thema drinkwater - H2O - Tijdschrift voor watervoorziening en ...

40ste jaargang / 20 april 2007
nº8 / 2007
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
thema drinkwater
TWEEDE KAMERLEDEN OVER DE DRINKWATERWET
INTERVIEW MET NIEUWE DIRECTEUR WML RIA DOEDEL
WAT LEVERT 6,7 MILJARD OP VOOR AANPAK WATEROVERLAST?

Drinkwater en de wereldvrede
Afgelopen week heeft de VN-Veiligheidsraad voor het eerst
gedebatteerd over de veranderingen in het wereldklimaat.
Juist aan de vooravond van dat debat brachten ex-topmilitairen van
het Amerikaanse leger een rapport uit waarin zij waarschuwen voor
aantasting van de wereldvrede en een toename van terrorisme omdat
meer droogte en meer hitte in delen van de wereld waar de situatie
al onstabiel is, die toestand verder zal destabiliseren. Vooral een
toenemend gebrek aan schoon drinkwater zorgt voor een toename
van een vluchtelingenstroom naar plaatsen waar wel voldoende
(drink)water voorhanden is. Het aantal oorlogen om water zou ook
toenemen. Met name de Amerikanen zouden betrokken kunnen
raken in dergelijke oorlogen.
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Vereniging van Waterbedrijven in Nederland
- Koninklijke Vereniging voor
Waterleidingbelangen in Nederland
- Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Marjon Hoogesteger
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadres en uitgeverij
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
telefax (010) 473 26 40
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565
3119 XT Schiedam
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/NVA)
André Struker (KVWN)
Frits Vos (VEWIN)
Gerda Sulmann (Kiwa Water Research)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
Suzanne Klüver (010) 427 41 40
telefax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos
Tini van Schijndel
telefoon (010) 427 41 08
telefax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 95,- per jaar excl. 6% BTW
€ 126,- per jaar voor buitenland
€ 8,- losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
Den Haag mediagroep b.v., Rijswijk
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2007
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
4 / Wat levert 6,7 miljard euro voor de aanpak
van wateroverlast op?
Frits Kragt en Frank van Gaalen
8* / Elektrochemisch legionellabeheer niet te
snel toepassen
10* / Interview met Ria Doedel
Maarten Gast
12* / Tweede Kamerleden over de
Drinkwaterwet
16* / Aanpak putverstopping door chemische
neerslagen kan en moet eff ectiever
Gerard van den Berg, Gijsbert Cirkel en Benno Drijver
18* / Tien jaar praktijkervaring met membraanfi
ltratie bij WMD
Rob Bos, Aleid Diepeveen en Hilde Prummel
20* / Actievekoolfi ltratie moet dreiging
bentazon in Limburg beteugelen
Gert Reijnen, Hans Honée, René Hoeijmakers en
Jonneke Klomp
26* / Nederlandse stichting helpt dorp in
Mali aan drinkwater
Roel Burgler
29 / Baten van KRW hangen af van verandering
chemische en ecologische toestand water
Elisabeth Ruijgrok, Rob Nieuwkamer en
Rob van den Veeren
41* / Evaluatie bevestigt eff ectiviteit ontwerpconcepten
zelfreinigende netten
Mirjam Blokker, Peter Schaap, Jan Vreeburg en
Peter Horst
44* / Naar een eff ectievere diagnose,
therapie en preventie van chemische put- en
drainverstopping
Pieter Stuyfzand
48 / V-stuw voor periodieke hydrologische
gebiedsisolatie
Anton Dommerholt, Ton Holtink, Peter Heuts en
Fabrice Ottburg
51 / Interne eutrofi ëring van veenplassen
belangrijker dan voorheen erkend?
Bruce Michielsen, Leon Lamers en Fons Smolders
Die stroom klimaatvluchtelingen is al eerder voorspeld. Dat de kans
op oorlogen om water toeneemt, ook. Maar, zoals al enkele jaren nu
het geval is, trekt de huidige Amerikaanse regering daaruit maar bitter
weinig conclusies. Bush blijft stoïcijns weigeren het Kyoto-protocol te
ondertekenen om de uitstoot van kooldioxide (de belangrijkste bron
van het huidige versterkte broeikaseff ect en daarmee de opwarming
van het wereldklimaat) te verminderen. Omdat dat geld kost en hem
noodzaakt impopulaire maatregelen op korte termijn te nemen. Maar
zelfs de genoemde ex-topmilitairen vinden dat nu kortzichtig. Want
volgens hen kost het over enkele jaren niet alleen veel meer om nog
iets te doen aan de opwarming van de aarde, maar gaat het dan ook
ten koste van (meer) mensenlevens.
Peter Bielars
inhoud nº 8 / 2007 / *thema
10
26
51
Omslagfoto:
Peter Tahl/WMD.

Wat levert 6,7 miljard
euro voor de aanpak van
wateroverlast op?
De Decembernota 2006 geeft aan dat er 6,7 miljard euro nodig is om
wateroverlast in het regionaal watersysteem en in de stad tegen te gaan.
Het gaat hierbij niet om levensbedreigend overstromingsgevaar vanuit
zee en rivieren maar alleen om schade door water op land en op straat. Het
tegengaan van wateroverlast vanuit regionaal oppervlaktewater kost volgens
de waterschappen 2,5 miljard euro. Deze financiële opgave is voldoende
inzichtelijk gemaakt. Het is echter zeer verschillend en niet erg inzichtelijk
wat de burger daarvoor krijgt. Bovenop de 2,5 miljard euro komt nog 0,9
miljard euro achterstallige baggeropgave voor het op diepte brengen van de
waterlopen. Voor het stedelijke gebied worden in de Decembernota 2006 de
kosten voorlopig geschat op 3,3 miljard euro, maar er is geen goed beeld van
de opgave voor het tegengaan van stedelijke wateroverlast.
Het overstromingsgevaar en
de wateroverlast in de jaren
negentig vormden de aanleiding
voor de Startovereenkomst Waterbeleid
21e eeuw. Rijk, provincies, gemeenten en
waterschappen zijn hierin overeengekomen
dat naast techniek meer ruimte nodig is
bij de inrichting van het watersysteem, om
zo te anticiperen op klimaatverandering,
bodemdaling, zeespiegelstijging en verstedelijking.
Een eerste stap in de vaststelling
van het benodigde geld en de ruimte werd
in 2003 gezet met het opstellen van 16
deelstroomgebiedsvisies door provincies,
waterschappen en gemeenten. In het
Nationaal Bestuursakkoord Water van 2003
is aan de waterschappen en gemeenten
gevraagd deze eerste, globale raming
voor het regionale respectievelijk stedelijk
watersysteem in 2005 nader te toetsen.
Provincies en gemeenten zouden na integrale
afweging de ruimtebehoefte dit jaar moeten
vastleggen in hun provinciale- en gemeentelijke
plannen.
Het Milieu- en Natuurplanbureau (MNP) heeft
onlangs ten behoeve van de Decembernota
KRW/WB21 2006 een analyse uitgevoerd
van de opgaven van waterschappen en
gemeenten voor wateroverlast: de ‘Audit
WB21’ 1) . Het Centrum voor Onderzoek van de
Economie van de Lagere Overheden (COELO)
heeft op grond hiervan de lastenontwikkeling
2) bepaald. In dit artikel worden de
belangrijkste conclusies toegelicht.
Beperkt inzicht opgave regionale
wateroverlast
De financiële opgave voor wateroverlast
vanuit regionaal oppervlaktewater is
voldoende inzichtelijk. De waterschappen
geven aan hiervoor 2,5 miljard euro nodig
te hebben tot 2015. De waterschapslasten
voor huishoudens stijgen hiermee tot 2015
met totaal negen procent (afbeelding 1). Op
dit moment bestaat echter geen eenduidig
beeld van het beschermingsniveau dat
daarvoor geboden wordt. Dat komt niet
zozeer door regionale fysieke verschillen,
maar door de grote verschillen tussen
4 H 2O / 8 - 2007
waterschappen in de gehanteerde aannames
en gemaakte keuzen én onduidelijkheden
in de consequenties daarvan. Bij deze 2,5
miljard euro moet nog de achterstallige
baggeropgave van 0,9 miljard euro uit de
maatschappelijke kosten-batenanalyse
Waterbodems van 2005 opgeteld worden.
De opgave van de waterschappen is namelijk
gebaseerd op het op diepte zijn van de
watergangen.
Nieuwe inzichten in klimaat
Vrijwel alle waterschappen hebben zich in de
toets van 2005 gebaseerd op het ‘oude’ WB21
klimaatscenario ‘Midden’ uit 2001, met tien
procent toename van de neerslagintensiteit.
De vraag is of de opgave ook bestendig is
tegen de nieuwste klimaatscenario’s van het
KNMI uit 2006. Daarin neemt de neerslagintensiteit
in de winter ook met tien procent
toe, maar in de zomer neemt deze toe met
27 procent. Uit berekeningen van een aantal
waterschappen blijkt dat de omvang van de
wateropgave erg gevoelig is voor hogere
neerslagintensiteiten.
Verlaging van wateropgave
Bij een aantal waterschappen is het berekeningsresultaat
aan een beheerdersoordeel
en een kosten-batenanalyse onderworpen.
Na deze afweging neemt de opgave meestal
aanzienlijk af, in één geval met 98 procent.
Het beheerdersoordeel betreft veelal
acceptatie van inundatie in beekdalen, lagere
gebieden en natuur. De kosten-batenanalyse
betreft geen maatschappelijke kostenbatenafweging,
maar een zuiver financiële
afweging van de kosten van de maatregelen
en de vermeden schade (baten).
Het is opmerkelijk dat zo’n analyse tot
verlaging van de opgave leidt, omdat de
NBW-werknormen, waarmee de opgaven
bepaald zijn, al gebaseerd zijn op een
evenwicht tussen kosten en baten.
Bij het merendeel van de waterschappen
is nog geen beheerdersoordeel en kostenbatenanalyse
uitgevoerd. Deze waterschappen
geven aan dat de opgave een
eerste raming is, die gebruikt kan worden
voor de (maatschappelijke) kosten-batenanalyse
en de integrale afweging. Allerlei
keuzen zijn nog mogelijk. De opgave van
2,5 miljard euro kan verlaagd worden tot
1,5 miljard, als bij deze waterschappen de
afweging tot een zelfde verlaging leidt als bij
de waterschappen waar beheerdersoordeel
en kosten-batenanalyse al achter de rug zijn.
Het is echter ook mogelijk dat de opgave
uiteindelijk hoger uitvalt. De Decembernota
2006 geeft namelijk aan dat het de taak van
de provincies is om de gebiedsnormen en de
daarvoor benodigde waterhuishoudkundige
maatregelen vast te stellen. Op dit moment
zijn de keuzen ten aanzien van de wateroverlastopgave
meestal door de waterschappen
gemaakt en niet door de provincies. Reeds
gemaakte keuzen kunnen nog teruggedraaid
worden, wat kan leiden tot een verhoging tot
3,5 miljard euro.
Ruimteclaim gehalveerd
In de deelstroomgebiedsvisies van 2003
bedroeg de eerste inschatting van de
benodigde ruimte 700.000 hectare, waarvan
630.000 (90%) voor vasthouden en 70.000
(10%) voor bergen (afbeelding 2) 3) . Bij de
ruim 600.000 hectare vasthouden gaat
het niet om wateroverlast maar voornamelijk
om meestal vage en grof geschetste
maatregelen ter bescherming van infiltratiegebieden
met het oog op verdroging en
waterkwaliteit.
Volgens de toets van 2005 is voor wateroverlast
nog maar 35.000 hectare waterberging
nodig, dus de helft van de claim
volgens de deelstroomgebiedsvisies en het
Nationaal Bestuursakkoord Water in 2003.
Ook de opgave in kubieke meters en de
benodigde kosten zijn in de toets van 2005
gehalveerd ten opzichte van de deelstroomgebiedsvisies.
Vooral bestuurlijke keuzen,
zoals de acceptatie van wateroverlast in
laaggelegen gebieden en natuur, hebben
bijgedragen aan deze halvering, naast meer
nauwkeurige berekeningen, minder strenge
normen en het loslaten van beperkingen in
de piekafvoer vanuit het regionaal water op
de grote rivieren.

Afb. 1: De diversiteit in aanpak en keuzen werkt door in de lastenontwikkeling.
Afb. 2: Maatregelen tegen wateroverlast in de deelstroomgebiedsvisies.
Voornamelijk berging
Opvallend is dat in de toets van 2005
het tegengaan van wateroverlast vanuit
oppervlaktewater voornamelijk gezocht
wordt in de ruimtelijke maatregel bergen
en niet zozeer in vasthouden: 80 procent
van het teveel aan water wordt geborgen,
15 procent vastgehouden en 5 procent
afgevoerd (afbeelding 3). Uit de toets kan
niet worden afgeleid waarom de waterschappen
voornamelijk voor bergen hebben
gekozen. Het bergen betreft vooral de aanleg
van ‘gestuurde’ bergingsgebieden en het
vergroten van het oppervlak open water.
De waterschappen geven aan de intentie
te hebben zoveel mogelijk kleinschalig te
bergen in combinatie met andere doelen.
Bij gebruik komen de bergingsgebieden
gemiddeld 70 tot 80 cm onder water te
staan. Een dergelijke waterdiepte stelt
aanzienlijke eisen aan de inrichting, dus is het
aannemelijk dat de bergingsgebieden vrij
groot zullen zijn. Dit beeld komt niet overeen
met de constatering in de Decembernota
2006 dat een verschuiving te zien is van
grootschalige naar fijnmazige oplossingen.
Hooguit dat door de halvering in benodigd
bergingsgebied minder grootschalige
berging nodig is en dat de waterschappen
allereerst met fijnmazige maatregelen aan de
gang zijn gegaan. Een enkel waterschap laat
water sturend zijn. Het bestemt ruimte niet
zozeer als waterbergingsgebied maar legt
een planologische restrictie op, bijvoorbeeld
als gebied ongeschikt voor bebouwing.
Uit de Evaluatie Nationaal Bestuursakkoord
Water 4) , die in 2006 is uitgevoerd en
samengevat in de Decembernota 2006, blijkt
dat in ruimtelijke plannen nog weinig reserveringen
zijn opgenomen voor ruimte voor
water. Voor het merendeel van de benodigde
bergingsgebieden moet de vertaling van de
wateropgave in concrete locaties nog plaatsvinden
in de integrale gebiedsprocessen
die zullen lopen tot 2015. De provincies
actualiteit
Afb. 3: Verhouding inzet maatregelen (vasthouden,
bergen en afvoeren) voor het oplossen van de wateroverlast
2050.
en gemeenten zullen hierbij vanwege de
integrale ruimtelijke afweging een grotere
rol dan nu moeten gaan spelen om medio dit
jaar de ruimtebehoefte in hun plannen vast
te kunnen leggen. Een belangrijk deel van de
keuzen zijn tot nu toe binnen de waterschappen
gemaakt.
Geen grondwateroverlast
Opvallend is dat in het NBW-proces de
nadruk in het landelijk gebied volledig is
komen te liggen op wateroverlast door
inundatie vanuit het oppervlaktewater. Bij
het merendeel van de waterschappen was
vóór het NBW namelijk grondwateroverlast
(droogleggingsnormen) en niet zozeer
inundatie (NBW-werknormen) bepalend voor
de inrichting van hun watersysteem. Grondwateroverlast
treedt al op bij lagere oppervlaktewaterpeilen
dan de ‘kantje-boord’
inundatiepeilen van de NBW-werknormen
en is daarom strenger. Zo leidt het bij de
waterschappen die de strengere droogleggingsnormen
toegepast hebben, tot een
verdubbeling van de opgave.
Geen beeld opgave stedelijk
gebied
Nog geen betrouwbaar beeld bestaat van
de maatregelen en kosten om wateroverlast
vanuit oppervlaktewater, riolering en
grondwater in het stedelijk gebied tegen te
gaan. Doelen zijn niet expliciet vastgesteld.
Vaak zijn bij het bepalen van de opgaven
de wateroverlastdoelen en de middelen,
zoals rioolvervanging en afkoppelen, door
elkaar gehaald. Verder zijn de nu beschikbare
opgaven gebaseerd op een zeer beperkt
aantal onvergelijkbare gemeentelijke
gegevens. De ruimtelijke consequenties zijn
op dit moment dus nog onbekend. Deze
hangen namelijk sterk af van de te stellen
doelen en de te kiezen oplossingen. In het
stedelijk gebied zijn de wateroverlastoplossingen
sterk gekoppeld aan de inrichting van
het gebied en het rioolsysteem. Inrichtingsmaatregelen,
zoals verhoogde stoepranden
en deurdrempels of verlaagde speeltuinen
en parken, spelen een belangrijke rol in
de directe bergingscapaciteit ‘op straat’
voor piekbuien. De ‘ruimte’ zal vooral op
straat gevonden moeten worden. Het laten
meeliften (‘werk-met-werk’) van wateroverlastmaatregelen
met andere werkzaamheden,
zoals rioolvervanging, wegbeheer,
groenbeheer, nieuwbouw, stedelijke
H 2O / 8 - 2007
5

herstructurering en renovatieprojecten,
werkt aanzienlijk kostenverlagend.
Dit jaar moet de stedelijke wateropgave
beter in beeld worden gebracht, maar in de
Decembernota 2006 wordt toch een eerste
inschatting van de kosten gegeven: ruim drie
miljard euro. Als deze inschatting een juiste
indicatie geeft, vallen de extra kosten om
wateroverlast tegen te gaan in het niet bij de
25 tot 37 miljard euro die tot 2050 nodig is
voor de vervanging van de rioolstelsels. Bij
de dimensionering van nieuwe rioolstelsels
lijkt nog geen rekening te worden gehouden
met de verwachte toename in neerslagintensiteit.
Inzicht versus integrale lokale
aanpak
De overheid en de burger willen vanuit het
oogpunt van doelmatige besteding een
betrouwbaar beeld hebben van de wateroverlastopgave
en de daaruit voortvloeiende
lastenontwikkeling. Zij willen weten wat ze
voor hun geld kunnen verwachten. Inzicht
staat echter op gespannen voet met een op
doelmatigheid gerichte integrale aanpak op
regionaal of lokaal niveau, waarvoor gekozen
is in de Decembernota 2006. Bij een volledig
integrale aanpak in ruimte en tijd worden
meerdere problemen ter plekke en tegelijkertijd
aangepakt, zoals de combinatie van
waterberging en recreatie of het meeliften
van de oplossing van rioolwateroverlast met
rioolvervanging. Het per probleem inzicht
geven wat het kost, is dan moeilijk.
Hoe integraler en lokaler de aanpak, des
te moeilijker is het om inzicht te krijgen
in een thematisch probleem zoals wateroverlast.
Om toch inzicht te kunnen bieden,
moeten op een eenduidige, transparante
wijze de doelen worden geformuleerd en
de relaties tussen doelen, maatregelen,
kosten(toedeling) en gemaakte keuzen
worden vastgelegd. Hiervoor zijn strakkere
afspraken nodig tussen de bij het proces
betrokken partijen van rijk, provincies, waterschappen
en gemeenten. Dit beperkt wel de
bewegingsvrijheid.
6 H 2O / 8 - 2007
Inzicht voor de overheid en de burger is
gediend met eenvoud en dus met zo min
mogelijk diversiteit. Een lokale aanpak van
wateroverlast zal echter tot een meer gedifferentieerd
systeem van normen leiden: op
iedere locatie wordt een andere afweging
gemaakt welke wateroverlast tegen welke
kosten acceptabel is en wat dus als ‘op orde
zijn’ wordt beschouwd. Dit kan bovendien
leiden tot rechtsongelijkheid. De keuze voor
een lokale, integrale aanpak of een meer
uniforme aanpak, en daarmee voor doelmatigheid
of transparantie en rechtsgelijkheid,
is uiteindelijk een politieke keuze.
Frits Kragt en Frank van Gaalen (Milieu- en
Natuurplanbureau)
NOTEN
1) Kragt F., F. van Gaalen, P. Cleij en W. Ligtvoet
(2006). Audit Waterbeleid 21e eeuw, analyse
van de opgaven wateroverlast volgens het
Nationaal Bestuursakkoord Water. Milieu- en
Natuurplanbureau. Rapport 5550600002/2006.
2) Gerritsen E., C. Hoeben en J. van der Veer (2006).
Audit WB21: kosten- en lastenontwikkeling ten
gevolge van de NBW-opgave wateroverlast. COELO.
Rapport 06-3.
3) zie deelrapporten evaluatie deelstroomgebiedsvisies
van het Milieu- en Natuurplanbureau:
Gaalen F. van, F. Kragt en A. Keuren (2005).
Toelichting op de landsdekkende maatregelkaart
deelstroomgebiedsvisies. Rapport 500023001/2005.
Kragt F., F. van Gaalen, G. Beugelink en W.Ligtvoet
(2005). Afwenteling en blauwe knooppunten:
sleutel tot duurzaam waterbeleid. Rapport
500023003/2005.
4) Werkgroep Evaluatie NBW (2006). Evaluatie
Nationaal Bestuursakkoord Water, eindrapport
Verantwoordend spoor.
Chinese vicepremier
bezocht
Nederland
De Chinese vice-premier Hui Llangyu
bezocht samen met een delegatie van
8 tot en met 11 april enkele infrastructurele
waterprojecten in Nederland.
Tijdens het werkbezoek zijn ook drie
overeenkomsten tussen Nederland en
China op het gebied van waterhuishouding
en droogte ondertekend.
De Chinese delegatie bekeek de
Maeslantkering en de Afsluitdijk.
Tijdens een ontmoeting met
minister Eurlings en staatssecretaris Huizinga
van Verkeer en Waterstaat is vooral gesproken
over de samenwerking tussen Nederland
en China op het gebied van waterbeheer en
waterbouw.
In 2004 tekende het ministerie reeds een
Memorandum of Understanding met de
Chinezen voor een periode van vijf jaar. In
dat kader is een drietal overeenkomsten
getekend tijdens het werkbezoek. De eerste
overeenkomst heeft betrekking op samenwerking
op het gebied van problemen met
droogte. Alterra gaat China adviseren om
met moderne technieken een ‘early warning
system’ op te zetten dat tijdig waarschuwt
voor droogte. De tweede overeenkomst
is gesloten tussen de Chinese regering,
Rijkswaterstaat en het Wereld Natuur
Fonds over vismigratie. Bekeken wordt hoe
de vismigratie rond waterwerken, zoals
dammen, verbeterd kan worden. De laatste
overeenkomst is gesloten tussen de onderzoeksinstituten
WL|Delft Hydraulics en het
Chinese Nanjing Hydraulic Research Institute.
Beide instituten gaan nauwer samenwerken
en vaker gezamenlijk onderzoek verrichten.
Lettinga wint
Amerikaanse
milieuprijs
Prof.dr.ir. Gatze Lettinga, emeritus
hoogleraar in de milieutechnologie
aan de universiteit van Wageningen,
heeft de prestigieuze Amerikaanse
Tyler Prize 2007 gewonnen. Lettinga
krijgt de prijs voor zijn grote
verdiensten op het gebied van
milieubescherming. Hij ontvangt de
prijs, 200.000 dollar en een gouden
medaille, vandaag (20 april) in Los
Angeles.
Gatze Lettinga was van 1988 tot 2001
hoogleraar Anaerobe zuiveringstechnologie
en hergebruik aan
de universiteit van Wageningen. Tijdens zijn
loopbaan wijdde hij zich aan het ontwikkelen
van duurzame technologie met het oog op
milieubescherming. Hij werd daarmee een
wereldwijd erkende autoriteit op het gebied
van anaerobe verwerking van afvalwater.

ABB b.v.
Mon Plaisir 40
NL-4879 AN Etten-Leur
Tel. +31 (0)76 5086200
E-mail control@nl.abb.com
Website www.abb.nl
Een andere richting?
Industrial IT Extended Automation
System 800xA geeft u alle veerkracht.
Bij aanpassingen en veranderingen in uw applicatie
speelt hergebruik van standaard oplossingen een grote
rol. In System 800xA kunt u zelf een standaard defi niëren
op ieder niveau door uw gehele plant. Veranderen uw
automatiseringsbehoeften, dan worden wijzigingen in een gedefi nieerde standaard
consequent en automatisch op ieder niveau doorgevoerd. Engineering change
management registreert dit. System 800xA maakt uw wijzigingen zo inzichtelijk
en beheersbaar en voldoet hiermee volledig aan de FDA 21 CFR part 11 eisen.
Neem voor meer informatie contact op met onze afdeling Process
Automation.

verslag thema*
Elektrochemisch legionellabeheer
niet te snel toepassen
Maatregelen tegen besmetting van drinkwater met Legionella moeten in
principe op het thermische of fysische vlak liggen. Elektrochemisch beheer
wordt sinds begin dit jaar weliswaar door VROM gedoogd, maar de toepassing
mag alleen als de andere mogelijkheden geen soelaas bieden. Daarover bestaat
nog wel eens verschil van mening, zo bleek ook tijdens het vierde congres over
Legionella dat Euroforum op 29 maart in Eindhoven verzorgde.
De congresdeelnemers misten VROM
en de Arbeidsinspectie. Kiwa gaf
wel acte de prèsence in de persoon
van Bart Wullings. Hij ging in op de detectie
van Legionella pneumophila in watermonsters
met behulp van een kwantitatieve Q-PCRmethode
(zie H 2O nr. 5, pag. 39). Hij verwees
Publicatie ontwerpnorm legionella-analyse
8 H 2O / 8 - 2007
daarbij ook naar de uitslag van het onderzoek
naar het voorkomen en de betekenis van
L. anisa in leidingwaterinstallaties, dat Kiwa in
opdracht van de VROM-Inspectie uitvoerde.
Daaruit bleek namelijk dat de meeste legionellabacteriën
tot de ongevaarlijke soort
L. anisa behoren (zie dezelfde uitgave van
De methode voor de bepaling van Legionella in water is verbeterd. Het gepubliceerde
normontwerp vervangt de methode uit 1991 en is op een aantal punten aangepast en uitgebreid.
Belanghebbenden kunnen tot 1 juli bij NEN commentaar indienen op het normontwerp.
Sinds de introductie van de methode in 1991 is de norm NEN 6265 veel toegepast in laboratoria.
Aanpassing was nodig, omdat verschillende laboratoriumonderzoeken aantoonden dat verbeteringen
mogelijk waren. Daarnaast hebben de gebruikers behoefte aan een methode die ook
betrouwbare resultaten levert bij watermonsters met een relatief hoge concentratie aan storende
flora.
Op verzoek van het Ministerie van VROM is de monsterneming van watermonsters uit tappunten
aangepast. De monsterneming die voor de bepaling van Legionella in het ontwerp Waterleidingbesluit
wordt voorgesteld, is in het normontwerp overgenomen. Het monster wordt
daarbij pas genomen na het doorspoelen van één liter water. Deze wijziging geldt alleen voor
monsternemingspunten waarbij dit mogelijk is, zoals kraanwater, niet voor water uit moment- of
drukknoppen.
In de nieuwe methode zijn ook de verbeteringen verwerkt uit het wijzigingsblad uit 2003.
Daarnaast is de berekening van het aantal kolonievormende eenheden verbeterd. Met de
publicatie van de herziene methode beschikken alle betrokken laboratoria over een verbeterde
referentiemethode voor de bepaling van Legionella.
Voor meer informatie: (015) 269 03 03.
Instructie
In april en mei geeft kennisinstituut ISSO
regionale instructiebijeenkomsten over de
legionellapreventie ten aanzien van leidingwater
en de nieuwe voorschriften met
betrekking tot sanitaire installaties.
Tijdens de bijeenkomsten komen alle
nieuwe voorschriften en hulpmiddelen om
Legionella in collectieve leidinginstallaties
te voorkomen aan bod, zodat deelnemers
deze in de praktijk kunnen toepassen. De
instructies vinden plaats op 24 april in
Eindhoven, 3 mei in Rotterdam, 8 mei in
Zwolle, 15 mei in Heiloo en 22 mei in Bunnik.
De deelnameprijs bedraagt 475 euro.
Voor meer informatie: (010) 206 59 69 of
www.isso.nl.
H 2O, pag. 33). L. pneumophila daarentegen is
wel voor meer dan 90 procent verantwoordelijk
voor de gerapporteerde ziektegevallen.
Antoine van Hoorn van Corus (op de dag
van het congres werd het bedrijf onderdeel
van het Indiase concern Tata Steel) vindt die
Q-PCR-methode echter niet voldoende. Hij
is voorstander van elektrochemisch beheer,
oftewel zilver-koperionisatie of anodische
oxidatie (zie ook de rubriek Handel &
Industrie). Deze vormen van legionella-aanpak
mogen echter pas toegepast worden als de
andere beheersmaatregelen niet mogelijk
zijn, er sprake is van een omvangrijke leidingwaterinstallatie
en er een grote kans bestaat
dat besmetting met Legionella gaat optreden.
VROM gedoogt (het ministerie spreekt
tegenwoordig liever over gedifferentieerd
handhaven, red.) deze beheersvormen met
als voorwaarde dat de inwerkstelling van de
apparatuur vooraf gemeld moet worden.
Overigens waren er in Nederland vorig
jaar opmerkelijk veel meer gevallen van
besmetting met Legionella dan de jaren
daarvoor. Of dit komt door de hogere buitentemperatuur,
het toenemende gebruik van
oppervlaktewater of gevallen sneller en beter
gemeld worden, is niet duidelijk.
Wat opmerkelijk blijft, zijn de verschillende
uitslagen bij verschillende laboratoria
bij dezelfde monsters. Van belang is de
hoeveelheid amoebes, want de bacterie
koppelt zich hieraan. In principe is een goed
bijgehouden drinkwaterinstallatie veilig
en hoeft men daar niet te vrezen voor het
voorkomen van Legionella.

