk daarbij samen met stedenbouwkundigen. Dat was toen
nog nieuw maar inmiddels hebben zij meer begrip gekregen voor water. Sterker nog, men ziet
inmiddels in dat water een grote rol kan spelen bij de leefbaarheid in een stedelijk gebied. Ik
vind het leuk dat in mijn vak verschillende disciplines bij elkaar komen. Je hebt te maken met
vormgevers, technici, fi nanciën, projectontwikkelaar, de toekomstige markt, enzovoorts. “
“Wat ik in mijn werk nastreef, is om een goed, robuust en solide, duurzaam watersysteem te
bouwen dat in de omgeving past en er een bijdrage aan levert. Daar zijn meerdere partijen bij
betrokken. Een goede samenwerking hierbij kan veel winst opleveren. Ik zie in de praktijk
jammer genoeg veel plannen waar onnodige fouten worden gemaakt. Het kost veel minder
geld om een fout te voorkomen dan om achteraf te proberen die te herstellen. Hier is vaak nog
sprake van verkeerde zuinigheid. Teveel bezuinigen in het begin van het traject kan verderop
in het plan veel geld kosten. Een goede samenwerking zorgt voor bundeling van kennis bij
opdrachtgevers, waardoor zij betere besluiten kunnen nemen. Dat is in ieders belang.”
“Om hier een bijdrage aan te leveren, ben ik betrokken bij een themadag van KNW waar
samenwerking centraal staat, op 8 december aanstaande. Dan staat een andere benadering
van samenwerking centraal, namelijk vanuit dieren. Dieren werken op een basaler niveau
samen. Bij mensen gaat het vaak over structuren en organisaties, terwijl basale gevoelens als
met wie je graag samenwerkt en wie je vertrouwt, eerder bepalen of een samenwerking
succesvol is of niet. Primatoloog Jan van Hooff zal ons hier nuttige inzichten in kunnen geven.
Daarnaast kijken we naar wat samenwerking voor mensen betekent. Goede samenwerking
begint bij mensen, met vertrouwen in jezelf en in anderen. Het is nu actueler dan ooit om daar
winst uit te halen.”
waternetwerken
Agenda WATERCOLUMN
Op ver.nieuws_column 29 september houdt KNW samen kop met
het Instituut voor Bouwrecht de studiemiddag
Ver.nieuws_column ‘Risico-aansprakelijkheid plat initiaal voor
opstallen in het waterrecht’ naar aanleiding
van het arrest van de Hoge Raad inzake de
dijkverschuiving in Wilnis. Tijdens deze
middag ver.nieuws_column worden niet plat alleen de juridische
vragen behandeld, maar wordt ook inzicht
gegeven ver.nieuws_column in de mogelijke auteur technische,
beleidsmatige en bestuurlijke consequenties
van het arrest. Locatie: Raadzaal Universiteit
Utrecht, Achter Sint Pieter 200. Aanvang:
13.00 uur.
KNW en de Stichting Kennisuitwisseling
Industriële Watertechnologie (SKIW)
verzorgen op 6 oktober bij Tata Steel in
IJmuiden de themadag ‘Praktijkcases van
behandeling van industrieel afvalwater’.
Op 6 oktober houdt de themagroep
Assetmanagement een Onder Weg Naar
Huis-bijeenkomst over ervaringen met
assetmanagement op het gebied van water,
gas en electriciteit. Locatie: Kiwa Gas
Technology, Wilmersdorf 50 in Apeldoorn.
Aanvang: 16.30 uur.
Op 6 oktober is er een inspiratiedag over
zelfvoorzienendheid in zoet water. Zelfvoorzienendheid
staat hoog op de agenda bij het
Deltaprogramma, is een speerpunt van het
STOWA-kennisprogramma Deltaproof én een
belangrijk thema binnen ‘Kennis voor
Klimaat’. Het is een thema dat zowel voor
waterschappen als drinkwaterbedrijven
interessant kan zijn.
Op 24 november vindt het KNW-najaarscongres
plaats in Burgers’ Zoo in Arnhem.
‘Water wordt digitaal!’ gaat over IT-trends in
de watersector. Belangrijkste spreker is de
CTO van Tom Tom: Edwin Adriaansen. Aan de
orde komen trends in vergaren, modelleren,
sturen en integreren van data. In workshops
wordt verder gepraat over de betekenis van
IT voor de ambities van de waterorganisaties.
Het congres wordt voorafgegaan door de
algemene ledenvergadering.
Colofon
Waternetwerken
Redactie
Monique Bekkenutte
Anne de Boer
Martine Bruynooge
Antal Giesbers
Jaap van Peperstraten
Contact
Koninklijk Nederlands Waternetwerk
Binckhorstlaan 36 (M417)
2516 BE Den Haag
(070) 322 27 65
06 31 67 86 68
e-mail: info@waternetwerk.nl
H 2O / 18 - 2011
21

Claudia Brauer, Wageningen Universiteit
Ryan Teuling, Wageningen Universiteit
Aart Overeem, Wageningen Universiteit, thans KNMI
Remko Uijlenhoet, Wageningen Universiteit
platform
Extreme regenval en overstromingen
in het stroomgebied
van de Hupselse Beek
Op 26 en 27 augustus 2010 werd het stroomgebied van de Hupselse Beek
getroff en door extreme neerslag: 160 mm in 24 uur (herhalingstijd: meer dan
1.000 jaar). Hierdoor steeg de afvoer in 22 uur van vier naar 5.000 liter per
seconde. Door deze stortvloed in detail te onderzoeken, is meer inzicht ontstaan
in de werking van stroomgebieden tijdens extreme situaties. Deze informatie
kan gebruikt worden om modellen en hoogwatervoorspellingen te verbeteren.
Een serie zware buien zorgde op
26 en 27 augustus 2010 in het
oosten van Nederland en het
aangrenzende deel van Duitsland voor
veel regen en overstromingen. De kern van
de neerslag trok precies over het stroomgebied
van de Hupselse Beek, een gebied
dat wetenschappers van de universiteit van
Wageningen sinds de jaren ‘60 gebruiken
voor experimenteel onderzoek. Dit was
een unieke mogelijkheid om de werking
van het stroomgebied tijdens een extreme
situatie te onderzoeken. Met een uitgebreide
verzameling meteorologische en hydrologische
gegevens zijn alle onderdelen van
het neerslag-afvoerproces ontleed.
Het doel van het onderzoek was te begrijpen
hoe zulke overstromingen ontstaan en of er
processen zijn die tijdens normale omstandigheden
geen rol spelen maar in extreme
condities wel. Met deze kennis kunnen
neerslag-afvoermodellen, monitoringsnetwerken
en hoogwatervoorspellingen
verbeterd worden.
Het stroomgebied van de Hupselse Beek
ligt in de Achterhoek, tussen Eibergen en
Groenlo. De oppervlakte van het stroom-
gebied bedraagt 6,5 km 2
, de hoogte varieert
van 22 tot 35 m +NAP en het gemiddelde
hellingspercentage is 0,8. De bodem bestaat
uit 0,2 tot tien meter lemig zand op een
afsluitende kleilaag. Het landgebruik is
voornamelijk gras. In de helft van de percelen
zijn drainagebuizen geplaatst. De beek is
volledig gekanaliseerd, maar delen zijn weer
meanderend gemaakt. Op verschillende
plaatsen stroomt de beek door duikers.
Het KNMI heeft de neerslag gemeten met een
automatische regenmeter in het stroomgebied
(10-minutenwaarden), handregenmeters
in de omgeving (dagwaarden) en
de weerradars van De Bilt en Den Helder
(5-minutenwaarden). De twee in dit artikel
gepresenteerde grondwaterreeksen zijn
gemeten met drukopnemers in twee
peilbuizen in een intensief bemeten veld
(15-minutenwaarden). Eén peilbuis staat op
een lokale verhoging in het veld en de andere
in een kuil (ongeveer 50 cm hoogteverschil).
Ook is in dit veld bodemvocht gemeten op
40 cm diepte (15-minutenwaarden).
Waterschap Rijn en IJssel beheert een
overlaat waarmee de afvoer uit het stroomgebied
is gemeten. Een uitgebreide analyse
toonde aan dat de afvoer relatief nauwkeurig
is gemeten, met een maximale overschatting
van tien procent 1) . Vijf veldbezoeken
verschaften kwalitatieve informatie over
Afb. 1: Regensommen gemeten met radar en regenmeters tussen 26 augustus 10:00 uur en 27 augustus 10:00 uur.
H 2O / 18 - 2011
23

oppervlakte-afvoer, plasvorming, overstromingen
en de toestand van stuwen en
duikers.
Regen
Op 26 augustus 2010 regende het in De Bilt
18 uur lang bijna continu. Doordat de buien
zich langs een lijn verplaatsten, werden
lokaal hoge neerslagsommen bereikt. De
regen bestond uit langdurige stratiforme
neerslag van lage intensiteit in combinatie
24 H 2O / 18 - 2011
met convectieve buien met een hogere
intensiteit.
Afbeelding 1 geeft de neerslagsommen weer
van 26 augustus 10:00 uur tot 27 augustus
10:00 uur (lokale tijd), gemeten met radar en
handregenmeters. Locaties en meetwaarden
van de handregenmeters rondom de
Hupselse Beek zijn ook weergegeven. De
grootste neerslagsom gemeten met een
handregenmeter was in Lievelde (138 mm),
vier kilometer ten zuiden van de Hupselse
Beek. Deze extreem hoge hoeveelheid
regen behoort tot de hoogste gemeten in
Nederland sinds 1951. De twee grootste
neerslagsommen zijn respectievelijk 148 en
146 mm. De derde, vijfde en zevende plaats
worden ingenomen door waarnemingen
op 26/27 augustus 2010: Lievelde (138 mm),
Hupsel (131 mm) en Rekken (126 mm).
Op de locatie van de automatische
regenmeter heeft de radar (aangepast met
Afb. 2: Hydrologische respons van het stroomgebied van de Hupselse Beek. (a) Neerslag (uursommen) gemeten met de automatische regenmeter (aangevuld met radar),
(b) bodemvochtgehalte op 40 cm diepte, (c) grondwaterstand in twee peilbuizen, (d + e) afvoer op logaritmische en lineaire as. De grijze band duidt de periode met
neerslag aan. De Romeinse cijfers en grijze strepen geven momenten van veldbezoeken aan. De plattegrondjes tonen achtereenvolgens de locatie van de drie foto’s
ernaast, de locatie van de neerslag-, bodemvocht- en grondwatermetingen én de locatie van de afvoermetingen (zie ook de onderste drie foto's).