AVK DÉ OPLOSSING ALS Ú DE LEIDING HEEFT
AVK NEDERLAND BV Postbus 73 8170 AB VAASSEN Tel. +31 (0)578 - 574490 Fax +31 (0)578 - 574459
e-mail: avknl@avk-nl.nl www.avknederland.nl

Ria Doedel.
RIA DOEDEL, DIRECTEUR WATERLEIDING MAATSCHAPPIJ LIMBURG:
“Kabinet geeft geen
koers aan voor de
watersector”
De provincie Limburg verrast de rest van Nederland af en toe. Toen enige jaren
geleden alles erop leek te wijzen dat daar het eerste Nederlandse waterketenbedrijf
tot stand zou komen, met als basis Waterleiding Maatschappij Limburg
(WML) en het Zuiveringsschap Limburg, beide nutsbedrijven die het gehele
grondgebied van deze provincie besloegen, werd uiteindelijk gekozen voor twee
all-in waterschappen en bleef het rioolbeheer in handen van de gemeenten. Een
verrassing was ook het plotselinge beëindigen van het dienstverband van Ed
Hulshof als directeur van WML medio 2006. Geheel onbekend in de watersector
was Ria Doedel, die met ingang van 1 januari tot nieuwe directeur van dit bedrijf
benoemd is. Verslag van een gesprek met haar in het hoofdkantoor van WML op
de rechter Maasoever met een fraai uitzicht op de rivier en de oude binnenstad.
Was de waterwereld nieuw voor jou?
“Ja, die was echt helemaal nieuw. Ik heb de
afgelopen 17 jaar als directeur gewerkt bij
een aantal grote gemeenten: Maastricht,
Eindhoven en Nijmegen. Ik was daar verantwoordelijk
voor wat ik noem ‘de harde kant
van de zachte sector’. Je moet dan denken
aan werkterreinen als burgerzaken en
belastingen. Dat zijn gemeentelijke taken
die tot de zachte sector gerekend worden,
maar die strak georganiseerde logistieke
processen vereisen. In de personenadministratie
mogen geen fouten zitten of komen.
Een klein foutje in het systeem van waardebepaling
of waardevastlegging voor de
OZB kan verstrekkende financiële gevolgen
hebben. Ik heb mij ook bezig gehouden met
sociale diensten en met onderwijs, eveneens
met grote infrastructurele projecten in die
sfeer. Die kant ken ik dus ook.”
“Aan de andere kant ben je als directeur
binnen de gemeente ook verantwoordelijk
10 H 2O / 8 - 2007
voor de beleidsondersteuning en -advisering
op jouw werkgebied. Ik kan me voorstellen
dat ik vanwege die ervaring op een gegeven
moment benaderd ben voor deze functie. Er
waren hier problemen geweest tussen het
bedrijf en zijn aandeelhouders, bij ons de
provincie en de gemeenten. In zo’n situatie
heb je politiek-bestuurlijke ervaring nodig.”
Waarom heb je ‘ja’ gezegd tegen deze
functie?
“In zijn algemeenheid had ik besloten dat 17
jaar bij de gemeenten genoeg was geweest.
Dat ik bijvoorbeeld niet de functie van
gemeentesecretaris ambieerde, maar een
functie in een ander verband wilde gaan
zoeken. Tijdens een werkconferentie over
de ontwikkeling naar de toekomst werd een
bijzonder inspirerend verhaal gehouden
over het proces van kwaliteitsontwikkeling
bij een zuiveringsschap in de omgeving
van Rotterdam. Het hele takenpakket van
die organisatie kwam daarbij ook in beeld.
We hadden na afloop allemaal zo’n gevoel
van ‘daar zou ik ook nog weleens willen
werken’. Drie weken later kreeg ik het eerste
telefoontje over deze functie. Dat andere
verhaal ging weliswaar over afvalwater, maar
mijn interesse was gewekt. In de gesprekken
die toen volgden met de Raad van Commissarissen
en met de vertegenwoordigers van
het bedrijf ben ik enthousiast geworden en
heb ik ‘ja’ gezegd.
Wat zijn je eerste indrukken van het
bedrijf en de sector?
“Het positieve beeld dat ik kreeg, is
bevestigd. In de drinkwatersector is veel
in beweging, zoals de schaalvergroting, de
KRW, de dividenddiscussie en de bijdrage
aan het bereiken van de millenniumdoelstellingen
van de Verenigde Naties. Dat maakt
het werk interessant. Binnen WML ontmoet
ik mensen die heel erg betrokken zijn bij het
bedrijf en bij het product drinkwater. Ook de
organisatie staat goed, is mijn indruk.”
“De materie is uiteraard nieuw voor mij. De
uitdaging voor mijzelf is de komende tijd de
goede balans te vinden tussen eindverantwoordelijkheid
en materiedeskundigheid.
Het moet in ieder geval zover komen dat
ik een goede gesprekspartner ben en dat
ik aan de deskundigen die wij hebben, de
goede vragen stel.”
“Inmiddels heb ik het gehele bedrijf bezocht.
Ik vind het belangrijk om niet alleen
stukken te lezen, maar ook zelf gezien te
hebben waar het over gaat, om de mensen
te ontmoeten. Dat is weer de basis voor
volgende contacten. Het is me duidelijk
geworden hoe groot het maatschappelijk
belang van een goede drinkwaterlevering is.
Als er wat aan een sporthal mankeert, is dat
lastig en vervelend. Als het drinkwater niet in
orde is, staat de samenleving op zijn kop.”
Vanuit welke achtergrond moet je die
balans zien te vinden?
“Ooit ben ik opgeleid op de Sociale
Academie. Later heb ik allerlei opleidingen
gevolgd in de sfeer van bestuurskunde,
management en beleidadvisering. Zaken als
facturering van watergelden, telefooncentra
en informatie- en communicatietechnologie
zijn voor mij gesneden koek. Maar processen
als waterbehandeling en ontharding zijn
daarentegen helemaal nieuw. Bij Kiwa
begint binnenkort een VIP-opleiding: een
stoomcursus voor mensen als ik. Er zijn meer
leidinggevenden die niet, zoals vroeger
gebruikelijk was, uit het vakgebied zelf
komen. WML vormt daarvan een voorbeeld.
Jacques Huberts kwam bij Nedcar vandaan,
mijn voorganger Ed Hulshof kwam uit de
papierindustrie. Maar ik laat me uiteraard ook
door onze eigen deskundigen voorlichten.
Het principe van de bioalarmering, de
inname uit het Lateraalkanaal bij Heel kan
ik uitstekend volgen zonder dat ik de details
van het reageren van die mosselen, algen en
watervlooien hoef te kennen.”

“We zijn net met Kiwa naar Noord-
Amerika geweest. Dat was heel leerzaam.
De verschillen in de bereiding en de
levering van drinkwater zijn groot, maar
desondanks kunnen we van de Amerikanen
leren. Bijvoorbeeld op het gebied van de
samenhang in de waterketen. Daar gaat men
veel verder in het hergebruik van water.”
Wordt al het drinkwater in Limburg nu
onthard?
“Wij zijn volop bezig met de bouw van
onthardingsinstallaties. In Zuid-Limburg
wordt nu overal onthard water geleverd.
Volgend jaar geldt dat ook voor geheel
Maastricht. In 2009 krijgen Roermond en
omgeving onthard water en in 2010 komt
ook de aparte installatie gereed die in Weert
gebouwd wordt voor het noordelijk deel
van Limburg, (zie ook pagina 21, red.). Het
water in Zuid-Limburg is door de vele kalk
in de bodem erg hard. Het effect van de
ontharding is ook goed te merken. Zelf woon
ik in Eijsden ten zuiden van Maastricht. Toen
ik daar kwam wonen, had ik na een jaar al
een nieuwe wasmachine nodig. Na drie jaar
begaf die het ook weer. Dat is nu voorbij.
Het realiseren van de afspraken die daarover
gemaakt zijn, is ook politiek belangrijk.”
“We hebben overigens nu een probleem in
de omgekeerde richting. Van de 74 miljoen
kubieke meter drinkwater die wij per jaar
leveren, kopen we een deel in Duitsland in.
In 2005 was dat 5,5 miljoen kubieke meter.
Dat water komt uit de Eifel en is bijzonder
zacht. In Kerkrade was men aan dat water
gewend. In verband met verbetering van de
leveringszekerheid wordt dat in de toekomst
ons eigen water, dat wel zacht maar toch
harder is. Die verandering levert problemen
op voor de servicebedrijven die koffiezetapparaten
leveren. Ook ziekenhuizen en
aquariumhouders moeten alert zijn.”
Je sprak net over meer aandacht voor
de waterketen.
“Ja, ik weet dat de vorming van een waterketenbedrijf
in Limburg indertijd niet gelukt
is. Er is toen gekozen voor twee waterschappen:
Roer en Overmaas in het zuidelijk
deel van Limburg, Peel en Maasvallei in
het noordelijk deel. Kennelijk woog toen
het belang van de waterschapsstructuur
zwaarder dan dat van de waterketen. Maar
deze twee waterschappen hebben wel één
zuiveringsbedrijf. En betere samenwerking
behoeft niet altijd fusie te betekenen. In
het oude plan moesten de gemeenten hun
rioolbeheer overdragen. Maar dat hoeft
niet, dat kan wettelijk zelfs niet. Ik denk
veel meer aan een sterk uitvoeringsbedrijf
à la Waternet dat zijn diensten aanbiedt
aan gemeenten en waarmee een zakelijk
beheerscontract te sluiten is zonder dat
de gemeente zijn rol als opdrachtgever en
regisseur kwijt raakt.”
“Ik maak nu een ronde langs onze aandeelhouders:
de provincie die 22 procent van
de aandelen bezit en de 47 Limburgse
gemeenten die alle aandeelhouder zijn, om
te polsen hoe men tegenover een dergelijke
variant staat, op basis van vrijwilligheid
en contractuele afspraken. Want als wij
een dergelijke weg opgaan, moeten de
gemeenten daar als aandeelhouder ook mee
instemmen.”
Je noemde ook het proces van
schaalvergroting.
“Ik moet het wat algemener stellen. Onze
Raad van Commissarissen is sterk van
personele samenstelling veranderd. Hij
bestaat uit acht leden: twee vertegenwoordigers
van gemeenten, twee leden
benoemd op voordracht van de gemeenten,
twee leden benoemd op voordracht van
de provincie en twee op voordracht van
de ondernemingsraad. Benoemd ‘op
voordracht van’ wil zeggen dat het niet
automatisch burgemeesters, wethouders
of gedeputeerden zijn. In de nieuwe Raad
van Commissarissen zitten bijvoorbeeld ook
een ondernemer en een directeur van een
woningbouwcorporatie.”
“De provincie is bezig met de vorming
van een nieuw college van Gedeputeerde
Staten. De nieuwe Raad van Commissarissen
oriënteert zich op de toekomst.”
“In grote lijn zien we vier mogelijkheden. De
eerste is alles laten zoals het is en doorgaan
als zelfstandig nutsbedrijf. Dat kan goed, dat
leidt niet tot tariefstijging, maar we missen
dan de ontwikkeling die landelijk gaande
is. De tweede mogelijkheid is schaalvergroting.
Fuseren met Brabant Water is een
optie, was dat in het verleden ook al, maar
er zijn meer mogelijkheden.
Uitbreiden van
Vitens met een lob
naar het zuiden toe is
denkbaar, maar hechter
samenwerken met
Evides bijvoorbeeld
in de sfeer van onze
dochteronderneming
de e-WaterGroup ook. De e-WaterGroup
is onder Jacques Huberts opgezet, maar
relatief kleinschalig gebleven. Hij maakt
onder andere demiwater in een aantal
bedrijven, verzorgt lokale ontharding, maakt
legionellabeheerplannen en heeft één groot
project voor de levering van proceswater.
Uitbreiding van de activiteiten samen met
Evides op fiftyfifty-basis zoals nu in Delfzijl
plaatsvindt, waarbij Waterbedrijf Groningen
het water levert en Evides de kennis, zou een
aantrekkelijke optie zijn. De derde variant is
de aangepaste versie van een waterketenbedrijf
zoals ik die zoëven geschilderd heb.
De vierde mogelijkheid is intensiveren van
de samenwerking over de grenzen heen,
richting Duitsland, België of eventueel beide.
Dat is een denkrichting die we nog nader
moeten verkennen, want de structuren in die
landen zijn complex. In België hebben we
te maken met Vlaamse en Waalse bedrijven,
in Duitsland met kleine waterbedrijven en
CV
*thema interview
1956 geboren in Haarlem
1975-1979 Sociale Academie in Eindhoven
1975-1976 Woonwagenwerk in Eindhoven
1976-1979 Jongeren Advies Centrum in
Eindhoven
1979-1986 Stichting Jeugdzorg en
Gezinswerk in ‘s-Hertogenbosch
1986-1990 directeur Dacapo, instelling
voor samenlevingsopbouw in
Nijmegen
1990-1997 dienst Sociale Zaken en Welzijn
gemeente Maastricht, directeur
vanaf 1992
1997-2003 directeur dienst Werk, Zorg en
Inkomen gemeente Eindhoven
2003-2006 directeur Directie Inwoners
gemeente Nijmegen, tevens
loco-gemeentesecretaris
2007-heden directeur WML
regionale Wasserverbände. Als laatste is er
ook nog een combinatie van ontwikkelingen
mogelijk.”
Wat zal de basis voor een afweging
zijn?
“Kostenreductie is altijd een belangrijk
criterium. Maar daarnaast wordt in
bestuurlijke kring grote waarde gehecht
aan de maatschappelijke meerwaarde
van een toekomstige ontwikkeling. Zoals
een commissaris zei: ‘Wat is het belang
van drie cent tariefverlaging als daar 100
“Betere samenwerking behoeft
niet altijd fusie te betekenen”
hoogwaardige banen mee verloren gaan?’
Behoud van werkgelegenheid dus, maar
ook maatschappelijke verbondenheid, de
relatie tussen schaal en de invloed die je als
aandeelhouder kunt hebben. Een grotere
omvang kan tot een hoger kennisniveau
leiden, maar ook tot meer bureaucratie.
Het gaat dus niet alleen om financiën en
organisatie. Opvallend vind ik dat het
nieuwe kabinet geen koers aangeeft voor
de ontwikkeling van de watersector. Het
CDA was in zijn verkiezingsprogramma voor
versterking van de waterketen, de PvdA
voor het opheffen van de waterschappen.
Kennelijk zijn die items uitgeruild tegen
andere onderwerpen. In het programma
van dit kabinet wordt niet over sturing door
het Rijk gerept. Het wordt aan de sector
overgelaten. We zijn nu dus zelf aan zet.”
Maarten Gast
H 2O / 8 - 2007
11

Tweede Kamerleden
over de Drinkwaterwet
De nieuwe leden van het parlement kunnen al snel laten zien wat zij waard
zijn op drinkwatergebied. Afgelopen december, kort na de beëdiging van
de nieuwe Tweede Kamerleden, stuurde het kabinet het voorstel voor de
Drinkwaterwet voor behandeling naar de Tweede Kamer. De waterwoordvoerders
van een aantal politieke partijen geven, in willekeurige volgorde, in
H 2O hun visie op het nieuwe wetsvoorstel.
Ad Koppejan.
Ad Koppejan (CDA)
“De Drinkwaterwet is een helder
wetsvoorstel, waarin een aantal zaken
duidelijk geregeld wordt. In de wet worden
duidelijke keuzes gemaakt, het kabinet wil
bijvoorbeeld dat de drinkwaterbedrijven
100 procent overheidsbedrijven blijven. Het
CDA vindt dat een goede zaak. De drinkwaterbedrijven
hebben een maatschappelijke taak
om drinkwater te produceren tegen een zo
goed mogelijke prijs-kwaliteitverhouding.
In de visie van het CDA verhoudt zoiets zich
niet met een private onderneming.”
“Wel wil de CDA-fractie extra waarborgen in
de wet om de belangen van consumenten te
beschermen. Het gaat immers om bedrijven
met een monopoliepositie en gebonden
afnemers. De tarieven dienen kostendekkend
en kostengeoriënteerd te zijn. Dat de drinkwaterbedrijven
efficiencywinst maken, is iets
om trots op te zijn. Ze doen het goed. Maar
voor de bestemming van die winst is maar
een aantal keuzes te maken: investeren in
betere voorzieningen, de dienstverlening
optimaliseren of de tarieven verlagen. Het
CDA is niet per definitie tegen dividend,
maar die moet wel gemaximaliseerd worden
en dat moet worden vastgelegd in de wet.
Anders is het in strijd met de publieke
doelstelling en is het meer een verkapte
belastingmaatregel.”
“De CDA-fractie vindt niet dat er een aparte
toezichthouder moet komen voor de drink-
12 H 2O / 8 - 2007
watersector. Het toezicht vindt al plaats door
de aandeelhouders zelf. Daar moet niet nog
eens een bureaucratisch orgaan worden
naastgezet dat vanuit Den Haag één keer
per jaar bekijkt of het goed gaat. Wel kunnen
wij ons voorstellen dat de aandeelhouders
bij hun toezicht gesteund worden, bijvoorbeeld
door een afdeling van de Nederlandse
Mededingingsautoriteit die naar de jaarcijfers
en de geldstromen kijkt. De NMa heeft daar
specifieke expertise voor opgedaan bij de
elektriciteitsbedrijven.”
Roos Vermeij.
Roos Vermeij (PvdA)
“De PvdA vindt de Drinkwaterwet al met
al een goede wet. Leveringszekerheid
en continuïteit worden in deze wet
gewaarborgd. Ook is de PvdA voor een
verplichte benchmark. Een benchmark geeft
een positieve prikkel. Het positieve aan een
verplichting is dat niet alleen partijen die het
goed doen eraan mee doen. Ook waterbedrijven
waar het niet zo lekker loopt, moeten
met de billen bloot. Alhoewel het daarmee in
de drinkwatersector wel meevalt.”
“Een punt van (een lastige) discussie vormen
de winsten die de drinkwaterbedrijven
maken. De winst of het dividend gaat naar
de aandeelhouders. In de drinkwatersector
zijn dat overheden. Die houden ook toezicht.
Waar drinkwaterbedrijven op moeten letten,
is dat wanneer de kosten stijgen zij niet te
snel de prijzen verhogen, maar eerst eens
naar het dividend kijken.”
“De PvdA is niet principieel tegen schaalvergroting.
Maar soms zie je dat schaalvergroting
leidt tot ontoegankelijkheid voor de
consument. Dat mag niet gebeuren.”
“Een toezichthouder voor de drinkwatersector
is een rare constructie. De overheid is
aandeelhouder en houdt dus zelf toezicht.
Daar hoef je niet ook nog eens een toezichthouder
bovenop te zetten. Vanwege de
tarieven hoeft het niet, want die worden
geregeld in de Drinkwaterwet. Dat is nu juist
het mooie aan deze wet.”
Helma Neppérus.
Helma Neppérus (VVD)
“Het is goed dat het wetsvoorstel er is en dat
daarin wordt vastgelegd hoe de productie
en distributie van drinkwater moet plaatsvinden.
Het is tijd dat dit proces gemoderniseerd
wordt. Schoon drinkwater is letterlijk
van levensbelang. Belangrijk is ook dat
drinkwater betaalbaar blijft.”
“Maar de VVD heeft wel een aantal vragen,
bijvoorbeeld over de tarieven. Met het
oog op de huidige tendens van schaalvergroting
vraagt de VVD-fractie zich af of er
wel voldoende concurrentie blijft tussen de
bedrijven. De drinkwaterbedrijven hebben
weliswaar gebonden klanten, maar die zijn er
niet bij gebaat dat een monopolie ontstaat.
We moeten ervoor zorgen dat de tarieven
laag blijven. Aan schaalvergroting zit ook een

grens. Met het oog op efficiëntie is schaalvergroting
prima, maar het moet niet tot
monopolievorming leiden.”
“Het reserveren van een deel van de gelden
voor vervanging en innovatie is een goede
en ook logische zaak. Het moet wel in de
boekhouding duidelijk en inzichtelijk worden
aangegeven. Als de boeken transparant zijn,
is het geen probleem. Als dividend naar de
aandeelhouders, dus naar de gemeenten
gaat, dan moet dat verwerkt worden in de
drinkwaterprijs. Die moet dan omlaag. Want
de inwoner betaalt uiteindelijk de prijs voor
het drinkwater.”
“Wij begrijpen van de drinkwatersector
dat ze met de verplichte benchmark uit
de voeten kan. Wij hadden zelf wel wat
vraagtekens, maar als de sector aangeeft het
prima te vinden, is dat voldoende voor ons.
Wat belangrijk is aan de benchmark, is dat
de kwaliteit van het drinkwater en de prijzen
ervan in de gaten worden gehouden.”
“De VVD ziet niet direct iets in een nieuwe
toezichthouder. Als het om toezicht houden
gaat, zijn daar in de eerste plaats de aandeelhouders.
De VROM-Inspectie kan een rol
vervullen als het gaat om de kwaliteit van het
water. Een instantie als de NMa zou kunnen
kijken naar de monopoliepositie van de
waterbedrijven en de drinkwatertarieven
nauwlettend in de gaten kunnen houden.
Maar een nieuwe toezichthouder erbij is
geen goed idee. Als je er voor elke sector
één gaat instellen, krijg je een heel woud aan
toezichthouders.”
Paul Jansen (foto: Thomas Manneke/SP).
Paul Jansen (SP)
“Wij onderstrepen het belang van de
wettelijke verankering van de publieke taken
van de drinkwatervoorziening. De belang-
rijkste zaken voor de SP zijn daarbij het aan
banden leggen van schaalvergroting en de
tarieven. Bij andere, voormalige, publieke
bedrijven hebben we gezien dat schaalvergroting
in het algemeen leidt tot het
teruglopen van maatschappelijke controle
en het oplopen van kosten. Daar moet
iets over worden vastgelegd in de wet. Op
ons initiatief heeft de Utrechtse econoom
professor H. Schenk onderzoek gedaan naar
de ideale schaalgrootte van de Nederlandse
drinkwaterbedrijven. Een bedrijf als Vitens
zit daar al een factor 5 boven. Het aandelenbezit
van de provincies en gemeenten in
dit bedrijf is zeer versnipperd. De publieke
aandeelhouders zijn hierdoor vleugellam
in het uitoefenen van hun controletaken. Je
ziet ook dat de tarieven van Vitens hoger zijn
dan die van een aantal concurrenten. Wat
ons betreft wordt Vitens weer teruggebracht
tot een kleiner bedrijf en wordt de schaalvergroting
van andere drinkwaterbedrijven aan
banden gelegd.”
“Op het gebied van de tarieven is te weinig
geregeld in het wetsvoorstel. De formulering
‘tarieven en voorwaarden die redelijk,
transparant en niet discriminerend zijn’ is
te vaag. Het kostprijsbeginsel moet helder
geformuleerd worden. De SP-fractie stelt
voor om uitkeringen aan aandeelhouders
wettelijk te beperken tot een rentevergoeding
over uitsluitend ingelegd kapitaal.
Zo wordt verzekerd dat lagere overheden
geen misbruik kunnen maken van hun
natuurlijke monopoliepositie.”
“Tot slot hebben we ook enkele vragen met
betrekking tot de verplichte benchmark. In
de wet is bijvoorbeeld niets geregeld voor
wanneer een drinkwaterbedrijf buitengewoon
slecht presteert. De SP vindt dat
daar een sanctie op moet staan, maar die is
niet in de wet opgenomen.”
Esmé Wiegman (ChristenUnie)
“Het is heel goed dat we nu in de afronding
zitten van de bescherming van het
drinkwater. Drinkwater is een eerste levensbehoefte.
Die moet prioriteit hebben. Helder
is ook dat de drinkwaterbedrijven voor
honderd procent publiek eigendom blijven.
Met het oog op leveringszekerheid en continuïteit
is dat een goede zaak. Ook zijn wij blij
met de verplichting van nooddrinkwatervoorzieningen
en het oefenen daarmee. Wij
vinden wel dat een dergelijke voorziening
langer dan tien dagen gegarandeerd moet
zijn en ook dat op een grotere schaal dan nu
wordt gedaan geoefend moet worden.”
“Wat de ChristenUnie ook opviel aan het
wetsvoorstel is de onduidelijkheid over de
aanduiding ‘publieke rechtspersoon’ als
eigenaar van een drinkwaterbedrijf. Betekent
dit dat ook andere dan in het distributiegebied
gelegen gemeenten en provincies
eigenaar kunnen zijn?”
*thema actualiteit
“Verder vindt de Twee Kamerfractie van de
ChristenUnie dat vanwege het moeizame
toezicht op en de gebrekkige legionellapreventie
bij collectieve watervoorzieningen
de levering van drinkwater in eerste instantie
bij de drinkwaterbedrijven dient te blijven.
In het wetsvoorstel missen wij de aandacht
voor het overeind houden van drinkwaterwinning
uit grondwater. Grondwater is
zuiverder. Voor de volksgezondheid en met
het oog op kostenefficiëntie is het eigenlijk
beter grondwater te gebruiken als grondstof
voor drinkwater dan oppervlaktewater. Maar
in het wetsvoorstel wordt daarover niet
gesproken.”
“Wat schaalvergroting betreft, daar zijn wij
in principe niet op tegen. Wel moet per
geval gelet worden op doelmatigheid. Wat
het dividend betreft, hinkt het wetsvoorstel
op twee benen. De ene keer wordt van
kostendekking gesproken, de andere keer
van winst. Maar bij een publiek bedrijf mag
je eigenlijk niet van winst spreken. Wanneer
door efficiency structureel geld over is,
moet dit terug naar de gebonden klant door
middel van lagere of gelijkblijvende tarieven.”
Esmé Wiegman.
H 2O / 8 - 2007
13

grens. Met het oog op efficiëntie is schaalvergroting
prima, maar het moet niet tot
monopolievorming leiden.”
“Het reserveren van een deel van de gelden
voor vervanging en innovatie is een goede
en ook logische zaak. Het moet wel in de
boekhouding duidelijk en inzichtelijk worden
aangegeven. Als de boeken transparant zijn,
is het geen probleem. Als dividend naar de
aandeelhouders, dus naar de gemeenten
gaat, dan moet dat verwerkt worden in de
drinkwaterprijs. Die moet dan omlaag. Want
de inwoner betaalt uiteindelijk de prijs voor
het drinkwater.”
“Wij begrijpen van de drinkwatersector
dat ze met de verplichte benchmark uit
de voeten kan. Wij hadden zelf wel wat
vraagtekens, maar als de sector aangeeft het
prima te vinden, is dat voldoende voor ons.
Wat belangrijk is aan de benchmark, is dat
de kwaliteit van het drinkwater en de prijzen
ervan in de gaten worden gehouden.”
“De VVD ziet niet direct iets in een nieuwe
toezichthouder. Als het om toezicht houden
gaat, zijn daar in de eerste plaats de aandeelhouders.
De VROM-Inspectie kan een rol
vervullen als het gaat om de kwaliteit van het
water. Een instantie als de NMa zou kunnen
kijken naar de monopoliepositie van de
waterbedrijven en de drinkwatertarieven
nauwlettend in de gaten kunnen houden.
Maar een nieuwe toezichthouder erbij is
geen goed idee. Als je er voor elke sector
één gaat instellen, krijg je een heel woud aan
toezichthouders.”
Paul Jansen (foto: Thomas Manneke/SP).
Paul Jansen (SP)
“Wij onderstrepen het belang van de
wettelijke verankering van de publieke taken
van de drinkwatervoorziening. De belang-
rijkste zaken voor de SP zijn daarbij het aan
banden leggen van schaalvergroting en de
tarieven. Bij andere, voormalige, publieke
bedrijven hebben we gezien dat schaalvergroting
in het algemeen leidt tot het
teruglopen van maatschappelijke controle
en het oplopen van kosten. Daar moet
iets over worden vastgelegd in de wet. Op
ons initiatief heeft de Utrechtse econoom
professor H. Schenk onderzoek gedaan naar
de ideale schaalgrootte van de Nederlandse
drinkwaterbedrijven. Een bedrijf als Vitens
zit daar al een factor 5 boven. Het aandelenbezit
van de provincies en gemeenten in
dit bedrijf is zeer versnipperd. De publieke
aandeelhouders zijn hierdoor vleugellam
in het uitoefenen van hun controletaken. Je
ziet ook dat de tarieven van Vitens hoger zijn
dan die van een aantal concurrenten. Wat
ons betreft wordt Vitens weer teruggebracht
tot een kleiner bedrijf en wordt de schaalvergroting
van andere drinkwaterbedrijven aan
banden gelegd.”
“Op het gebied van de tarieven is te weinig
geregeld in het wetsvoorstel. De formulering
‘tarieven en voorwaarden die redelijk,
transparant en niet discriminerend zijn’ is
te vaag. Het kostprijsbeginsel moet helder
geformuleerd worden. De SP-fractie stelt
voor om uitkeringen aan aandeelhouders
wettelijk te beperken tot een rentevergoeding
over uitsluitend ingelegd kapitaal.
Zo wordt verzekerd dat lagere overheden
geen misbruik kunnen maken van hun
natuurlijke monopoliepositie.”
“Tot slot hebben we ook enkele vragen met
betrekking tot de verplichte benchmark. In
de wet is bijvoorbeeld niets geregeld voor
wanneer een drinkwaterbedrijf buitengewoon
slecht presteert. De SP vindt dat
daar een sanctie op moet staan, maar die is
niet in de wet opgenomen.”
Esmé Wiegman (ChristenUnie)
“Het is heel goed dat we nu in de afronding
zitten van de bescherming van het
drinkwater. Drinkwater is een eerste levensbehoefte.
Die moet prioriteit hebben. Helder
is ook dat de drinkwaterbedrijven voor
honderd procent publiek eigendom blijven.
Met het oog op leveringszekerheid en continuïteit
is dat een goede zaak. Ook zijn wij blij
met de verplichting van nooddrinkwatervoorzieningen
en het oefenen daarmee. Wij
vinden wel dat een dergelijke voorziening
langer dan tien dagen gegarandeerd moet
zijn en ook dat op een grotere schaal dan nu
wordt gedaan geoefend moet worden.”
“Wat de ChristenUnie ook opviel aan het
wetsvoorstel is de onduidelijkheid over de
aanduiding ‘publieke rechtspersoon’ als
eigenaar van een drinkwaterbedrijf. Betekent
dit dat ook andere dan in het distributiegebied
gelegen gemeenten en provincies
eigenaar kunnen zijn?”
*thema actualiteit
“Verder vindt de Twee Kamerfractie van de
ChristenUnie dat vanwege het moeizame
toezicht op en de gebrekkige legionellapreventie
bij collectieve watervoorzieningen
de levering van drinkwater in eerste instantie
bij de drinkwaterbedrijven dient te blijven.
In het wetsvoorstel missen wij de aandacht
voor het overeind houden van drinkwaterwinning
uit grondwater. Grondwater is
zuiverder. Voor de volksgezondheid en met
het oog op kostenefficiëntie is het eigenlijk
beter grondwater te gebruiken als grondstof
voor drinkwater dan oppervlaktewater. Maar
in het wetsvoorstel wordt daarover niet
gesproken.”
“Wat schaalvergroting betreft, daar zijn wij
in principe niet op tegen. Wel moet per
geval gelet worden op doelmatigheid. Wat
het dividend betreft, hinkt het wetsvoorstel
op twee benen. De ene keer wordt van
kostendekking gesproken, de andere keer
van winst. Maar bij een publiek bedrijf mag
je eigenlijk niet van winst spreken. Wanneer
door efficiency structureel geld over is,
moet dit terug naar de gebonden klant door
middel van lagere of gelijkblijvende tarieven.”
Esmé Wiegman.
H 2O / 8 - 2007
13

grens. Met het oog op efficiëntie is schaalvergroting
prima, maar het moet niet tot
monopolievorming leiden.”
“Het reserveren van een deel van de gelden
voor vervanging en innovatie is een goede
en ook logische zaak. Het moet wel in de
boekhouding duidelijk en inzichtelijk worden
aangegeven. Als de boeken transparant zijn,
is het geen probleem. Als dividend naar de
aandeelhouders, dus naar de gemeenten
gaat, dan moet dat verwerkt worden in de
drinkwaterprijs. Die moet dan omlaag. Want
de inwoner betaalt uiteindelijk de prijs voor
het drinkwater.”
“Wij begrijpen van de drinkwatersector
dat ze met de verplichte benchmark uit
de voeten kan. Wij hadden zelf wel wat
vraagtekens, maar als de sector aangeeft het
prima te vinden, is dat voldoende voor ons.
Wat belangrijk is aan de benchmark, is dat
de kwaliteit van het drinkwater en de prijzen
ervan in de gaten worden gehouden.”
“De VVD ziet niet direct iets in een nieuwe
toezichthouder. Als het om toezicht houden
gaat, zijn daar in de eerste plaats de aandeelhouders.
De VROM-Inspectie kan een rol
vervullen als het gaat om de kwaliteit van het
water. Een instantie als de NMa zou kunnen
kijken naar de monopoliepositie van de
waterbedrijven en de drinkwatertarieven
nauwlettend in de gaten kunnen houden.
Maar een nieuwe toezichthouder erbij is
geen goed idee. Als je er voor elke sector
één gaat instellen, krijg je een heel woud aan
toezichthouders.”
Paul Jansen (foto: Thomas Manneke/SP).
Paul Jansen (SP)
“Wij onderstrepen het belang van de
wettelijke verankering van de publieke taken
van de drinkwatervoorziening. De belang-
rijkste zaken voor de SP zijn daarbij het aan
banden leggen van schaalvergroting en de
tarieven. Bij andere, voormalige, publieke
bedrijven hebben we gezien dat schaalvergroting
in het algemeen leidt tot het
teruglopen van maatschappelijke controle
en het oplopen van kosten. Daar moet
iets over worden vastgelegd in de wet. Op
ons initiatief heeft de Utrechtse econoom
professor H. Schenk onderzoek gedaan naar
de ideale schaalgrootte van de Nederlandse
drinkwaterbedrijven. Een bedrijf als Vitens
zit daar al een factor 5 boven. Het aandelenbezit
van de provincies en gemeenten in
dit bedrijf is zeer versnipperd. De publieke
aandeelhouders zijn hierdoor vleugellam
in het uitoefenen van hun controletaken. Je
ziet ook dat de tarieven van Vitens hoger zijn
dan die van een aantal concurrenten. Wat
ons betreft wordt Vitens weer teruggebracht
tot een kleiner bedrijf en wordt de schaalvergroting
van andere drinkwaterbedrijven aan
banden gelegd.”
“Op het gebied van de tarieven is te weinig
geregeld in het wetsvoorstel. De formulering
‘tarieven en voorwaarden die redelijk,
transparant en niet discriminerend zijn’ is
te vaag. Het kostprijsbeginsel moet helder
geformuleerd worden. De SP-fractie stelt
voor om uitkeringen aan aandeelhouders
wettelijk te beperken tot een rentevergoeding
over uitsluitend ingelegd kapitaal.
Zo wordt verzekerd dat lagere overheden
geen misbruik kunnen maken van hun
natuurlijke monopoliepositie.”
“Tot slot hebben we ook enkele vragen met
betrekking tot de verplichte benchmark. In
de wet is bijvoorbeeld niets geregeld voor
wanneer een drinkwaterbedrijf buitengewoon
slecht presteert. De SP vindt dat
daar een sanctie op moet staan, maar die is
niet in de wet opgenomen.”
Esmé Wiegman (ChristenUnie)
“Het is heel goed dat we nu in de afronding
zitten van de bescherming van het
drinkwater. Drinkwater is een eerste levensbehoefte.
Die moet prioriteit hebben. Helder
is ook dat de drinkwaterbedrijven voor
honderd procent publiek eigendom blijven.
Met het oog op leveringszekerheid en continuïteit
is dat een goede zaak. Ook zijn wij blij
met de verplichting van nooddrinkwatervoorzieningen
en het oefenen daarmee. Wij
vinden wel dat een dergelijke voorziening
langer dan tien dagen gegarandeerd moet
zijn en ook dat op een grotere schaal dan nu
wordt gedaan geoefend moet worden.”
“Wat de ChristenUnie ook opviel aan het
wetsvoorstel is de onduidelijkheid over de
aanduiding ‘publieke rechtspersoon’ als
eigenaar van een drinkwaterbedrijf. Betekent
dit dat ook andere dan in het distributiegebied
gelegen gemeenten en provincies
eigenaar kunnen zijn?”
*thema actualiteit
“Verder vindt de Twee Kamerfractie van de
ChristenUnie dat vanwege het moeizame
toezicht op en de gebrekkige legionellapreventie
bij collectieve watervoorzieningen
de levering van drinkwater in eerste instantie
bij de drinkwaterbedrijven dient te blijven.
In het wetsvoorstel missen wij de aandacht
voor het overeind houden van drinkwaterwinning
uit grondwater. Grondwater is
zuiverder. Voor de volksgezondheid en met
het oog op kostenefficiëntie is het eigenlijk
beter grondwater te gebruiken als grondstof
voor drinkwater dan oppervlaktewater. Maar
in het wetsvoorstel wordt daarover niet
gesproken.”
“Wat schaalvergroting betreft, daar zijn wij
in principe niet op tegen. Wel moet per
geval gelet worden op doelmatigheid. Wat
het dividend betreft, hinkt het wetsvoorstel
op twee benen. De ene keer wordt van
kostendekking gesproken, de andere keer
van winst. Maar bij een publiek bedrijf mag
je eigenlijk niet van winst spreken. Wanneer
door efficiency structureel geld over is,
moet dit terug naar de gebonden klant door
middel van lagere of gelijkblijvende tarieven.”
Esmé Wiegman.
H 2O / 8 - 2007
13

Aanpak putverstopping door
chemische neerslagen kan
en moet effectiever
Voor kostenefficiënte levering van betrouwbaar drinkwater zijn goed
functionerende onttrekkingsystemen noodzakelijk. Chemische neerslagen
in pompputten, horizontale drains, onderwaterpompen, leidingen en de
zuivering kunnen resulteren in hoge onderhoudskosten en de leveringszekerheid
ernstig in gevaar brengen. In 2006 hebben deskundigen uit de
bedrijfstak hun ervaringen met chemische putverstopping uitgewisseld en
gepleit voor een goede diagnose van het type verstopping en een efficiënte
aanpak. Binnen het bedrijfstakonderzoek wordt het onderwerp nu verder
opgepakt. Dit onderzoek is niet alleen van belang voor de drinkwaterbedrijven
en andere grondwateronttrekkers, maar ook voor bijvoorbeeld beheerders van
energie-opslagsystemen in de ondergrond.
Ongeveer éénderde van alle
pompputten in Nederland kampt
met chemische neerslagen
(chemische putverstopping). De Nederlandse
waterbedrijven besteden jaarlijks zo’n zes
miljoen euro aan regeneratie of vervanging
van chemisch verstopte putten. Ook in
het buitenland zijn chemische neerslagen
verantwoordelijk voor een groot deel van de
verstopte putten 1) .
Kiwa Water Research heeft in de zomer van
2006 in het kader van het gezamenlijke
bedrijfstakonderzoek rond putmanagement
een workshop gehouden om ervaringen
met verstopping door chemische neerslagen
uit te wisselen. Pieter Dammers (DZH), Rob
Lafort (Evides), Karel de Mey (Pidpa), Joelle
Verstralen (Brabant Water), Nico Vanhove
16 H 2O / 8 - 2007
(VMW), Rob Breedveld (Vitens Midden-
Nederland), Guus Willemsen (IF Technology)
en Pieter Stuyfzand (Kiwa Water Research)
presenteerden toen hun ervaring met
chemische putverstopping. Nederlandse en
Vlaamse waterbedrijven beschouwen putverstopping
meestal als een geaccepteerd feit.
Desondanks is men ervan overtuigd dat
toegepast onderzoek naar chemische putverstopping
zal bijdragen aan een efficiëntere
en kosteneffectievere bedrijfsvoering.
De deelnemers aan de workshop
benoemden de volgende onderzoeksvragen:
hoe kunnen we het optreden van chemische
putverstopping voorspellen en (in een vroeg
stadium) waarnemen, hoe kunnen we een
verstopte put het beste regenereren en hoe
kunnen we het ontwerp van een onttrek-
Vorming van neerslagen beperkt zich niet alleen tot het filter, maar ook onderwaterpompen raken flink verstopt (foto: Brabant Water).
kingsysteem zo veranderen dat de kans op
chemische putverstopping sterk vermindert
en de eventuele aanpak van neerslagen
eenvoudiger, succesvoller en kostenefficiënter
verloopt?
De kans op neerslagen is het grootst bij
freatische winningen en in ondiepe terugwinputten
en horizontale draineerleidingen
van kunstmatige infiltratiesystemen. In
Nederland wordt 35 tot 40 procent van al
het geproduceerde drinkwater op die wijze
gewonnen. Niet in alle gevallen hoeft dit
ook meteen tot hoge onderhoudskosten
of problemen met de leveringszekerheid te
leiden. Waternet constateert bijvoorbeeld
wel chemische verstopping van zijn ondiepe
drains in het duingebied, maar niet in die
mate dat het in de praktijk (na 50 jaar) al tot

Regeneratie van een verstopte put met een hogedrukreiniger (foto: Brabant Water).
knelpunten heeft geleid. Dit neemt overigens
niet weg dat er ter zijner tijd een groot
probleem kan ontstaan.
Ook winningen die onder een kleilaag
zijn gelegen, lopen risico op chemische
putverstopping. Wanneer de kleilaag dun
is of lokaal doorsneden, kan zuurstof- of
nitraathoudend grondwater toestromen
naar de aquifer waaruit water wordt
onttrokken. Winningen die alleen anoxisch
(ijzerhoudend) grondwater onttrekken,
lijken geen chemische putverstopping te
vertonen. Bij Brabant Water bijvoorbeeld
beperken chemische neerslagen zich tot
enkele ondiepe winningen. Oasen dat op
alle winningen, grotendeels oevergrondwaterwinningen,
anoxisch water onttrekt, treft
geen chemische putverstopping aan in de
puttenvelden.
Chemische putverstopping is ook een
belangrijk aandachtspunt bij de toepassing
van koude-warmteopslagsystemen 2) .
Voordeel van dergelijke systemen is echter
dat de stromingsrichting in het systeem
elk half jaar wordt omgekeerd. De kans
op het aantrekken van grondwater met
een afwijkende samenstelling is daardoor
aanzienlijk kleiner. Indien een energie-opslagsysteem
zich bevindt onder een afdekkende
kleilaag is normaal gesproken alleen risico
op chemische neerslagen indien het systeem
niet volledig luchtdicht wordt gehouden.
Hoe beperken we de risico’s?
Wanneer een put op een locatie staat waar
chemische verstopping reëel is, zijn goede
aanleg en beheer extra kritisch. Toepassing
van meerdere filterdieptes of introduceren
van gescheiden transportsystemen
zal de kans op chemische neerslagen
verminderen of zelfs voorkomen. Dit geldt
ook voor het verdiepen of juist verondiepen
van winningen en het toepassen van
ondergrondse ontijzering. De regeneratiefrequentie
en de hierbij toegepaste
technieken variëren per waterbedrijf en
soms zelfs per put. Een aantal bedrijven
hanteert vaste onderhoudstermijnen.
Algemeen is de indruk dat nog veel winst is
te behalen door verbetering van de kennis
over de inzetbaarheid en de effectiviteit
van regeneratietechnieken. Ontwikkeling
van technieken om te sturen op locaties
waar uitvlokking plaatsvindt, kan kostenbesparend
werken. Ook wordt nagedacht
over de relatie tussen putverstopping en
wijze van onttrekking. Waar mechanische
verstopping (door accumulatie van deeltjes
op de boorgatwand) lijkt te verminderen
door regelmatig te schakelen (zie de vier
platformartikelen over dit onderwerp in
H 2O nr. 2 en 3 van dit jaar), lijkt verstopping
door chemische neerslagen juist te af te
nemen door continu doorpompen (zodat de
contacttijd tussen verschillende watertypen
in de pompput zo kort mogelijk is).
Hoe nu verder?
Putverstopping betekent niet alleen
ongewenst verlies van wincapaciteit.
Neerslagen in putten, horizontale drains,
haalbuizen, en leidingen brengen tevens
potentiële kwaliteitsrisico’s met zich mee.
Juiste diagnose van het type verstopping is
noodzakelijk om deze effectief te behandelen
of te voorkomen. Mechanische en chemische
putverstopping vergen hierbij een fundamenteel
andere aanpak. De verwachting is
dat een integrale aanpak van putverstopping
op termijn zal leiden tot een forse kostenbesparing
voor de bedrijfstak.
Een efficiënte aanpak van chemische
putverstopping lijkt mogelijk met heldere
*thema achtergrond
protocollen voor optimale bewaking,
behandeling en preventie. De onderzoeksbehoefte
bestaat uit een analyse van (de
vorming van) neerslagen, het kwantificeren
van de effecten van verstopping
op de bedrijfsvoering (en vice versa), het
ontwikkelen van robuuste regeneratietechnieken
en het ontwerpen en toepassen van
methoden en instrumenten om chemische
putverstopping te detecteren en voorspellen.
Zie voor meer details ook het platformartikel
van Pieter Stuyfzand, verderop
in dit nummer, waarin hij onder meer
een uitvoerige beschrijving geeft van de
processen die verantwoordelijk zijn voor het
optreden van chemische putverstopping.
Nieuw onderzoek moet leiden tot het
ontwerp van de kostentechnisch ‘ideale’
put (en puttenveld), inclusief aanbevelingen
voor het ontwerp en de aanleg
van een put, eventueel in combinatie met
alternatieve boortechnieken. Binnen het
gezamenlijke bedrijfstakonderzoek pakken
Kiwa Water Research en de waterbedrijven
dit onderwerp verder op. Gezien de brede
impact van chemische putverstopping, ook
buiten de drinkwatersector, is samenwerking
met of cofinanciering vanuit andere sectoren
hierbij zeker een optie.
Gerard van den Berg en Gijsbert Cirkel
(Kiwa Water Research)
Benno Drijver (IF Technology)
NOTEN
1) Houben G. en C. Treskatis (2007). Water well
rehabilitation and reconstruction. McGraw Hill.
2) IF Technology (2004). Putverstopping door
ijzerneerslag in Nederland. Rapport 2/53232.
SenterNovem en Nederlandse Vereniging voor
Ondergrondse Energieopslagsystemen (NVOE).
H 2O / 8 - 2007
17

Tien jaar praktijkervaring met
membraanfiltratie bij WMD
In 1997 heeft Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) de nieuwe zuiveringstechniek
membraanfiltratie geïntroduceerd met twee pilotprojecten: de
zuivering van gietwater voor de glastuinbouw in Erica en de zuivering van
nijlpaardenwater van het Dierenpark Emmen (destijds nog het Noorder-
Dierenpark). Het uitgangspunt was om eerst ervaring op te doen met nieuwe
zuiveringstechnieken in ‘ander water’ om daarna mogelijk deze technieken
toe te passen in de zuiveringsprocessen voor drinkwater. Na tien jaar is het tijd
voor een evaluatie.
Destijds werd gedacht dat het
allemaal eenvoudig zou zijn:
membraanfiltratie, het ei van
Columbus. Met veel praktijkervaring en
aanvullend technologisch onderzoek is
de afgelopen tien jaar veel geleerd. Veel
technologische en technische verbeteringen
zijn doorgevoerd. De toepassing in het
drinkwaterproces is gerealiseerd in de spoelwaterzuivering
in productiestation Annen
en Zuidwolde en sinds februari 2006 met de
introductie van anaerobe nanofiltratie in het
hoofdproces van de drinkwaterbereiding in
Zuidwolde.
WMD levert maatwerkoplossingen voor
grootschalige industriële watergebruikers en
de glastuinbouw. Voor Dierenpark Emmen
wordt het afvalwater geschikt gemaakt voor
hergebruik en specifiek water geleverd.
Deze laatste toepassing heeft geresulteerd
in een vrijwel gesloten, duurzame kringloopsluiting.
Door maatwerkoplossingen
aan te bieden voor industriële toepassingen,
blijft hoogwaardig grondwater maximaal
beschikbaar voor drinkwaterbereiding.
Inmiddels is ervaring opgedaan met
microfiltratie, ultrafiltratie, nanofiltratie en
omgekeerde osmose. Tabel 1 geeft een
overzicht van de praktijkinstallaties met
membraantechnologie bij WMD.
Tabel 1: Membraantechnologie bij WMD.
18 H 2O / 8 - 2007
Risico’s
Ten tijde van de opstart van de gietwaterzuiveringen
in Erica in 1998 en Klazienaveen
in 1999 bestonden geen echte referentieprojecten
waarbij op grote schaal ultrafiltratie
werd toegepast op oppervlaktewater.
Gedreven door innovatie was het voor WMD
destijds een bewuste keuze om de nieuwe
ultrafiltratietechnologie op praktijkschaal
toe te passen. Voor het eerste project Erica
is zo snel enthousiasme ontstaan, met
name ook buiten WMD, dat met subsidie
het project in één jaar bedacht, gebouwd
en in bedrijf genomen is. Dit betekende
het bewust nemen van risico’s (het doseren
van een vlokmiddel voor ultrafiltratie was
aanvankelijk niet voorzien). Deze risico’s
zijn beperkt door de inzichten uit pilotonderzoek,
voorafgaand aan de bouw van de
membraaninstallaties. Naast het pilotonderzoek
zijn de praktijkervaring en de samenwerking
met Norit (membraanleverancier) en
kennisinstellingen, zoals Wetsus, Kiwa en IHE,
van grote waarde geweest bij het succesvol
bedrijven van de installaties.
Chemicaliënverbruik
In de praktijk bleek dat altijd wordt
voldaan aan de gewenste waterkwaliteit en
capaciteit. De membraaninstallaties hebben
altijd geleverd conform ontwerpgrond-
productie- jaar
capaciteit van
referentie (m 3 /h) opstart processtappen bron
gietwater Erica 160 1999 UF oppervlaktewater,
vijver
gietwater Klazienaveen 360 2000 UF oppervlaktewater,
vijver
industriewater Norit 75 2000 CSF-UF-RO oppervlaktewater,
kanaal
spoelwater Annen 40 2001 UF spoelwater zandfilters
waterfabriek Dierenpark:
productie bedrijfswater 60 2002 Living Machine-UF afvalwater
pinguïns 300 2002 UF bassin
nijlpaarden 140 2002 UF bassin
ontharding Zuidwolde 75 2006 anaerobe NF grondwater
proefinstallatie Emmen 10 2001 UF effluent rwzi
pompstation Valtherbos 35 2007 UF spoelwater zandfilters
proefinstallatie Emmen 5 2007 MF/BAKF-RO effluent rwzi
spoelwater Zuidwolde 40 2006 UF spoelwater zandfilters
BAKF = biologisch actief koolfilter, CSF = continue zandfiltratie, Living Machine = afvalwaterzuivering
gebaseerd op ‘constructed wetlands’.
slagen. De praktijk heeft wel geleerd dat bij
bestaande ontwerpen met name het chemicaliënverbruik
relatief hoog is. Debet hieraan
is membraanfouling die - naast de kwaliteit
van het voedingswater - wordt veroorzaakt
door hoge ontwerpfluxen.
Ontwerpflux
De UF-installaties zijn alle gebaseerd op
het Xiga-concept van X-Flow, volgens het
principe ‘inside-out’. De installaties zijn
ontworpen op een relatief hoge bruto flux
van minimaal 70 l/m/h. Inmiddels zijn de
inzichten aangescherpt en zijn nieuwe
UF-installaties ontworpen op lagere flux.
Ook is het membraanoppervlak per module
door de leverancier geoptimaliseerd van 35
naar 40 m 2 , met als gevolg dat in bestaande
installaties de flux automatisch lager uitvalt.
Een lagere flux betekent een meer stabiele
bedrijfsvoering, in zijn algemeenheid
zichtbaar in onder andere minder vlokmiddel
en een lager energieverbruik. De praktijkervaringen
hebben ook geresulteerd in de
noodzaak van inline coagulatie. Gebleken is
namelijk dat voor een stabiele bedrijfsvoering
bij hoge flux een inline coagulatie met een
ijzer- of aluminiumhoudend vlokmiddel
noodzakelijk is. Afhankelijk van de waterbron
varieert de vlokmiddeldosering tussen 0,5 en
15 ppm Al/Fe. Naast deze dosering voor een
stabiele filtreerbaarheid op de ultrafiltratie
wordt eveneens een deel van het vlokmiddel
gedoseerd om foulende componenten, zoals
natuurlijk organisch materiaal (NOM), te
verwijderen voor een stabiele bedrijfsvoering
van de RO-installatie. NOM en nog niet nader
gespecificeerde componenten worden
voorlopig verantwoordelijk gehouden voor
de foulingproblemen om de spiraalgebonden
RO-membranen.
Membraanfouling
Membraanfouling is in de praktijk vaak
technisch hanteerbaar en bovendien dé
drijfveer voor innovatieve ontwikkelingen.
In het algemeen zijn twee foulingmechanismen
bepalend voor de bedrijfsvoering:
scaling en (bio)fouling. Foulingproblemen
op de UF-membranen zijn oplosbaar met
het reguliere reinigingsprotocol met loog,
zuur en chloorbleekloog. Enkele malen per
jaar wordt een speciale reiniging uitgevoerd
om ijzer- en mangaanscaling te verwijderen.
Testen hebben aangetoond dat ascorbinezuur
(vitamine C) en oxaalzuur succesvol
metaalscaling verwijderen.

The Living Machine: de zuivering van het nijlpaardenwater van het Dierenpark Emmen.
Scaling op RO-membranen kan goed
worden beheerst met antiscalantdosering.
(Bio)fouling is echter een lastiger probleem.
Met verschillende kennisinstituten heeft
WMD de afgelopen jaren op de installatie van
Norit te Klazienaveen onderzoek verricht naar
een geschikt antifoulingsmiddel, identificatie
van de aard van de fouling, de waterkwaliteitsparameters
in relatie met (bio)fouling én
het type reinigingsmiddel c.q. -protocol.
Bekend is dat de aard van de bron, veelal
veenkoloniaal oppervlaktewater, bepalend
is voor het ontstaan van biofouling. De
installatie wordt gemiddeld eens per
maand gereinigd. In het ontwerp is destijds
uitgegaan van drie tot vier reinigingen per
jaar. Ook andere referenties in Nederland
blijken op een vergelijkbare - of veel hogere
- reinigingsfrequentie te zitten. Volledige
automatisering lijkt noodzakelijk. Het
resulteert echter wel in hogere exploitatiekosten
(arbeid, chemicaliën, energie,
afschrijving membranen) dan beoogd.
Evaluatie
De ervaring van de afgelopen tien jaar
hebben drie succesfactoren aan het licht
gebracht: goede kennis van de bron, een
integraal procesontwerp en een gedegen
kennis bij de operators.
Succesvolle toepassing van membraantechnologie
ligt primair bij gedegen kennis
Rozenkwekerij.
van de bron. Met name bij de gietwaterinstallaties
en de industriewaterzuivering
Norit wisselt de waterkwaliteit sterk over
de seizoenen. Bij Norit Klazienaveen lag
bijvoorbeeld de concentratie NOM tijdens
de pilotperiode relatief laag. In de praktijk
wordt de installatie geconfronteerd met zeer
hoge concentratie humusverbindingen in
het voedingswater, met als gevolg een hoger
vlokmiddelverbruik dan was voorzien. Een
ander voorbeeld is dat het voedingswater
van de gietwaterinstallaties in Erica en
Klazienaveen in de zomerperiode, bij een
hoge afname van gietwater door de tuinders
en dus onttrekking van voedingswater, met
regelmaat 2-waardig ijzer bevat, een vorm
die niet wordt verwijderd door ultrafiltratie.
Deze gereduceerde ijzervorm is tijdens het
pilotonderzoek in 1998 niet aangetroffen.
Doorslag van ijzer wordt nu voorkomen
door de gereduceerde vorm te oxideren met
permanganaat en zuurstof. Dus door aanpassingen
van de bedrijfsvoering voldoet in alle
gevallen de permeaatkwaliteit en de productiecapaciteit
aan de ontwerpuitgangspunten.
Er doen zich geen problemen voor met de
waterkwaliteit, maar het chemicaliënverbruik
ligt wel hoger dan voorzien.
Het is een valkuil om, uit oogpunt van
beperkte investering, membraaninstallaties
te ontwerpen op een zo hoog mogelijke flux.
*thema achtergrond
Een hoge flux kan gemakkelijk leiden tot een
hoog chemicaliënverbruik, hetzij benodigd
voor vlokkingsfiltratie, hetzij voor reiniging
van de membranen. Een optimale flux is dus
geen maximale flux! Daarnaast moet worden
gerealiseerd dat ultrafiltratie en omgekeerde
osmose slechts scheidingstechnieken zijn,
waarbij concentraat vrijkomt. In Drenthe
wordt het concentraat na bezinking geloosd
op oppervlaktewater. Bij de gietwaterinstallatie
in Klazienaveen hebben de aangescherpte
lozingseisen ertoe geleid dat is
overgegaan op een ander vlokmiddel. Het is
belangrijk om van meet af aan in overleg te
treden met de beheerder van het oppervlaktewater.
Concentraatverwerking wordt dan
geen sluitstuk, maar een integraal onderdeel
van het zuiveringsproces.
Een pro-actieve bedrijfsvoering is essentieel
bij de toepassing van membraantechnologie.
Relevante controle van de waterkwaliteit
in allerlei stadia, evenals het functioneren
van de membraaninstallaties. Werken met
membraantechnologie vereist een hoog
kennisniveau over de productieprocessen.
Goede kennis van de productieprocessen en
minstens zo belangrijk de locatiespecifieke
aspecten vermindert de kans op risico’s,
zodat adequaat kan worden gereageerd in
bijzondere situaties.
Zuidwolde
De vele praktijkervaringen met membraantechnologie
voor industriewaterlevering
zijn meegenomen in het ontwerp voor
drinkwaterproductie. In de ombouw van
drinkwaterlocatie Zuidwolde is naast een
deelbehandeling met anaerobe nanofiltratie
ook spoelwaterhergebruik geïntroduceerd.
Deze installatie bestaat uit twee ‘skids’ met
een totale capaciteit van 75 kubieke meter
per uur en functioneert nu ruim één jaar
volgens verwachting. De drukval over de
nanomembranen is zeer stabiel bij een flux
van 25 l/m/h en 80 procent opbrengst. De
membranen worden dit voorjaar voor het
eerst (preventief) gereinigd. Spoelwater van
de zandfilters wordt met behulp van ultrafiltratie
hergebruikt.
Toekomstige projecten
De praktijkervaring die is opgedaan met
membraanfiltratie vormt voor WMD een
goede basis voor toekomstige industriewaterprojecten.
Samen met Waterschap Velt en
Vecht wordt momenteel een omvangrijke
levering voorbereid van ultrapuur water
geproduceerd uit rwzi-effluent. Ook
wordt expertise ingezet en uitgebouwd
via innovatie van membraantechnologie
samen met kennisinstellingen, zoals Wetsus
en Kiwa. In het kader van het programma
InnoWATOR van Economische Zaken is een
subsidie verleend voor het project ‘Optimale
membraansytemen’. Dit is een gezamenlijk
project met IHE, Norit, Global Membrains,
Waterleidinglaboratorium Noord, North
Water en WMD (via Bètawater penvoerder).
Rob Bos (Waterleidingmaatschappij
Drenthe), Aleid Diepeveen (Waterleidingmaatschappij
Drenthe, thans Wetsus)
Hilde Prummel (Waterleidinglaboratorium
Noord)
H 2O / 8 - 2007
19

Actievekoolfiltratie moet
dreiging bentazon in Limburg
beteugelen
Waterleiding Maatschappij Limburg kreeg in het najaar van 2006 te maken
met een verhoogde concentratie van het bestrijdingsmiddel bentazon in het
ruwwater van een aantal bronnen op pompstation Roosteren. Een deel van
het ruwwater moest daardoor worden geloosd en kon niet meer als grondstof
dienen voor de drinkwaterproductie. Hoewel de productiecapaciteit van
Roosteren niet direct werd bedreigd, leverde dit een beperking op. Om weer de
beschikking te hebben over volledige productiecapaciteit, moest de zuivering
uitgebreid worden met een actievekoolfiltratiestap. WML heeft samen met
Royal Haskoning alles uit de kast getrokken en in drie maanden een ontwerp
gemaakt.
De lastige discussie over het nut en
de noodzaak van actiefkoolfiltratie
werd bij WML vorig jaar gevoerd.
De invloed van de Maas en de Maaswerken
op de watersamenstelling is aanwezig,
maar gering. Er worden wel microverontreinigingen
uit de Maas aangetoond, maar
door een gericht winregime wordt nog ruim
voldaan aan de wettelijke kwaliteitseisen. Het
aantonen van bentazon maakte plotseling
een einde aan de discussie. De herkomst bleek
het akkerbouwgebied van Susteren. Susteren
ligt enkele kilometers van de winplaats. Door
de complexe bodemopbouw en de smalle
verbreiding van de verontreiniging was de
doorbraak van bentazon niet opgemerkt
tijdens het bestrijdingsmiddelenonderzoek in
de waarnemingsputten.
Pompstation Roosteren is door WML in het
verleden gerealiseerd om de verdroging te
beperken. Er zijn twee winningen ontwikkeld
voor het winnen van Maaswater, na een
bodempassage. De eerste winning is begin
jaren negentig gestart met een radiaalput
Het architectonisch ontwerp van het nieuwe gebouw met de acht actievekoolfilters.
20 H 2O / 8 - 2007
(horizontaal geboord), welke voor het eerst
werd toegepast in Nederland. De radiaalput
ligt tussen de Maas en het Julianakanaal.
Een plaats waar veel water kan worden
gewonnen, maar waar de ondergrond
heterogeen is door de geologische opbouw.
Het gewonnen water met de radiaalput is
een mengsel van freatisch grondwater en
tussen de tien en 30 procent Maaswater met
een reistijd van één tot anderhalf jaar. Tot
recent was zuivering met enkel microzeven,
beluchting en ontgassing en UV-desinfectie
voldoende voor dit water.
De tweede winning is eind jaren negentig
gestart met een serie verticale putten,
verdeeld in twee velden. De Gangeltbreuk
doorsnijdt de twee velden. De putten ten
westen van de Gangeltbreuk (de Maaswaterputten)
winnen freatisch grondwater
gemengd met maximaal 30 procent
Maaswater. De putten ten oosten van de
Gangeltbreuk (grondwaterputten) winnen
uitsluitend freatisch grondwater. De
zuivering van het gewonnen water uit de
Maaswaterputten bestaat uit enkelvoudige
filtratie, beluchting en ontgassing en UVdesinfectie.
De zuivering van het gewonnen
grondwater is hetzelfde, behalve dat een
dubbele filtratie noodzakelijk is door hogere
concentraties ijzer en mangaan.
Het geproduceerde water op pompstation
Roosteren wordt naar pompstation Susteren
gepompt, vanwaar het na menging met het
lokaal in Susteren gewonnen en gezuiverde
drinkwater wordt gedistribueerd.
In 2005 is WML, met steun van Royal
Haskoning, begonnen met een studie naar
de mogelijkheden voor een optimalere
winning en zuivering. Een teveel aan
beperkingen van het winregime en een
hogere productie vanaf 2008 maken dat
nodig. Hiertoe is uitgebreid onderzoek
verricht naar diverse varianten voor
winning en zuivering van water, waaronder
geohydrologische modellering van het
complexe wingebied en hydraulische
modellering van de zuivering. Het onderzoek
leidde tot een aantal aanbevelingen, onder
andere voor het vervangen van de freatische
grondwaterputten door diepe grondwaterputten
in de Roerdalslenk.
In 2006 is een programma van eisen
opgesteld voor het vervangen van de
freatische grondwaterputten door vier
putten in twee diepere, goed beschermde
watervoerende pakketten. De zuivering
wordt tevens met beperkte kosten beter
aangepast aan de nieuwe situatie. Door het
aantonen van bentazon moet de zuivering
nu ook worden uitgebreid met een actievekoolfiltratiestap.
Eind dit jaar in bedrijf
Gezien de benodigde verhoging van de
productiecapaciteit in 2008 moet eind
dit jaar de actievekoolfiltratiestap op
pompstation Roosteren gerealiseerd zijn.
Binnen drie weken nadat WML de aanvraag
bij Royal Haskoning had neergelegd, is
het projectteam aan de slag gegaan. De
ontwerptijd bedroeg slechts drie maanden.
In deze periode zijn alle ontwerpkeuzes
gemaakt en enkele onderdelen uitgekristalliseerd.
De aannemer moet zelf voor een
aantal zaken het detailontwerp maken. Om
direct met de bouw te kunnen beginnen,
is het constructieve ontwerp wel volledig
uitgewerkt.
Op basis van de door WML gestelde
randvoorwaarden is het procestechnologisch
ontwerp verder ontwikkeld. De recent
opgedane ervaring bij de uitbreiding van
de zuiveringsinstallatie Berenplaat (Evides)