handregenmeters) een dagsom van 146
mm gemeten (10-10 uur). De maximale
24-uursom gemeten met de regenmeter
(aangevuld met de radar) bedraagt 160 mm
(6-6 uur). De totale regenval duurde van 26
augustus 4:00 uur tot 27 augustus 6:00 uur
en zorgde voor 163 mm.
Radarbeelden verschaffen ook informatie
over de uitgestrektheid van de neerslag.
De 24-uursom overschreed 100 mm in een
gebied van ongeveer 2100 km 2 , 120 mm in
740 km 2 en 140 mm in 170 km 2 . De schaal
van deze gebeurtenis is met stip de grootste
in de afgelopen elf jaar: in de op één na
grootste bui werd in een gebied van 450 km 2
meer dan 100 mm gemeten 2) .
Hydrologische respons
In veel stroomgebieden bestaat een
duidelijke relatie tussen de afvoer bij het
uitstroompunt en de totale hoeveelheid
water die is opgeslagen in het stroomgebied.
Water kan in een stroomgebied op
verschillende plaatsen worden opgeslagen:
als bodemvocht in de onverzadigde zone,
als grondwater in de verzadigde zone,
als plassen op het maaiveld of als oppervlaktewater.
De opeenvolgende vulling van
deze ‘reservoirs’ en de interactie ertussen
bepaalt de reactie van het stroomgebied
op de verandering in berging en, daarmee
samenhangend, op neerslag.
De reactie van het stroomgebied op deze
regenbui kan worden verdeeld in vier
fases, die gekoppeld zijn aan de genoemde
bergingsvormen. Door ruimtelijke variatie
in regenval, bodemeigenschappen en
topografie liepen deze fases op verschillende
plaatsen niet synchroon.
Fase I: Bodemvochtaanvulling
Aan het begin van de bui was de bovenlaag
van de grond relatief droog en werd alle
neerslag opgenomen in de onverzadigde
zone. Vóór de bui was het bodemvochtgehalte
23 procent (zie afbeelding 2). Pas
tien uur na het begin van de regenbui, na
meer dan 30 mm neerslag, raakte de bodem
verzadigd (45 procent). Een gebrek aan
doorlatendheid heeft ervoor gezorgd dat
de grondwaterstanden niet direct met het
bodemvochtgehalte mee stegen. Hierdoor
reageerde de afvoer aanvankelijk nauwelijks
op veranderingen in berging.
Fase II: Grondwaterstijging
De diepte en dynamiek van grondwaterstanden
worden bepaald door de afstand
tot open water, drains en microtopografie.
Voor de bui waren de grondwaterstanden in
de twee peilbuizen 90 (lokale depressie) en
115 cm (lokale verhoging) beneden maaiveld
(zie afbeelding 2). Het grondwater begon te
stijgen om 13:30 uur; 7,5 uur na het begin
van de bui en 4,5 uur na het begin van de
stijging van het bodemvochtgehalte. Om
19:30 uur, toen het grondwater 48 en 88 cm
diep stond, versnelde de stijging doordat de
onverzadigde zone verzadigd raakte. Extra
regen zorgde voor een versnelde verzadiging
van de bodem. Onder deze omstandigheden
was de specifieke berging klein: 0,06 (0,06
meter waterberging per meter grondwater-
stijging). Doordat grondwaterstanden de
grondwaterstroming naar beek en greppels
bepalen, was de afvoer in deze fase gevoelig
voor veranderingen in berging: de afvoer
steeg snel bij een geringe toename in
berging.
Fase III: Plasvorming en oppervlakte-afvoer
Rond 22:15 uur was de bodem bij de
peilbuis in de lokale depressie verzadigd
en ontstond een plas. Door de grotere
hoeveelheid beschikbare berging duurde
het tot 00:45 uur voordat ook de bodem
bij de lokale verhoging verzadigd was.
Op de lokale verhoging zijn geen plassen
ontstaan, doordat het water naar de lokale
depressies stroomde. Hierdoor vertoonde
de grondwaterstand in de lokale verhoging
meer dynamiek, terwijl het peil in de lokale
depressie meer dan zes dagen boven
maaiveld bleef, met een maximale plasdiepte
van elf cm.
Uit veel van de plassen is oppervlakte-afvoer
ontstaan. Tijdens ons veldbezoek op 27
augustus rond 15 uur stroomde nog op veel
plaatsen water over het maaiveld naar de
sloten. Toen plasvorming optrad, traden twee
mechanismen in werking met tegengesteld
effect op de afvoertoename. Ten eerste nam
de specifieke berging toe: een millimeter
neerslag zorgde voor een millimeter stijging
van de ‘grond’waterstand. Ten tweede werd,
toen de plassen met elkaar in verbinding
kwamen, oppervlakte-afvoer een belangrijk
afvoermechanisme. Hierdoor steeg de afvoer
platform
zeer snel bij een toename in de berging. Het
tijdstip waarop deze oppervlakte-afvoer
begon, bepaalde voor een groot deel de
afvoerpiek.
Fase IV: Oppervlaktewateropstuwing
Op verschillende plaatsen, voornamelijk in de
lager gelegen gebieden, heeft de afvoer de
ontwerpafvoer van de duikers overschreden,
waardoor bovenstrooms van de duikers
opstuwing en overstromingen ontstonden
(zie foto’s in afbeelding 2). Door oppervlaktewateropstuwing
werd het hoogteverschil
tussen de grondwaterstand en het oppervlaktewaterpeil
kleiner. Doordat de grondwaterstroming
gedreven werd door deze
peilgradiënt, nam de drainagesnelheid af.
Bovendien zorgde de oppervlaktewateropstuwing
voor een afvlakking van de
afvoerpiek, doordat de afvoer door duikers
slechts langzaam toenam bij toenemende
waterhoogte. In deze fase was de afvoer
dus nauwelijks meer gevoelig voor veranderingen
in de berging.
Afvoer
Deze processen hebben samen voor een
relatief langzame afvoerrespons gezorgd. De
afvoer begon zeven uur na het begin van de
bui te stijgen. Binnen 23 uur was de afvoer
van 4 l/s gestegen tot 5.000 l/s, binnen zeven
uur van 50 tot 4.500 l/s en binnen 5 uur van
420 naar 4.000 l/s.
Tussen 26 augustus en 7 september is 184
Afb. 3: Cumulatieve regenval (boven) en afvoer op lineaire (midden) en logaritmische schaal (onder) van de zes
hoogste afvoergolven sinds 1969.
H 2O / 18 - 2011
25

mm regen gevallen, waarvan 92 mm is
afgevoerd. De andere helft is opgeslagen in
de bodem (~70 mm) of verdampt (~20 tot
25 mm).
Analyse extreme waarden
Uit de beschrijving hiervoor blijkt dat
deze neerslag en afvoer extreem zijn. De
kans dat zo’n regenbui voorkomt op een
bepaalde plaats in Nederland is onderzocht
met een statistiek van extreme waarden
(GEV-verdeling) van de reeksen van twaalf
automatische regenmeters (samen 514 jaar
data) 3) . Een grove schatting van de herhalingstijd
van de maximale 24-uursom van 160
mm is ongeveer 6.000 jaar. De onzekerheid in
deze berekening is groot: voor een herhalingstijd
van 6000 jaar ligt het 95%-betrouwbaarheidsinterval
van de 24-uursom tussen
130 en 200 mm. Ondanks deze grote
onzekerheid is de herhalingstijd van deze bui
in elk geval groter dan 1.000 jaar. Natuurlijk
is de kans dat deze gebeurtenis ergens in
Nederland plaatsvindt, veel groter dan voor
een bepaalde (vaste) plaats.
We hebben ook een analyse van extreme
waarden toegepast op de afvoerpiek
(Gumbelverdeling). In de periode 1969-2009
was de hoogste afvoer 21 mm/d, corresponderend
met een herhalingstijd van 98 jaar.
Voor een herhalingstijd van 98 jaar is het
95%-betrouwbaarheidsinterval groot: 18 tot
25 mm/d. Hieruit blijkt dat het, zelfs in dit
goed bemeten stroomgebied, onmogelijk
is om de herhalingstijd van de piekafvoer
van 42 mm/d (bijna twee keer zo veel)
nauwkeurig te schatten.
Vergelijking met afvoerpieken in het
verleden
Laten we deze afvoerpiek en de initiële
condities eens in een historisch perspectief
26 H 2O / 18 - 2011
zetten. Uit de totale afvoerreeks (1969-2010)
is een gemiddelde afvoer berekend van 60
l/s. Eind augustus (20-31 aug.) bedraagt de
gemiddelde afvoer 16 l/s. Gedurende een
procent van de tijd wordt een afvoer van 170
l/s overschreden (eind augustus: 43 l/s).
Soms is er nauwelijks afvoer: eind augustus is
de afvoer gedurende tien procent van de tijd
lager dan 1,1 l/s. Op 25 augustus 2010 was
de afvoer 4,4 l/s, een afvoer die 81 procent
(45 procent in eind augustus) van de tijd
wordt overschreden. Een afvoer van 4,4 l/s is
dus laag, maar niet uitzonderlijk.
Sinds 1969 is de afvoer zes keer boven
de 1000 l/s gekomen (zie afbeelding 3).
Vergeleken met deze eerdere hoogwaters
was in 2010 de initiële afvoer 50 keer lager.
Deze lage initiële afvoer (en dito berging)
heeft ervoor gezorgd dat 3,6 keer meer
neerslag (dan deze eerdere gebeurtenissen)
tot slechts een 2,2 keer hogere afvoerpiek
heeft geleid. Het verschil in initiële afvoer is
goed zichtbaar in de onderste grafiek van
afbeelding 3. Deze laat ook zien dat de eerste
78 mm van de bui nodig waren om de afvoer
te laten stijgen tot het initiële niveau van de
andere piekafvoeren.
Slotopmerkingen
Twee bevindingen zijn in het bijzonder van
belang voor het waterbeheer en voor de
ontwikkeling van neerslag-afvoermodellen:
Door de relatief droge initiële condities
(in vergelijking met eerdere afvoerpieken)
kon veel water geborgen worden in de
bodem en zijn de overstromingen beperkt
gebleven. Als deze bui tijdens nattere
omstandigheden had plaatsgevonden
of in gebieden waar de berging sowieso
kleiner is (zoals de Randstad), waren de
overstromingen en schade veel groter
advertentie
geweest. Deze resultaten laten zien dat
informatie over de hydrologische staat
van een stroomgebied (bodemvocht-,
grondwater- en afvoergegevens) even
belangrijk kunnen zijn voor overstromingsvoorspellingen
als neerslagverwachtingen;
Duikers beïnvloeden het neerslag-afvoerproces
nauwelijks tijdens normale situaties,
maar kunnen een belangrijke rol spelen
bij zeer hoge afvoeren in laaglandstroomgebieden
zoals dat van de Hupselse Beek.
Hierdoor kunnen grondwatergradiënten
en afvoerpieken gereduceerd worden. Vaak
worden neerslag-afvoermodellen gemaakt
en gekalibreerd met minder extreme
neerslag- en afvoergegevens en vervolgens
gebruikt om piekafvoeren te voorspellen. In
dergelijke modellen wordt deze oppervlaktewateropstuwing
niet meegenomen en
als gevolg daarvan kunnen piekafvoeren
overschat worden. Implementatie van zulke
grondwater-oppervlaktewaterinteracties in
hydrologische modellen is onderwerp van
vervolgonderzoek.
Voor meer details van dit onderzoek verwijzen wij
naar ons artikel in het open access tijdschrift HESS 1)
(voor iedereen gratis toegankelijk).
LITERATUUR
1) Brauer C., A. Teuling, A. Overeem, Y. van der Velde,
P. Hazenberg, P. Warmerdam en R. Uijlenhoet (2011).
Anatomy of extraordinary rainfall and flash flood in
a Dutch lowland catchment, Hydrology and Earth
System Science 15, pag. 1991-2005.
2) Overeem A., A. Buishand, I. Holleman en
R. Uijlenhoet (2010). Extreme value modeling of
areal rainfall from weather radar. Water Resources
Research 46, W09514.
3) Overeem A., A. Buishand en I. Holleman (2008).
Rainfall depth-duration-frequency curves and
their uncertainties. Journal of Hydrology 348,
pag. 124-134.