Door het invoegen van de actievekoolfiltratiestap veranderen de hydraulische eisen aan de
zuivering. Zo is een constante aanvoercapaciteit noodzakelijk voor optimale bentazonverwijdering
en leidt de actievekoolfiltratiestap tot extra drukverliezen. De gevolgen van de veranderde
hydraulische eisen zijn in beeld gebracht door middel van een hydraulisch model. Er is een
hydraulisch model van zowel de bestaande als de toekomstige situatie opgezet. Daardoor was
het mogelijk om de hydraulische lijn op te stellen, de minimale en maximale randvoorwaarden
(debiet, opvoerhoogte) vast te stellen, de gevoeligheden van druk in relatie tot debiet in beeld te
brengen én een pompselectie uit te voeren.
In de oorspronkelijke situatie voeden bronpompen met een vast toerental de zuivering. Het extra
drukverlies kan worden gecompenseerd door nieuwe bronpompen te installeren of de bestaande
bronpompen met een extra druktrap te verbeteren. Met verbeterde bronpompen wordt aan
de tweede eis echter niet voldaan, omdat als de Maas veel in peil varieert, een constante
levering niet gegarandeerd is. Als alternatieven zijn de aanschaf van nieuwe toerengeregelde
bronpompen en de aanschaf van één nieuwe toerengeregelde boosterpomp overwogen. Omdat
de bronpompen pas vier jaar oud zijn, is voor de laatste oplossing gekozen.
met actievekoolfiltratie is hierbij benut om
de procesvoering en daarmee de bedrijfsvoering
van de nieuwe zuiveringsstap in te
vullen. Bij het ontwerp is rekening gehouden
met het later toevoegen van aanvullende
behandeling, bijvoorbeeld met UV/waterstofperoxide
voor de actievekoolfiltratie en het
uitbreiden van de actievekoolinstallatie.
Door toepassing van gesloten drukfilters
kunnen het gebouw met de actievekoolfilters
én de filterketels parallel gebouwd
en gefabriceerd worden. Veel aandacht is
besteed aan de hydraulische inpassing van
de filtratiestap in het bestaande zuiveringsproces.
Hiervoor was het noodzakelijk de
pompfasen aan te passen en uit te breiden
binnen het bestaande gebouw. De acht
filterketels worden overzichtelijk in twee
rijen van vier gerangschikt, waarbij het in- en
uitgaande leidingwerk in een tussengelegen
leidingstraat wordt aangelegd. Het
grondwater van de radiaalput en de Maaswaterputten
kan separaat of gemengd worden
behandeld.
Omdat het verkrijgen van goedkeuring van
de welstandscommissie en van de bouwvergunning
niet vanzelfsprekend was, is direct
gekeken of de uitbreiding architectonisch
en bouwkundig in te passen was. Door een
goede samenwerking met de gemeente is de
toestemming op tijd verkregen.
Vanwege de directe nabijheid van de
Maas was een hoge grondwaterstand een
belangrijk aandachtspunt voor de fundatie
van het koolfiltergebouw. Door ballastbeton
toe te passen, is dit ondervangen. De
bouwkosten zijn onder controle gehouden
Zacht water voor héél Limburg
In 2010 beschikt héél Limburg
over zachter water. Waterleiding
Maatschappij Limburg heeft haar
plannen om de gebieden waar ze nog
relatief kalkrijk levert, geactualiseerd.
Met de ontharding is een investering
gemoeid van 25,5 miljoen euro.
Van oudsher heeft Zuid-Limburg
door de aanwezigheid van mergel
veruit het hardste grondwater, met
een hardheid van meer dan 20°D. Door de
bouw en inzet van twee grote onthardingsinstallaties
in Heerlen en Maastricht levert het
drinkwaterbedrijf sinds 2001 in het overgrote
deel van Zuid-Limburg zachter water van
10°D. Na overname van het waterbedrijf van
de nutsbedrijven van Maastricht (tegenwoordig
Essent) is WML ook daar begonnen
met de ontharding van het water. Maastricht
ten oosten van de Maas krijgt daardoor al
zacht water sinds het voorjaar van 2005.
Medio 2008 heeft ook Maastricht ten westen
van de Maas zachter water. Daarvoor zijn
grote aanpassingen van de leidinginfrastructuur
en diverse installaties nodig.
In Midden- en Noord-Limburg is het water
nergens harder dan 14°D, aanmerkelijk lager
dus dan in Zuid-Limburg. Klantonderzoeken
van WML wezen niettemin uit dat men in
enkele specifieke gebieden graag zachter
water wilde, met name in Weert en omgeving
en in en ten noorden van Roermond. Ook
daar gaat WML nu zachter water leveren.
Swalmen en Beesel krijgen medio dit jaar
zachter water wanneer WML het lokale
pompstation in Asselt uit gebruik neemt
en deze gebieden water uit Heel levert
(10,8°D). Roermond en Roerdalen krijgen
zachter water uit Heel ná realisatie van een
belangrijke transportleiding in 2009: deze
leiding is noodzakelijk voor de leveringszekerheid
van dat gebied. Roermond,
Roerdalen, Swalmen en Beesel krijgen water
uit Heel omdat dit water gunstige kalkafzettingswaarden
heeft.
In de gebieden Weert-Hunsel (oplevering
2009) en Weert Noord-Nederweert-Meijel
(oplevering 2010) worden onthardingsinstallaties
gebouwd om straks het zachtere
water te kunnen leveren. Tenslotte wordt dit
najaar de onthardingsinstallatie van Heerlen
technisch geoptimaliseerd. Daardoor krijgen
ook de bewoners van Heerlen, Voerendaal en
Gulpen-Wittem nog dit jaar water met een
lagere kalkafzettenheid.
*thema achtergrond
door de bouwdiepte en het bouwvolume
te beperken. Qua vormgeving is verder
aangesloten bij de architectuur van het
bestaande gebouw.
Een koolfiltergebouw behoeft weinig
vermogen, waardoor de impact op de
elektrotechnische installatie beperkt bleef.
Voor de uitbreiding van de pompfasen is wel
extra vermogen nodig, maar dit bleek nog
binnen de bestaande installatie haalbaar.
In de procesautomatisering is de koolfilterstap
als onderdeel van de normale
bedrijfsvoering ingepast.
Tijdelijk mobiele installatie
Door een nauwe samenwerking tussen WML
en Haskoning én de vergunningverleners
bleek het mogelijk in zeer korte tijd een
ontwerp voor de actiefkoolinstallatie op te
leveren. Door veel te overleggen is tijdens
het ontwerpproces voor beide partijen het
ontwerp gaan leven, zodat de vaak noodzakelijke
bezinktijd sterk kon worden beperkt.
WML en Haskoning zijn er zo, (noodgedwongen),
in geslaagd de projectdoorlooptijd
en daarmee de bentazonbedreiging
te beteugelen. Gezien het acute probleem is
parallel een traject gestart om een tijdelijke
mobiele installatie te realiseren, zodat ook
deze zomer de concentratie bentazon onder
controle kan worden gehouden.
Gert Reijnen en Hans Honée (Waterleiding
Maatschappij Limburg)
René Hoeijmakers en Jonneke Klomp (Royal
Haskoning)
H 2O / 8 - 2007
21

Door het invoegen van de actievekoolfiltratiestap veranderen de hydraulische eisen aan de
zuivering. Zo is een constante aanvoercapaciteit noodzakelijk voor optimale bentazonverwijdering
en leidt de actievekoolfiltratiestap tot extra drukverliezen. De gevolgen van de veranderde
hydraulische eisen zijn in beeld gebracht door middel van een hydraulisch model. Er is een
hydraulisch model van zowel de bestaande als de toekomstige situatie opgezet. Daardoor was
het mogelijk om de hydraulische lijn op te stellen, de minimale en maximale randvoorwaarden
(debiet, opvoerhoogte) vast te stellen, de gevoeligheden van druk in relatie tot debiet in beeld te
brengen én een pompselectie uit te voeren.
In de oorspronkelijke situatie voeden bronpompen met een vast toerental de zuivering. Het extra
drukverlies kan worden gecompenseerd door nieuwe bronpompen te installeren of de bestaande
bronpompen met een extra druktrap te verbeteren. Met verbeterde bronpompen wordt aan
de tweede eis echter niet voldaan, omdat als de Maas veel in peil varieert, een constante
levering niet gegarandeerd is. Als alternatieven zijn de aanschaf van nieuwe toerengeregelde
bronpompen en de aanschaf van één nieuwe toerengeregelde boosterpomp overwogen. Omdat
de bronpompen pas vier jaar oud zijn, is voor de laatste oplossing gekozen.
met actievekoolfiltratie is hierbij benut om
de procesvoering en daarmee de bedrijfsvoering
van de nieuwe zuiveringsstap in te
vullen. Bij het ontwerp is rekening gehouden
met het later toevoegen van aanvullende
behandeling, bijvoorbeeld met UV/waterstofperoxide
voor de actievekoolfiltratie en het
uitbreiden van de actievekoolinstallatie.
Door toepassing van gesloten drukfilters
kunnen het gebouw met de actievekoolfilters
én de filterketels parallel gebouwd
en gefabriceerd worden. Veel aandacht is
besteed aan de hydraulische inpassing van
de filtratiestap in het bestaande zuiveringsproces.
Hiervoor was het noodzakelijk de
pompfasen aan te passen en uit te breiden
binnen het bestaande gebouw. De acht
filterketels worden overzichtelijk in twee
rijen van vier gerangschikt, waarbij het in- en
uitgaande leidingwerk in een tussengelegen
leidingstraat wordt aangelegd. Het
grondwater van de radiaalput en de Maaswaterputten
kan separaat of gemengd worden
behandeld.
Omdat het verkrijgen van goedkeuring van
de welstandscommissie en van de bouwvergunning
niet vanzelfsprekend was, is direct
gekeken of de uitbreiding architectonisch
en bouwkundig in te passen was. Door een
goede samenwerking met de gemeente is de
toestemming op tijd verkregen.
Vanwege de directe nabijheid van de
Maas was een hoge grondwaterstand een
belangrijk aandachtspunt voor de fundatie
van het koolfiltergebouw. Door ballastbeton
toe te passen, is dit ondervangen. De
bouwkosten zijn onder controle gehouden
Zacht water voor héél Limburg
In 2010 beschikt héél Limburg
over zachter water. Waterleiding
Maatschappij Limburg heeft haar
plannen om de gebieden waar ze nog
relatief kalkrijk levert, geactualiseerd.
Met de ontharding is een investering
gemoeid van 25,5 miljoen euro.
Van oudsher heeft Zuid-Limburg
door de aanwezigheid van mergel
veruit het hardste grondwater, met
een hardheid van meer dan 20°D. Door de
bouw en inzet van twee grote onthardingsinstallaties
in Heerlen en Maastricht levert het
drinkwaterbedrijf sinds 2001 in het overgrote
deel van Zuid-Limburg zachter water van
10°D. Na overname van het waterbedrijf van
de nutsbedrijven van Maastricht (tegenwoordig
Essent) is WML ook daar begonnen
met de ontharding van het water. Maastricht
ten oosten van de Maas krijgt daardoor al
zacht water sinds het voorjaar van 2005.
Medio 2008 heeft ook Maastricht ten westen
van de Maas zachter water. Daarvoor zijn
grote aanpassingen van de leidinginfrastructuur
en diverse installaties nodig.
In Midden- en Noord-Limburg is het water
nergens harder dan 14°D, aanmerkelijk lager
dus dan in Zuid-Limburg. Klantonderzoeken
van WML wezen niettemin uit dat men in
enkele specifieke gebieden graag zachter
water wilde, met name in Weert en omgeving
en in en ten noorden van Roermond. Ook
daar gaat WML nu zachter water leveren.
Swalmen en Beesel krijgen medio dit jaar
zachter water wanneer WML het lokale
pompstation in Asselt uit gebruik neemt
en deze gebieden water uit Heel levert
(10,8°D). Roermond en Roerdalen krijgen
zachter water uit Heel ná realisatie van een
belangrijke transportleiding in 2009: deze
leiding is noodzakelijk voor de leveringszekerheid
van dat gebied. Roermond,
Roerdalen, Swalmen en Beesel krijgen water
uit Heel omdat dit water gunstige kalkafzettingswaarden
heeft.
In de gebieden Weert-Hunsel (oplevering
2009) en Weert Noord-Nederweert-Meijel
(oplevering 2010) worden onthardingsinstallaties
gebouwd om straks het zachtere
water te kunnen leveren. Tenslotte wordt dit
najaar de onthardingsinstallatie van Heerlen
technisch geoptimaliseerd. Daardoor krijgen
ook de bewoners van Heerlen, Voerendaal en
Gulpen-Wittem nog dit jaar water met een
lagere kalkafzettenheid.
*thema achtergrond
door de bouwdiepte en het bouwvolume
te beperken. Qua vormgeving is verder
aangesloten bij de architectuur van het
bestaande gebouw.
Een koolfiltergebouw behoeft weinig
vermogen, waardoor de impact op de
elektrotechnische installatie beperkt bleef.
Voor de uitbreiding van de pompfasen is wel
extra vermogen nodig, maar dit bleek nog
binnen de bestaande installatie haalbaar.
In de procesautomatisering is de koolfilterstap
als onderdeel van de normale
bedrijfsvoering ingepast.
Tijdelijk mobiele installatie
Door een nauwe samenwerking tussen WML
en Haskoning én de vergunningverleners
bleek het mogelijk in zeer korte tijd een
ontwerp voor de actiefkoolinstallatie op te
leveren. Door veel te overleggen is tijdens
het ontwerpproces voor beide partijen het
ontwerp gaan leven, zodat de vaak noodzakelijke
bezinktijd sterk kon worden beperkt.
WML en Haskoning zijn er zo, (noodgedwongen),
in geslaagd de projectdoorlooptijd
en daarmee de bentazonbedreiging
te beteugelen. Gezien het acute probleem is
parallel een traject gestart om een tijdelijke
mobiele installatie te realiseren, zodat ook
deze zomer de concentratie bentazon onder
controle kan worden gehouden.
Gert Reijnen en Hans Honée (Waterleiding
Maatschappij Limburg)
René Hoeijmakers en Jonneke Klomp (Royal
Haskoning)
H 2O / 8 - 2007
21

type:
toepassing:
afmeting:
situering:
bouwtijd:
ervaring:
Monostore ® b.v.
Goudplevier 107
(NL) 8271 GB IJsselmuiden
Tel.: +31(0)38 - 33 707 00
tanks en silo’s
Gewapend betonnen tanks; monoliet gestort
Drinkwater, afvalwater, slib, enz.
Diameter en hoogte tot 40 m.
Bovengronds of ingegraven; ook in grondwater
Zeer korte bouwtijd (speciale bekisting)
Al meer dan 60.000 tanks gebouwd
WWW.MONOSTORE.COM
Monostore ® n.v.
Hortensiastraat 12
(B) 2020 Antwerpen
Tel.: +32(0)3 - 232 73 21
OPSLAG MILIEUZEKER
Tankbouw in beton en staal
Uw bron voor online hardheids-,
ijzer-, chromaat-, chloor- en
alkaliteitsmeting en besturingen
voor onthardings- en RO installaties.
Postbus 960_ 7550 AZ Hengelo
Telefoon 074-29 15 150_Telefax 074-29 15 350
info@prowater.nl_www.prowater.nl

Drentse hulp op drinkwatergebied
in Indonesië
De Nederlandse minister van Ontwikkelingssamenwerking verwacht van de
drinkwaterbedrijven dat ze een substantiële bijdrage leveren om voor 50
miljoen mensen veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen te verzorgen.
Waterbedrijven hebben bij uitstek de kennis en ervaring om de hulp te
verlenen die nodig is. Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) wil over de
eigen grenzen kijken. Niet alleen om de eigen kennis uit te dragen, maar ook
om ze te verbreden. WMD richt haar activiteiten op het oosten van Indonesië
(Noord-Sulawesi, de Molukken en Papua). In deze gebieden staat de watervoorziening
er bijzonder slecht voor. Dat WMD in Indonesië actief is, komt onder
meer door de grote Molukse gemeenschap in Drenthe. Het project moet in
totaal drie miljoen mensen van schoon drinkwater gaan voorzien. Het gaat
om elf miljoen euro, waarvan een kwart van WMD komt en driekwart van het
Ministerie van Buitenlandse Zaken.
De huidige staat van de zuiveringsinstallatie van Manado.
De waterbedrijven in Indonesië
functioneren slecht en soms
helemaal niet. Geld om het
waterleidingsysteem op te knappen en uit
te bouwen is er niet. Slechts zo’n 20 procent
van de huishoudens heeft een aansluiting. De
installaties zijn slecht onderhouden. Filters
worden niet op tijd gespoeld of hebben het
verkeerde filterzand, waardoor de waterkwaliteit
slecht is. Net als afsluiters, waardoor
veel water weglekt. Ook de bedrijfsvoering
is niet efficiënt. De bevolking kampt met een
schaarste aan schoon drinkwater. Het oppervlaktewater
is vaak verontreinigd, waardoor
veel ziektes voorkomen. De bevolking moet
noodgedwongen duur flessenwater kopen.
De kosten hiervan bedragen soms meer dan
tien procent van het inkomen. De PET-flessen
veroorzaken bovendien een groot milieuprobleem.
Met de ondersteuning van het
Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking
(7,5 miljoen euro) kan WMD (3,5 miljoen euro)
de hoognodige verbeteringen van de drinkwatervoorziening
oppakken.
WMD gaat op elf plaatsen in Noord-Sulawesi,
de Molukken en Papua de watervoorziening
weer op gang helpen om drie miljoen
24 H 2O / 8 - 2007
mensen van veilig drinkwater te voorzien.
Zes waterbedrijven in Biak, Merauke en
Sorong (Papua) Ambon (Molukken), Manado
en Tomohon (Noord-Sulawesi) draaien al
op een nieuwe leest. WMD sluit partnerschappen
met lokale waterbedrijven en
neemt gedurende een periode van 15 jaar de
bedrijfsvoering over. Deze partnerschappen
krijgen de juridische vorm van een Indonesische
naamloze vennootschap (PT). De
benadering is gericht op herstel en aanleg
van infrastructuur, technische ondersteuning,
de introductie van moderne financiële en
administratieve systemen en scholing van
werknemers. Dit wordt vervat in master-
en businessplannen die jaarlijks worden
bijgesteld. De bedoeling van dit project is
dat de Indonesische waterbedrijven binnen
15 jaar geheel zelfstandig en kostendekkend
kunnen opereren. Op basis van ‘full cost
recovery’ draagt WMD bij afronding van
het project haar aandelen tegen nominale
waarde weer (in lokale valuta) over aan het
lokale waterbedrijf.
Manado
Manado, met één van de grotere waterbedrijven
in Indonesië, functioneert als
centrum van de WMD-activiteiten in de
Minahasa en daarbuiten. Dat komt onder
meer tot uitdrukking door de vestiging
van het WMD-kantoor, het waterlaboratorium,
alsmede het trainingscentrum voor
de opleiding van personeel. Het nieuwe
waterbedrijf verwacht het huidige aantal van
25.000 huisaansluitingen binnen 15 jaar uit te
breiden tot 100.000. In 2020 moet het bedrijf
600.000 mensen van betrouwbaar drinkwater
voorzien. Het SNS REAAL Waterfonds stelt een
krediet van twee miljoen euro beschikbaar
voor de rehabilitatie van de infrastructuur
van PT Air Manado. Het is de eerste grote
investering vanuit dit Waterfonds. In haar
afwegingen dit krediet te verstrekken heeft
een groot vertrouwen in de kwaliteit van
het WMD-management en de aanpak in
Indonesië een belangrijke rol gespeeld.
De rehabilitatie houdt onder andere het
herstel in van een deel van de waterzuivering
in Manado. De dosering, coagulatie
en sedimentatie worden aangepakt. Het
filterzand wordt vervangen, de filterbodems
vernieuwd en de desinfectie geoptimaliseerd.
De technische staat van het leidingnet en de
huisaansluitingen zijn in bijzonder slechte
staat. Er zijn erg veel lekken. Door gebrek
aan de juiste materialen en inzicht in de
toepassing worden leidingen niet goed
gerepareerd. De huisaansluitingen zijn vaak
voorzien van meters die niet goed functioneren
of stuk zijn. Daarnaast zijn er veel
illegale aansluitingen. Kortom, een situatie
waar iets aan moet worden gedaan. Het
hele leidingnet wordt van begin tot eind op
alle onvolkomenheden doorgenomen. Een
gigantische klus. Daarom wordt het voorzieningsgebied
in kleinere blokken verdeeld en
per blok aangepakt. Zo laat WMD duidelijk
zien dat we de watervoorziening willen
verbeteren en waterverlies door lekkages
willen voorkomen. Zodra een blok klaar is,
kan het waterbedrijf van de klant verlangen
dat zij de rekening op tijd betalen. Dit levert
vervolgens weer het benodigde geld op dat
weer geïnvesteerd kan worden in materialen
voor de volgende blokken. Tijdens de
renovatie wordt het gehele leidingnet
opgezocht en vastgelegd in een leidinginformatiesysteem.
Voor Sorong en Biak is dit
al gereed.

Werkbezoeken
Monteurs Jantinus Weggemans en Jan
Eefting zijn al verschillende malen op
werkbezoek naar Indonesië geweest. Daar
doen ze wat ze altijd doen: waterleidingen
aanleggen, onderhouden en repareren. Maar
de omgeving is totaal anders. Neem alleen al
het waterleidingnet, dat zich op geen enkele
wijze laat vergelijken met de infrastructuur in
de Nederlandse bodem. “Er is zoveel kapot
daar, dat hou je niet voor mogelijk”, zegt
Eefting. WMD heeft weliswaar een container
vol met materialen en gereedschap naar
Indonesië laten verschepen, maar ter plekke
is het volgens Eefting en Weggemans vaak
roeien met de riemen die je hebt. Zo zagen
ze al eens dat hun collega’s een plastic
pijp verhitten met behulp van brandende
kranten. En met evenveel verbazing keken
ze naar medewerkers die lekken in buizen
afdichtten met behulp van fietsbanden en
beton aanlengden met koffiemelk. “t Werkt
wel, maar zo moet het eigenlijk niet.” Om
even te duiden hoeveel werk er nog op WMD
en haar Indonesische partners wacht: het
zal nog jaren duren eer alle inwoners over
drinkwater beschikken.
WMD werkt nauw samen met Indonesische
partners in de watersector. Deze
samenwerking vereist veel en intensieve
communicatie met alle partijen. Het is dan
ook nodig dat er ter plekke permanent
mensen aanwezig zijn om alle activiteiten te
coördineren. Daarom heeft WMD een lokaal
kantoor in Manado. Het Indonesië-team
in Assen en de medewerkers in Manado
Sorong
De resultaten van de inspanningen van
WMD zijn duidelijk zichtbaar in de steden
Ambon, Biak en Sorong. De situatie in
Sorong is illustratief. In 2004 zat het waterbedrijf
geheel aan de grond. Er was geen geld
om de meest noodzakelijke betalingen te
doen. De elektriciteitsrekening en salarissen
konden niet meer worden betaald. Daarmee
was de waterlevering volledig tot stilstand
gekomen. De inwoners van Sorong, een
stad met meer dan 140.000 inwoners,
waren aangewezen op het gebruik van
ongezuiverd rivierwater.
In oktober 2005 is het nieuwe waterbedrijf
met haar activiteiten begonnen. Inmiddels
is de waterlevering hervat en zijn de nodige
herstelwerkzaamheden uitgevoerd. De
waterzuivering is gerepareerd, de grootste
lekken in het leidingnet zijn gedicht. De
organisatie is op orde gebracht en er is
een nieuw boekhoudpakket in gebruik
genomen. Sinds kort heeft de stad zeven
dagen per week en 24 uur per dag water.
Langzamerhand komt het waterbedrijf weer
tot leven. Om dit mogelijk te maken, worden
de medewerkers getraind, in het trainingscentrum
in de stad Manado. De komende
tijd zal nodig zijn voor het reactiveren van de
al bestaande aansluitingen. Als dat eenmaal
op orde is, zal het aantal aansluitingen
Soms komt er een halfuurtje water uit de
kraan, meestal dagen achter elkaar niet. “Kun
je je voorstellen”, zegt Eefting, “dat mensen
ons belonen met applaus als ze weer op het
Jan Eefting en Jantinus Weggemans op werkbezoek.
zijn verantwoordelijk voor de realisatie van
projecten, het toezicht op de waterbedrijven
en de strategische ontwikkeling.
In augustus 2006 is in Manado het nieuwe
opleidingsinstituut Wenang officieel
geopend. Alle medewerkers van de waterbedrijven
in Oost-Indonesië kunnen hier
binnenkort terecht voor een basiscursus
worden uitgebreid. Op dit moment is nog
maar minder dan 30 procent van de huizen
aangesloten op het leidingnet. Doelstelling
is om binnen 15 jaar meer dan 85 procent
van de mensen van water te voorzien.
Lekkende transportleiding.
*thema achtergrond
net zijn aangesloten? Dat zegt heel veel. Op
zulke momenten ben ik trots dat ik dit werk
namens WMD mag doen.”
distributie, productie of administratie.
De trainingen zijn modulair opgebouwd
en kunnen daardoor op maat worden
aangeboden. Opleiding zorgt ook voor het
uniformeren van werkwijzen, goed materiaalgebruik
en een goed kwaliteitsniveau.
In het opleidingsinstituut is ook een bedrijfslaboratorium
gevestigd. Het is de bedoeling
dat alle locaties de beschikking krijgen over
een eenvoudig lab waar pH, troebelheid,
chloor, zuurstof, geleidingsvermogen en coli
getest kunnen worden. Het lab gaat van start
als trainingslab. In februari vond de eerste
training voor het personeel van Biak, Sorong,
Manado en Tomohon plaats. Nederlandse
medewerkers van Waterleidinglaboratorium
Noord ontwikkelden de training en
verzorgen hem ook. Het gaat met name om
het overbrengen van kennis op het gebied
van de analysemethoden, het opzetten
van meetprogramma’s, het instellen van de
zuivering en het doseren van aluminiumsulfaat.
De laboratoria in Biak, Sorong en
Manado hebben nieuwe instrumenten en
materialen. Deze zijn inmiddels geïnstalleerd.
Het is de bedoeling om bij het trainingscentrum
Wenang een geaccrediteerd
water- en milieulaboratorium te bouwen.
In dit lab kunnen gecompliceerdere testen
geanalyseerd worden. Ook laboratoriumactiviteiten
voor de commerciële markt, zoals de
nabijgelegen goudmijnen, kunnen hier in de
toekomst worden uitgevoerd. Deze mijnen
sturen hun monsters voor kwikanalyses nu
nog naar Jakarta. Het lab moet in 2008 gerealiseerd
zijn en voorzien van een ISO 17025certificaat.
Het lab moet voor mei 2009 vol
in bedrijf zijn als de World Ocean Summit in
Manado plaatsvindt.
Karst Jan Hoogsteen
H 2O / 8 - 2007
25

Nederlandse stichting helpt dorp in Mali
aan drinkwater
In 1990 maakte de Malinees Abdoulaye (Ablo) Diarra met een groep
marionettenspelers een tournee door Nederland. Zij werden begeleid door
de Nederlandse Monica van Steen, producer bij het Holland Festival. Op
uitnodiging van Ablo bezocht Van Steen zijn geboortedorp Jigo, raakte onder
de indruk van de armoede daar en besloot het dorp te helpen. Hij wilde al
langer zijn dorp helpen. Nu precies tien jaar geleden richten ze, inmiddels als
getrouwd stel, de stichting Jigo op, die in Nederland geld en goederen inzamelt
om te helpen bij een duurzame en structurele ontwikkeling van het dorp. Eén
van de speerpunten van de stichting is water.
Omdat Ablo geen zusjes had, moest
hij als kind water halen. Daarom
weet hij uit ervaring hoe zwaar
dat is en hoeveel tijd vrouwen dagelijks kwijt
zijn met water halen. Ook voor de gezondheid
is een open put, waar ook nog eens het vee
komt drinken, niet erg bevorderlijk.
De bestaande waterputten zijn inmiddels
vervangen door twee nieuwe pompen, die
elk tot 60 meter diep komen en voor schoner
drinkwater zorgen. Geologisch onderzoek
door een team uit China, betaald door de
Verenigde Naties (het fonds International
par Development Agricole) had uitgewezen
dat er een immense onderaardse rivier loopt,
vanwaaruit de pompen het water betrekken.
De stichting heeft ook financieel bijgedragen
aan de aanschaf van twee waterpompen in
een buurdorp. Evenals in Jigo zijn nu aan
beide zijden van dit dorp keurig ommuurde
26 H 2O / 8 - 2007
betonnen waterplaatsen. Verder is in Jigo
een heus waterleidingsysteem aangelegd.
In 2004 is een vijf meter hoge watertoren
geplaatst, gemaakt van gerecupereerd ijzermateriaal.
Het dorp levert de mankracht, een
bevriende loodgieter de benodigde kennis.
De kosten van de watertoren en waterleiding
tesamen bedroegen ongeveer 4.000
euro. Ablo probeert in het algemeen zoveel
mogelijk bij alle constructies oud materiaal te
hergebruiken. De toren heeft een container
met een capaciteit van 3.000 liter. Van daaruit
zijn leidingen aangelegd naar de tappunten
bij de school, het gezondheidscentrum, de
groentetuin, de wasplaats en de drinkplaats
voor de dieren.
De onlangs, vlakbij de watertoren gebouwde,
grote wasplaats, met waslijnen, scheelt de
vrouwen flink wat tijd aan sjouwen met water.
Het afvalwater wordt naar een bekken geleid
waar de dorpelingen bakstenen maken voor
hun woningen. Ook naar de vlakbij de school
gebouwde kantine is water aangelegd, zodat
de vrouwen die voor de schoolkinderen een
middagmaaltijd bereiden over water kunnen
beschikken, de kinderen nu ook drinkwater
bij de school hebben en hun handen kunnen
wassen voor het eten. In Mali wordt met de
handen gegeten.
Veel schoolkinderen komen van buiten Jigo.
Ze gingen vanwege de afstand tussen de
middag niet naar huis om te eten, wat hun
schoolprestaties negatief beïnvloedde. Sinds
er tussen de middag eten gemaakt wordt, is
het aantal leerlingen behoorlijk gestegen.
De gloednieuwe drinkwaterkranen staan
nog te glinsteren in de tropische zon. Het
wachten is op financiën voor de aankoop van
de zonnepanelen en de elektrische pomp
voor het watertransport. De geschatte kosten

edragen 23.000 euro. Als die er eenmaal
zijn, kan per uur 18 kubieke meter water
opgepompt worden. En wordt het leven voor
vooral de vrouwen en kinderen in Jigo een
stuk aangenamer.
Tekst en foto’s: Roel Burgler
Voor meer informatie over de stichting Jigo:
Monica van Steen (020) 620 88 62 of
info@jigo.nl.
*thema achtergrond
H 2O / 8 - 2007
27

194 07
Gericht op de toekomst
pH-meter testo 206
Unieke combinatie van pH-insteekspits en temperatuurvoeler
in een apparaat.
Onderhoudsvrij gel-electrolyt
Ingebouwde temperatuurvoeler
1-, 2- of 3 puntskalibratie mogelijk
Lekbestendige bewaringsgel
Waterdichte TopSafe beschermhuls
BV, Randstad 21-53, Postbus 1026, 1300 BA Almere
Tel 036-5487000, Fax 036-5487009, www.testo.nl, e-mail: info@testo.nl
Een zonneklaar concept voor
veelzijdige pompen: van KSB
Wanneer u hoge eisen stelt aan een passende pomp voor bijvoorbeeld drinkwatertoepassingen en bedrijfszekerheid van uw
pompsystemen vindt u bij KSB heldere standaard oplossingen.
KSB biedt u pompen in droge en natte opstelling en afsluiters voor zowel drinkwater- als overige (vuil)watertoe passingen.
Bovendien leidt de prima prijs-kwaliteitsverhouding tot lagere kostendruk en dus gunstige LCC.
Lagere energiekosten met de frequentiegeregelde PumpDrive van KSB! PumpDrive verandert elke standaardmotor in een
handomdraai in een besparingsmachine. PumpDrive is eenvoudig te monteren en te bedienen en is al in korte tijd zeer lonend.
Uw pompen functioneren binnen de geldende systeemcondities voortaan telkens in het meest effi ciënte werkgebied.
KSB Nederland B.V. • Postbus 211 • 1160 AE Zwanenburg
T 020 407 98 00 • F 020 407 98 01 • infonl@ksb.com • www.ksb.nl
Etanorm met PumpDrive, ook leverbaar op andere
pomptypen en voor kast- of wandmontage.
Energiebesparende PumpDrive; de innovatieve
frequentieregeling voor alle standaardmotoren.

Baten van KRW hangen af van
verandering chemische en
ecologische toestand water
De baten van de verschillende ambitieniveaus van de Kaderrichtlijn Water in
euro’s blijken een omvang van tussen de 1,3 en zes miljard euro te hebben,
zo blijkt uit onderzoek van RIZA en Witteveen+Bos. De baten blijken toe te
nemen naarmate het ambitieniveau hoger ligt, maar er is geen rechtevenredige
toename. Het verschil in baten tussen de ambitieniveaus ‘beperkt’ en ‘fors’ (circa
2,8 miljard euro) bleek aanzienlijk groter dan het verschil in baten tussen de
ambitieniveaus ‘fors’ en ‘maximaal’ (circa 440 miljoen euro). Er lijkt sprake te zijn
van afnemende meeropbrengsten. Verder blijkt dat de baten vooral afhangen
van de veranderingen in de ecologische toestand van het water. Of de baten
de kosten ook overtreffen, kan op dit moment nog niet gezegd worden. Een
deel van de baten kon namelijk nog niet becijferd worden, aangezien voor de
kwaliteitsparameters waar die baten van afhangen (zoals doorzicht en bacteriologische
kwaliteit) geen inschattingen van de effecten beschikbaar waren.
In dit artikel wordt de methodiek
beschreven die is toegepast om de
maatschappelijke baten van de Kaderrichtlijn
Water te monetariseren op basis van
de effecten van de maatregelen zoals de
regionale waterbeheerders die inschatten.
De methode is een uitwerking van de OEIsystematiek
2) . Het meest uitdagende hierbij is
dat het verband tussen maatregelen en baten
voor het grootste gedeelte niet rechtstreeks
gelegd kan worden, omdat baten afhankelijk
zijn van de chemische en ecologische
toestand van het watersysteem 1 .
De drie baten van water
Maatschappelijke baten zijn welvaartsstromen,
bestaande uit materiële en nietmateriële
vormen van welvaart. Het bepalen
van de baten van een goede chemische en
ecologische toestand begint dan ook met
de vraag: Hoe ontlenen wij welvaart aan
schoon water? Dit kan doordat schoon water
kasstromen genereert, zoals een toename
van de winst op bootverhuur aan het meer
of een stijging van vastgoedwaarden, maar
ook doordat minder zwemrecreanten
ziek worden en doordat mensen waarde
hechten aan het doorgeven van schoon
water aan hun kleinkinderen. Het gaat dus
om concrete opbrengsten c.q. inkomsten,
ook wel financiële waarden genoemd, én
Afb. 1: De baten van water.
om welvaartsstromen die zich aan het oog
van de markt onttrekken, ook wel sociaaleconomische
waarden genoemd.
Naast financiële en sociaal-economische
waarden heeft water ook een ecologische
of intrinsieke waarde. Deze waarde zal niet
in euro’s worden uitgedrukt, omdat het
buiten het domein van de economie valt 2 .
Afbeelding 1 toont de drie verschillende
waarden van water: de sociaal-economische,
de financiële en de ecologische c.q.
intrinsieke waarde.
In het onderzoek naar de baten van de KRW
zijn zowel de financiële als de economische
waarden van water becijferd en vervolgens
opgenomen in de strategische maatschappelijke
kosten-batenanalyse (MKBA) voor de KRW
die het Ministerie van Verkeer en Waterstaat
vorig jaar liet uitvoeren. Intrinsieke waarden
zijn buiten beschouwing gelaten, omdat deze
geen onderdeel zijn van de kosten-batenanalyse,
maar van diens zusje de milieueffectrapportage.
Deze waarden kunnen dan ook
naast de MKBA worden gezet 2) .
Denkschema
Het doel van de KRW is het bereiken van
een goede chemische en ecologische
toestand van het water. De baten van de
achtergrond
KRW zijn dan ook gelijk aan de welvaartsveranderingen
die optreden als gevolg van
een verbeterde chemische en ecologische
toestand van het water. Dit klinkt heel
logisch, maar het betekent dat baten niet
rechtstreeks te koppelen zijn aan KRWmaatregelen,
maar wel aan de chemische
en ecologische toestandveranderingen
die de betreffende maatregelen teweeg
brengen. Het denkschema uit afbeelding 2
laat zien dat baten veelal niet, maar kosten
wél rechtstreeks aan maatregelpakketten zijn
te koppelen. Hierdoor is de bepaling van de
kosten eenvoudiger dan die van de baten.
Om de baten van de KRW-maatregelen
behorende bij verschillende ambitieniveaus
te kunnen bepalen, is eerst de situatie
zonder KRW, het nulalternatief, beschreven
ten opzichte waarvan alle kosten en baten
worden bepaald. Vervolgens zijn de verschillende
mogelijke situaties met KRW ofwel
de alternatieve ambitieniveaus, vastgesteld,
zijnde ‘beperkt’, ‘fors’ en ‘maximaal’ 3 . Na het
vaststellen van de alternatieve ambitieniveaus
is bepaald met behulp van welke
maatregelpakketten deze alternatieven
Afb. 2: Denkschema kosten en baten KRW.
Nulalt. = nulalternatief, IER = ingreep-effectrelatie,
WSA = watersysteemanalyse, DER = dosis-effectrelatie.
H 2O / 8 - 2007
29

Het Gasterensche Diep
gerealiseerd kunnen worden en zijn de bijbehorende
kosten en effecten ingeschat. Dit is
gebeurd door de regionale waterbeheerders.
Bij de effectinschatting gaat het om het
verschil tussen de huidige en toekomstige
kwaliteit na uitvoering van de maatregelen.
Om dit te bepalen moest een relatie worden
gelegd tussen enerzijds de maatregelen en
de chemische toestand (stofconcentraties)
in het water en anderzijds de maatregelen
en de ecologische toestand van het water.
Dergelijke relaties worden ingreep-effectrelaties
genoemd. Deze kunnen worden
bepaald met behulp van een watersysteemanalyse
of aan de hand van expertoordelen
worden ingeschat.
Zoals vermeld hangen de maatschappelijke
baten af van de verandering in de
chemische en ecologische toestand. Door
verschillen in de lokale situatie kan een
maatregelpakket dat in gebied A en B tot
bijvoorbeeld eenzelfde zuurstofconcentratie
leidt, in het ene gebied wel maar in het
andere gebied niet de baat van bijvoorbeeld
‘meer visvangst’ voortbrengen. Dit kan
worden veroorzaakt door een verschil in de
huidige zuurstofconcentratie in gebied A en
B. Als de zuurstofconcentratie in gebied A
bijvoorbeeld al voldoende was voor vissen,
zal daar geen baat optreden tengevolge van
de nieuwe (verbeterde) concentratie. Het is
dan ook van groot belang om het verband
te leggen tussen de verandering in stofconcentraties
en de ecologische toestand en de
maatschappelijke baten ofwel de welvaartseffecten.
Dergelijke relaties worden dosiseffectrelaties
(DER) genoemd. Zij vormden
een cruciaal onderdeel van het batenonderzoek,
maar waren niet in de literatuur
beschikbaar. Ze zijn dan ook speciaal voor de
uitvoering van de maatschappelijke kostenbatenanalyse
voor de Kaderrichtlijn Water
opgesteld.
In een dosis-effectrelatie is, door op de
x-as de stofconcentratie of ecologische
toestand in het nulalternatief en de
toekomstige concentratie of toestand in
het KRW-alternatief in te vullen, op de y-as
30 H 2O / 8 - 2007
de procentuele verandering in de baat af te
lezen (zie afbeelding 3). Dosis-effectrelaties
worden altijd geformuleerd in percentages
van de maximaal haalbare hoeveelheid, om
ze generiek te houden 4 .
Om de welvaartseffecten daadwerkelijk te
kwantificeren, wordt het uit de DER afgelezen
percentage vermenigvuldigd met een
gebiedsspecifieke (maximum) hoeveelheid.
Ter illustratie: als uit de dosis-effectrelaties
Mogelijke misverstanden
blijkt dat de visproductie met tien procent
toeneemt, dient dit percentage vermenigvuldigd
te worden met de hoeveelheid vis
die in het betreffende gebied gevangen zou
kunnen worden (x kg per hectare maal een
visareaal van y hectare). Vervolgens wordt de
aldus berekende omvang van de verandering
vermenigvuldigd met een ‘prijs’ per eenheid.
Deze prijs heeft betrekking op de bijdrage
die de extra vis levert aan de maatschappij.
Dit betreft niet de prijs van de vis bij de
viskraam, maar de toegevoegde waarde.
Dit is de verkoopprijs minus de kosten voor
onder meer energie en andere kosten 5 .
Elke batenpost wordt dus als volgt berekend:
baat = % verandering x gebiedspecifieke
hoeveelheid x ‘prijs’.
Waar de kwantificering van de baat geschiedt
met behulp van gebiedsspecifieke gegevens,
kan voor de monetarisering veelal gebruikt
worden gemaakt van generieke prijskaartjes,
ontleend aan algemene bronnen zoals
het CBS en het kentallenboek Waardering
Natuur, Water, Bodem en Landschap in de
MKBA 1) . Voor het voorbeeld ‘vis’ is dat de
toegevoegde waarde van een kilogram
vis (dat is de marktprijs van het product
minus de productiekosten, wat de visvangst
toevoegt aan de economie). Voor andere
batenposten, zoals verminderde verdrogingschade
in de landbouw of de recreatieve
beleving buiten de markt om, worden heel
andere typen prijskaartjes gehanteerd,
zoals de vermeden verdrogingschade per
Het denkschema dat in het onderzoek door RIZA en Witteveen+Bos gebruikt is om de baten van
de KRW te bepalen, is niet eenvoudig en roept daarom de vraag op of het niet simpeler kan.
Waarom meten we de baten van waterkwaliteit niet door de burgers in een enquête te vragen hoeveel
zij over hebben voor schoner water?
Reden hiervoor is dat dergelijke enquêteresultaten zeer onbetrouwbaar zijn wanneer niet
duidelijk is hoe schoon het precies wordt en wat daar weer de gevolgen van zijn voor de burger.
Er moet dus toch bepaald worden hoe schoon het wordt ofwel wat de verandering van de
chemische en ecologische toestand is. Deze lastige stap van effectbepaling kan dus niet omzeild
worden. Ook moet in de enquête inzicht gegeven worden in de precieze gevolgen van schoner
water: wat betekent het voor zwemmers, de landbouw en drinkwaterwinning? Het is niet
realistich dat geïnterviewde burgers dit alles goed op waarde kunnen schatten. Het is dan ook
veel beter om al deze effecten individueel te ramen op basis van gegevens in plaats van op basis
van lekenoordelen.
Waarom kunnen bijvoorbeeld niet omzetstijgingen van waterafhankelijke economische sectoren
gebruikt worden om de baten te ramen?
Ten eerste is het van belang te beseffen dat dat omzetten voor ongeveer 90 procent uit kosten
bestaan. Omzetstijgingen zijn dus geen baten, maar voornamelijk kosten. Alleen winsttoenames
zijn baten.
Ten tweede is het niet mogelijk om zonder inzicht in veranderingen in de chemische en/of
ecologische toestand van het water uitspraken te doen over winststijgingen in sectoren.
Niemand kan immers hard maken dat bijvoorbeeld drie procent meer recreanten komen als het
water schoner wordt. Sterker nog: een toename van bijvoorbeeld het aantal recreatiebezoeken
zal volledig afhangen van specifieke kwaliteitsaspecten én van de vertreksituatie. Zo is de
toename van zwemrecreatiebezoeken vooral afhankelijk van doorzicht en algen. Alleen als deze
kwaliteitsparameters een verbetering laten zien, kan hier een baat optreden. Bovendien treedt
de baat alleen op daar waar de parameter nu onder de maat is en/of daar waar de verbetering
groot genoeg is: als het doorzicht ergens al voldoende voor zwemmers is en het wordt nog beter,
is er geen baat, en als het nu onvoldoende is en ondanks de verbetering straks nog steeds, is er
ook geen baat. Men kan dus zonder dosiseffectrelaties geen baten ramen en zelfs geen slag in de
lucht doen 6 .

Baten per KRW-alternatief (in miljoenen euro voor heel Nederland).
batenposten beperkt fors
KRW-alternatieven
maximaal
visvangst -86 -282 -948
drinkwaterwinning PM PM PM
landbouw PM PM PM
bescherming tegen wateroverlast PM PM PM
scheepvaart PM PM PM
zwemrecreatie (volksgezondheid) 2 6 17
voedselveiligheid PM PM PM
recreatie 254 711 873
woongenot 704 1.900 2.309
natuurbaten (klimaat en volksgezondheid) 554 1.496 1.818
niet-gebruikswaarde biodiversiteit 265 715 869
verervingswaarde schoonwater 0 29 78
contante Waarde in miljoenen euro 1.693 4.575 5.014
contante waarde ondergrens 1.354 3.660 4.011
contante waarde bovengrens 2.031 5.490 6.017
PM = Deze posten zijn niet geraamd, omdat de verandering van de toestandparameters waarvan
zij afhankelijk zijn, niet beschikbaar waren (het fysieke effect is niet bekend, waardoor het
welvaartseffect niet kan worden bepaald).
Afb. 3: Voorbeeld van een dosiseffectrelatie.
gewastype of de betalingsbereidheid van
recreanten voor een bezoek aan een gebied.
Uitkomsten
Aan de hand van het beschreven denkschema
zijn de baten bepaald van de KRW-alternatieven
‘beperkt’, ‘fors’ en ‘maximaal’ voor de
zeven deelstroomgebieden van Nederland
en voor de rijkswateren. Voor de bepaling
van de verandering van de ecologische
en chemische toestand van het water is
gebruik gemaakt van inschattingen door de
regionale beheerders. Deze inschattingen
zijn aangeleverd in de vorm van effectentabellen
met daarin een globale inschatting
van het percentage doelbereik per KRWalternatief.
Door deze percentages aan het
doel te relateren, zijn inschattingen gemaakt
van de toestand van elke parameter in het
nulalternatief en in de KRW-alternatieven
‘beperkt’, ‘fors’ en ‘maximaal’. De tabel toont
de resultaten van de globale batenraming
op basis van de effecttabellen. Omwille van
de overzichtelijkheid zijn de verschillende
batenposten in deze tabel gegroepeerd.
De baten van de KRW voor Nederland liggen
grofweg tussen de één en zes miljard euro.
Zoals verwacht zijn de baten het grootst
voor het alternatief ‘maximaal’ en het
geringst voor het alternatief ‘beperkt’. Het
bleek helaas niet mogelijk om de baten voor
landbouw, drinkwaterwinning, wateroverlast,
scheepvaart en voedselveiligheid in te
schatten, omdat de kwaliteitsparameters
waar deze baten van afhangen (zoals
doorzicht en bacteriologische kwaliteit) door
de stroomgebieden niet zijn meegenomen
bij de effectbepaling. Eén en ander betekent
dat de baten van de KRW naar verwachting
groter zullen zijn dan gepresenteerd in de
tabel.
Uit deze tabel blijkt verder dat van de
geschatte baten die van woongenot het
grootst zijn, gevolgd door de baten van
natuur, recreatie en ‘niet-gebruik’. De baten
voor visserij blijken negatief te zijn, hetgeen
te verklaren is uit het feit dat een afname
van de nutriëntenhoeveelheden in het water
minder visbiomassa tot gevolg heeft.
achtergrond
Uit afbeelding 4, die afkomstig is uit de
strategische MKBA, blijkt dat de kosten
van de KRW de baten overtreffen voor
de varianten ‘beperkt’, ‘fors’ en ‘maximaal’.
Hoewel de baten toenemen met de mate van
inspanningen in het waterbeheer, is sprake
van een vorm van afnemende meeropbrengsten.
Ook blijkt dat de kosten sterk
stijgen bij toenemende inspanning, terwijl de
baten nauwelijks toenemen. Toch mag nog
niet de conclusie worden getrokken dat de
KRW meer kost dan het oplevert, omdat nog
niet alle baten zijn becijferd.
Gevoeligheidsanalyse
In plaats van na te gaan wat het effect is
van andere uitgangspunten betreffende
grote batenposten op de resultaten, is
gewerkt met een bandbreedte. Aangezien de
bandbreedte van de effectschattingen door
de regio’s zelf is geraamd op circa 20 procent,
is deze bandbreedte gebruikt in de batenramingen
weergegeven in de vorm van een
onder- en bovengrens.
Naast bandbreedtes in de effectschattingen
kan ook de vorm van de dosis-effectrelatie
van invloed zijn op de resultaten. Uit enkele
vingeroefeningen met het batenmodel
blijkt echter dat de vorm van de dosiseffectrelaties
veel minder invloed heeft op
de omvang van de contante waarde dan
de bandbreedte in de effectramingen. De
effectschattingen van de regio zijn dan ook
van significante betekenis voor de gepresenteerde
voorlopige batenraming.
Conclusies
De belangrijkste conclusies die voortvloeien
uit deze eerste poging om tot een orde van
grootte schatting van de baten van de KRW
te komen, zijn:
• Het theoretisch kader, bestaande uit de trits
‘maatregelen - ecologische en chemische
toestand verandering - baten’, biedt houvast
bij het op gestructureerde wijze in beeld
brengen van welke informatie precies nodig
is om de baten van de KRW te berekenen;
• De belangrijkste informatie die nodig
is om deze baten te bepalen, zijn de
ecologische en chemische toestand in het
nulalternatief en in de KRW-alternatieven.
De ecologische en chemische toestand
dienen hiertoe te worden bepaald op
grond van parameters waaraan baten
kunnen worden opgehangen. De inschattingen
van de ecologische en chemische
toestand die nu door de regio’s zijn
gemaakt, bevatten niet alle benodigde
parameters, waardoor een aantal baten
niet kon worden becijferd. Belangrijke
parameters waarvoor gegevens ontbraken,
waren doorzicht, zuurstof, relatieve
bergingscapaciteit, riviercontinuïteit
(knelpunten), waterdiepte en bacteriologische
en virale waterkwaliteit;
• Uit het batenonderzoek volgt dat de baten
van de KRW afhangen van veranderingen
in de toestand van het watersysteem.
Het gaat dus om het verschil tussen het
nulalternatief en de nieuwe toestand bij
de verschillende KRW-ambities. Omdat de
waterkwaliteitsverandering per waterlichaam
zal verschillen, kunnen de baten
eigenlijk alleen per waterlichaam correct
worden berekend 7 ;
H 2O / 8 - 2007
31

Afb. 4: Contante waarde van de baten en uitgaven.
• Uit de kosten-batenvergelijking volgt
op dit moment weliswaar dat de kosten
de baten overtreffen. Er mag echter nog
niet geconcludeerd worden dat de KRW
een maatschappelijk onverantwoorde
investering is, aangezien nog niet alle
batenposten geschat konden worden
wegens het ontbreken van gegevens
over de bovengenoemde waterkwaliteitsparameters.
Het is dus van belang voor
de uitkomst van de MKBA om voor de
ontbrekende kwaliteitsparameters ook
effecten in te schatten.
Aanbeveling
Wanneer we de baten van de KRW op
waterlichaamniveau willen berekenen, doet
zich het probleem voor dat Nederland circa
900 waterlichamen telt. Vanwege dit grote
aantal is het qua onderzoeksinspanning
niet haalbaar om voor elk individueel
waterlichaam de ecologische en chemische
toestand in het nulalternatief en in de
KRW-alternatieven te bepalen. Om toch
een realistische batenschatting te kunnen
maken, kan gewerkt worden met voorbeeldgebieden,
waarvan de baten vervolgens
worden opgeschaald naar heel Nederland.
De voorbeeldgebieden dienen zo gekozen
te worden dat zij in het nulalternatief een
vergelijkbare ecologische en chemische
toestand hebben. Als dat zo is, zullen de
waarden van de chemische en ecologische
32 H 2O / 8 - 2007
parameters (zoals doorzicht, nutriënten
en een natuurvriendelijke inrichting) een
vergelijkbare omvang hebben. Indien verder
geldt dat ook vergelijkbare maatregelen van
toepassing zijn, zal ook de toestand in de
KRW-alternatieven vergelijkbaar zijn.
Aangezien lokale omstandigheden altijd van
invloed zullen zijn op de maatregelen die te
verkiezen zijn (bij een vergelijkbare toestand
kunnen te verkiezen maatregelen toch
verschillen), is het zinvol om per watertype
bijvoorbeeld drie voorbeeldgebieden te
kiezen met een zekere spreiding over het land.
Elisabeth Ruijgrok en Rob Nieuwkamer
(Witteveen+Bos)
Rob van der Veeren
(Rijkswaterstaat RIZA)
NOTEN
1. Baten die wel direct samenhangen met maatregelen,
zoals mogelijke verkoop van grind bij het aanleggen
van nevengeulen, worden geacht direct in
mindering te worden gebracht op de kosten van
de maatregelen. Dit artikel richt zich op de baten
die samenhangen met het realiseren van de betere
ecologische toestand in het watersysteem.
2. De intrinsieke waarde moet niet verward worden
met de zogeheten niet-gebruikswaarde van
schoon water: de intrinsieke waarde weerspiegelt
de gezondheid van het ecosysteem los van het
menselijk belang en de niet-gebruikswaarde
weerspiegelt onder andere de welvaart die mensen
advertentie
ontlenen aan het doorgeven van schoon water aan
hun kleinkinderen. Deze laatste waarde kan wel in
euro’s worden uitgedrukt.
3. Dit zijn de varianten die ook in de strategische MKBA
worden beschreven. Hierin wordt echter gesproken
van de varianten ‘beperkt’, ‘fors plus’ en ‘maximaal’.
Kortheidshalve wordt de variant ‘fors plus’ hier met
‘fors’ aangeduid; het betreft dezelfde variant.
4. Wanneer we dit niet zouden doen, zouden er
absolute hoeveelheden (lees: omvang van baten)
aan stofconcentraties gekoppeld moeten worden.
Aangezien deze per watersysteemtype en per
gebied zullen verschillen, zou dit uitmonden in
een extreem groot aantal relaties. Dit zou een
nauwkeurigheid suggereren die op basis van
meetgegevens uit de literatuur niet onderbouwd
kan worden.
5. Dit kan worden vergeleken met bijvoorbeeld
pannenkoekenrestaurants: de meerwaarde voor de
maatschappij wanneer meer mensen gaan uit eten,
bestaat niet uit de extra omzet, maar uit de extra
omzet minus de kosten voor de ingrediënten, het
gas, de verwarming van het restaurant etc. Het gaat
om de toename van de winst.
6. Dit blijkt ook bij de drinkwatersector: hier treden
alleen baten op in de vorm van vermeden
zuiveringskosten als de concentraties van bepaalde
probleemstoffen in het water dusdanig dalen dat
een zuiveringsstap kan worden overgeslagen.
7. Bij het opschalen van dergelijke lokale baten naar
maatschappelijke baten zal onder meer rekening
moeten worden gehouden met het substitutie effect
en het feit dat als het water overal schoon is, de
waarde van nog een schoon gebied minder is dan
wanneer er weinig schone gebieden zijn.
LITERATUUR
1) Ruijgrok E., A. Smale, R. Zijlstra, R. Abma, R. Berkers,
A. Nemeth, N. Asselman, P. de Kluiver, R. de Groot,
U. Kirchholtes, P. Todd, E. Buter, P. Hellegers, F.
Rosenberg (2006). Kentallen waardering Natuur,
Water, Bodem en Landschap, hulpmiddel bij MKBA.
Ministerie van LNV.
2) Ruijgrok E., R. Brouwer en H. Verbruggen (2004).
Waardering van natuur, water en bodem in
Maatschappelijke Kosten Baten Analyses. Een
handreiking ter aanvulling op de OEI-leidraad.
Ministeries van V&W, EZ en LNV.

Wij houden het graag luchtig
Atlas Copco Compressors Nederland
Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht
Postbus 200, 3330 AE Zwijndrecht
Tel (078) 6230 230 Fax (078) 6100 670
www.atlascopco.nl
Atlas Copco is een begrip op het gebied van perslucht en loopt voorop als het gaat om kwaliteit,
betrouwbaarheid en innovatie. We ontwerpen en fabriceren iedere machine volgens de laatste techniek,
met de beste materialen en onder de hoogste kwaliteitsnormen. Ook besteden we veel aandacht aan
het bedenken van milieuvriendelijke oplossingen.
Het ontwerp van onze serie lagedruk compressoren is daar slechts één voorbeeld van. Deze machines
hebben een absoluut olievrije werking, een aangenaam geluidsniveau van 67 dB(A), een extreem laag
energieverbruik en een plug en play concept dat een aparte fundering en extra leidingwerk overbodig
maakt.
Wilt u weten wat de beste persluchtoplossing voor u is?
Neem dan vrijblijvend contact met ons op. Ons telefoonnummer is 078-6230 230. U kunt ook mailen
naar info@nl.atlascopco.com. Onze persluchtspecialisten geven u een advies op maat.
Het brede leveringsprogramma van Atlas Copco omvat ook hogedruk lucht- en gascompressoren in
verschillende capaciteiten, met of zonder frequentieregeling, persluchtdrogers, persluchtfi lters, oliewaterscheiders,
persluchtleidingsystemen, gereedschappen, generatoren, rots- en mijnbouwapparatuur.
Committed to your superior productivity.

Risicokaart Twentekanaal
maakt onvoorziene lozingen
beter beheersbaar
De brand bij bandenfabrikant Vredestein in Enschede leidde in augustus 2003
tot ernstige verontreiniging van het Twentekanaal. Met het vele bluswater
kwamen giftige stoffen van het fabrieksterrein in het naastgelegen kanaal
terecht. Nog steeds is de drinkwaterwinning uit het derde pand van het
Twentekanaal niet hervat in verband met de slechte waterkwaliteit. Om beter
voorbereid te zijn op een eventuele nieuwe calamiteit voerde ingenieursbureau
BCC in opdracht van Rijkswaterstaat een studie uit naar risicovolle activiteiten
in het stroomgebied van het Twentekanaal. De kennis over de risico’s
van gevaarlijke stoffen is gecombineerd met kennis van het functioneren
en beheren van watersystemen. Dit resulteerde in een risicokaart, waarmee
Rijkswaterstaat bij onvoorziene gebeurtenissen gerichter maatregelen kan
nemen, zoals proberen het bluswater op te vangen op de industrieterreinen.
De risicokaart maakt onderdeel uit
van plannen van Rijkswaterstaat
voor een betere bescherming van
de waterkwaliteit van het Twentekanaal. Zo
werkt de dienst aan een calamiteitenmodel
dat ingezet kan worden bij verontreinigingen.
Bij een dreigende calamiteit kan
Rijkswaterstaat hiermee tijdig een adequate
opruimingsstrategie bepalen en de risico’s van
eventuele ecologische en/of economische
schade minimaliseren.
De brand bij Vredestein maakte duidelijk
dat meer inzicht nodig is in de risico’s die
samenhangen met de verspreiding en het
milieu-effect van gevaarlijke stoffen in
watersystemen. Dat inzicht wordt steeds
belangrijker. De Kaderrichtlijn Water
verplicht waterbeheerders te zorgen
voor een goede ecologische toestand
in watersystemen. Ook de chemische
industrie moet hieraan een bijdrage leveren.
Op 1 juni aanstaande treedt de nieuwe
Het Twentekanaal bij Lochem.
34 H 2O / 8 - 2007
Europese verordening REACH in werking
die producenten en importeurs verplicht
om chemische stoffen door te lichten en te
testen op milieu- en gezondheidsrisico’s.
Daarnaast groeit de druk op de ruimte die
steeds intensiever wordt gebruikt en draagt
de klimaatverandering bij aan een grotere
kans op overstromingen.
Rijkswaterstaat wil beter in staat zijn risico’s
te reduceren door het tijdig kunnen nemen
van technische en organisatorische beheersmaatregelen.
Het Twentekanaal tussen Enschede en
Zutphen en het zijkanaal naar Almelo
vervullen een belangrijke functie op het
gebied van af- en aanvoer van water,
maar zijn ook van belang voor drink- en
proceswater, ecologie en waterkwaliteit,
regionale watervoorziening en scheepvaart.
Als beheerder heeft Rijkswaterstaat opdracht
gegeven een risicoanalyse voor de waterkwaliteit
uit te voeren.
Doel van het onderzoek was het opstellen
van een risicokaart voor de waterkwaliteit in
het stroomgebied van het Twentekanaal. De
basis hiervan vormt een risico-inventarisatie
bij bedrijven met activiteiten die betrekking
hebben op de verwerking en opslag van
gevaarlijke stoffen en bij calamiteiten kunnen
leiden tot onvoorziene lozingen op het
oppervlaktewater. Deze kunnen bijvoorbeeld
ontstaan door lekkages vanuit installaties,
het falen van installaties of het optreden
van brand. De risicobedrijven bevinden
zich direct langs de oevers van het kanaal
alsmede in het stroomgebied dat afwatert
op het Twentekanaal. De risico’s verbonden
aan het transport (over weg en water) van
risicovolle stoffen zijn niet meegenomen in
dit onderzoek.
Het risico van stoffen wordt meestal
bepaald op basis van: risico = kans x effect.
Het mogelijk nadelig effect van een stof is
onder andere afhankelijk van de intrinsieke
eigenschappen van de stof, de vrijkomende
hoeveelheid stof en het gebruiksdoel van
het water (landbouw, drinkwater, waterecosysteem
etc.). De kans dat het effect
optreedt, is onder meer afhankelijk van de
aangebrachte veiligheidsmaatregelen en de
locatie. In dit onderzoek is vooral rekening
gehouden met de kans op een onvoorziene
lozing, gebaseerd op het type bedrijf en de
afstand tot het water.
Per bedrijf zijn de waterbezwaarlijke
stoffen, de hoeveelheden, het aquatisch
effect en het gedrag in beeld gebracht. De
selectie van bedrijven en het verkrijgen van
informatie over stofgegevens vond plaats
via de vergunningen die afgegeven zijn door
gemeenten en provincie. De bedrijven die
onder de Integrated Pollution Prevention
and Control-richtlijn of het Besluit Risico’s
Zware Ongevallen vallen, zijn per definitie
bestempeld als risicovol. Dit zijn de grote

edrijven die door hun activiteiten, bijvoorbeeld
het op grote schaal werken met
gevaarlijke stoffen, een groot milieurisico
vormen. Andere geselecteerde bedrijfstypen
zijn veelal productiebedrijven van
chemische stoffen, levensmiddelen, cement
en veevoeders. Ook de groothandels in
vloeibare brandstoffen, kunstmest, zout
en verf vormen potentiële risicobedrijven.
Op de risicokaart zijn in totaal 80 bedrijven
aangegeven die waterbezwaarlijke stoffen
gebruiken of opslaan (zie kaart).
Aquatisch gedrag
Voor het aquatisch gedrag van een stof is
de Standard European Behaviour Classification
gehanteerd. Deze indeling geeft
aan naar welk compartiment een stof zich
verplaatst nadat deze is vrijgekomen. Hierbij
worden vier hoofdklassen onderscheiden:
verdampers, drijvers, oplossers en zinkers.
De klassenindeling is afhankelijk van de
fysisch-chemische eigenschappen: fysische
toestand, wateroplosbaarheid, dichtheid
en dampspanning. Stoffen en producten
kunnen tot meerdere klassen behoren. Voor
de bestrijding van calamiteiten is informatie
over het aquatische gedrag van gevaarlijke
stoffen essentieel voor de keuze van de juiste
beheersmaatregelen.
Aquatisch effect
Een deel van de stoffen is giftig of schadelijk
voor in het water levende organismen. Bij
het indelen van deze stoffen naar aquatisch
effect is aangesloten bij het vigerende classificatie-
en labelingsysteem volgens annex 1
van de Europese richtlijn voor gevaarlijke
stoffen (67/548/EC) met de relevante Rzinnen
(gevaars- of waarschuwingszinnen).
Deze geven meer uitleg over het specifieke
gevaar van een product. Alle bedrijven met
gevaarlijke stoffen moeten hieraan voldoen
en deze informatie beschikbaar hebben. De
R-zinnen zijn ook vermeld op de veiligheidsinformatiebladen
die bij ieder product
voor industrieel gebruik geleverd moeten
worden. Het voordeel hiervan is dat niet
alleen de betreffende eigenschappen op een
consistente manier zijn ingedeeld, maar ook
het effect is weergegeven.
Bedrijfsactiviteiten langs het Twentekanaal in Hengelo.
Alle R-zinnen die een waterbezwaarlijkheid
aanduiden, zijn meegenomen, bijvoorbeeld
R-zin 50: zeer giftig voor in het water
levende organismen. Hiermee vindt ook
aansluiting plaats bij de algemene beoordelingsmethodiek
van de Commissie
Integraal Waterbeheer voor het inschatten
van de schadelijkheid van stoffen voor
het watermilieu. De R-zinnen zijn apart
weergegeven op de risicokaart.
Naast de toxische effecten die de R-zinnen
beschrijven, spelen andere effecten op
het aquatisch ecosysteem een rol: sterfte
van aquatische organismen als gevolg van
zuurstofdepletie, vorming van drijflagen
(beïnvloeding zuurstofhuishouding,
besmeuring van hogere organismen, visuele
verontreiniging) en verzuring/verloging
(verandering van de pH-waarde).
Van in totaal 114 verschillende waterbezwaarlijke
stoffen die voorkomen bij de
risicobedrijven, zijn de hoeveelheden en
aquatische effecten in beeld gebracht.
Giftigheid is het meest voorkomende effect:
ruim de helft van de geïnventariseerde
stoffen heeft een toxisch effect op in het
water levende organismen. Deze stoffen zijn
voor het merendeel (op basis van volume)
olieproducten. De meest toxische stoffen
zijn aanwezig bij bedrijven in de chemische
sector, metaaloppervlaktebehandeling en
actualiteit
Uitsnede van de risicokaart van Hengelo met daarop de bedrijven die waterbezwaarlijke stoffen gebruiken of opslaan.
rubberverwerking. Het gaat dan met name
om verbindingen met chroom, cyanide,
nikkel, kobalt en chloor.
Risicokaart
Op de risicokaart wordt alle relevante
informatie over bedrijven met risicovolle
stoffen samengebracht met de omgevingsfactoren,
zoals locatie en watersysteem.
Tevens zijn de economisch en ecologisch
kwetsbare gebieden en objecten (inlaten
en sluizen) aangegeven. In een GISomgeving
kunnen interactief de onderliggende
gegevens van de bedrijven
worden opgevraagd, zoals het type bedrijf,
de milieuverontreinigende stoffen, de
maximale opgeslagen hoeveelheden, het
aquatisch effect en gedrag. Aan de hand
van de gekoppelde databank zijn allerlei
combinaties van gegevens op te vragen.
Bijvoorbeeld: welke stoffen zijn opgeslagen
bij de chemicaliëngroothandel in Hengelo?
Of: welke bedrijven hebben stoffen die al
bij kleine lozingen desastreuze gevolgen
kunnen hebben? Zo kan men snel een
(ruimtelijk) beeld krijgen van de gewenste
informatie voor het bepalen van de te nemen
maatregelen in de veiligheidsketen.
Conclusies
Door het koppelen van kennis over de
voorkomende gevaarlijke stoffen en het
gebied, risicomanagement en waterbeheer
ontstaat meer inzicht in de risico’s voor de
waterkwaliteit van het Twentekanaal. Met
de risicokaart zijn de locaties en schadelijke
stoffen in beeld gebracht. De kaart is een
praktisch middel voor het bepalen van
de te nemen maatregelen, zowel in het
watersysteem als op bedrijfsterreinen, zoals
de opvang van bluswater ter plaatse. De
risicokaart vormt ook een handig communicatiemiddel
richting andere partijen dan
bedrijven. De kaart is een aanvulling op de
nationale emissieregistratie en vult het gat
tussen deze registratie en het lokale watersysteembeheer,
niet alleen op strategisch, maar
ook op operationeel niveau.
Arnold Osté (RPS*/Ingenieursbureau BCC)
Martijn van Velthoven (RPS advies)
David Kroekenstoel (Rijkswaterstaat/RIZA)
Fred Tank (Rijkswaterstaat Oost-Nederland)
*RPS is een milieuadviesbureau
H 2O / 8 - 2007
35