Lideke Vergouwen, Grontmij
Barry Pieters, Grontmij
Bert Palsma, STOWA
platform
Geneesmiddelen in afvalwater:
aanpak bij zorginstellingen
of woonwijken?
Geneesmiddelen zijn ongewenst in oppervlaktewater vanuit het oogpunt van
ecologische waterkwaliteit en drinkwaterbereiding. Daarnaast veroorzaakt
de aanwezigheid van geneesmiddelen in het milieu maatschappelijke onrust.
Om te weten waar je zinvol zou kunnen ingrijpen in de waterketen, moet de
omvang van de bronnen bekend zijn. In het project ZORG zijn daarom in het
beheergebied van de waterschappen Vallei & Eem, Roer en Overmaas, Hunze
en Aa’s, Aa en Maas, Scheldestromen, Rivierenland, De Dommel en Brabantse
Delta metingen verricht naar geneesmiddelen in afvalwater van verschillende
typen zorginstellingen en woonwijken en van in- en effl uenten van rwzi’s.
Samen met de meetresultaten bij ziekenhuizen uit het eerder uitgevoerde
project Verg(h)ulde Pillen zijn kentallen afgeleid voor de emissies vanuit deze
verschillende bronnen. Die zijn te extrapoleren naar onbekende situaties. Het
blijkt dat de totaalvracht aan geneesmiddelen uit woonwijken vele malen
groter is dan die uit zorginstellingen, ondanks het feit dat mensen uit zorginstellingen
veel meer geneesmiddelen per persoon uitscheiden. Ook zijn er
duidelijke verschillen in de typen geneesmiddelen vanuit de bronnen.
Zowel humane als veterinaire
geneesmiddelen zijn al regelmatig
aangetoond in grond-, drink- en
oppervlaktewater. Waterschappen willen
graag emissies van geneesmiddelen naar
oppervlaktewater verminderen. Geneesmiddelen
zijn immers ongewenst in het
watersysteem. Daarnaast zijn er mogelijk
schadelijke gevolgen voor het aquatische
ecosysteem en kan de kwaliteit beïnvloed
worden van uit oppervlaktewater bereid
drinkwater. Om maatregelen te kunnen
nemen, is het nodig te weten wat de belangrijkste
bronnen van deze geneesmiddelen
zijn.
Geneesmiddelen komen na inname door
uitscheiding van feces en vooral urine in het
afvalwater terecht en bereiken zo via het
effl uent van rwzi’s het oppervlaktewater. In
het project Verg(h)ulde Pillen 1) is gemeten
wat de relatieve bijdrage van ziekenhuizen is
aan de vracht geneesmiddelen in het infl uent
van rwzi’s. De resultaten van dit project
waren voor STOWA en acht waterschappen
aanleiding om ook de bijdrage vanuit
zorginstellingen en woonwijken te inventariseren.
Het aantal bewoners van zorginstellingen
is namelijk vele malen groter dan het
aantal patiënten in ziekenhuizen. In 2009
is daarom gezamenlijk het project ZORG
opgestart. Begonnen is met een inventarisatie
van de inname van geneesmiddelen bij
verschillende typen zorginstellingen in een
bureaustudie 2),3) . Met behulp van uitscheidingsfactoren
uit literatuur zijn de concentraties
van verschillende geneesmiddelen in
het afvalwater berekend. In vervolg op deze
bureaustudie zijn daadwerkelijke metingen
verricht in het beheersgebied van de acht
deelnemende waterschappen. De deel-
resultaten zijn gerapporteerd in acht deelrapporten
4) . In een eindrapportage zijn alle
resultaten geïntegreerd 5 .
Kentallen emissies op basis van
metingen
Op basis van metingen van geneesmiddelen
in afvalwater van drie ziekenhuizen 1) ,
acht zorginstellingen van verschillende
typen en zeven woonwijken en van in- en
effl uenten van acht rwzi’s 5) , zijn kentallen
(gram/persoon/jaar) afgeleid voor emissie
van geneesmiddelen. Bij de kentallen is
onderscheid gemaakt in verschillende
groepen geneesmiddelen volgens de classifi
catie van de internationaal erkende-ATC
codering (zie tabel 1).
Wat meten we wel en niet?
Lang niet alle geneesmiddelen komen in de
gangbare analysepakketten voor. Andere
geneesmiddelen, die wel geanalyseerd
worden, zijn vaak niet met voldoende lage
rapportagegrenzen gerapporteerd. Deze
geneesmiddelen kunnen daarom niet in
vrachtberekeningen meegenomen worden.
Gelukkig worden de geneesmiddelen
die in de grootste vrachten voorkomen,
wel gemeten en in vrachtberekeningen
betrokken.
In zorginstellingen is sprake van een relatief
homogene populatie (ouderen, gehandicapten
en GGZ-patiënten) en bewoners
verblijven er vaak langere tijd of zelfs
continu. De toe te dienen geneesmiddelen
zijn veelal bestemd voor chronische ziekten.
De emissie naar het afvalwater zal in het
verloop van een jaar daarom niet veel
variëren. Dit maakt het mogelijk voor zorginstellingen
een uitspraak te doen over de
verwachte vrachten geneesmiddelen in het
afvalwater op basis van innamegegevens of
recepten van apotheken. De meetresultaten
blijken redelijk goed overeen te komen met
de berekende resultaten uit de bureaustudie
2),3) .
H 2O / 18 - 2011
27

on ziekenhuizen
In ziekenhuizen wisselt het aantal patiënten
sterk, patiënten verblijven er veelal kort
en het type toegediende geneesmiddelen
betreft vaak incidentele ziekten. Bovendien
worden geneesmiddelen in ziekenhuizen vaak
meegegeven aan patiënten voor thuisgebruik.
Voor specifieke medicijnen zal de variatie van
de emissie naar het afvalwater daarom groot
zijn. Voor ziekenhuizen is het op basis van
innamegegevens of recepten van apotheken
dan ook moeilijk voor specifieke geneesmiddelen
een uitspraak te kunnen doen over
de verwachte vrachten geneesmiddelen
in het afvalwater. Voor de meest gangbare
medicijnen in ziekenhuizen, die in totaal ook
28 H 2O / 18 - 2011
verpleeg- en
verzorgingshuizen
instellingen
voor gehandicapten
GGZinstellingen
woonwijken
influent
rwzi
type geneesmiddel
spijsvertering (metformine) 26,6 6,1 17,6 5 6,7 0,5
bloed- en bloedvormende organen 1,1 0,6 0,2 0,2 0,3 0,01
hart- en vaatmiddelen 2,3 1,8 0,7 0,7 0,3 0,6 0,4
anti-infectiemiddelen (antibiotica) 15,2 0,2 0,4 0,3 0 0,05 0,03
immunomodulerend 0,001
spier- en skeletsysteem 4,8 0,9 1,5 2,5 1 1,2 0,07
zenuwstelsel 0,2 3,8 8,4 7,6 0,3 1 0,5
varia (röntgencontrastmiddelen) 507
overig 1,6 0
totale vracht (g/p/j) 531,2 34,5 17,6 28,9 6,8 9,7 1,5
totale vracht (g/p/j) exclusief
röntgencontrastmiddelen en
metformine
24,2 7,9 11,5 11,3 1,8 3 1
effluent
rwzi
Tabel 1. Kentallen vrachten geneesmiddelen (gram/persoon/jaar) in afvalwater van ziekenhuizen, zorginstellingen, woonwijken en in- en effluenten van rwzi’s op basis
van metingen onderverdeeld naar ATC-hoofdgroepen.
in de grootste vrachten worden toegediend,
zal de emissie, evenals de emissie van deze
middelen uit woonwijken, naar verwachting
niet veel variatie kennen.
Verwijderingspercentages in rwzi’s
Tussen de geneesmiddelen bestaan grote
verschillen in de mate van verwijdering door
een rwzi. Sommige worden vrijwel volledig
door de de rwzi verwijderd en andere vrijwel
niet (zie afbeelding 1). Ook binnen dezelfde
groep geneesmiddelen is sprake van een
grote spreiding in de verwijderingspercentages.
Zo wordt het anti-epilepticum
levetiracetam voor 84 procent verwijderd
en het anti-epilepticum carbamazepine voor
9 procent. Het gemiddelde verwijderingspercentage
van de totaalvracht (exclusief
röntgencontrastmiddelen) aan gemeten
geneesmiddelen bedraagt 81 procent.
Wanneer metformine niet in de berekening
wordt meegenomen, daalt het verwijderingspercentage
sterk naar 65 procent. Zeker
gezien het feit dat de bemonsterde rwzi’s
geen nageschakelde zuiveringsstappen
hebben, worden door reguliere rwzi’s dus
al aanzienlijke vrachten geneesmiddelen
verwijderd.
Bij één rwzi is het zuiveringsslib uit de
Afb. 1: Gemiddelde verwijderingspercentages op basis van metingen in in- en effluenten bij zeven rioolwater- en één afvalwaterzuiveringsinstallatie.

Afb. 2: De route van elk geneesmiddel naar het oppervlaktewater. De vracht in het
effluent, de verdunning in het oppervlaktewater en de toxiciteit van het geneesmiddel
bepalen uiteindelijk het milieurisico van het individuele geneesmiddel.
nabezinktank geanalyseerd op aanwezigheid
van geneesmiddelen om na te
gaan in hoeverre slibafvoer in een rwzi
bijdraagt aan verwijdering uit het oppervlaktewater.
Enkele geneesmiddelen voor
het zenuwstelsel blijken voor een aanzienlijk
percentage afgevoerd te worden met
zuiveringsslib (carbamazepine (4,5 procent),
gabapentine (9,7 procent), pipamperon (14,6
procent), clozapine (39 procent), quetiapine
(8,1 procent) en oxazepam (6,5 procent).
Vergeleken met de overige geneesmiddelen
zijn deze stoffen waarschijnlijk meer slibgebonden
dan opgelost in de waterfractie.
Slibafvoer uit de rwzi betekent daarom
niet altijd dat geneesmiddelen uit het
milieu verwijderd zijn. De route, verwerking
en bestemming van het zuiveringsslib
bepalen waar geneesmiddelen uiteindelijk
terechtkomen. De verwachting is dat
alleen bij verbranding van zuiveringsslib
geneesmiddelen volledig uit het milieu te
verwijderen zijn.
Elk geneesmiddel is verschillend
Voor een schatting van het milieurisico
van een medicijn moeten alle onderdelen
van de route van het geneesmiddel in de
hele waterketen meegenomen worden: de
hoeveelheid geneesmiddel die ingenomen
wordt, het percentage van deze hoeveelheid
dat uitgescheiden wordt en in het afvalwater
terechtkomt, de hoeveelheid die verwijderd
wordt door de rwzi, de toxiciteit van het
geneesmiddel in het oppervlaktewater en
de verdunning die optreedt in het oppervlaktewater
(zie afbeelding 2). Met uitzondering
van de verdunning, die afhankelijk is
van lokale omstandigheden, is elk onderdeel
verschillend voor elk geneesmiddel. De
metingen in het project ZORG hebben voor
de geanalyseerde geneesmiddelen meer
duidelijkheid verschaft over hun gedrag bij
enkele onderdelen in deze waterketen.
Kentallen zijn bruikbaar voor
emissieschattingen
De afgeleide kentallen in deze studie
zijn bruikbaar voor emissieschattingen
en moeten daarom niet als harde cijfers
beschouwd worden. Inherent aan kentallen is
immers dat zij gebaseerd zijn op (gewogen)
gemiddelden en elk individueel geval kan
afwijken. Bovendien is duidelijk geworden
dat een aantal onzekerheden bestaat in de
aannamen en berekeningsmethoden van
de afgeleide kentallen. Zo zijn niet voor
alle geneesmiddelen chemische analyses
beschikbaar en bestaan verschillen tussen
de samenstelling van de analysepakketten
van het project bij de ziekenhuizen en de
zorginstellingen. Ook kennen de analyses
zelf een onzekerheid en zijn de extrapolaties
gebaseerd op een momentopname, ondanks
het feit dat meerdere monsternamen hebben
plaatsgevonden. De kentallen zijn generiek
genoeg en kunnen voldoende houvast
bieden om op basis daarvan beleid te
kunnen formuleren.
Om voor een zuiveringskring globaal af te
leiden welke vrachten geneesmiddelen van
welke bronnen afkomstig zijn, kunnen de
volgende getallen gehanteerd worden: ziekenhuizen
24 g/p/j, zorginstellingen 10 g/p/j en
woonwijken 1,8 g/p/j (zie tabel 2). Berekening
op basis van deze kentallen geeft inzicht in de
onderlinge verhoudingen vanuit de verschillende
bronnen bij verschillende zuiveringskringen
(zie voorbeelden in afbeelding 3).
In afbeelding 4 is het landelijk beeld te
zien van de emissievrachten vanuit de
verschillende bronnen. In het influent van
de rwzi’s komt jaarlijks circa 32 ton geneesmiddelen
waarvan 28 ton afkomstig is van
woonwijken. Vanuit het effluent van de rwzi’s
komt jaarlijks elf ton geneesmiddelen in de
Nederlandse wateren terecht.
platform
zuiveringskring 1 zuiveringskring 2
één ziekenhuis met 600 bedden één ziekenhuis met 600 bedden
vijf zorginstellingen met elk twee zorginstellingen met elk
100 bedden
100 bedden
50.000 inwoners 10.000 inwoners
Afb. 3: De relatieve bijdrage van de vracht geneesmiddelen vanuit verschillende
bronnen aan het influent en effluent van een rwzi verschilt per zuiveringskring.
Twee fictieve voorbeelden.
Vooruitblik
De route van geneesmiddelen door de
afvalwaterketen heen is complex. Ook de
ecologische risicobeoordeling van geneesmiddelen
in het aquatisch milieu is geen
eenvoudige zaak, omdat weinig bekend is
van de ecotoxiciteit, biobeschikbaarheid en
persistentie van geneesmiddelen. In oppervlaktewater
bevinden zich naast humane
geneesmiddelen ook andere stoffen die een
risico vormen voor het milieu en drinkwaterbereiding.
Hieronder vallen bijvoorbeeld
veterinaire geneesmiddelen en hormoonverstorende
stoffen, zoals brandvertragers
en weekmakers (nonylfenolen). De ‘andere’
stoffen kennen naast verspreiding via de
(afval)waterketen ook andere verspreidingsroutes.
Op basis van de resultaten van
de projecten ZORG en Verg(h)ulde Pillen
zijn kentallen gegenereerd voor emissies
van humane geneesmiddelen uit verschillende
typen zorginstellingen, ziekenhuizen,
woonwijken en voor vrachten in in- en
effluent van rwzi’s. Deze kentallen voor
humane geneesmiddelen dragen bij aan
een onderbouwing van de besluitvorming
óf er maatregelen in de afvalwaterketen
genomen moeten worden om de emissie van
deze geneesmiddelen naar het afvalwater
te reduceren en zo ja op welke plaats deze
maatregelen het best genomen kunnen
worden. Het effect van maatregelen bij een
specifieke bron blijkt vaak verschillend te
zijn. Voor individuele situaties kan het voor
de beantwoording van een specifieke vraag
noodzakelijk zijn aanvullende metingen
te verrichten. Globale kentallen dragen
immers bij aan globale oplossingen en voor
specifieke situaties zijn mogelijk specifieke
getallen nodig. Specifieke situaties blijven
maatwerk.
Beoordeling van de risico’s voor het milieu op
basis van kennis van individuele stoffen blijft
1
2
H 2O / 18 - 2011
29

lastig: kilo’s per jaar in effl uenten van rwzi’s
zegt niets over ecotoxiciteit. Het zal moeilijk
blijven alle individuele geneesmiddelen te
analyseren en hun toxiciteit te beoordelen.
Daarnaast zijn veel geneesmiddelen
Afb. 4: Landelijk beeld emissies geneesmiddelen vanuit verschillende bronnen.
30 H 2O / 18 - 2011
individueel niet direct problematisch, maar
zijn de totaalvracht en de combinatie van
specifi eke geneesmiddelen uiteindelijk
relevanter voor eventuele humane of
ecotoxicologische eff ecten. STOWA en de
advertentie
waterschappen verkennen momenteel
de mogelijkheden van eff ectmetingen als
screeninginstrument. Het grote voordeel van
deze aanpak is dat de verschillende eff ecten
van alle stoff en samen beoordeeld kunnen
worden.
LITERATUUR
1) Roorda J., J. Derksen, M. Kuiper en S. Kools (2009).
Verg(h)ulde pillen eindrapport. STOWA.
Rapport 2009-06.
2) Pieters B., A. Vergouwen, J. Derksen, J. Horstman en
N. Coutton (2010). ZORG. Zoeken naar Oplossingen
voor Reductie van Geneesmiddelenemissies uit
zorginstellingen. Deel A. Bureaustudie. STOWA.
Rapport 2010-06.
3) Pieters B., A. Vergouwen, B. Palsma en J. Derksen
(2010). Emissies van geneesmiddelen uit
zorginstellingen. H 2O nr. 25/26 pag. 52-54.
4) Vergouwen A. en B. Pieters (2011). ZORG Deel
B Metingen. 8 rapporten met 8 casestudies.
Waterschappen Aa en Maas, Vallei & Eem, Roer
en Overmaas, Hunze en Aa’s, Scheldestromen,
Rivierenland, Dommel en Brabantse Delta. STOWA.
Rapporten 2011-W01A t/m W01H.
5) Vergouwen A., B. Pieters en S. Kools (2011). ZORG.
Inventarisatie van emissie van geneesmiddelen uit
zorginstellingen. Deel C eindrapportage. STOWA.
Rapport 2011-02.

Jan van Bakel, De Bakelse Stroom
Gé van den Eertwegh, KWR Watercycle Research Institute
Nieuwe mogelijkheden voor
herziening van de HELP-tabel
Voor de bepaling van de eff ecten van ingrepen in de waterhuishouding op de
landbouwopbrengsten wordt vrijwel altijd de HELP-tabel gebruikt. Deze tabel is
in 1987 opgesteld en ten behoeve van het Waternoodinstrumentarium uitgebreid
met meer gewassen en meer bodemprofi elen. De berekening van zowel de nat- als
droogteschade zijn echter niet meer van deze tijd. De productieomstandigheden
in de landbouw zijn door technologische en teelttechnische ontwikkelingen
dramatisch veranderd. Bovendien is de methode niet geschikt om met steeds
extremere weersomstandigheden rekening te houden. Inmiddels is ruim
voldoende kennis beschikbaar om structurele verbeteringen door te voeren en de
HELP-tabel klimaatbestendig te maken. In dit artikel worden de tekortkomingen
geschetst en voorstellen gedaan om de HELP-tabel daadwerkelijk te actualiseren.
Alleen met een herziening van de methode kunnen we zorgen voor een robuuste
bepaling van de doelrealisatie Landbouw in de Waternood-systematiek, als ook
een realistische vaststelling van de GGOR voor zowel het huidige klimaat als het
klimaat van de (nabije) toekomst.
Het vaststellen van de eff ecten van
ingrepen in de waterhuishouding
op de opbrengst van landbouwgewassen
is altijd een belangrijk onderdeel
van de evaluatie van landinrichtingsprojecten
geweest. Met hulp van de HELP-tabel 1)
kunnen nat- en droogteschades van zowel
grasland als bouwland worden vastgesteld
voor bij grondwatertrappen (Gt) behorende
combinaties van de gemiddeld hoogste
(GHG) en laagste grondwaterstand (GLG).
De voor 15 gewassen of gewasgroepen
uitgebreide en herziene tabel is continu
gemaakt en ingebouwd in Waternood 2) . Dit
instrumentarium is nu de facto de methode
om van ingrepen in de waterhuishouding
de veranderingen in gewasopbrengst vast
te stellen, zowel fysiek als fi nancieel. Het
is dus van groot belang dat de methode
actueel blijft en zo realistische schadebepalingen
geeft. De bepaling van zowel de
droogte- als natschade is echter verouderd
en vertoont tekortkomingen die hierna
worden beschreven. Daarnaast besteden we
aandacht aan zoutschade, die niet met de
huidige HELP-tabel kan worden bepaald.
Tekortkomingen
De droogteschade is gebaseerd op
uitkomsten van berekeningen met het
LAndinrichtingsdienst Model voor Onverzadigde
Stroming (LAMOS), dat afgeleid is
van het Model for Unsaturated fl ow above a
Shallow waterTable (MUST) 3) . Het is een fraai
voorbeeld van een metamodel 4) , waarbij
modelresultaten zijn verwerkt tot een ander
model. In dit geval gaat het om een tabel
waarmee de droogteschade als functie van
de GHG en de GLG kan worden bepaald. De
wijze van berekening is echter gedateerd
en de uitkomsten zijn niet toepasbaar
onder veranderende klimatologische
omstandigheden (zie kader).
Natschade
Natschade kent vele facetten. Een structurele
vernatting van een landbouwperceel kan
leiden tot de volgende veranderingen:
platform
Verkorting van het groeiseizoen, omdat
natte grond in het voorjaar minder snel
opwarmt;
Verminderde bewerkbaarheid en berijdbaarheid,
omdat de draagkracht voor
machines en vee verslechtert bij nattere
omstandigheden. Daardoor kunnen de
werkzaamheden in voor- en najaar maar
ook tijdens het groeiseizoen te laat of
helemaal niet worden uitgevoerd;
Koeien in de wei vertrappen de zoden
meer bij natte omstandigheden of moeten
worden opgestald. Overigens is dit een
De berekening van droogteschade in de HELP-tabel met het LAMOS-model is om meerdere
redenen achterhaald:
De quasi-stationaire rekenwijze van LAMOS is te vervangen door een niet-stationaire
berekening met het model Soil Water Atmosphere Plant (SWAP), waardoor sommige modelartefacten
niet meer optreden;
De onderrandvoorwaarde ‘op 1 april altijd starten met de dezelfde grondwaterstand en
veeljarig gemiddeld op 1 oktober uitkomen op de GLG’ was destijds een noodzakelijke
vereenvoudiging vanwege rekentijden, maar met SWAP kan moeiteloos 30 jaar achter elkaar
worden doorgerekend;
Alleen de langjarig gemiddelde schade is in de tabel opgenomen. In de praktijk zijn we steeds
meer geïnteresseerd in de variatie van de droogteschade in de tijd, van jaar tot jaar, of zelfs
binnen een specifi ek jaar;
De gebruikte meteorologische invoerdata zijn uit de periode 1951-1980. Nu zijn recentere
weerreeksen beschikbaar. Ook KNMI-klimaatreeksen zijn te genereren;
Er zijn voor een beperkt aantal gewassen berekeningen uitgevoerd. Dit aantal kan worden
uitgebreid;
Er wordt geen rekening gehouden met het feit dat langdurige droogtestress kan leiden tot
structurele schade aan het gewas, zoals vroegtijdig afsterven van aardappelen of afsterven van
de graszode. Dit fenomeen is van aanzienlijke invloed op de gewasschade.
H 2O / 18 - 2011
31