Totale
kosten
Hoe houd jij je
onderhoudskosten
in balans?
Geen
onderhoud
Endress+Hauser BV
Tel. (035) 695 86 11
www.nl.endress.com
info@nl.endress.com
Doelgebied:
Optimale bedrijfszekerheid
Minimale kosten
Te veel
onderhoud
Niveau van preventief onderhoud
2007-03
Uitgebalanceerde
services
voor een betere uptime en
lagere onderhoudskosten
Verlaag uw kosten
Door onderhoud efficiënt aan
te pakken kunt u de kosten
ervan verlagen. Daarom
maken we samen met u graag
een plan om de assets in uw
plant op een uitgekiende
manier te managen.
Verbeter uw uptime
Naast overzicht krijgt u ook
inzicht: in enkele muisklikken weet u
precies in welke staat uw installed base
verkeert en hoe u deze in optimale conditie
kunt krijgen en houden. Met als resultaat
een verbeterde uptime.
Specialist in onderhoud
Endress+Hauser maakt al meer dan vijftig
jaar serieus werk van onderhoud. Met een
scala aan uitgebalanceerde diensten en softwaretools
ondersteunen we u graag in elk
aspect van het onderhoudsmanagement.
www.nl.endress.com/services

Totale
kosten
Hoe houd jij je
onderhoudskosten
in balans?
Geen
onderhoud
Endress+Hauser BV
Tel. (035) 695 86 11
www.nl.endress.com
info@nl.endress.com
Doelgebied:
Optimale bedrijfszekerheid
Minimale kosten
Te veel
onderhoud
Niveau van preventief onderhoud
2007-03
Uitgebalanceerde
services
voor een betere uptime en
lagere onderhoudskosten
Verlaag uw kosten
Door onderhoud efficiënt aan
te pakken kunt u de kosten
ervan verlagen. Daarom
maken we samen met u graag
een plan om de assets in uw
plant op een uitgekiende
manier te managen.
Verbeter uw uptime
Naast overzicht krijgt u ook
inzicht: in enkele muisklikken weet u
precies in welke staat uw installed base
verkeert en hoe u deze in optimale conditie
kunt krijgen en houden. Met als resultaat
een verbeterde uptime.
Specialist in onderhoud
Endress+Hauser maakt al meer dan vijftig
jaar serieus werk van onderhoud. Met een
scala aan uitgebalanceerde diensten en softwaretools
ondersteunen we u graag in elk
aspect van het onderhoudsmanagement.
www.nl.endress.com/services

ecensie
‘Membrane Technology
for Waste Water Treatment’
‘Membrane Technology for Waste Water Treatment’ is de uit het Duits vertaalde,
herziene uitgave van een eerder werk. Het boek is bedoeld als instrument om
de breedte van het toepassingsgebied van membranen in afvalwaterbehandeling
(met name in Duitsland) te illustreren. Daarnaast is het bedoeld om de
lezer gevoel te geven voor de vele aspecten rondom ontwerp, bouw en bedrijfsvoering
van membraaninstallaties.
Wat het eerste opvalt aan deze
Engelstalige uitgave, is de solide
uitstraling: zware band, ruim
twee centimeter breder dan A4, zware papierkwaliteit
en een zeer rustige, ruim opgezette
bladspiegel. Er is veel plaats ingeruimd voor
grote kleurenillustraties, fl owschema’s en
foto’s. Het boek heeft een ver doorgevoerde
heldere structuur met ruim 250 pagina’s
hoofdtekst en circa 80 pagina’s bijlagen.
Na een inleiding waarin de grondbeginselen
van membraantechnologie worden
besproken, volgen de twee belangrijkste
hoofdstukken die respectievelijk
communale en industriële toepassingen
van membraantechnologie in de waterzuivering
beschrijven. Daarna volgt een korte
opsomming van beschikbare richtlijnen en
standaarden bij het ontwerp van membraaninstallaties,
waarna het boek afsluit met een
samenvatting en vooruitblik.
In de bijlagen is veel zinvolle en relevante
informatie opgenomen. Meest in het
oog springend hierbij zijn de werkrapporten
van de ATV-DVWK-werkgroepen
‘Membrane technology’ en ‘Membrane
bioreactor process’ waarin de huidige stand
der techniek wordt gepresenteerd, met
ontwerprichtlijnen. De Duitse organisatie
ATV-DVWK zet zich in voor de ontwikkeling
van een veilige en duurzame waterhuishouding.
Zij richt daarbij op de vakgebieden
van waterhuishouding, afvalwater, afval en
bodembescherming.
MBR en nageschakeld
Het eerste deel van het hoofdstuk over
communale toepassingen van membraantechnologie
gaat in op membraanbioreactoren.
In dit deel worden 18 Duitse MBR’s
besproken en zeven niet-Duitse, waaronder
Brescia (Italië), Säntnis (Zwitserland), Ebisu
(Japan) en Varsseveld in Nederland. Van de
Duitse installaties is één installatie groter
dan 15.000 i.e., namelijk rwzi Nordkanal met
80.000 i.e. Het tweede deel van dit hoofdstuk
gaat in op toepassing van nageschakelde
membraanfi ltratie op communale afvalwaterzuiveringsinstallaties.
Hier worden zes
installaties besproken: drie in Duitsland, één
in België, één in Polen en één in Singapore.
Het hoofdstuk sluit af met een voorbeeld
van een ontwerpberekening van een MBRinstallatie
van 100.000 i.e.
Het detailniveau van de beschrijving van
de installaties is niet overal even hoog. Zo
wordt van slechts enkele installaties het
specifi eke energieverbruik genoemd; ook
de investeringen zijn niet van alle installaties
bekend. Hetzelfde geldt voor andere
operationele gegevens. Een aantal installaties
is al meerdere jaren in gebruik. Het
38 H 2O / 8 - 2007
zou interessant zijn om iets meer te weten
te komen van praktijkervaringen. Deze
informatie wordt slechts in een klein aantal
gevallen genoemd en dan nog erg summier.
Industriële toepassingen
In het boek worden 33 industriële toepassingen
geschetst, variërend van microfi ltratie
tot omgekeerde osmose. De bedrijfstakken
zijn eveneens zeer gevarieerd: van aardappel-
en visverwerking, via textiel- en papierindustrie
tot plastics, metaalbewerking en
percolaatwater van stortplaatsen. Opvallend
daarbij is dat van de gepresenteerde installaties
er slechts drie ouder zijn dan tien jaar.
In vrijwel alle gevallen gaat het om toepassingen
waarbij (een deel van) het gezuiverde
water ergens in het productieproces wordt
teruggebracht. De membranen worden
veelal ingezet ten behoeve van waterbesparing
en dan niet primair om het geloosde
effl uent een betere kwaliteit te geven. Er is
moeite gedaan om zoveel mogelijk operationele
informatie te ontsluiten, maar ook hier
is het detailniveau per installatie verschillend.
Eindoordeel
Dit boek geeft een toegankelijk overzicht
van membraaninstallaties voor afvalwaterbehandeling,
voornamelijk in het Duitse
Een groep jonge, gepromoveerde watertechnologen
geeft in dit vaktijdschrift
een kritisch oordeel over internationale
vakliteratuur. De recensenten zijn: Jelle
Roorda, Arjen van Nieuwenhuijzen, Bas
Meijer, Adriaan Mels, Herman Evenblij,
Jeroen Langeveld, Jasper Verberk en Merle
de Kreuk.
taalgebied. De volle breedte van membraantechnologie
(microfi ltratie, ultrafi ltratie,
nanofi ltratie, omgekeerde osmose en zelfs
elektrolyse) wordt bestreken. Met veel en
duidelijke illustraties en tabellen wordt een
grote hoeveelheid informatie ontsloten. Met
name de samenvattende tabellen zijn verhelderend.
Het boek maakt duidelijk hoe breed
het toepassingsveld van membranen in de
praktijk is en geeft handvatten voor ruwe
ontwerpberekeningen van membraaninstallaties.
De bijlagen met de werkrapporten van
de twee relevante ATV-DVWK-werkgroepen
zijn een waardevolle aanvulling en geven
het boek meerwaarde. De relatief lage prijs
maakt dat de prijs-kwaliteitverhouding
hoog ligt; voor 59 euro heb je een degelijk
opgezet overzichtswerk in handen, mét een
voorwoord gesigneerd door twee ministers
en de president van het Federal Envionmental
Agency in Duitsland!
Herman Evenblij (Witteveen+Bos)
‘Membrane Technology for Waste Water
Treatment’, onder redactie van prof.dr.ing. J. Pinnekamp
en dr.rer.nat. H. Friedrich is een uitgave van
FiW-Verlag (ISBN 3-939377-01-5,
ISBN 978-3-939377-01-6).
Voor meer informatie: www.fi w-verlag.de.

Agenda
Onderstaand vindt u de gezamenlijke
agenda van NVA en KVWN van vergaderingen,
congressen en andere bijeenkomsten.
Informatie voor deze agenda kan
worden aangeleverd bij het KVWN/NVAbureau:
(070) 414 47 78.
7 mei
symposium Contactgroep Internationaal
over intercultureel watermanagement
Amsterdam
9 mei
symposium NVA-programmagroep 6 over
EU-Hoogwaterrichtlijn
Amsterdam
1 juni
voorjaarsvergadering NVA en
Klaarmeesterdag
Middelburg
7 juni
symposium van de programmagroep
Waterketen over afkoppelen in
optimalisatiestudies
8 juni
bijeenkomst NVA-programmagroep 6 i.s.m.
KNMI en ‘Klimaat voor Ruimte’ over de
gevolgen van klimaatverandering voor het
waterbeheer
De Bilt
15 juni
voorjaarsvergadering KVWN
Maastricht
21 juni
symposium NVA-programmagroep 3
‘Vergaande zuivering, wat kan en wat wil je
ermee?’
5 september
workshop KVWN-commissie Watervoorziening
over klimaatverandering
Nieuwegein
9-12 oktober
IWA-congres over duurzaam waterhergebruik
Antwerpen
30 november
najaarsvergadering KVWN/NVA
Oproep aan alle leden
Het bestuur van de Waterfederatie nodigt
alle leden van de KVWN en NVA uit om mee
na te denken over een naam voor de nieuwe
vereniging na de fusie. De besturen van
KVWN en NVA hebben een grote voorkeur
voor een eigennaam, dus geen afkorting.
Ook wordt ernaar gestreefd het predicaat
‘koninklijk’ van de KVWN te handhaven.
Het bestuur van de Waterfederatie zal een
voorselectie maken die wordt voorgelegd
aan de besturen van KVWN en NVA, die
uiteindelijk met een voordracht komen voor
de ledenvergaderingen van de NVA op 1 juni
en de KVWN op 15 juni.
Stuur uw idee in voor 7 mei (per e-mail: info@
nva.net of info@kvwn.nl). U kunt hiermee een
prijs winnen.
IWA-conferentie over
relaties met klanten
Op 14, 15 en 16 juni vindt in Maastricht
de driedaagse conferentie ‘Customer
connection’ plaats. De organisatie ligt in
handen van IWA, KVWN, NVA en Waterleiding
Maatschappij Limburg. Op vrijdagochtend
wordt tevens het voorjaarscongres van
KVWN gehouden.
Het thema van de IWA-conferentie is klantenrelaties.
Waar de klanten in het verleden
door de nutsbedrijven als nummers werden
gezien, is langzaam maar zeker het besef
doorgedrongen dat de klanten de reden van
bestaan zijn. Daarom beginnen ook de waterbedrijven
en waterschappen meer aandacht
aan hun klanten te besteden.
Uiteraard zijn een goede drinkwaterkwaliteit
of een goede afvalwaterzuivering
hoofdzaak, maar ook de facturering, service,
informatievoorziening en dergelijke worden
onder de loep genomen. Ook wordt meer
aandacht besteed aan het bereiken van de
millenniumdoelen, als een maatschappelijke
verplichting.
De eerste dag, donderdag 14 juni, bestaat uit
drie gezamenlijke sessies: ‘klanttevredenheid’,
‘kosten en regels’ en ‘nieuwe technologie’.
Op het programma staat ook de uitreiking
van de eerste RIWA-Maas-onderscheiding.
De dag wordt afgesloten met een receptie in
het stadhuis van Maastricht en een diner in
de stad.
Vrijdag 15 juni begint met de KVWNvoorjaarsvergadering.
Daarna worden
opnieuw drie sessies gehouden: ‘risico en
vertrouwen’, ‘marketing’ en ‘hulp aan klanten’
staan dan centraal.
Op zaterdag 16 juni staat een excursie op het
programma naar twee waterproductiebedrijven
van WML.
verenigingsnieuws
WATERCOLUMN
Blijft de vervuiler
betalen ?
Een maand geleden opende kroonprins
Willem Alexander de afvalwatercentrale
van Harnaschpolder: een rioolwaterzuiveringsinstallatie
voor ruim één miljoen mensen
in de omgeving van Den Haag en Delft.
Een heugelijk feit waarmee een oplossing
kwam voor de afvalstromen die voorheen
minder gezuiverd de Noordzee in werden
gepompt. Maar niet alleen in Nederland is
het feest. Ook bij Brussel wordt dit najaar een
rwzi opgestart van vrijwel gelijke grootte:
ruim één miljoen mensen. Van deze nieuwe
centrale zullen alle gebieden stroomafwaarts
van de Maas profi teren.
Zowel Brussel als Den Haag geven met hun
nieuwe rwzi’s gevolg aan de verplichtingen
onder de Kaderrichtlijn Water respectievelijk
aan het principe ‘de vervuiler betaalt’. Een
principe dat in Europa helder aangeeft hoe
mensen hun leefomgeving in stand kunnen
houden. Wie het zwarte water van de Gele
Rivier in China heeft mogen aanschouwen,
weet hoe schoon Europa’s welvaart is.
Weinig twijfel dus over het nut van het
principe ‘de vervuiler betaalt’. Alhoewel ...
eind maart vond in de Europese hoofdstad
Brussel een Wise-conferentie plaats. Ter
gelegenheid van het 50-jarig bestaan van
het éne Europa bogen wijze dames en
heren zich een dagje over de toenemende
schaarste van schoon water in Europa.
Uitgebreid kwamen daar Europese
rivieren in beeld én - zelfs zonder Al
Gore - ook XXIe eeuwse vraagstukken als
klimaatverandering. Opmerkelijk was dat die
dag heel genuanceerd gesproken werd over
de debieten van rivieren stroomopwaarts
en stroomafwaarts. Onderscheid werd
gemaakt tussen kwantiteit en kwaliteit
van rivierdebieten op de verschillende
plaatsen langs de Rijn, Wolga, Maas, Donau,
Elbe, Ebro, Po, Arno en de Tiber. Daarmee
samenhangend werd aan kwantiteit ook het
principe ‘de gebruiker betaalt’ gekoppeld.
Vermoedelijk ziet u de bui in de verte
hangen. De dreiging dat benedenstroomse
gebieden als de Randstad voor hogere
drinkwaterkosten zullen worden geplaatst
onder het principe ‘de gebruiker betaalt’.
Weet u gelijk ook waar Vewin in Europa voor
gaat: het is de vervuiler die moet blijven
betalen.
Theo Schmitz (Vewin)
H 2O / 8 - 2007
39

Toepasbaar bij hoge druk.
Bestand tegen langzame scheurgroei.
Slagvast.
Goede krasvastheid.
NU OOK LEVERBAAR IN 400 MM !
Wavin Nederland B.V. Postbus 5,
7770 AA HARDENBERG
Telefoon 0523-288165
Telefax 0523-288678
Internet www.wavin.nl
E-mail info@wavin.nl

Mirjam Blokker, Kiwa Water Research
Peter Schaap, Kiwa Water Research
Jan Vreeburg, Kiwa Water Research / TU Delft
Peter Horst, PWN
Evaluatie bevestigt
effectiviteit ontwerpconcepten
zelfreinigende netten
In 1999 zijn de ontwerpconcepten voor zelfreinigende distributienetten
geïntroduceerd, die stellen dat in vertakte en met kleinere diameters
aangelegde netten geen sediment accumuleert. Om deze te evalueren, zijn
in de zomer van 2006 drie verschillende distributienetten getest op hun
zelfreinigende werking. Met volumestroommetingen, deeltjestellingen en
spuiproeven is onderzocht of sediment opwervelt of bezinkt en accumuleert.
De metingen laten zien dat de ontwerpconcepten uit 1999, toegepast in het
leidingnet van 2004, leiden tot zelfreinigende leidingnetten. In het vertakte
net uit 2002 was sprake van bezinking en opwerveling en enige accumulatie
van sediment; in de warme zomerdagen van juni en juli 2006 werd in dit
net voldoende sediment opgewerveld en afgevoerd om te spreken van een
zelfreinigend net op jaarbasis. In het vermaasde net accumuleerde sediment;
dit net bleek niet zelfreinigend.
De nieuwe ontwerpconcepten
voor distributienetten zijn in
1999 geïntroduceerd 5) . Deze
houden in dat distributienetten vertakt en
met kleinere diameters worden aangelegd.
Het doel is om een voldoende hoge
snelheid en een uniforme stromingsrichting
te creëren, waardoor geen deeltjes in
het leidingnet kunnen accumuleren. De
maximale volumestroom wordt, op basis van
het aantal woningen op een leiding en het
aantal tapeenheden per woning, voorspeld
met de zogenaamde q√n-methode 4) . De
leidingdiameter wordt gekozen op basis van
de berekende volumestroom en de ontwerpsnelheid
van 0,4 m/s. Deze snelheid moet
dagelijks optreden om eerder bezonken
sediment op te wervelen.
Sinds 2000 leggen steeds meer Nederlandse
waterleidingbedrijven hun nieuwe distributienetten
vertakt aan. De reden voor de
overstap is dat dit leidt tot een reductie in
aanlegkosten van circa 20 procent, voornamelijk
vanwege de kortere en dunnere
leidingen. In de praktijk worden de leidingdiameters
echter geregeld groter gekozen
dan op basis van de ontwerpcriteria mag
worden verwacht. Reden hiervoor is de wens
van de brandweer om bluswater te betrekken
uit het drinkwaternet. Op leidingen van Ø63
mm kan een brandkraan worden geplaatst
met een capaciteit van veelal minimaal 30
kubieke meter per uur. Dit is voldoende in
nieuwbouwwijken waar gebouwd is volgens
moderne bouwvoorschriften. Wanneer een
grotere bluswatercapaciteit nodig is, kiezen
sommige waterleidingbedrijven voor grotere
leidingen. Daardoor wordt de zelfreinigende
werking mogelijk minder. De nu uitgevoerde
evaluatie dient ter onderbouwing van de
noodzaak leidingnetten aan te leggen met
kleine leidingdiameters.
De uitgangspunten van de nieuwe ontwerpconcepten
zijn in 2001 en 2002 getest in een
laboratorium en bevestigd door metingen
in de praktijk 1),6),7),8) . Deze metingen zijn
echter niet gedetailleerd genoeg en geven te
weinig houvast om het positieve eff ect van
zelfreinigende netten te onderbouwen. Ook
geven deze metingen geen uitsluitsel over de
juistheid van de gekozen ontwerpparameters
(te verwachten maximum volumestroom die
met de q√n-methode wordt voorspeld en een
snelheid van 0,4 m/s). In de zomer van 2006 zijn
daarom in Hoofddorp metingen uitgevoerd om
Tabel 1. Minimum aantal achterliggende woningen voor verschillende leidingdiameters.
interne minimum aantal
diameter achterliggende
(mm) woningen commentaar
* thema platform
ZPE 40 35,2 1
ZPE 50 44,0 4
PVC 63 58,2 12 na brandkranen minimaal zes achterliggende
woningen
PVC 90 83,0 46
PVC 110 101,6 100
PVC 160 147,6 250 maximaal 250 woningen per sectie
H 2O / 8 - 2007
41

het effect van het ontwerp op de waterkwaliteit
vast te stellen 2) . De metingen zijn gedaan
in drie verschillende distributienetten: een
vermaasd net (in de wijk Overbos), een vertakt
net met concessies aan de diameter (in de wijk
Floriande) en een vertakt net zonder concessies
(verder aangeduid als vertakt-plus, in de wijk
Pleinen).
Het eerste net is in 1986 vermaasd aangelegd
met leidingen van Ø150 en Ø100 mm en
enkele takken van Ø63 mm; het tweede net
is in 2002 vertakt aangelegd met leidingen
van Ø110, Ø63 en enkele van Ø50 mm; het
derde net is in 2004 vertakt aangelegd met
kleinere diameters op basis van de zelfreinigende
ontwerpconcepten uit 1999 (leidingen
van Ø63, Ø50 en Ø40 mm). Tabel 1 toont het
minimum aantal achterliggende woningen
per diameter. De drie netten worden gevoed
met dezelfde waterkwaliteit en zijn alle reeds
enige tijd in gebruik.
De hypothese is dat zelfreinigende netten,
aangelegd volgens de nieuwe ontwerpconcepten,
minder vervuilen dan conventionele
netten. Om deze hypothese te kunnen
toetsen is een aantal deelhypothesen
opgesteld:
- In een net met kleine diameters zullen
hogere stroomsnelheden optreden dan in
een net met grotere diameters; in zelfreinigende
netten zal de ontwerpsnelheid van
0,4 m/s frequent optreden;
- In een zelfreinigend net is de massa die
het net ingaat gelijk aan de massa die het
net verlaat; in een vervuilend systeem zal
sediment bezinken en zal er minder massa
uitgaan dan erin komt. Op momenten van
grote vraag kan eerder bezonken sediment
juist opgewerveld worden en is de massa
die het net uitgaat groter dan de massa die
erin komt;
- In zelfreinigende leidingen is de
hoeveelheid per strekkende meter
aanwezige sedimentmassa nul of in
ieder geval veel lager dan in vervuilende
leidingen. Dit betekent dat de troebelheid
tijdens opwervelen (spuien) in een zelfrei-
Het spuien met de volumestroommeter en als inzet de deeltjesteller.
42 H 2O / 8 - 2007
deeltjesfractie
(um) 1-2 2-3 3-5 5-7 7-10 10-15 15-20 >20
vertakt-plus 12-15 juni 0,98 1,04 0,92 0,88 0,86 1,11 1,25 1, 06
15-19 juni 0,98 1,04 0,96 1,09 1,10 0,95 0,65 1,26
19-22 juni 1,08 1,13 1,04 1,89 2,69 1,07 0,45 0,78
totaal 1,00 1,05 0,94 1,01 1,10 1,08 1,10 1,07
vertakt 2-6 juni 1,76 1,32 1,14 1,17 1,18 1,70 2,64 5,34
6-9 juni 1,85 1,46 1,24 1,29 1,43 3,44 6,27 12,85
9-12 juni 1,13 1,30 1,13 0,96 0,78 0,85 0,85 1,06
totaal 1,38 1,31 1,14 1,02 0,91 1,21 1,47 1,63
vermaasd 22-26 juni 0,41 0,52 0,82 2,32 8,71 18,53 14,26 15,3
26 juni-3 juli 1,39 3,31 4,32 5,23 5,28 6,30 11,56 7,76
3-6 juli 1,39 3,17 4,71 9,80 17,85 30,06 35,03 6,60
totaal 0,96 1,82 2,76 5,49 9,93 16,68 18,27 9,80
Tabel 2. Aantal uitgaande deeltjes gedeeld door aantal ingaande deeltjes per klasse.
nigend net minder zal toenemen dan in
een vevuilend net.
In het onderzoek zijn deeltjestellingen, volumestroommetingen
en spuiproeven uitgevoerd
in de drie distributienetten. De volumestroommetingen
en deeltjestellingen werden
uitgevoerd tijdens de warme zomerdagen van
juni 2006 toen het waterverbruik hoger was
dan gemiddeld. De spuiproeven vonden eind
augustus 2006 plaats.
Volumestroommetingen
De volumestroommetingen zijn uitgevoerd
op de aanvoerleidingen van de twee vertakt
aangelegde gebieden. Hierachter bevonden
zich in gebied ‘vertakt’ 373 (tijdens de
testperiode was dit gebied geïsoleerd door
één afsluiter dicht te zetten) en in gebied
‘vertakt-plus’ 157 huishoudelijke aansluitingen.
Met SIMDEUM 3) zijn de verbruikspatronen
van deze gebieden gesimuleerd. De
vergelijking van gemeten en gesimuleerde
patronen geeft veel vertrouwen in de
simulatiemethode. De q√n-methode (met
15 tapeenheden) overschat de gemeten
maximum volumestroom met 35 procent
en 85 procent (voor respectievelijk gebied
‘vertakt-plus’ en ‘vertakt’); SIMDEUM
overschat de maximum volumestroom met
slechts 20 procent. Bovendien geeft het
model informatie over hoe vaak per dag de
maximale volumestroom optreedt.
Met SIMDEUM is vervolgens voor verschillende
punten in het leidingnet de maximale
snelheid berekend 4) . Zo is de eerste deelhypothese
bevestigd. In gebied ‘vertakt-plus’
treden de hoogste snelheden op, in gebied
‘vermaasd’ de laagste. In gebied ‘vertakt-plus’
treedt de snelheid van 0,4 m/s regelmatig op.
Deeltjestellingen
De tweede hypothese is getest met deeltjestellingen.
Deeltjestellers zijn geplaatst op
de voedende leiding (om gedurende tien
dagen de ingaande deeltjes te tellen) en
op verschillende leidingen in het gebied
(om gedurende drie maal drie dagen de
uitgaande deeltjes te tellen). De deeltjes
worden geteld per grootteklasse (1-2 um,
2-3 um, 3-5 um, 5-7 um, 7-10 um, 10-15 um,
15-20 um en >20 um). Het totale volume van
de deeltjes is bepaald met het aantal deeltjes
per klasse, de diameter en de veronderstelling
dat de deeltjes rond zijn. Het volume
van de ingaande en uitgaande deeltjes
wordt vervolgens met elkaar vergeleken (zie
afbeelding 1).
De deeltjestellingen tonen aan dat een gelijk
volume aan deeltjes gebied ‘vertakt-plus’
verlaten heeft als er binnenkwam. In gebied
‘vertakt’ en gebied ‘vermaasd’ heeft tijdens
het verhoogde waterverbruik in de warme
en droge zomerperiode een groter deeltjesvolume
het net verlaten dan er binnenkwam
(respectievelijk 30 procent en 450 procent
meer). Dit duidt op opgewerveld sediment
dat eerder is bezonken. Uit de deeltjestellingen
kan worden geconcludeerd dat het
gebied ‘vertakt-plus’ zelfreinigend is. De
gebieden ‘vertakt’ en ‘vermaasd’ zijn niet
op dagelijkse basis zelfreinigend, maar
wellicht is de opwerveling in een periode
van verhoogde afname voldoende om de

Afb. 1: Deeltjesvolume dat een gebied ingaat (zwarte lijn) en uitgaat (blauwe
lijnen, drie verschillende meetlocaties); (a) vertakt-plus; (b) vertakt; (c) vermaasd.
leidingen schoon te maken. De spuiproeven
geven hier uitsluitsel.
Uit de analyse van de deeltjestellingen blijkt
dat in het vermaasde net relatief veel grote
deeltjes (> 7 um) het net verlaten (zie tabel
2). Deze grote deeltjes komen nauwelijks
voor in het aangevoerde water. De grote
deeltjes zijn eerder bezonken of zijn in het
leidingnet gevormd door het samenklonteren
van kleine deeltjes.
Spuiproeven
De spuiproeven van 30 en 31 augustus
2006 geven aanvullende informatie
bij hypothese 2 en dienen verder om
hypothese 3 te toetsen. De spuiacties zijn
over brandkranen en dienstkranen gedaan
met een spuisnelheid van 1,0 tot 1,5 m/s.
Tijdens het spuien zijn de volumestroom en
de troebelheid (online) gemeten. Tevens zijn
spuimonsters genomen en in het lab geanalyseerd
op troebelheid, concentratie ijzer en
gesuspendeerde stof.
De troebelheidsmetingen geven vooral een
kwalitatief beeld van het sediment in de
leiding. De troebelheid was met name aan
het begin van de spuiactie verhoogd om
daarna terug te keren naar een niveau van
minder dan 1 FTU. Met behulp van de spuimonsters
is het mogelijk om de troebelheid
te kwantificeren en een relatie tussen
troebelheid en massa vast te stellen.
In gebied ‘vertakt-plus’ is tijdens de
spuiproeven een lage troebelheid (< 2 FTU)
gemeten. In gebied ‘vertakt’ is tijdens de
spuiproeven eveneens een lage troebelheid
gemeten. Blijkbaar is tijdens de verhoogde
afname (in de warme zomerperiode) het
meeste sediment reeds opgewerveld en
afgevoerd. In gebied ‘vermaasd’ is tijdens
de spuiproeven een troebelheid van 5 tot
10 FTU gemeten. Blijkbaar is hier tijdens de
verhoogde afname slechts een deel van het
sediment opgewerveld en afgevoerd.
Uit de labmonsters kon een lineaire relatie
Afb. 2: Relatie v max en troebelheid.
tussen troebelheid en concentratie ijzer
worden vastgesteld die gelijk was voor de
drie gebieden. Voor gebied ‘vertakt-plus’
enerzijds en ‘vertakt’ en ‘vermaasd’ anderzijds
werden verschillende lineaire relaties
vastgesteld tussen troebelheid en concentratie
gesuspendeerde stof. Blijkbaar is de
samenstelling van de deeltjes in de gebieden
niet precies gelijk.
Van verschillende leidingdelen zijn geen
online troebelheidsmetingen beschikbaar
(deze metingen zijn alleen uitgevoerd bij
spuiproeven over brandkranen, niet bij
spuiproeven over dienstkranen) of zijn de
on-line troebelheidsmetingen niet goed
gelukt doordat het meetbereik te klein was.
Daardoor kon de hoeveelheid sediment per
strekkende meter niet betrouwbaar worden
bepaald.
Conclusies
In afbeelding 2 is de relatie tussen de
maximumsnelheid (v max, berekend met
SIMDEUM) en troebelheid (van de spuimonsters)
grafisch weergegeven. Een lijn
die ongeveer de relatie FTU = 1/(2*v max)
weergeeft kan op de gegevens worden gefit.
Hieruit blijkt dat hoe hoger de maximale
snelheid v max, hoe schoner de leiding is,
en dat de relatie onafhankelijk is van de
leidingdiameter. Bij een v max van 0,25 m/s
(bepaald met SIMDEUM) of groter geldt een
troebelheid van < 2 FTU.
De conclusie is gerechtvaardigd dat gebied
‘vertakt-plus’ zelfreinigend is. In het gebied
‘vertakt’ was sprake van bezinking en
opwerveling, maar niet van accumulatie van
sediment; in de warme zomerdagen van
juni en juli 2006 werd voldoende sediment
opgewerveld en afgevoerd om te spreken
van een zelfreinigend net op jaarbasis. In het
vermaasde net accumuleerde sediment; dit
net is dus niet zelfreinigend.
De q√n-methode overschat de maximale
volumestroom; met SIMDEUM kan een
betere schatting worden gemaakt. De
* thema platform
snelheid van 0,4 m/s was in het leidingnet
van Hoofddorp ruim voldoende voor
opwerveling. De werkelijke zelfreinigende
snelheid kan zelfs lager zijn (afbeelding
2 duidt op 0,25 m/s). Met de metingen
is aangetoond dat vertakte netten die
zijn aangelegd met de ontwerpsnelheid
van 0,4 m/s en de q√n-methode (met 15
tapeenheden) zelfreinigend zijn. Er is op dit
moment geen reden om de ontwerpcriteria
aan te passen van ‘q√n-methode + 0,4 m/s’
naar ‘Q max op basis van SIMDEUM + 0,25 m/s’.
LITERATUUR
1) Beuken R. en P. Schaap (2002). Validatie van
de ontwerpsnelheid voor zelfreinigende
distributienetten. H 2O nr. 5, pag. 25-27.
2) Blokker E. en P. Schaap (2006). Evaluatie
zelfreinigende netten; metingen zomer 2006 in
Hoofddorp (PWN). Kiwa Water Research. KWR
06.096.
3) Blokker M. (2006). Modelleren van waterverbruik in
huishoudens. H 2O nr. 6, pag. 48-51.
4) Blokker M., J. Vreeburg en L. Rosenthal (2006).
Ontwerprichtlijnen voor zelfreinigende netten bij
de duinwaterbedrijven. H 2O nr. 8, pag. 34-36.
5) Boomen M. van den en J. Vreeburg (1999). Nieuwe
ontwerprichtlijnen voor distributienetten. Kiwa.
SWE 99.011.
6) Kreukniet A., G. Holterman, L. Bannink en
M. van den Boomen (2003). Hoe zelfreinigend zijn
zelfreinigende netten? H 2O nr. 13, pag. 23-25.
7) Mul P., M. van den Boomen en M. de Koning (2002).
Een eerste evaluatie van een zelfreinigend net. H 2O
nr. 8, pag. 28-30.
8) Vreeburg J., R. Beuken en P. Mul (2002). Nieuwe
ontwerprichtlijnen voor distributiesystemen: de
stand van zaken. H 2O nr. 35 pag. 28-30.
H 2O / 8 - 2007
43