goed voorbeeld van veranderde bedrijfsvoering
sinds 1987: door het mestbeleid
lopen tegenwoordig minder koeien in de
wei;
Bewerken van natte grond leidt tot extra
structuurbederf en slempgevoelige
gronden verslempen eerder onder natte
omstandigheden;
Onder natte omstandigheden is de gasuitwisseling
tussen wortelzone en atmosfeer
minder en kan zuurstofstress optreden;
Sommige schimmels en parasieten gedijen
beter onder natte omstandigheden;
Hoe natter, hoe sterker de denitrificatie
waardoor stikstofgebrek kan optreden
voor het gewas;
Hoe natter, hoe mobieler het fosfaat in de
bodem en des te minder beschikbaar voor
het gewas.
De natschade in de HELP-tabel is vooral
gebaseerd op expertise 5) . Alle facetten van
natschade, zoals een tragere start van de
gewasgroei in het voorjaar, verminderde
bewerkbaarheid, berijdbaarheid en
betreedbaarheid, alsmede remming van
de transpiratie en afsterven van planten
door zuurstoftekort in de wortelzone, zijn
impliciet in de tabel verwerkt. Het voordeel
is de eenvoud. Het nadeel is echter dat de
onderbouwing niet reproduceerbaar is.
Een ander nadeel van dit soort relaties is
dat ze niet bestendig zijn tegen externe
veranderingen, zoals een verandering in de
bedrijfsvoering. Denk daarbij aan zwaardere
machines, maar ook aan adaptatiemogelijkheden
zoals aandrijving op alle wielen
en bredere en/of slappere banden. En niet
onbelangrijk: bepaling van de natschade
gaat alleen uit van de grondwaterstand,
terwijl juist de combinatie met de
temperatuur belangrijk is. Hierdoor is de
huidige natschadebepaling niet klimaatbestendig.
Door de gemiddeld hogere
temperaturen is het groeiseizoen immers
langer, maar ook de reactie van de plant
op zuurstoftekort in de wortelzone is sterk
afhankelijk van de temperatuur. Uit de
landbouw is bijvoorbeeld bekend dat juist
de combinatie van hoge temperatuur en
intensieve neerslag schadelijk is voor de
planten. Het is de combinatie van factoren
die de mate van gewasschade bepaalt;
deze komt niet tot uiting in GxG-waarden.
Daarbij moet nog vermeld worden dat
de GVG onder invloed van klimaatveranderingen
niet significant verandert en
dus geen geschikte maat kan zijn voor
de reactie van gewassen en vegetatie op
andere klimaatcondities in Nederland.
Zoutschade
De zoutschade in de landbouw kan niet met
de huidige HELP-tabel worden bepaald. Door
deze omissie kan de schade vanwege te
hoge zoutconcentraties in het bodemvocht
van de wortelzone niet vastgesteld worden.
In gebieden in het westen en noorden
van Nederland met zoute/brakke kwel of
aanvoer van chloridehoudend water is het
vóórkomen of reduceren van zoutschade
in de landbouw één van de belangrijkste
wateropgaven.
De met de HELP-tabel bepaalde landbouwkundige
effecten kunnen daardoor leiden tot
32 H 2O / 18 - 2011
Afb. 1: Relatieve wateropname (F) als functie van de drukhoogte (h) volgens Feddes 17) , zoals gebruikt in SWAP.
De wateropname door wortels neemt lineair af van h 3 tot h 4 door droogtestress, evenals tussen de kritische
grenswaarden h 2 en h 1 door zuurstofstress. Tussen h 2 en h 3 is de wateropname optimaal (F=1).
bijvoorbeeld een onjuiste bepaling van de
doelrealisatie Landbouw in de Waternoodsystematiek.
Bovenal kunnen de uitkomsten
ter discussie worden gesteld, hetgeen
de vaststelling van de GGOR ernstig kan
verstoren.
Zoals ook een aantal jaren geleden is
gesteld 6) : de huidige HELP-tabel is toe aan
actualisering. Welke ontwikkelingen zijn
hiervoor van belang?
Nieuwe ontwikkelingen
Droogteschade
Droogteschade op lokale schaal kan met
simulatiemodellen zoals SWAP goed worden
berekend, waarbij ook de structurele schade
aan het gewas kan worden meegenomen.
Dit levert per afzonderlijk jaar de geleden
droogteschade op. Er is daarmee geen
noodzaak meer de droogteschade in een
metamodel om te zetten. Bovendien kan (en
volgens ons moet) het adaptatievermogen
van de agrariër worden meegenomen, zoals
slim beregenen op basis van monitoring van
de toestand van grond en gewas en van de
weersverwachting. De berekening van de
droogteschade met behulp van SWAP is voor
meerdere gewassen uit te voeren, waarbij
ook een koppeling kan worden gelegd
tussen gewasverdamping en gewasgroei.
Daarbij kan worden aangesloten op de
gewasindeling en toegekende gewaseigenschappen
voor het NHI 7) én de economische
vertaling met behulp van AGRICOM 8) .
Natschade
Uit eerder onderzoek 9),10) zijn voor verschillende
grondsoorten experimenteel
relaties gelegd tussen bewerkbaarheid/
berijdbaarheid en waterhuishoudkundige
omstandigheden. Deze relaties zijn goed
bruikbaar in simulatiemodellen om
daarmee de effecten op de bedrijfsvoering
en -inkomsten te bepalen. Het daarvoor
ontwikkelde model Waterpas, toegepast voor
veenweidebedrijven, is daarvan een goed
voorbeeld 11) .
Met een dergelijke aanpak kan wederom een
metamodel worden opgesteld, bijvoorbeeld
per bedrijfstype de nat- en droogteschade
voor de bedrijfsvoering als functie van GHG
en GLG bepalen.
De wateropname van wortels kan niet alleen
worden gereduceerd door te droge, maar
ook door te natte omstandigheden in de
wortelzone. Onder droge omstandigheden
moet de plant meer moeite doen om water
op te nemen. Dit proces is in de meeste
simulatiemodellen voor verdamping
en gewasgroei gemodelleerd als een
eenduidige relatie tussen drukhoogte en
reductie van de wateropname. Bij natte
omstandigheden wordt het gastransport
in de wortelzone geremd, waardoor
zuurstofstress kan optreden. Dit proces is
fysisch goed te beschrijven, maar operationalisering
van deze kennis in simulatiemodellen
is lastig, omdat de bepalende
(bodem)eigenschappen moeilijk zijn vast
te stellen. In de modelcode SWAP 12) kan
reductie van de gewasverdamping als
gevolg van te natte omstandigheden in
de wortelzone worden bepaald door de
wateropname door wortels te laten afnemen
als de drukhoogte bij de wortels hoger wordt
dan een bepaalde drempelwaarde. Er is dan
sprake van natschade door zuurstofstress. In
afbeelding 1 wordt deze methode toegelicht.
De drukhoogte waarbij natschade begint
en in welke mate deze optreedt, is experimenteel
bijzonder slecht onderbouwd.
Bovendien is een ernstige tekortkoming
dat een relatie voor zuurstofstress, zoals in
afbeelding 1, niet temperatuurafhankelijk is.
Ruud Bartholomeus (KWR) promoveerde
eind 2009 op het proefschrift 'Moisture
Matters. Climate-proof and process-based
relationships between water, oxygen and
vegetation.' Eén van de daarin opgenomen
artikelen 13) beschrijft een model dat de
effecten van bodem, temperatuur en vochtgehalte
op zuurstofstress van planten kan
berekenen. Deze publicatie werd beloond
met NHV-hydrologieprijs 2007-2009. Het
juryrapport roemt niet alleen de wetenschappelijke
kwaliteit maar ook de praktische
toepassingsmogelijkheden: “De benadering
biedt perspectieven om de zuurstofstress

zodanig in het model te brengen dat
daarmee op reproduceerbare wijze de
natschade door zuurstofstress kan worden
berekend en, niet onbelangrijk, klimaatbestendig
kan worden gemaakt”.
Zoutschade
Uit in het verleden en recent uitgevoerde
studies en inventarisaties 14),15) is bekend dat
in het westen van Nederland bij vollegrondsteelt
schade kan optreden als gevolg van
zoute kwel of beregening met grondwater
en/of oppervlaktewater met een verhoogde
chlorideconcentratie van boven 200 tot
1.200 mg/l, afhankelijk van de teelt. Het
model is SWAP-geschikt om de zoutschade
te berekenen. Daarbij zijn experimenteel
vastgestelde relaties tussen zout in de
wortelzone en opbrengstreductie gebruikt
die veelal zijn vastgesteld voor semi-aride
omstandigheden.
De noodzaak voor proeven onder
Nederlandse klimatologische en agrohydrologische
omstandigheden is natuurlijk
evident. Of het aangevoerde water soms en
op sommige plaatsen wat zouter mag zijn 16) ,
of juist minder zout (in ieder geval minder
rigide), bepaalt immers voor een belangrijk
deel de zoetwatervraag in het noorden en
westen van Nederland.
Conclusie
De berekening van nat- en droogteschade
met behulp van de HELP-tabel is om
meerdere redenen niet meer van deze
tijd. Zoutschade is zelfs niet in de huidige
HELP-tabel opgenomen. Er hebben sinds het
uitkomen van de tabel de nodige ontwikkelingen
in kennis en modelleertechniek
plaatsgevonden die het zeer wel mogelijk
maken nu een actualisering uit te voeren.
Zo kunnen we ervoor zorgen dat we de
komende jaren werken met een eigentijdse
methode. We streven daarom naar een
moderne methode om te komen tot een
betrouwbare doelrealisatie Landbouw in
Waternood en een realistische vaststelling
van de GGOR. Voor het huidige klimaat, maar
zeker ook voor het steeds grilliger klimaat
van de nabije toekomst. Vanzelfsprekend is
ook voor een nieuwe methode een validatie
van de modeluitkomsten noodzakelijk. Dat
kan op basis van bestaande gegevens, met
‘klassieke’ veldproeven maar ook met behulp
van informatie die verkregen is met remote
sensing.
De constatering dat ‘de HELP-tabel aan
vervanging toe is’ is niet nieuw, maar er zijn
nu mogelijkheden voor een actualisering
door het beschikbaar komen van nieuwe
kennis en modellen. Met dit artikel doen we
een oproep deze mogelijkheid te grijpen.
STOWA verzorgt deze maand een bijeenkomst
waarbij de beschikbare kennis over
de landbouwschadefuncties zal worden
geconfronteerd met de gewenste kennis vanuit
waterschappen.
LITERATUUR
1) Werkgroep HELP-tabel (1987). De invloed van
de waterhuishouding op de landbouwkundige
productie. Mededelingen Landinrichtingsdienst
176.
2) Van Bakel P., J. Huinink, H. Prak en F. van der Bolt
(2005). HELP-2005. Uitbreiding en actualisering van
de HELP-tabellen ten behoeve van het Waternoodinstrumentarium.
STOWA/DLG/Alterra/LNV.
STOWA-rapport 2005-16.
3) De Laat P. (1980). Model for unsaturated flow
above a shallow water-table. Proefschrift
Landbouwuniversiteit Wageningen.
4) Van Bakel P., D. Walvoort, W. Akkermans en J. Kroes
(2004). Metamodellen: doe meer met minder.
H2O nr. 16, pag. 20-22.
5) Werkgroep Landbouwkundige Aspecten
(1984). Landbouwkundige Aspecten van
platform
GrondwaterOnttrekking (LAGO). Commissie
Grondwaterwet Waterleidingbedrijven.
6) Van Bakel J. en J. Heijkers (2004). Is de HELP-tabel
aan vervanging toe? H 2O nr. 23, pag. 8-10.
7) NHI (2008). Modelrapportage. Deelrapport
Gewaskenmerken.
8) Van Bakel P., V. Linderhof, C. van ‘t Klooster, A.
Veldhuizen, D. Goense, H. Mulder en H. Massop
(2010). Definitiestudie Agricom. Alterra.
Rapport 1934.
9) Wijk A., R. Feddes, J. Wesseling en J. Buitendijk
(1988). Effecten van grondsoort en ontwatering op
opbrengst van akkerbouwgewassen.
10) Beuving J., K. Oostindie en Th. Vellinga (1989).
Vertrappingsverliezen door onvoldoende
draagkracht van veengrasland. Staring Centrum.
Rapport 6.
11) Vos J., I. Hoving, P. van Bakel, J. Wolf, J. Conijn en
G. Holshof (2004). Effecten van peilbeheer in de
polders Zegveld en Oud-Kamerik op de nat- en
droogteschade in de landbouw. Alterra.
Rapport 987.
12) Kroes J. en J. van Dam (red.) (2004). Reference
manual SWAP version 3.0.3. Alterra. Rapport 773.
13) Bartholomeus R., J-P. Witte, P. van Bodegom, J. van
Dam en R. Aerts (2008). Critical soil conditions
for oxygen stress to plant roots: Substituting the
Feddes-function by a process-based model.
J. of Hydr. 360, pag. 147-165.
14) Van Bakel P., R. Kselik, C. Roest en A. Smit (2010).
Review of crop salt tolerance in the Netherlands.
Alterra. Rapport 1926.
15) Van Bakel P. en L. Stuyt (2011). Actualisering
van de kennis van de zouttolerantie
van landbouwgewassen. Op basis van
literatuuronderzoek, expertkennis en praltische
ervaringen. Alterra. Rapport 2201.
16) Van Bakel J., N. Kielen, O. Clevering en K. Roest
(2010). Waterkwaliteit en landbouw: mag het ook
een beetje zouter zijn? H2O nr. 5, pag. 56-59.
17) Feddes R., P. Kowalik en H. Zaradny (1978).
Simulation of field water use and crop yield.
Simulation Monographs. Pudoc.
H 2O / 18 - 2011
33

Ed van der Mark, Dunea
Ferry Roman, Ropec
Luc Zandvliet, Het Waterlaboratorium
Toine Ramaker, Dunea
Ruim tien jaar wateronderzoek:
een statistische goudmijn
Sinds de jaren ‘90 slaat Dunea de resultaten van drinkwateronderzoek op in
de LIMS-databank. Inmiddels is het aantal waterkwaliteitsmetingen van het
distributienet de 400.000 gepasseerd. Op deze data is statistisch onderzoek
uitgevoerd in het kader van DisConTO * . Resultaten hiervan met betrekking
tot Aeromonas spp. laat zien dat een wijziging in de meetfrequentie een
trendbreuk oplevert in de onderzochte periode 1999 tot en met 2010. Ook
wordt duidelijk dat een signifi cante relatie bestaat tussen het aantal Aeromonas
en de drinkwatertemperatuur. Verder laat het onderzoek zien dat nagroei van
Aeromonas regionaal verschillend is.
Drinkwaterbedrijven voeren wateronderzoek
uit van bron tot kraan.
De metingen zijn deels verplicht
gesteld in het Drinkwaterbesluit en deels
gebaseerd op bedrijfsspecifi eke eisen, zoals
voor kwaliteitsbewaking, bedrijfsvoering
en onderzoek. Dunea beschikt met LIMS
(het Laboratorium Informatie Management-
Systeem) over ruim twaalf jaar aan analyseresultaten.
Dit zijn 400.000 waarnemingen
in het voorzieningsgebied van Dunea (van
Hillegom tot Den Haag en van Den Haag tot
Nieuwerkerk aan den IJssel). Sinds de jaren
‘90 is de toegankelijkheid van de data sterk
verbeterd door gebruik van databanken. Hét
moment dus om statistisch onderzoek uit te
voeren.
Statistisch onderzoek kan inzichten
opleveren over de ontwikkeling van de
waterkwaliteit in het distributienet over
een langere periode. Maar ook eventuele
kwaliteitsverschillen per regio kunnen in
beeld worden gebracht. Daarnaast kan
worden getoetst of resultaten van onderzoeksparameters
onderlinge relaties hebben
of in verband gebracht kunnen worden met
externe factoren. Bevindingen uit statistisch
onderzoek kunnen dus aanleiding vormen
voor aanbevelingen om de waterkwaliteit
in het distributienet verder te verbeteren,
meetnetten te optimaliseren of beslissingen
op het gebied van assetmanagement te
voeden. Hoe kwamen we hiertoe?
Cijfers kunnen bedriegen
Voordat de statistische analyses daadwerkelijk
kunnen beginnen, zijn de
opgeslagen data kritisch bekeken. Er is
namelijk een aantal valkuilen:
34 H 2O / 18 - 2011
wijziging van de systematiek van het getal
dat wordt opgeslagen als het gevonden
gehalte kleiner is dan de onderste analysegrens;
wijziging(en) in de analysemethode(n);
metingen ter plaatse versus metingen
in het laboratorium, van bijvoorbeeld
zuurgraad en troebelheid;
wijziging van de meetfrequentie van de
parameter tijdens het onderzoek;
monsterneming direct na openen van de
kraan of nadat de temperatuur van het
drinkwater constant is geworden.
Deze wijzigingen leveren andere meetresultaten
op en geven trendbreuken in grafi eken.
Dit kan de lengte van de periode waarover
statistisch onderzoek kan worden uitgevoerd,
sterk beïnvloeden.
‘De koe bij de horens vatten’
De analyse begon met de parameter
Aeromonas: een groep van bacteriën die
over het algemeen in lage hoeveelheden
voorkomt in drinkwater. Het is een bedrijfskundige
parameter, dus niet schadelijk voor
de gezondheid maar wel beeldvormend
voor de waterkwaliteit ter plaatse. Het geeft
een indicatie voor de mate van nagroei en
daarmee de biologische stabiliteit van het
drinkwater. Aeromonas is in staat om zich
boven een temperatuur van 12 tot 14°C
te vermeerderen bij lage gehalten aan
makkelijk afbreekbare verbindingen. Deze
parameter leent zich goed voor analyse,
omdat hiervan stabiele meetdata over een
langere periode (twaalf jaar) beschikbaar zijn.
In het Waterleidingbesluit is voor Aeromonas
een norm opgenomen van < 1.000 kve/100
ml. Dunea past een bedrijfsnorm toe van
< 200 kve/100 ml.
Toetsen van drie relaties
Bij de analyse van Aeromonas gaat de
interesse uit naar drie mogelijke relaties:
nagaan of de reductie in de meetfrequentie
in 2004 tot een trendbreuk
heeft geleid;
toetsen van de hypothese dat een relatie
bestaat tussen het aantal Aeromonas en de
temperatuur van het drinkwater;
toetsen of een verschil bestaat in het
aantal Aeromonas in regio Noord en regio
Zuid. Regio Noord krijgt drinkwater van
productielocatie Katwijk en koopt in bij
Waternet, in een verhouding van ongeveer
9,5:0,5. Regio Zuid wordt voornamelijk
voorzien van drinkwater van productielocaties
Scheveningen en Monster
en koopt in bij Evides globaal in een
verhouding van 8,4:1,5:0,1.
Trendbreuk
In totaal zijn in de jaren 1999 tot en met
2010 19.479 watermonsters onderzocht
op Aeromonas. De bedrijfsnorm (< 200
kve/100 ml) is in deze periode 481 keer en de
Waterleidingbesluit-norm (< 1000 kve/100
ml) 28 keer overschreden. Dit betekent dat
in 97,5 procent van de gevallen de watermonsters
voldeden aan de bedrijfsnorm
en in 99,8 procent van de gevallen aan het
Waterleidingbesluit. Voor de regio Noord
bedroeg het aantal overschrijdingen van
de bedrijfsnorm en het Waterleidingbesluit
respectievelijk 26 en 1 en voor de regio
Zuid respectievelijk 455 en 27. Belangrijke
vermelding hierbij is dat regio Zuid ongeveer

tweemaal zoveel aansluitingen heeft als de
regio Noord.
Uit een eerste beschouwing van de data van
Aeromonas blijkt dat in de meetfrequentie
in de afgelopen twaalf jaar (1999 tot en
met 2010) in 2004 flink veranderde (zie
afbeelding 1).
Het aantal metingen per maand nam in beide
regio’s af. Deze frequentieverlaging roept de
vraag op of de resultaten van voor 2004 nog
te vergelijken zijn met de periode na 2004.
Uit de cijfers blijkt dat de trefkans van een
overschrijding bij een lagere meetfrequentie
in ieder geval kleiner is (zie tabel 1).
Met een zogeheten t-toets is na te gaan of
de maandgemiddelden in beide perioden
significant van elkaar afwijken. Een t-toets
is alleen toepasbaar als de waarnemingen
normaal zijn verdeeld. Met behulp van een
test is geconcludeerd dat de waarnemingen
alleen normaal zijn verdeeld als de data
getransformeerd worden naar de 10log
van de maandgemiddelden (p = 0,182). Dit
maakt gebruik van de t-toets mogelijk na
transformeren van de data in 10log-waarden.
Uit de t-toets blijkt dat de gemiddelden over
beide perioden van 1999 tot en met 2003
en van 2004 tot en met 2010 significant
verschillend zijn (p = 0,000). Dit betekent
dat de reductie in onderzoeksfrequentie een
negatieve invloed heeft op de representativiteit
van Aeromonas die na 2004 in het
voorzieningsgebied wordt aangetroffen. In
de periode 1999 tot en met 2010 treedt dus
een trendbreuk op in 2004.
Relatie Aeromonas en de temperatuur
Aan de hand van boxplots per maand van
de gemiddelden van 1999 tot en met 2010
is eenvoudig te zien dat zowel Aeromonas
als de drinkwatertemperatuur een seizoenseffect
laten zien (zie afbeelding 2).
Voor de hand ligt dat een relatie bestaat
tussen de groei van Aeromonas en de
temperatuur van het drinkwater. In tabel
1 was reeds vermeld dat in de twaalfjarige
periode 481 overschrijdingen van de
bedrijfsnorm en 28 overschrijdingen van
de norm in het Waterleidingbesluit hebben
plaatsgevonden. In de maanden juli tot en
met oktober treffen we de meeste normover-
platform
Afb. 1: Aantal metingen Aeromonas per maand per regio. Afb. 2: De gemeten aantallen Aeromonas laten eenzelfde patroon zien als de
temperatuur van het drinkwater (periode: 1999 tot en met 2010).
Afb. 3: De relatie van 10log(maandgemiddelde aero30) versus de maandgemiddelden
van de temperatuur.
Afb. 4: Grafische residu-analyse voor de 10log-maandgemiddelden van Aeromonas.
regio periode bedrijfsnorm % norm uit
Waterleidingbesluit
schrijdingen aan. Dit is tevens de periode dat
de drinkwatertemperatuur haar maximum
bereikt.
Met behulp van regressierekenen kan
worden bepaald of er een lineair verband
bestaat tussen het aantal Aeromonasbacteriën
en de drinkwatertemperatuur.
Omdat bekend is dat de maandgemiddelden
lognormaal verdeeld zijn, kan ook hier de
t-toets worden uitgevoerd.
In afbeelding 3 is de logaritme van
de aantallen kve van Aeromonas,
log(maandgemiddelde aero30) uitgezet
tegen de maandgemiddelden van de
temperatuur. De berekende regressielijn is
log(maandgemiddelde aero30) = 0,3939 +
0,06864*temp. met de volgende parameters:
S = 0,206959, R-Sq(adj) = 51,0%, p=0,000.
Tabel 1. Aantal overschrijdingen van de bedrijfsnorm- (< 200 kve / 100 ml) en de norm uit het Waterleidingbesluit
(< 1000 kve / 100 ml) per regio per periode.
% aantal
metingen
noord 1999 t/m 2003 24 0,5 1 0,02 5.274
2004 t/m 2010 2 0,2 0 0 1.189
zuid 1999 t/m 2003 389 3,7 25 0,24 10.525
2004 t/m 2010 66 2,6 2 0,08 2.491
totaal 1999 t/m 2010 481 2,5 28 0,14 19.479
H 2O / 18 - 2011
35