Pieter Stuyfzand, Kiwa Water Research / Vrije Universiteit Amsterdam
Naar een effectievere
diagnose, therapie en preventie
van chemische put- en
drainverstopping
Pompputten, leidingen en zuiveringen die verstoppen, zijn duur en brengen de
leveringszekerheid in gevaar. Terwijl de wetenschappelijke aandacht en aanpak
de afgelopen jaren in Nederland uitging naar mechanische putverstopping (op
de boorgatwand), bleef chemische putverstopping genadeloos toeslaan. Op
veel puttenvelden in Nederland (en in de wereld) aanvaardt men de moeizame
lijdensweg van een chemisch constiperende put, drain of leiding, zonder te
weten dat er specifi eke remedies bestaan en zinvolle preventieve maatregelen.
Een snelle diagnose en een toegesneden aanpak zijn essentieel bij chemische
verstopping, aangezien een neerslag in de tijd steeds hardnekkiger wordt. Het
is wenselijk hiervoor een geprotocolleerde werkwijze te ontwikkelen, zoals in
de geneeskunde.
Ook pompputten hebben niet het
eeuwige leven. Op de loer liggen
verzanding, corrosie, biologische
verstopping, mechanische verstopping van
de boorgatwand (door deeltjes), en zeker
niet de minst onbelangrijke, chemische
verstopping van putfi lter (zie foto), pomp en
leidingen.
Genoemde kwalen leiden niet alleen tot
extra kosten voor onderhoud, versnelde
afschrijving, een groter aantal reserveputten
en hoger energieverbruik, maar ook tot
extra milieubelasting via chemicaliëngebruik
en meer nieuwbouw en sloop. Bovendien
vermindert zo de leveringszekerheid. In
Nederland lijdt volgens schattingen 30
procent van de putten onder verstopping
door chemische neerslagen, dat is evenveel
als onder mechanische putverstopping lijdt 1) .
In het buitenland liggen de cijfers voor de
chemische variant nog beduidend hoger.
Chemische verstopping van zuivering en
transportleidingen zorgt voor vergelijkbare
problemen.
Onderzoek naar putverstopping kent een
vrij lange historie. Onderzoek naar putverstopping
door ijzerneerslagen startte in
Nederland in 1968 en mondde in 1975 uit
in Kiwa Mededeling 38 2) . Verzanding van
putten werd in 1976 aangepakt met het
44 H 2O / 8 - 2007
verschijnen van Kiwa Mededeling 43 3) ,
waarin de omstorting en het maximaal
toelaatbare putdebiet centraal stonden. In
de periode 2000-2006 is vervolgens collectief
onderzoek uitgevoerd naar de mechanische
putverstopping, in BTO- en BTS-verband.
Belangrijke inzichten in het proces zijn
daaruit voortgekomen 4) , twee proefschriften
zijn in voorbereiding en zowel curatieve als
preventieve maatregelen worden inmiddels
uitgetest. Met het verschijnen van het
boek ‘Regenerierung und Sanierung von
Brunnen’ door Houben & Treskatis 5) zijn
tenslotte nieuwe inzichten geopenbaard in
onder andere de oorzaken van chemische
putverstopping en in een doelmatiger
regeneratie. Toch kwam tijdens een in juni
2006 gehouden workshop over chemische
putverstopping naar voren dat chemische
putverstopping een zeer algemeen probleem
vormt in Nederland en Vlaanderen. Een
probleem waarvan behandeling en preventie
nog steeds verbetering behoeven.
Typen en oorzaken
Navolgende neerslagen worden onderscheiden,
in volgorde van afnemend
voorkomen (tabel 1): de ijzer(hydr)oxiden
ferrihydriet (Fe 3HO 8.4H 2O, vereenvoudigd tot
Fe(OH) 3) en goethiet (α-FeOOH); mangaanoxiden
(vooral hausmanniet = Mn 3O 4, doch
tevens MnOOH en MnO 2), die in Duitsland
vrij frequent voorkomen bij oeverfi ltraatwinningen;
kalk (CaCO 3), vooral in kalksteen
aquifers; en aluminiumhydroxide (Al(OH) 3), in
bovenin verzuurde freatische aquifers.
De belangrijkste oorzaken van chemische
putverstopping zijn in volgorde van
afnemende betekenis: de menging van
verschillende watertypen in en rond de
pompput (afbeelding 5), kortsluitstroming
via het boorgat (bijvoorbeeld door slechte
klei-afdichtingen) of putfi lter (bijvoorbeeld
tijdens stilstand in een pakket met verticale
drukverschillen), ontgassing vooral bij
vacuümsystemen en freatische putten met
zeer grote afpompingskegel, introductie van
atmosferisch zuurstof bij te grote afpompingskegel
én turbulente stroming in de put.
De belangrijkste reacties die tot neerslagvorming
leiden zijn in tabel 1 samengevat.
Micro-organismen spelen een belangrijke rol
als katalysator van de meeste reacties. Vooral
de ijzeroxiderende bacteriën Gallionella
ferruginea, Thiobacillus ferrooxidans en
Leptothrix ochracea zijn bekend. Zij zijn
essentieel voor de verstopping omdat zij
de oxidatie vele malen versnellen en hun
biomassa (inclusief slijmen) sterk bijdraagt
aan het verstoppingsproces. Gallionella

Voorbeelden van verstoppende ijzerneerslagen in een verticale pompput (links: foto van Waternet) en een
horizontale pompput (rechts: foto van Hydron Midden-Nederland).
Tabel 1. Overzicht van de belangrijkste reacties die tot verstoppende neerslagen leiden. Het belang van de
reacties met voorkomen = ?, is onbekend en verdient nader onderzoek.
Afb. 1: De oxidatiesnelheid van Fe 2+ -ionen door zuurstof (dFe/dt) volgens reactie 1B in tabel 1, berekend met
Eq.1, neemt toe met pH en temperatuur.
is autotroof (chemolithotroof) en dus in
staat om zich met opgelost koolzuurgas
te voeden. Deze opname van CO 2 en de
oxidatie van slijmen en dode cellen in de
biofilm mede door sulfaat verklaren dat het
verstoppende materiaal tevens uit enige kalk
en ijzersulfiden kan bestaan.
Risicofactoren
De belangrijkste risicofactoren laten zich
direct uit de reactievergelijkingen in tabel 1
afleiden, wetende dat een snelle reactie,
hoge omzetting en goede aanhechting de
verstopping bevorderen. Doorslaggevend
bij het ontstaan van neerslagen zijn dus
de aanwezigheid rond het pompfilter van
watertypen die met elkaar reageren, een
goede menging van die watertypen door
turbulentie in combinatie met lange contacttijden,
hoge concentraties reagentia, een
voorspoedige afvoer van reactieproducten
(met name koolzuur) én ruwe oppervlakken
en semistagnante zones in de put. Daarbij
voegen zich de aanwezigheid van bovengenoemde
bacteriën, voldoende nutriënten
voor hen (met name stikstof en fosfaat),
*thema platform
een verhoogde temperatuur (gunstig voor
endotherme reacties en vooral bacteriegroei),
de aanwezigheid van kristallisatiekernen
(veelal het neergeslagen materiaal
zelf) en afwezigheid van inhibitoren (die
de precipitatie vertragen of verhinderen).
Illustratief is de formule voor de reactiekinetiek
van ijzeroxidatie door zuurstof
(reactie 1B in tabel 1), die kan bogen op
uitvoerig onderzoek 6),7),8) ):
d[Fe 2+ ]/dt =
k 1[Fe 2+ ][O 2][H + ] -2 +k 2[FeIII][Fe 2+ ][O 2][H + ] -1
met: [X] = activiteit van X in oplossing [mol/L];
k 1 = 3 10 -12 0.0464 e 0.1535 T ;
k 2 = 1.71 10 -5
T = temperatuur [°C]
De tweede term kan worden verwaarloosd,
de temperatuurscorrectie is berekend uit
literatuurgegevens 8) . Uit afbeelding 1 volgt
dat de vorming van ijzerhydroxidevlokken
zeer sterk afhangt van pH en temperatuur.
Wanneer we de menging doorrekenen van
twee watertypen, een zuurstofloze ijzerrijke
met een zuurstofhoudende ijzerloze, beide
iets oververzadigd aan kalk, dan blijkt uit
afbeelding 2 het volgende. De hoogste
reactiesnelheid hoeft geenszins samen
te vallen met een optimale 1:1 mengverhouding.
In afbeelding 2 ligt het optimum bij 80
procent (sub)oxisch met 20 procent anoxisch
water, als gevolg van de hogere pH van
eerstgenoemde. Verder blijkt de menging
van twee kalkverzadigde watertypen de
kalkverzadigingindex te verlagen, een
bekend gegeven, hetgeen kalkprecipitatie als
hoofdbron van verstopping hier uitsluit.
Diagnose en therapie
Een juiste behandeling, bewaking en
preventie vergen een geprotocoleerde
aanpak, in analogie met de geneeskunde
(afbeelding 3). Maar al te vaak wordt
bijvoorbeeld een door ijzerhydroxiden
verstopte put routinematig geregenereerd
met chloorbleekloog. Dat oxideert de
organische aangroei, hetgeen kortdurend
iets helpt maar zeer ongunstig uitpakt
jegens de ijzerhydroxiden die juist versneld
verharden tot slechter oplosbaar goethiet.
Wat dus ontbreekt, is een goede diagnose
van de oorzaak van putverstopping, via een
grondige anamnese (opname van voorgeschiedenis
put inclusief data van verstopping
en chemische analyses) en eventueel
aanvullend onderzoek. Op basis van de
uitslagen volgt een plan van aanpak inclusief
het recept voor regeneratie (indien zinvol).
De resultaten dienen bewaakt te worden om
hetzij de diagnose hetzij de therapie bij te
stellen.
Essentieel is natuurlijk het onderscheiden
van chemische en mechanische verstopping
en in geval van chemische verstopping
het type afzetting. Het is van het grootste
belang om de behandeling van een
chemische verstopping zo snel mogelijk
in te zetten, omdat het neerslag anders
verhardt of verdicht (afbeelding 4). Met
het chemisch rijpen nemen namelijk het
H 2O / 8 - 2007
45

eactieve oppervlak van het neerslag en
de oplosbaarheid af. Dat is ongunstig voor
een effectieve behandeling. Een effectieve
behandeling start met mechanische
middelen (zoals borstelen, jutteren, hoge
druk lans en jetting) en wordt gevolgd
door introductie (liefst sectiegewijs) van
chemicaliën inclusief langdurig jutteren.
Daarbij kan men zich bedienen van
oxidatoren als waterstofperoxide en chloorbleekloog
indien biomassa het hoofdprobleem
vormt; zuren als HCl (redox-inert),
oxaalzuur (tevens reductor) en HNO 3 (tevens
oxidator) indien het kalk, ijzer(hydr)oxiden
of aluminiumhydroxide betreft; complexerende
agentia zoals calgon (polyfosfaat)
en Na-citraat als aanvulling op de zuren
of reductoren ter verhoging van de oplosbaarheid
van de metalen én reductoren plus
complexvormers. Laatstgenoemde is de
aangewezen methode voor oplossing van
ijzer(hydr)oxiden. Het Duitse, gepatenteerde
Aixtractor 2.0 is zo’n middel dat uitstekend
presteert 5) . Het is vergelijkbaar met een
oude methode in de bodemkunde 10) , die
bestaat uit Na-dithioniet, Na 2CO 3 en Nacitraat.
Voordeel ervan is dat het niet zuur is,
zodat metalen onderdelen van de put niet
corroderen en het geen agressiviteit verliest
aan bijvoorbeeld schelpkalk in de aquifer.
Voor meer achtergrondinformatie en uitvoeringsdetails
bij putregeneratiemethoden
zie 4),5) .
Preventie en bewaking
Preventieve maatregelen tegen chemische
neerslagen kunnen bijvoorbeeld bestaan uit
een gescheiden ondiepe en diepe winning
(afbeelding 5), algehele verdieping van
de winning, een beter putontwerp, of een
aangepast putschakelschema.
Een oude oplossing biedt de zogenaamde
haalbuisconstructie, waarbij het diepere
ijzerrijke grondwater gescheiden onttrokken
wordt van het ondiepe zuurstofrijke water.
Dit systeem leidt tot aanzienlijk minder
neerslagvorming in het putfilter zoals
Kiwa-Mededeling 38 laat zien (afbeelding
6), maar verplaatst het probleem naar de
stijgleiding, afsluiters, transportleiding en
zelfs de nazuivering (aldus P. Dammers van
DZH). Problemen bij de pompput kunnen
echter ten dele voorkomen worden met de
zogeheten olifantstand 9) ).
Het succes van een putregeneratie staat
of valt met een vroegtijdige diagnose en
snelle, toegesneden aanpak. Dat vergt een
gedegen bewaking (monitoring) van de
mate van verstopping (oplopende drukverschil
tussen formatie en put of dalende
specifieke debiet) en de aard van verstopping
(mechanisch of chemisch, type neerslag). Dat
kan via regelmatige peiling van stijghoogten
binnen de put en in de omstorting (zie ook 4) ),
regelmatige debietsmetingen en periodieke
analyse van het opgepompte water uit elke
put op bijvoorbeeld O 2, NO 3 en Fe-totaal, of
op zwevend stof via een high volume sampler.
Het volstaat daarbij om het afgefiltreerde
materiaal te analyseren op Fe, Mn, Ca en Al
na HNO 3-extractie of het geheel met XRF te
analyseren. De inzet van online technieken
zoals divers, de UV-sonde en troebelingsmetingen,
biedt goede perspectieven.
46 H 2O / 8 - 2007
Afb. 2: De kinetiek van ijzeroxidatie (dFe/dt) hangt ook af van de mengverhouding, en de kalkverzadigingsindex
(SI) van het mengsel neemt af ten opzichte van de eindleden. Berekeningen zijn uitgegaan van onderstaande
twee waterkwaliteiten.
Afb. 3: Voorkomen is beter dan genezen. Een verstoppende pompput vergt een geprotocolleerde aanpak
ongeveer volgens de geneeskunde.
Afb. 4: Rekristallisatie (chemische rijping door waterverlies) van vers ferrihydriet (algemeen) en lepido-crociet
(zelden) tot goethiet (algemeen) en eventueel hematiet (zelden). Gebaseerd op gegevens in 5) .

Afb. 5: Maatregelen ter preventie van chemische putverstopping kunnen bestaan uit de gescheiden winning van
bijvoorbeeld diep ijzerrijk en ondiep zuurstofrijk grondwater, binnen hetzij een pompput via een haalbuis (links,
naar 2) ), hetzij een grondwaterwingebied (rechts, naar 11) ).
Afb. 6: Het succes van de haalbuis in het voorkomen van verstopping door ijzerneerslagen blijkt uit het verschil
in afgezet ijzer op objectglaasjes die telkens voor 14 dagen in de pompput gehangen werden op de aangegeven
diepten. Boven: zonder haalbuis. Onder: met haalbuis. Beide situaties kennen een centrale zuigleiding. De
eerste metingen betreffen een schone put. In de latere metingen zonder haalbuis vertoont de ijzerafzetting een
uitbreiding naar de diepte. De metingen met haalbuis op aangegeven diepte (maart en augustus 1974) laten
zien dat zich ter plaatse van de haalbuis ijzer afzet. In september 1974 werd de haalbuis opgetrokken naar 4
m-NAP, hetgeen tot aanzienlijk minder ijzerafzetting leidde. Bewerking van gegevens in 2) .
*thema platform
Onderzoeksbehoefte
De kosten van chemische putverstopping
bedragen vermoedelijk, voor de drinkwatervoorziening
in Nederland, zes miljoen
euro per jaar. Dit is vergelijkbaar met de
kosten van mechanische putverstopping 1) .
Het betreft zo’n 1.200 pompputten, die dus
elk jaarlijks 5.000 euro extra kosten. Met
een geprotocolleerde aanpak stoelend op
collectief, integraal onderzoek (bijvoorbeeld
in BTO-verband, van bron t/m zuivering)
moet het mogelijk zijn om de pandemische,
chemische putverstopping te voorkomen of
beter beheersbaar te maken en zo de kosten
minstens te halveren.
De toenemende verspreiding van nitraat
vormt een belangrijk punt van aandacht,
omdat nitraat met tweewaardige ijzerionen
kan reageren en zo de pandemie helpt te
escaleren. Hier liggen wetenschappelijke
vragen of die reactie wel voldoende snel
verloopt en in hoeverre bacteriën helpen.
Collectief onderzoek zou zich moeten richten
op onder andere protocollen voor bewaking,
therapie en preventie, een evaluatie van
de effecten van chemische neerslagen op
leidingen en nazuivering, methoden ter
herkenning van redoxgrensvlakken in de
bodem en ter bepaling van hun verplaatsingssnelheid
én de hydraulische en hydrogeochemische
processen in een putfilter
tijdens stilstand van de pomp.
LITERATUUR
1) Schrama E., M. Balemans en C. van Beek (2001).
Quick scan putverstopping en regeneratie bij 5
waterbedrijven. Kiwa-rapport BTO 2001-169c.
2) Kobus E. en W. Vlasblom (1975). Putverstopping
door ijzerneerslagen te Castricum. Kiwa-
Mededeling 38.
3) Kobus E., T. Olsthoorn, H. Tuinzaad en A. de Vogel
(1976). Omstortingen van waterwinningsputten
en het maximaal toelaatbare putdebiet. Kiwa-
Mededeling 45.
4) IF Technology (2006). Voorkomen en verwijderen
van putverstopping door deeltjes op de
boorgatwand; richtlijnen voor ontwerp, realisatie,
bedrijfsvoering en regeneratie van pompputten.
Kiwa Water Research.
5) Houben G. en C. Treskatis (2003). Regenerierung
und Sanierung von Brunnen. Oldenbourg
Industrieverlag München.
6) Just G. (1908). Z. Phys. Chem nr. 63, pag. 385.
7) Lerk C. (1965). Enkele aspecten van de ontijzering
van grondwater. Proefschrift TH Delft.
8) Stumm W. en J. Morgan (1981). Aquatic chemistry,
an introduction emphasizing chemical equilibria in
natural waters. J. Wiley & Sons.
9) Peters J., A. Stakelbeek, J. Demarteau, Q. Slings
en J. Mostert (1990). Optimalisatie en renovatie
infiltratiegebied Castricum; masterplan. Kiwarapport
SWO 90.256.
10) Mehra O. en M. Jackson (1960). Iron oxide removal
from soils and clays by a dithionite-citrate system
buffered with sodium bicarbonate. In ‘Clays
and clay minerals’. Proceedings 7th Natl. Congr.,
Pergamon, London.
11) Van Beek C. en M. Brandes (1977). Regeneratie van
putten. H 2O nr. 10, pag. 546-551.
12) Van den Berg G., G. Cirkel en B. Drijver (2007).
Aanpak putverstopping door chemische
neerslagen kan en moet effectiever. H 2O nr. 8, pag.
16-17.
H 2O / 8 - 2007
47

Anton Dommerholt, Wageningen Universiteit
Ton Hoitink, Wageningen Universiteit
Peter Heuts, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden
Fabrice Ottburg, Alterra
V-stuw voor periodieke
hydrologische gebiedsisolatie
Binnen diverse kaders (Natura 2000, Kaderrichtlijn Water) wordt gestreefd naar
waterberging in natuurgebieden om de inlaat van gebiedsvreemd water van
een lagere kwaliteit te beperken. Als een natuurgebied is verbonden met het
omliggende stedelijke of poldergebied, wordt zeker bij aanhoudende regenval
door de gemalen water met een relatief goede kwaliteit aan de polder of het
stedelijke gebied onttrokken, waardoor ook water uit het natuurgebied wordt
afgevoerd. Anderzijds wordt in de zomer rivierwater ingelaten om tekorten
door bijvoorbeeld verdamping aan te vullen. Als men peilverschillen teweeg
kan brengen door het natuurgebied te isoleren, kan regenwater worden
vastgehouden en opgeslagen voor tijden van droogte, zodat in die periode
minder of geen gebiedsvreemd water hoeft te worden ingelaten. In dit artikel
wordt een nieuw ontworpen kantelstuw beschreven die alleen stuwt indien dat
nodig is. Daarbuiten is de stuw geopend en daarmee voor vis passeerbaar.
De V-stuw is een in een damwand
gemonteerde stuw die bestaat uit
twee kleppen onder een hoek van
90°, die met een horizontaal scharnier zijn
verbonden op een drempel op de bodem.
De stuw is grotendeels van licht materiaal
Laboratoriumopstelling, kleppen verzwaard met hoeklijnen (variant D).
48 H 2O / 8 - 2007
vervaardigd en heeft daardoor drijfvermogen.
Wanneer er geen of slechts weinig
stroming is, staat de stuw open en kan vis
passeren. De stuw sluit in beide stroomrichtingen
bij een vrij gering waterhoogteverschil
(ordegrootte één tot vijf centimeter)
met als doel enerzijds het vasthouden van
water, bijvoorbeeld in een natuurgebied, en
anderzijds het tegenhouden van gebiedsvreemd
water. Wanneer het waterhoogteverschil
weer kleiner is geworden, zal de
stuw autonoom en zonder elektronica weer
opengaan. Het gedrag van de stuw is onder
andere afhankelijk van de waterhoogte en
de soortelijke massa van de kleppen, die met
behulp van gewichten of materiaal met een
groot drijfvermogen naar wens kan worden
aangepast.
De studie naar een principe-ontwerp van
zo’n vispasseerbare stuw werd uitgevoerd
door de leerstoelgroep Hydrologie en
Kwantitatief Waterbeheer van Wageningen
Universiteit in opdracht van STOWA. De
eerste belanghebbende en initiatiefnemer
van het project is het Hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden. Naar verwachting zal
dit waterschap in de nabije toekomst een
veldexperiment uitvoeren.
Het uitgangspunt bij het ontwerp was, dat de
stuw autonoom mechanisch dient te functioneren
zonder elektronische voorzieningen.
Het ontwerp bestaat uit een V-vormig
element, opgebouwd uit twee kantelkleppen
die aan de onderzijde zijn verbonden
via een horizontaal scharnier (zie foto en
afbeelding 3). De totale constructie heeft een
lagere soortelijke massa dan water en heeft
daarmee drijfvermogen waardoor, bij gelijke

Afb. 1: Schematische dwarsdoorsnede. Links: stabiele situatie wanneer de stuw geopend is. Rechts: een waterstandverschil
tussen beide zijden van de stuw doet de stuw onder een hoek α kantelen.
waterniveaus aan weerszijden van de stuw,
de stuw in neutrale stand zal blijven staan.
Wanneer een gemaal in de polder in werking
wordt gesteld, ontstaat een waterstroom
door de stuw richting de polder.
Indien deze waterstroming en het hiermee
samenhangende waterspiegelverhang
een bepaalde drempelwaarde overstijgt,
dient de stuw zich te sluiten. De hoogte
van de kleppen dient zodanig te zijn dat bij
overschrijden van de maximaal toegestane
peilhoogte water over de stuwkleppen
stroomt. Wanneer na verloop van tijd de
waterniveaus weer bij benadering gelijk zijn
geworden (bijvoorbeeld door verdamping
van het water), zal de stuw weer opengaan
en in de neutrale stand terugkeren. Wanneer
het polderpeil meer stijgt dan het peil aan de
zijde van het natuurgebied, zal een tegengesteld
waterspiegelverhang ontstaan, dat de
stuw naar de andere zijde zal doen sluiten.
Hierdoor zal geen gebiedsvreemd water het
betreffende gebied instromen.
Ontwerpfase
In de ontwerpfase is een analyse uitgevoerd
naar de hydrostatische onbalans die leidt
tot het kantelen en uiteindelijk dichtgaan
van de stuw. De stabiliteit van de kantelstuw
hangt af van momenten om de centrale
as van het scharnier, waar de twee kantelkleppen
samenkomen. In de neutrale stand
is de situatie volstrekt symmetrisch en is de
som van de draaimomenten gelijk aan nul,
wat kenmerkend is voor de stabiele situatie.
Indien een beperkt waterstandverhang over
de stuw ontstaat, zal water langs de zijkanten
door de stuw stromen en zal zich een nieuw
evenwicht instellen waarbij de centrale as
van de kantelkleppen onder een hoek α met
de verticaal komt te staan (zie afbeelding 1).
Hierbij bestaat evenwicht tussen enerzijds
de momenten als gevolg van hydrostatische
drukverschillen tussen beide zijden van
elk van de kantelkleppen en van directe
stuwdruk door waterstroming en anderzijds
de netto opdrijvende kracht die nu niet
meer verticaal boven het scharnier aangrijpt.
Van de twee dichtdraaiende momenten is
het eerstgenoemde moment, als gevolg
van hydrostatische drukverschillen, het
grootst. De netto opdrijvende kracht is sterk
afhankelijk van de soortelijke massa van de
kleppen en van de waterhoogte (en daarmee
het gedeelte van de kleppen dat boven water
uitsteekt). Bij deze studie is als randvoorwaarde
verondersteld dat de waterhoogte
maximaal 20 cm fluctueert.
Indien het debiet door de stuw verder
toeneemt, zal bij een bepaalde hoek het
dichtdraaiende moment door het waterstandsverschil
niet meer gecompenseerd
kunnen worden door het tegengestelde
moment door opdrijven, waardoor de stuw
geheel sluit. Deze drempelwaarde van de
hoek bedraagt 20° tot 30°, afhankelijk van
de soortelijke massa van de kleppen en de
waterhoogte. Een zwaardere klep leidt er toe
dat de stuw gemakkelijker, dus bij een kleiner
waterstandverhang sluit, maar heeft als
nadeel dat de stuw pas in een laat stadium
weer teruggaat naar de neutrale stand.
Bovendien wordt de stuw onstabieler, vooral
bij lagere waterhoogtes, terwijl het wenselijk
is dat de stuw zoveel mogelijk geopend is
wanneer er geen stroming is.
Aangepast ontwerp
Om de ongewenste effecten van een relatief
zware klep te beperken, maar de voordelen
te behouden, is een aangepast ontwerp
gemaakt. Uitgangspunt is een relatief lichte
klep. De aanpassing bestaat uit een gewicht
dat centraal boven in de stuw scharnierend
is opgehangen (zie afbeeldingen 2 en 3). Het
gewicht hangt in de neutrale stand verticaal
naar beneden. Tot een kantelhoek van circa
20° blijft het gewicht verticaal onder het
ophangpunt hangen en veroorzaakt dan
een kantelmoment dat kwalitatief hetzelfde
effect heeft als een grotere soortelijke massa
van de kleppen. Bij grotere kantelhoeken
dan circa 20° wordt het gewicht tegengehouden,
waardoor het dichtdraaiende
moment van het gewicht niet veel verder
meer zal toenemen, terwijl het sluiten van de
platform
Afb. 2: Schematische weergave van het aangepaste
ontwerp met scharnierend opgehangen gewicht.
stuw doorgaat. Door deze constructie zal de
stuw gemakkelijker weer terugkeren naar de
neutrale stand dan het geval is bij vergelijkbare
zwaardere kleppen. Om het soortelijk
gewicht van de kleppen en de locatie van
het zwaartepunt verder te controleren, is
aan de onderzijde van de kleppen nog een
strook met een groot drijvend vermogen
(schuimplaat) over een hoogte van 0,20 en
0,29 meter aangebracht (zie afbeelding 3).
Laboratoriumexperimenten
Het onderzoek in het laboratorium is
uitgevoerd in een stroomgoot met een
breedte van 2,40 meter. De breedte van
de stuw bedroeg 1,50 meter. De stuw
is V-vormig met een hoek van 90° en
vervaardigd van watervast multiplex. Voor
overige maatvoering zie afbeelding 3. Met
Afb. 3: Dwarsdoorsnede van de laboratoriumopstelling voor de varianten A, E, F en G.
H 2O / 8 - 2007
49

ehulp van een gradenboog werd de hoek
van de stuw ten opzichte van de verticaal
afgelezen. Op ongeveer twee meter boven-
en benedenstrooms van de stuw was een
peilbuis geplaatst, waarin met behulp van
peilnaalden de waterhoogte werd gemeten.
Meetprogramma
Eerst is een viertal varianten (tabel 1,
varianten A t/m D) doorgemeten, waarbij
steeds de soortelijke massa van de kleppen
van de stuw is verhoogd. Vervolgens is
een serie metingen uitgevoerd met het
aangepaste ontwerp (tabel 1, varianten E t/m
G, zie ook afbeelding 3).
Elk van de varianten is doorgemeten voor
vier verschillende (benedenstroomse) waterhoogtes
(h 2), waarvan de hoogste zich nog
juist onder de bovenrand van de kleppen (in
Tabel 1. Overzicht van de verschillende onderzochte
varianten.
variant uitvoering
A oorspronkelijk ontwerp, kleppen
van 18 mm multiplex, gelakt
B,C,D beide kleppen verzwaard met
resp. 4, 6 en 8 stalen hoeklijnen
E variant A + scharnierend
opgehangen gewicht van circa
15 kg. Bij een hoek van ongeveer
20° wordt het gewicht gefixeerd
F,G als variant E, verhoogd
drijfvermogen door strook
schuimplaat over een hoogte van
respectievelijk 0,20 meter en
0,29 meter aan de onderzijde van
de kleppen.
Tabel 2. Overzicht van de onderzochte benedenstroomse
waterhoogtes.
50 H 2O / 8 - 2007
waterhoogte
I laagste onderzochte waterhoogte,
circa 0,25 m boven
hart as
II 0,05 m hoger dan stand I
III 0,10 m hoger dan stand I
IV 0,20 m hoger dan stand I, nog
juist onder de bovenrand van de
kleppen van de stuw
neutrale stand) bevond en de laagste 0,20
meter lager was (tabel 2).
Resultaten
Uit de uitgevoerde metingen blijkt voor
de varianten A t/m D dat de stuw met de
grootste soortelijke massa (D) bij kleinere
debieten sluit dan die met de lagere
soortelijke massa (A). Ook gaat het sluiten
sneller bij de kleinste waterhoogtes, omdat
daar een groter gedeelte van de kleppen
boven water uitsteekt en dus een groter
kantelmoment veroorzaakt (afbeelding 4a).
Het weer terugkeren naar de neutrale stand
gaat echter bij hoge soortelijke massa en
lage waterhoogte veel moeilijker en soms
zelfs pas bij een negatief waterspiegelverhang
(afbeelding 5).
Het gedrag van het aangepaste ontwerp
(varianten E,F en G) komt bij het dichtgaan in
grote lijnen overeen met dat van verzwaarde
varianten van het oorspronkelijke ontwerp,
afhankelijk van het toegepaste gewicht
(afbeelding 4b). Het weer terugkeren naar
de neutrale stand gaat echter veel gemakkelijker
dan bij de gelijkmatig verzwaarde
kleppen, door het grotere drijfvermogen van
de schuimplaat en het feit dat het gewicht
vanaf ongeveer 20° wordt tegengehouden
(zie afbeelding 5).
Conclusie en discussie
De V-stuw functioneert bij waterstanden tot
maximaal 0,20 meter onder de rand van de
kleppen goed. Bij de lagere waterstanden
wordt de stuw instabieler en verloopt
het weer terugkeren vanuit een gesloten
Afb. 5: Hoogteverschil (Δh) waarbij de stuw weer
opengaat vanuit een geheel gesloten situatie bij
verschillende benedenstroomse waterhoogtes (h 2)
(gemeten ten opzichte van het hart van de as).
Afb. 4: Debiet Q waarbij de stuw sluit voor de varianten A t/m D (4a) en A + E t/m G (4b) voor de waterhoogtes
I en IV.
situatie naar de neutrale stand moeilijk.
Hierdoor blijft de stuw bij lage waterstanden
relatief lang gesloten. Door de soortelijke
massa van de kleppen te variëren of door
het aanbrengen van een scharnierend of
anderszins bewegend gewicht, al dan niet
in combinatie met extra drijfvermogen, kan
het weer terugkeren naar de neutrale stand
worden beïnvloed.
In het veld zal de V-stuw moeten worden
gedimensioneerd op basis van de specifieke
waterstandfluctuaties en de doelen die in
het gebied worden gesteld ten aanzien van
vismigratie. Een veldevaluatie van de hydraulische
en ecologische functionaliteit van de
V-stuw zal specifiek zijn voor de omgeving
waarin de stuw wordt geplaatst. Daarbij
wordt opgemerkt dat het altijd mogelijk is
om de stuw in cruciale situaties handmatig
open te stellen.
LITERATUUR
Heuts P. (2005). Ontwerp van een kantelstuw.
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden.
Hoitink A., A. Dommerholt, P. Heuts en F. Ottburg
(2007). Ontwerp van een vispasseerbare
kantelstuw: de V-stuw. STOWA. Rapport 2007-04
(in druk).