Afb. 5: Toets op lognormale verdeling van de data van beide regio’s. Afb. 6: Boxplot log maandgemiddelden per regio over de periode 1999 t/m 2010.
De p-waarde is kleiner dan 0,05 en dus
significant te noemen.
Afbeelding 4 geeft een residugrafiek weer.
Bij deze analyse van verschillen in modelwaarden
en geobserveerde waarden kan
de kwaliteit van de uitgevoerde lineaire
regressie eenvoudig grafisch worden
beoordeeld. De residuen moeten dan wel
een normale verdeling volgen, rondom de
nullijn zijn verdeeld en het histogram moet
een klokvorm hebben.
Uit bovenstaande kunnen we concluderen
dat een positieve, significante relatie
bestaat tussen de drinkwatertemperatuur
en het aantal Aeromonas-bacteriën in het
distributienet. Dat de temperatuur van het
drinkwater af productielocatie varieert van
ongeveer 8°C tot 16°C, geeft aan dat de
temperatuur in het distributienet nog sterk
wordt beïnvloed door de diepteligging
van de leiding en straatbekleding erboven.
Stijging van de drinkwatertemperatuur als
gevolg van klimaatverandering zou dus in de
toekomst voor meer nagroei van Aeromonas
in het voorzieningsgebied kunnen zorgen.
In het bedrijfstakonderzoek van de waterleidingbedrijven
wordt hier aandacht aan
besteed.
Regioverschillen
Omdat regio Noord voornamelijk wordt
voorzien van drinkwater van productielocatie
Katwijk en regio Zuid door Scheveningen,
36 H 2O / 18 - 2011
is het interessant om na te gaan of een
significant regionaal verschil bestaat voor
Aeromonas. De datasets van beide regio’s zijn
lognormaal verdeeld (zie afbeelding 5); de
t-toets kan dus worden toegepast. De toets
levert een p-waarde op van 0,000. Dus de
gemiddelden van regio Noord en regio Zuid
over de jaren 1999 t/m 2010 zijn significant
verschillend. De grafiek met de boxplots per
regio in afbeelding 6 laat dit ook zien. De
langjarige gemiddelden zijn respectievelijk
10 en 29 kve/100ml. Met andere woorden:
de nagroei van Aeromonas in het drinkwater
van de noordelijke regio is significant minder
dan die in de zuidelijke regio. Dit verschil kan
worden veroorzaakt door diverse factoren,
zoals de kwaliteit van het geproduceerde
drinkwater, verschil in leidingmateriaal,
verblijftijd van het drinkwater, mate van
vermaasdheid van het net en menggebieden.
Om dit vast te stellen, is vervolgonderzoek
noodzakelijk.
Conclusie
Gedegen statistisch onderzoek naar
waterkwaliteitsgegevens is een belangrijk
gereedschap om trends en relaties in de
waterkwaliteit vast te leggen. Tijdens dit
onderzoek kwam aan het licht dat de
verlaging van de onderzoeksfrequentie voor
Aeromonas in 2004 leidde tot een trendbreuk
in de data. Ook de trefkans van normoverschrijdingen
is in deze periode afgenomen.
Met deze informatie kan het meetnet en de
frequentie van de metingen kritisch worden
advertentie
Reserveer ook uw personeelsadvertentie in H2O, hét tijdschrift voor watervoorziening en waterbe beheer.
Neem contact op met Roelien Voshol, tel. 010 - 42 74 154
4 of
Brigitte Laban, tel. 010 - 42 74 152
bekeken en geëvalueerd. Tevens kon via
dit statistisch onderzoek de voor de hand
liggende hypothese dat groei van
Aeromonas temperatuurafhankelijk is,
worden vastgesteld. Dit ondanks de
doorgaans zeer lage waarden Aeromonas
die in het voorzieningsgebied van Dunea
worden aangetroffen.
Verder bleek dat de gemiddelde waarden
voor Aeromonas in de regio Noord significant
lager zijn dan in de regio Zuid. Hier kunnen
verschillende oorzaken aan ten grondslag
liggen, die nader onderzoek vragen.
Dunea gaat verder met de analyse van de
waterkwaliteitsgegevens. De resultaten van
de analyse op Aeromonas heeft belangrijke
informatie opgeleverd om de ontwikkeling
van de waterkwaliteit in het distributienet
beter te begrijpen, het meetnet nog eens
kritisch te beschouwen en mogelijk later
voeding te geven aan investeringsbeslissingen.
NOTEN
* DisConTO is een samenwerkingsverband van
Vitens, PWN, Brabant Water, RIVM, TU Delft,
DHV, softwarebedrijf UReason en Dunea, dat
onderzoek verricht naar de ontwikkeling van de
drinkwaterkwaliteit in het distributienet onder
normale omstandigheden en bij calamiteiten. Het
onderzoek wordt financieel ondersteund door
AgentschapNL.

19 september, Driebergen -
Natuurvriendelijke oevers
themadag over de ecologische resultaten
van de aanleg van natuurvriendelijke oevers,
met de presentatie van een handreiking met
betrekking tot standplaatsfactoren.
Organisatie: STOWA.
Informatie: (033) 460 32 00.
20 september, Maastricht -
PestO: bestrijdingsmiddelen
in grondwaterbeschermingsgebieden
symposium over een meerjarig onderzoek
naar het vóórkomen van bestrijdingsmiddelen
in de grondwaterbeschermingsgebieden
in Limburg. Organisatie: WML,
Provincie Limburg, KWR, DHV en DLV Plant.
Informatie: www.limburg.nl/pesto.
21 september, Den Haag -
Klimaatverandering, conflicten
en migratie: de watercontext
symposium waarop wetenschappers,
beleidsmakers en betrokkenen vanuit de
praktijk spreken over capaciteitsopbouw en
herstel in gebieden met waterproblemen,
over het voorkomen van conflicten rondom
water en over een internationaal juridisch
kader voor de bescherming van klimaatmigranten.
Organisatie: UNESCO-IHE, ministerie van
Buitenlandse Zaken, Wereld Natuur Fonds
e.a.
Informatie: www.hydrology.nl.
22 september,
s-Hertogenbosch -
SIKB
jaarcongres over de wijzigingen van regels,
beleid, uitvoering en toezicht op de bodem
die dit najaar verwacht worden én een
evaluatie van het Besluit bodemkwaliteit.
Organisatie: SIKB.
Informatie: www.sikb.nl.
22-23 september, Amersfoort -
Water is zoveel meer dan H 2O
conferentie over ‘vitaal water’, met op
donderdag een wetenschappelijk seminar
over fundamentele vragen voor waterprofessionals
die verbreding zoeken en vrijdag
vooral praktische toepassingen.
Organisatie: DHV.
Informatie: www.dhv.nl.
24 september, Amersfoort -
Watervitalisering
conferentie over wat te verwachten is van
watervitalisering en welke ervaringen er mee
zijn opgedaan.
Organisatie: Stichting WATER Drager van Leven.
Informatie: Peter Schukking (030) 695 92 95
of www.stichtingwater.nl.
24 september, diverse locaties -
Dag van de dijk
publieksevenement over waterveiligheid
waar innovaties en bewustwording centraal
staan. Breed scala aan activiteiten op en rond
waterkeringen.
Organisatie: Unie van Waterschappen en
Rijkswaterstaat.
Informatie: www.dagvandedijk.nl.
28 september, Amsterdam -
Bouwen in diepe polders:
doormodderen of verregaande
stappen?
bijeenkomst over de problemen met het
bouwen in diepe polders. Ondanks een
zorgvuldige watertoets kan grondwater in
diepe polders voor problemen zorgen. Hoe
kan dat in de toekomst voorkomen worden?
Organisatie: Waternet en het platform Beter
Bouwen Beter Wonen.
Informatie: (020) 608 36 35.
30 september, Zwolle -
Sustainable sanitation: five
years drive to 2015
eerste symposium over de gelijknamige
motie van de Verenigde Naties dat duurzame
sanitatie, hergebruik van nutriënten en
samenwerking moet bevorderen, met de
nadruk op plannen die uitgevoerd kunnen
worden met partijen in ontwikkelingslanden.
Organisatie: Aqua for All, Lettinga
Foundation, ministerie van Buitenlandse
Zaken, Waterschap Groot Salland,
Netherlands Water Partnership, het
Nutriënten Platform en WECF.
Informatie: wilma.wolswinkel@wecf.eu.
1 oktober, Zoetermeer -
Geuzentocht
40e editie van deze jaarlijkse tocht van
de Vereniging voor Waterstaat en Landinrichting,
met nu aandacht voor de werkzaamheden
van Hoogheemraadschap Rijnland.
Informatie: www.waterenland.nl.
3 en 4 oktober, Leeuwarden -
Co-operation in innovation, a
global requirement?
jaarlijks tweedaags congres van Wetsus
met dit jaar aandacht voor de noodzaak om
samen te werken bij innovatie op watertechnologisch
gebied (eerste dag) en de internationale
wetenschappelijke ontwikkelingen op
het gebied van waterbehandelingstechnologie
(tweede dag).
Informatie: www.wetsus.nl.
4 oktober, Meppel -
Nieuwe sanitatie
8e platformbijeenkomst over onder andere
de ervaringen met de inzameling en het
transport van afvalwater van verschillende
samenstelling én de ontwikkeling van
mogelijke nieuwe concepten met betrekking
tot ‘nieuwe sanitatie’.
Organisatie: Koepelgroep Ontwikkeling
Nieuwe Sanitatie.
Informatie: (033) 460 32 00.
4-5 oktober, Rotterdam -
Pumps & Valves
vakbeurs die helemaal in het teken staat van
pompen, kleppen en afsluiters.
Organisatie: easyFairs.
Informatie: www.easyfairs.com.
agenda
4-6 oktober, ‘s-Hertogenbosch -
Milieu
tweede editie van deze beurs, met als
thema’s onder meer (afval)waterbehandeling,
bodemonderzoek en duurzaam inkopen.
Organisatie: 2XPO B.V.
Informatie: www.milieuvakbeurs.nl.
6 oktober, IJmuiden -
Behandeling industrieel
afvalwater
themadag over het verbreden van kennis
omtrent het optimaliseren van industriële
(biologische) afvalwaterzuiveringen.
Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk
en de Stichting Kennisuitwisseling
Industriële Watertechnologie.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
6-7 oktober, Vijfhuizen - No-Dig
jaarlijks evenement rond sleufloze technieken
waarbij aanleg, onderhoud, renovatie en
vervangen van ondergrondse leidingen kan
plaatsvinden zonder dat wegen opengebroken
hoeven te worden. Met een beurs en
een congres (op 6 oktober).
Organisatie: Nederlandse Vereniging voor
Sleufloze Technieken en Toepassingen.
Informatie: (079) 325 22 60.
12 oktober, Petten -
Het belang van de Noord-
Hollandse kust binnen het
zandig systeem van Calais tot
Denemarken
symposium over de zwakke plekken aan de
Noord-Hollandse kust en de noodzakelijke
versterking daarvan. De kustmorfologie en
het Noord-Hollandse kustsysteem worden
onder de loep genomen, maar ook onder
andere de ruimtelijke kwaliteit.
Organisatie: Vereniging voor Waterstaat en
Landinrichting.
Informatie: www.waterenland.nl.
13 oktober, Breda -
Waterbouwdag
jaarlijkse bijeenkomst met aandacht voor
de gevolgen van de bezuinigingen op een
aantal grote (water)bouwprojecten. Gekeken
wordt naar uitvoerbare en concrete plannen
om bestaande waterproblemen op te lossen
en tegelijkertijd de economische crisis te lijf
te gaan.
Organisatie: CURNET.
Informatie: www.waterbouwdag.nl.
13 oktober, Rotterdam -
Water, wonen en ruimte
congres over gebiedsontwikkeling en het
combineren van de verschillende functies
van water, zoals waterberging met wonen en
natuurontwikkeling en recreatie. Dit vraagt
om creatieve, innovatieve oplossingen op het
gebied van ontwerp, techniek, organisatie en
financiën én samenwerking.
Organisatie: Elba Media.
Informatie:
www.waterwonenenruimtecongres.nl.
H 2O / 18 - 2011
37

handel & industrie
Honderdste
BIFIPRO
overgedragen
Het politiekorps Haaglanden heeft
op 6 september de honderdste door
Holland Watertechnology (HWT)
geproduceerde en geleverde BIFIPRO
in ontvangst genomen.
HWT produceert en levert al enkele jaren
de apparatuur voor het bestrijden van
Legionella in drink- en koelwater. Afnemers
(in binnen- en buitenland) zijn onder meer
hotels, ziekenhuizen, zorgcentra, gevangenissen,
sportcentra, zwembaden en
vakantieparken. “We zijn er trots op, dat nu
ook de politie Haaglanden voor ons systeem
heeft gekozen”, aldus directeur Leo de Zeeuw
van Holland Watertechnology. HWT heeft
de BIFIPRO geleverd voor het hoofdbureau
in Den Haag en de bureaus in Delft en
Leidschendam-Voorburg, onder meer voor
de cellencomplexen.
Holland Watertechnology zal voor elk van
de komende 100 te verkopen BIFIPROsystemen
100 euro doneren aan de Stichting
Veteranenziekte. Zij kan dus 10.000 euro
verwachten van het bedrijf.
De BIFIPRO is bij HWT in Driebergen
ontwikkeld. Vorig jaar werd het systeem
door de Nederlandse overheid erkend en
inmiddels ook door haar veelvuldig toegepast
voor de bestrijding van Legionella.
38 H 2O / 18 - 2011
Drinkwatermolen
in bedrijf
In het Newton Park IV in Leeuwarden
is een drinkwatermolen verrezen. Het
bedrijf Dutch Rainmaker ontwikkelt en
bouwt windturbines die onder meer
water produceren uit lucht. In totaal
gaat het om circa 8.000 liter per dag.
De turbines van Dutch Rainmaker zijn vooral
bestemd voor de landbouw in warmere
en droge gebieden, waar nauwelijks of
geen water beschikbaar is, zoals Afrika. De
windmolen in Leeuwarden is een demonstra-
Het demonstratiemodel van de windmolen in
Leeuwarden die water kan produceren uit lucht.
Monitoring
waterketen
glastuinbouw
Toekomst waterbeheer zweeft in de ruimte
Satellieten worden steeds vaker gebruikt voor waarnemingen van de aarde
op afstand (remote sensing). Daaruit is bijvoorbeeld nuttige hydrologische
informatie af te leiden. Die gegevens worden nu voornamelijk gebruikt door
commerciële partijen en nauwelijks door de waterschappen. Dat verandert.
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en de waterschappen Brabantse
Delta, De Dommel, Groot Salland en Aa en Maas zijn in juli begonnen met de
inkoop van dagelijkse satellietinformatie bij het bedrijf WaterWatch.
Het gaat, binnen het project Sat-Water,
om informatie over actuele verdamping,
bodemvocht en biomassaproductie.
Doordat de beelden vlakdekkend zijn, zijn
ze te gebruiken voor het verbeteren van de
sturing in het waterbeheer, bijvoorbeeld voor
Gebiedsdekkend informatie- en sturingssysteem voor het waterbeheer.
waterverdeling of het bepalen van nat- en
droogschades. Daarnaast dienen de beelden
als communicatiemiddel, waardoor de
waterschappen zichtbaarder worden voor hun
ingelanden.
tiemodel. Directeur Gerard Schouten: “Nu we
een ‘regenmaker’ in de buurt hebben, kunnen
we buitenlandse geïnteresseerden veel
gemakkelijker informeren. Daarnaast hebben
we de mogelijkheid om dichtbij huis aan de
verdere ontwikkeling te werken. Newton Park
IV is door het Leeuwarder college van burgemeester
en wethouders aangewezen als een
duurzaam experimenteergebied.
Voor meer informatie: (058 ) 280 07 30.
De Provincie Zuid-Holland heeft
Witteveen+Bos opdracht gegeven zes
praktijkproeven met betrekking tot
de waterketen in de glastuinbouw te
monitoren.
Het doel van de praktijkproeven in de
glastuinbouw en boomteelt is een duurzame
(gesloten) watervoorziening te realiseren. Het
gaat om projecten in de Overbuurtse Polder,
Zuidplaspolder, 4-B Waalblok en Boskoop.
Witteveen+Bos toetst of de projecten in
de praktijk voldoen aan de oorspronkelijke
duurzaamheidsdoelstellingen en
de provinciale beleidsambitie ‘maximale
zelfvoorzienendheid’. De bevindingen
vormen de basis van een advies aan de
Statencommissie voor medio 2012.
Waterschap Aa en Maas brengt het operationele
waterbeheer nu naar een volgend,
optimaal peil met het project Peilbeheer
3.0: een beslissingsondersteunend systeem
dat op basis van diverse informatiebronnen
(hoogwaardige satellietbeelden,
oppervlakte- en grondwatermodellen, weersvoorspellingen,
gemeten veldwaardes en
veldkennis) beslisregels genereert.
Verbetering van het waterbeheer moet
uiteindelijk tot kostenbesparing leiden,
bijvoorbeeld bij waterberging en verdrogingsbestrijding,
en tot minder schade voor
burgers, landbouw en natuur.

Kamstrup is een sterk op innovatie gerichte fabrikant van systeemoplossingen voor het meten van energie en water.
Kamstrup, met hoofdvestiging in Denemarken, is wereldwijd actief, kenmerkt zich door hoge groeicijfers en is mondiaal
de leidende fabrikant van ultrasone energiemeters.
De nieuwste ontwikkeling van Kamstrup is een op afstand uitleesbare, “slimme”, ultrasone watermeter, gebaseerd op de
bewezen technologie van de Kamstrup warmtemeters.
Om deze revolutionaire watermeter op de juiste wijze in de Nederlandse markt te positioneren en bij de primaire doelgroep,
de drinkwaterbedrijven, onder de aandacht te brengen, zijn wij op zoek naar een enthousiaste en resultaatgerichte
ACCOUNT MANAGER / BUSINESS UNIT MANAGER - WATER
Ondernemende verkoopdiplomaat, die een markt ontwikkelt
De functie:
Na een gerichte producttraining word je in deze functie
verantwoordelijk voor de commerciële resultaten in
Nederland. Je bepaalt de verkoopstrategie, stelt plannen
op en zoekt intensief naar mogelijkheden. Naast de directe
marktbewerking, neem je deel aan beurzen en seminars
en verzorg je presentaties over het product. Je rapporteert
aan de Sales Manager Nederland.
Omdat het, in deze vorm, een nieuw product betreft moet
de markt intensief en met ondernemingszin bewerkt worden.
Kortom: er ligt een grote uitdaging.
Je stijl van werken is te kenmerken als ‘consultative selling’
en je gesprekpartners zijn engineers, inkopers en
directieleden. Als adviseur en specialist moet je goed kunnen
analyseren wat de specifieke wensen en eisen van de
klant zijn en moet je op de juiste wijze daarop kunnen
inspelen.
Je profiel:
Een echte pionier en sales professional die gemakkelijk
een klik weet te maken met de verschillende gesprekspartners
op diverse niveaus in het commerciële traject. Je functioneert
op een technisch HBO-niveau.
Je hebt een aantal jaren praktische commerciële buitendienstervaring,
waarbij nutsbedrijven tot je doelgroep
behoren. Ervaring met de drinkwaterbedrijven in
Nederland, is een duidelijke pré.
Verder zijn creativiteit, een constructief-kritische houding
en een open mind de kenmerken die je geschikt maken
voor deze uitdagende functie.
Kamstrup biedt:
Een uitdagende job bij een vooruitstrevende organisatie
met een gevestigde naam en met toonaangevende producten
en diensten.
In deze nieuwe functie heb je als Account Manager /
Business Unit Manager een zeer zelfstandige baan met
veel verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Je runt als
het ware je eigen bedrijf onder de vlag van Kamstrup. Bij
het ontwikkelen van de markt krijg je alle steun van de
Nederlandse en Deense organisatie. De platte structuur
maakt snel schakelen mogelijk.
Een uitstekend salaris en een auto van de zaak zijn
vanzelfsprekendheden voor deze functie.
Heb je interesse?
Wij zien je sollicitatie met belangstelling tegemoet.
Sollicitaties graag richten aan Hans Kuiper, directeur van
Kamstrup b.v. (email: hku@kamstrup.nl).
Kamstrup b.v. Leigraafseweg 4 6983 BP Doesburg Tel: 0313 471 998 www.kamstrup.com en www.multical21.com

Part of
The world’s leading trade event
for process, drinking and waste water
Meer dan 800 exposanten uit 40 landen
Bijzondere waterprojecten uitgelicht op IAS
Netwerkmogelijkheden met duizenden collega’s
Speciale aandacht voor industrieel gebruik van water
Organised by: Co-located with:
1 - 4 NOVEMBER
2011
Registreer als bezoeker op
www.amsterdam.aquatechtrade.com