Bruce Michielsen, Hoogheemraadschap van Rijnland
Leon Lamers, Radboud Universiteit Nijmegen
Fons Smolders, onderzoekscentrum B-WARE
Interne eutrofi ëring van
veenplassen belangrijker dan
voorheen erkend?
Al jaren bestaat het vermoeden dat toename van de voedselrijkdom in
oppervlaktewater in veengebieden voor een deel door versnelde afbraak van
het veen zelf wordt veroorzaakt 1) . In dit artikel laten we aanwijzingen zien uit
metingen dat interne eutrofi ëring kwantitatief het belangrijkste probleem is
in sommige plassen. Een combinatie van goed uitgevoerde maatregelen om
de aanvoer van fosfor in de Geerplas te minimaliseren leidde slechts tijdelijk
tot een sterke verbetering van de waterkwaliteit 2) . De natuurlijke veenbodem
zelf bleek na verloop van tijd zoveel fosfor te produceren dat de waterkwaliteit
slechter werd dan ooit. De implicaties zijn dat bestrijding van de externe
aanvoer van nutriënten zinloos kan zijn zonder aanpak van de interne bronnen.
Een andere implicatie is dat baggeren zonder het weren van gebiedsvreemd
water een averechts eff ect op de waterkwaliteit kan hebben. Aan de hand
van onderzoek aan de waterbodem kan het risico op interne eutrofi ëring in
combinatie met de kwaliteit van het inlaatwater vooraf ingeschat worden.
Afbraak van legakker in het gebied van de Reeuwijkse Plassen: mineralisatie of windwerking, of beiden?
platform
De Geerplas is een ondiepe
laagveenplas van 30 hectare
in het beheergebied van het
Hoogheemraadschap van Rijnland. Het is
het meest noordelijke onderdeel van de
Langeraarse Plassen.
Het water van de Geerplas was vóór de
maatregelen troebel en eutroof, met totaalfosforwaarden
in de waterlaag schommelend
tussen 0.3 en 1 gram per kubieke meter
en chlorofylconcentraties van 100 tot 250
milligram per kubieke meter. De bodem van
de plas was tot 1989 bedekt met een dikke
laag slib. In 1989 en 1990 zijn de volgende
maatregelen getroff en in de Geerplas 2) :
• In 1989 en in 1991 is zoveel mogelijk
bagger uit de Geerplas verwijderd. De
bedoeling hiervan was om de sterke fosfornalevering
van de bodem tegen te gaan;
• Tussen 1989 en 1999 is de plas hydrologisch
geïsoleerd van de andere delen
van de Langeraarse plassen. Bij een
watertekort werd in die periode rechtstreeks
water uit de Drecht ingelaten
in tegenstelling tot de eerdere situatie
waarbij water uit de Leidsche vaart via
de zuidelijke plassen werd aangevoerd.
H 2O / 8 - 2007
51

Overtollig water uit de Geerplas werd
uitgeslagen op de Drecht. Daarnaast
zijn de ontwateringssloten die in het
noordwesten loosden op de Geerplas,
afgesloten en is drainagewater van kassen
via een gesloten leiding met de riolering
verbonden;
• Voor het peilbeheer werd in de genoemde
periode water ingelaten vanuit de Drecht.
Om de fosforbelasting als gevolg van het
inlaten van water te verminderen, werd dit
inlaatwater chemisch gedefosfateerd, met
een gemeten efficientie van 60 procent
voor totaal-fosfor en 90 procent voor
orthofosfaat;
• In het petgatengebied in het noordelijke
deel van de Geerplas bevinden zich een
aalscholver- en blauwe reigerkolonie.
Het water dat direct of indirect met
meststoffen van deze kolonies was verrijkt,
werd via de kortst mogelijke route naar het
gemaal bij de Drecht geleid. Uitwisseling
met de plas werd voorkomen door een
stelsel van dammen en diafragma’s.
De eerste jaren hadden de maatregelen
zeer sterke positieve effecten op de waterkwaliteit.
Vooral de afname van de fosforconcentratie
was opvallend (zie afbeelding 1).
Hierdoor nam de hoeveelheid algen sterk af
en het doorzicht toe (zie afbeelding 2).
In de zomer van 1994 begon de fosforconcentratie
echter weer te stijgen. In de
zomer van 1995 werd de concentratie zelfs
even hoog als vóór het uitvoeren van de de
maatregelen. Sindsdien is de fosforconcentratie
verder gestegen. Na 1998 is de isolatie
opgeheven en de fosforconcentratie is nu
nog steeds hoger dan ooit en hoger dan in
de andere plassen.
De chlorofylconcentratie is - hoewel in de
winter/voorjaar van 1994-1995 en 1995-1996
nog laag - in de zomer van 1995 gestegen tot
waarden die vergelijkbaar zijn met de hoge
concentraties die werden gemeten vóór het
uitvoeren van de maatregelen.
Uit analyse is overigens gebleken dat de
lage hoeveelheden van fytoplankton in
het winterhalfjaar samenvielen met hoge
zoöplanktonbiomassa’s. Inmiddels is de
hoeveelheid algen weer vergelijkbaar met
de hoeveelheden die er waren vóór de
maatregelen.
Kortom, er komt ergens fosfor vandaan
waardoor de maatregelen slechts tijdelijk een
positief effect hebben gehad. Om erachter
te komen waar, hebben we een balans op
dagbasis opgesteld, rekening houdend met
in- en uitgaande posten. Hiermee hebben we
de verwachte fosforconcentratie berekend
waarbij we er vanuit gingen dat geen fosforverbruikende
processen optreden in het
systeem. Een conservatieve berekening dus,
om inzicht in de netto fosforfluxen te krijgen.
De resultaten hiervan vergeleken we met de
gemeten fosforconcentratie (zie afbeelding 3).
Uit deze vergelijking blijkt dat er inderdaad
een forse interne fosforbron moet zijn
geweest. De voorspelde concentraties op
basis van conservatief gedrag zijn namelijk
veel lager dan de in werkelijkheid gemeten
concentraties. Uit laboratoriummetingen
52 H 2O / 8 - 2007
Afb. 1: Totaal-fosforconcentraties in het oppervlaktewater van de Geerplas. De pijl geeft de start van de
maatregelen weer.
Afb. 2: Gemiddelde chlorofylconcentratie in de zomer in de Geerplas.
Afb. 3: De totaal-fosforbalans voor de Geerplas.
(kolomproeven) blijkt verder dat er in 1995
een forse toename is opgetreden van de
fosfornalevering uit de bodem van de
Geerplas. Wat is hiervoor de verklaring?
Er zijn twee verklaringen mogelijk: lekkage
van de schermen die de vogelkolonie
isoleren van de rest van de plas of interne
eutrofiëring vanuit de waterbodem.
Vogelkolonie?
Eerst werd gedacht aan het lekken van de
schermen die de vogelkolonies isoleren
van de Geerplas 5) . Probleem hierbij is dat
berekeningen (niet getoond) laten zien dat
de zeer grote stijging van de fosforconcentratie
die in het voorjaar van 1995 optreedt,
slecht verklaard kan worden uit een instroom
van water uit de vogelkolonies naar de
Geerplas. Hiervoor moet rond 300 kilo fosfor
in twee maanden in het water terechtkomen.
Dat er een hoeveelheid fosfor uit de
kolonie naar de plas lekt, is overigens wel
mogelijk. Maar volgens de extreme schatting
waarbij het gehele watertekort in maart en
april 1995 in de Geerplas wordt aangevuld
met het fosforrijke water (2 mg P/l) uit de
vogelkolonie, blijkt slechts tien procent van
de toename hiermee te kunnen worden

Afb. 4: Schematische weergave van de interne (2) en de externe (1) eutrofiëring in een veenplas.
De afbraak van organisch materiaal wordt sterk versneld door een toename van de alkaliniteit
(bicarbonaatconcentratie) van een organische bodem 3) . In zure of zwakgebufferde veenbodems
wordt de afbraak geremd door de zuurgraad van de bodem. Onder zure omstandigheden wordt
de afbraak van organisch materiaal geremd doordat de interne pH van de organisch partikeltjes
laag is. Een hogere alkaliniteit van het bodemvocht buffert de interne pH van de partikeltjes
waardoor de afbraak op gang komt. Anaërobe afbraak van organisch materiaal genereert op haar
beurt weer alkaliniteit waardoor een positieve terugkoppeling ontstaat op de afbraak. Uiteraard
resulteert deze afbraak in het vrijkomen van nutriënten (onder andere ammonium en fosfaat),
waardoor ook de trofiegraad van het systeem toeneemt. De eventuele toename van de neerslag
van fosfaat met extra calciumcarbonaat wordt in veenplassen geheel overschaduwd door deze
sterk versnelde afbraak 4) .
Voor de afbraak van organisch materiaal onder anaërobe omstandigheden is niet alleen een
voldoende hoge alkaliniteit van belang maar ook de aanwezigheid van zogeheten alternatieve
elektronenacceptoren, die in plaats van zuurstof gebruikt kunnen worden voor de afbraak van
organische verbindingen. Sulfaat zal in anaërobe bodems fungeren als alternatieve elektronenacceptor
waardoor het de afbraak van organisch materiaal versnelt. Het bij de sulfaatreductie
gevormde sulfide reageert verder met in de bodem aanwezige ijzercomplexen waarbij ijzersulfiden
worden gevormd.
Op deze wijze kan uiteindelijk het overgrote deel van het in de bodem aanwezige ijzer worden
gebonden als ijzersulfide 3) . IJzer speelt een belangrijke rol bij de immobilisatie van fosfaat in de
bodem. Het fosfaat vormt met ijzer verbindingen als Fe 3(PO 4) 2 en FePO 4. Verder wordt een deel
van het fosfaat geadsorbeerd aan ijzer(hydr)oxiden. Naarmate een groter deel van het ijzer in
de bodem gebonden is aan sulfide, zal minder fosfaat gebonden kunnen worden in de bodem,
waardoor de fosfaatconcentraties in het poriewater sterk toenemen.
De ijzerconcentraties in het poriewater zullen hierdoor zeer laag worden. Hoge ijzerconcentraties
in het poriewater gaan de nalevering van fosfaat naar de waterlaag tegen, omdat ijzer en fosfaat
gezamenlijk neerslaan op de overgang van de anaërobe bodem naar de aërobe waterlaag (de
‘ijzerval’). Wanneer door een toename van de sulfaatreductie de ijzergehalten in het poriewater
dalen en de fosfaatconcentraties stijgen, zal ook de nalevering van fosfaat naar de waterlaag
toenemen. Om deze reden is de verhouding tussen opgelost ijzer en opgelost fosfaat in het
poriewater indicatief voor de mobilisatie van fosfaat naar de waterlaag 3),4) . Wanneer alle ijzer in de
bodem gebonden is aan sulfide, kan er ook nog sulfide ophopen in het poriewater. Dit sulfide is
giftig voor vele wortelende waterplanten en bodemmacrofauna.
verklaard bij de in de vogelkolonie gemeten
fosforconcentraties. De hoeveelheid fosfor
uit de 170 broedparen kan maximaal 30 of 40
kilo hiervan verklaren mits deze hoeveelheid
meteen in de plas terechtkomt. Dit laatste
is zelfs bij plotselinge lekkage zeer onwaarschijnlijk
Interne eutrofiëring?
Interne eutrofiëring is verrijking van een
watersysteem met nutriënten van binnen
uit 1) . Voornamelijk door versnelde afbraak
van bodemmateriaal treedt verhoging op
van de beschikbaarheid van nutriënten
via het poriënwater van de bodem naar
de waterkolom. Dit geldt met name voor
veenbodems die in het verleden sterk
opgeladen zijn met fosfaat. De beschikbaarheid
van makkelijk afbreekbare
organische stof voor afbraak zal dus in sterke
mate bepalen hoe snel dit gaat. Veenbodems
bestaan voor een groot deel uit afgestorven
planten en zijn daarom in potentie onuitputtelijke
bronnen van nutriënten.
Naast de verhoogde mobilisatie van
nutriënten leidt versnelde afbraak van veen
ook tot de vorming van zeer fijn slib, dat
platform
makkelijk opwervelt en lang in suspensie
blijft. Hiermee neemt de helderheid van de
waterlaag nog verder af.
Voor het optreden van interne eutrofiëring
door versnelde veenafbraak is het wel nodig
dat stoffen als sulfaat en bicarbonaat in
verhoogde mate worden aangevoerd. Deze
aanvoer is van buiten het systeem via het
gebiedsvreemde water. ‘Gebiedsvreemd
water’ is niet goed gedefinieerd, maar we
bedoelen met deze term het water dat
bijvoorbeeld voor peilhandhaving wordt
binnengelaten en tot een hogere aanvoer
van bicarbonaat en sulfaat leiden dan
onder meer natuurlijke omstandigheden.
Gebiedsvreemd water werd in het verleden
al gezien als een probleem vanwege de extra
nutriënten die ermee worden aangevoerd.
Nu wordt steeds meer begrepen dat de
sulfaat- en bicarbonaatconcentratie op
zichzelf al bepalend kunnen zijn voor
de eutrofiëringstoestand van met name
veenplassen.
Omdat ook in het geval van interne
eutrofiëring de oorzaak in feite van buiten
komt, bestaat bestrijding ervan uit het
weren van bepaalde stoffen van buiten de
plassen die met het water meekomen. Voor
een overzichtsartikel over interne eutrofiering
verwijzen we naar Smolders e.a. 3) .
In afbeelding 4 is het concept van externe
eutrofiëring door aanvoer van nutriënten
van buiten en interne eutrofiëring door
veenafbraak weergegeven.
Buiten de troebelheid is een ander teken
van interne eutrofiëring de afbraak van de
oevers die zelfs in de meest luwe delen van
de plassen zichtbaar is. We zien ook in de
plassen dat het veen soms loskomt van de
bodem en er hele brokken ronddrijven. Dit
wordt door de wetenschappers in overeenstemming
geacht met veenrot door gebiedsvreemde
stoffen.
In afbeelding 5 zien we dat op momenten
dat (gedefosfateerd!) water wordt
ingelaten uit de Drecht de concentratie
van bicarbonaat stijgt in de Geerplas (vanaf
1999 zijn er geen metingen meer van
bicarbonaat). We zien verder dat niet al te
lang daarna de concentratie aan orthofosfaat
toeneemt. Dit is in lijn met de gedachte
dat veenafbraak wordt versneld door de
buffering van de pH. Natuurlijke remming
door bij de afbraak gevormde zuren wordt
tegengegaan door bicarbonaat. Let wel: de
figuur laat de concentraties in de waterkolom
zien en niet in het poriënwater.
Belangrijkste implicaties voor
laagveenplassen
Indien de waarnemingen inderdaad terug
te voeren zijn tot de eerdergenoemde
beschreven processen, zijn er belangrijke
implicaties voor de effectiviteit van bepaalde
‘klassieke’ maatregelen tegen eutrofiëring 3),4) :
• Baggeren als maatregel ter verbetering van
de waterkwaliteit kán volgens dit concept
averechts werken, omdat een veenlaag
met een hoger gehalte aan gemakkelijk
afbreekbaar materiaal en mogelijk ook
hoge fosforconcentraties komt bloot te
H 2O / 8 - 2007
53

Afb. 5: Bicarbonaat- en orthofosfaatconcentraties in de waterlaag van de Geerplas.
liggen, dat als substraat voor de versnelde
afbraak kan dienen. Overigens betekent
dit niet dat niet meer gebaggerd moet
worden. Dit moet per geval bekeken
worden en hangt onder meer af van de
waterkwaliteit van het bovenstaande water
en van de bodemkwaliteit;
• Defosfateren van inlaatwater kan ontoereikend
zijn, omdat deze maatregel alleen
DynaSand ®: het enige
54 H 2O / 8 - 2007
Nordic Water Benelux BV
externe eutrofiering aanpakt en de stoffen
(sulfaat en bicarbonaat) doorlaat die
interne eutrofiëring veroorzaken;
• Het afbreken van veenoevers en -bodem
tot slib is mogelijk in belangrijkere mate
te wijten aan bodemchemische processen
dan aan mechanische (golfslag)processen;
• Bij de verdere aanpak die wordt geformuleerd
om laagveenplassen te herstellen,
Van Heuven Goedhartlaan 121
1181 KK Amstelveen
T +31(0)20 5032691
F +31(0)20 6400469
www.nordicwater.nl
info@nordicwater.nl
Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.
Continu zandfilter voor
drinkwater
proceswater, koelwater
oppervlaktewater
afvalwater
grondwater
fosfaatverwijdering
Biologisch filter voor
nitrificatie
denitrificatie
advertentie
moet rekening worden gehouden met
de mogelijkheid dat interne eutrofiëring
de positieve effecten van de (dure)
maatregelen teniet doet.
LITERATUUR
1) Roelofs J. (1991). Inlet of alkaline river water into
peaty lowlands: Effects on water quality and
Stratiotes aloides L. stands. Aquatic Botany nr. 39,
pag. 267-293.
2) Hoogheemraadschap van Rijnland (2000). Evaluatie
eutrofiëringsbestrijdingsproject Geerplas.
3) Smolders A., L. Lamers, E. Lucassen en J. Roelofs
(2006). Internal eutrophication: how it works and
what to do about it - a review. Chemistry & Ecology
nr. 22, pag. 93-111.
4) Lamers L. (red.), J. Geurts, B. Bontes, J. Sarneel,
H. Pijnappel, H. Boonstra, J. Schouwenaars, M.
Klinge, J. Verhoeven, B. Ibelings, E. van Donk,
W. Verberk, B. Kuijper, H. Esselink en J. Roelofs
(2006). Onderzoek ten behoeve van het herstel en
beheer van Nederlandse laagveenwateren. OBN
eindrapportage 2003-2006 (fase 1). Ministerie van
LNV, directie Kennis. Rapport nr. 2006/057-O.
5) Van Duin E, L. Frinking, F. van Schaik en P. Boers
(1998). Water Science and Technology jaargang 37,
nr 3. pag. 183-192. IWA Publishing.
GIET UW WERVING VOOR
OPLEIDING & PERSONEEL
IN HET JUISTE VAT
Reserveer ook uw personeelsadvertentie
in H 2O, hét tijdschrift voor
watervoorziening en waterbeheer.
010 - 4274180

Linde Gas Benelux B.V.
Havenstraat 1, Postbus 78, 3100 AB Schiedam
Tel. 010 246 14 70, Fax 010 246 15 06
www.lindegasbenelux.com
water@nl.lindegasbenelux.com
1
Gasheldere ideeën
voor water.
Komt u zuurstof tekort in uw waterstroom of zuivering, wilt
u uw slibstroom reduceren, is de pH van uw waterstromen
te hoog, wilt u kalkafzettingen voorkomen of mist u
oxidatiekracht?
Wij bieden u toepassingen voor de behandeling van
drinkwater, afvalwater, slib en dergelijke.
Linde Gas Benelux levert hiervoor niet alleen zuurstof,
ozon en koolzuur, maar ook technologie, equipment en
jaren ervaring. Specialisten met kennis van gassen én water
komen graag langs om u te helpen het gewenste resultaat
te behalen.
Linde Gas-ideas become solutions.

agenda
24 april, Amersfoort -
Samen werken aan een
optimaal afvalwatersysteem
symposium over een doelmatige(re)
samenwerking tussen gemeenten en waterschappen
in de bebouwde omgeving die
moeten leiden tot een effi ciënter afvalwatersysteem.
Organisatie: HolaPress Congresbureau.
Informatie: (040) 208 60 60.
24 april, Dordrecht -
Samenwerken in de keten is
goud waard
debat over de innovatieve instelling en
open dialoog die noodzakelijk zijn om een
werkelijke waterketen te bewerkstelligen.
Organisatie: GMB.
Informatie: Wim in ‘t Veld (0180) 42 49 00.
24 april, Arnhem -
Kwaliteitsborging in de
hydrobiologie
tweede discussiedag over kwaliteitsborging
in de hydrobiologie, met als thema: de
praktijk. Er wordt gesproken over de huidige
praktijk en de gewenste ontwikkelingsrichtingen
daarin. De eisen en wensen van de
Europese Commissie worden toegelicht.
Aan de hand van praktijksituaties worden
verschillende biologische kwaliteitselementen
besproken.
Organisatie: WEW, NEN, RIZA en STOWA.
Informatie: www.wew.nu.
24-25 april, Leiden -
Grondwater: omgaan met
overlast en onderlast
tweedaags congres over de consequenties
van de Grondwaterrichtlijn, aansprakelijkheid
en verzekerbaarheid van grondwaterschade,
industrieel grondwatergebruik, de aanpak
en rolverdeling van grondwaterbeheer en
funderingsproblemen en -oplossingen.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid. Informatie: (040) 297 49 80.
25 april, Delft -
Duurzaam stedelijk waterbeheer
seminar waarin 20 internationale jonge
onderzoekers zich bezighouden met twee
casestudies op het gebied van duurzaam
stedelijk waterbeheer: één uit Nederland en
één uit Australië, met als doel tot verrassende
innovatieve oplossingen te komen.
Organisatie: Young Scientist. Informatie:
www.youngscientistworkshop.nl.
25 april, Driebergen -
Investeringsbudget Landelijk
Gebied
congres over de samenvoeging van alle
overheidssubsidies voor het landelijke
gebied in het ILG en bijvoorbeeld de rol van
de waterschappen in deze nieuwe fi nancieringsstructuur,
die sinds 1 januari geldt en
er voor moet zorgen dat projecten voor het
buitengebied integraler aangepakt worden
door de betrokken partijen en een betere
bescherming gaan bieden aan het landelijk
gebied.
Organisatie: Elsevier Congressen.
Informatie: (070) 441 57 95.
56 H 2O / 8 - 2007
26 april, Leeuwarden -
Wetsus
informatiebijeenkomst over de verschillende
onderzoeksthema’s, de samenwerkingsovereenkomsten
met onder andere TNO en
Kiwa en de ombouw van de stichting naar
een technologisch topinstituut voor watertechnologie.
Informatie: (058) 284 62 00.
26 april, Apeldoorn -
Assetmanagement gas- en
waternetten
symposium over het belang van het vergaren
van de juiste informatie voor besluitvorming.
Organisatie: Kiwa Training.
Informatie: Marjan Westrik (055) 539 33 68.
26 april, Arnhem -
Maatschappelijke kostenbatenanalyses
symposium over een (digitale) werkwijzer
waarmee een maatschappelijke kostenbatenanalyse
semi-automatisch kan worden
uitgevoerd.
Organisatie: STOWA en Leven met Water.
Informatie: (030) 232 11 99.
23 mei, Utrecht -
Waterschappen Europa bewust
workshop over het belang van de Europese
wet- en regelgeving voor de Nederlandse
waterschappen.
Organisatie: Unie van Waterschappen.
Informatie: Bart van der Helm (070) 351 97 28.
24 mei, Den Haag -
‘Hollands Glorie’ en het dilemma
tussen gevaar en overlast
eerste van twee bijeenkomsten waarop
maximaal 35 (top)bestuurders uit de
watersector debatteren over de transitie
naar een klimaatbestendige samenleving
aan de hand van de stelling dat overstromingsgevaar
een integraal onderdeel van
de ruimtelijke planning in Nederland moet
worden.
De tweede bijeenkomst is op 13 september
en de openbare slotconferentie op
20 september.
Organisatie: BlomBerg Instituut.
Informatie: (073) 684 25 25.
24 mei, Gouda -
INSIDE
de resultaten van vijf jaar onderzoek naar
dijkversterkingstechnieken door Nederlandse
kennisinstellingen, ingenieursbureau’s en
aannemers worden hier gepresenteerd. Deze
onderzoeken werden (mede) gefi nancierd
door Rijkswaterstaat in het kader van WINN.
Organisatie: Rijkswaterstaat en CUR Bouw &
Infra. Informatie: (0182) 54 06 50.
24 mei, Nieuwegein -
Energiebesparing op rwzi’s
bijeenkomst over de mogelijkheden tot
energiebesparing op rioolwaterzuiveringsinstallaties.
Organisatie: Kennisnetwerk Energiebesparing
RWZI, SenterNovem, STOWA en Hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden.
Informatie: (030) 214 78 22.
31 mei, Rotterdam -
Halen de beide nieuwe
waterwetten ongeschonden de
Staatscourant?
symposium over de implementatie en
praktijkgerichte aanpak van de Waterwet
en de Wet gemeentelijke watertaken met
bijdragen van de ministeries van VROM en
Verkeer en Waterstaat, Unie van
Waterschappen en de VNG.
Organisatie: HoLaPress.
Informatie: (040) 208 60 00.
31 mei, Wageningen -
Overstromingsrisico’s, de relatie
tussen ruimte, water en risico
één van de zes debatten in de maanden
januari t/m juni over de inrichting van het
landelijk gebied.
Organisatie: Tijdschrift Landwerk en
KLV Studiekring Land- en Watergebruik.
Informatie: Aad Hendrickx (0317) 42 29 66.
7 juni, Rotterdam -
Transitie naar de eerste
klimaatbestendige
samenleving ter wereld?
slotconferentie van een nationale
debatcyclus over water, aarde en
samenleven.
Organisatie: BlomBerg Instituut.
Informatie: Eva Geensen (073) 684 25 26.
7 juni, Utrecht -
Eff ecten verzilting zoete-brakke
watersystemen
themadag met als onderwerp verzilting als
oplossing voor waterkwaliteitsproblemen.
Centraal staan het Volkerak-Zoommeer en
het Lauwersmeer.
Organisatie: Platform herstel zoet-zoutovergangen.
Informatie: www.zoetzout.nl.
12 juni, Arnhem -
Nieuwe sanitatie
bijeenkomst over de stand van zaken rond
nieuwe sanitatiesystemen, met onder andere
aandacht voor de beschikbaarheid van toe te
passen toiletten en leidingmaterialen én de
problemen die kunnen optreden.
Organisatie: Koepelgroep Ontwikkeling
Nieuwe Sanitatie Systemen.
Informatie: (030) 232 11 99 of www.stowa.nl.
14 juni, Ede -
Grondwaterdag
bijeenkomst waarop aktuele zaken rond
grondwater centraal staan.
Organisatie: Stichting RIONED.
Informatie: (0318) 63 11 11.
14-16 juni, Maastricht -
Customer connection
eerste congres van de International Water
Association over de band tussen waterbedrijven
en hun afnemers, met op de eerste
dag het voorjaarscongres van de Koninklijke
Vereniging voor Waterleidingbelangen in
Nederland.
Organisatie: IWA, KVWN en NVA.
Informatie: www.moorga.com of
(070) 414 47 78.

Ethernet, als open standaard, doet steeds vaker haar intrede in
industriële automatisering. Daarmee is het mogelijk geworden
om industriële automatisering probleemloos te koppelen aan
kantoorautomatisering en controlesystemen.
De divisie Industrial Communications and Power Networks
(ICPN) van HARTING voert een complete range switches, hubs,
connectoren en bekabeling waarmee een snel, veilig en betrouwbaar
powernetwerk aangelegd kan worden.
Bent u op zoek naar één connectie voor Ethernet?
Voor meer informatie of een vrijblijvende afspraak,
kunt u bellen naar HARTING Nederland.
Industrial Communications and Power Networks
ICPN van HARTING,
één connectie voor Ethernet!
eCon 3080
8RJ45 IP30
mCon7050A 3A
RJ45 IP65/67
sCon 3100
10RJ45 IP30
HARTING Nederland
Larenweg 44
5234 KA ’s-Hertogenbosch
Postbus 3526
5203 DM ‘s-Hertogenbosch
T + 31 (0)73 641 04 04
F + 31 (0)73 644 06 99
E nl@HARTING.com
I www.HARTINGbv.nl

handel & industrie *thema
Elektrodiafragmalyse
tegen
Legionella
Het bedrijf Kalsbeek uit Assen
introduceert met het gepatenteerde
Ecaflo-systeem een bestrijding van
Legionella gebaseerd op elektrodiafragmalyse.
De Commissie
van Deskundigen Materialen en
Chemicaliën heeft een verklaring van
geen bezwaar hiertegen afgegeven.
Hierdoor kan systeem in de praktijk
worden uitgetest.
Met elektrodiafragmalyse is het mogelijk
om uit drinkwater drie desinfectanten te
produceren. De elektrodiafragmalysemodule
bestaat uit een anode en een kathode, die
gescheiden worden door een keramisch
membraan. De anode en kathode staan
onder spanning. Door het water met behulp
van keukenzout op de juiste zoutconcentratie
te brengen en vervolgens langs en
door het membraan te sturen ontstaan
aan de anode reactieproducten met een
hoog oxidatief gehalte, te weten ozon,
waterstofperoxide en onderchlorigzuur.
Hierdoor wordt de biofilm, waarin Legionella
zich kan ontwikkelen, afgebroken en de
vorming van deze film tegengegaan. De
reactieproducten zijn in een dusdanig lage
concentratie aanwezig dat het water gewoon
gedronken kan worden. Ook producten
als trihalo methanen en bromaten kunnen
niet ontstaan. Behalve gewoon keukenzout
gebruikt het systeem geen chemicaliën.
De verklaring van geen bezwaar is nog
geen definieve toelating. De Ecaflo mag
nu in collectieve leidinginstallaties worden
geplaatst, maar wel gekoppeld aan een
meetprogramma. Op basis van minstens tien
locaties waar de Ecaflo is geplaatst en de
meetresultaten daarvan neemt de Commissie
een besluit over definitieve toelating.
Voor meer informatie: (0592) 35 00 00.
58 H 2O / 8 - 2007
Legionella
verwijderen
met anodische
oxidatie
het Belgische bedrijf Ecodis bestrijdt
Legionella met anodische oxidatie.
De Commissie van Deskundigen Materialen
en Chemicaliën Leidingwatervoorziening
heeft hiervoor onlangs een verklaring van
geen bezwaar afgegeven. De op anodische
oxidatie gebaseerde techniek van Ecodis
vernietigt de bacteriën, virussen, algen
en micro-organismen in het water én
waterleiding. Daarbij worden vrijwel geen
ongewenste trihalomethanen aangemaakt.
Schadelijke bestanddelen als cyaniden,
ammonium en humuszuren worden
maximaal geoxideerd. Tenslotte wordt ook
de biofilm aan de binnenzijde van de waterleiding
afgebroken. Voor deze techniek is
geen opwarming nodig en geen (al dan niet
schadelijke) chemicaliën en zouten.
Voor meer informatie: www.ecodis.eu.
Waterbesparing in de wasstraat
Afvalwatertechniek Natuurbeton
Milieu introduceert met Biological
Recycling Omni Water (BROW) een
mogelijkheid om waterbesparing
door te voeren in wasstraten
voor auto’s en vrachtwagens. Het
afvalwater wordt gereinigd en
aangevuld met regenwater, zodat
men het gebruik van drinkwater tot
een minimum kan beperken.
Het vuilste water wordt voor de minderwaardige
toepassingen gebruikt en
het schoonste water (regenwater en
osmosewater) alleen daar waar het nodig is.
Het infiltreren van regenwater bij langdurige
LiquiTech tegen
Legionella
Ook Hatenboer-Water in Schiedam
houdt zich bezig met legionellabestrijding:
LiquiTech. Het maakt gebruik
van koper/zilvertechnologie, die zoals
bekend sinds kort onder voorwaarden
is toegestaan (zie pagina 8).
LiquiTech is niet nieuw en wordt buiten
Nederland al 15 jaar toegepast. Er wordt
gebruik gemaakt van een automatische
dosering van koper- en zilverionen aan
het water. Deze ionen doden bacteriën,
waaronder Legionella. Ook als het water
stilstaat, doen de ionen hun werk. Hatenboer
biedt het LiquiTech als een totaalpakket:
behalve de installatie zijn het onderhoud
inbegrepen, monstername conform de
wetgeving, geautomatiseerd beheer op
afstand, integratie met een eventueel beheersysteem
voor het betreffende gebouw, bereikbaarheid
voor advies 24 uur per dag zeven
dagen per week, een wekelijkse validatie en
een kwartaalrapportage en tenslotte een VCA
en een ISO9001:2000-certificaat.
Hatenboer-Water biedt ook de mogelijkheid
om bovenstaande te leasen.
Voor meer informatie: (010) 409 12 00 of
www.voorkomlegionella.nl.
Het LiquiTech-apparaat, dat gebruik maakt van
koper- en zilverionen om Legionella te doden.
buien zorgt voor de afvoer van overtollig
regenwater en minimalisatie van het drinkwatergebruik.
De nieuwste toevoeging is het
gebruik van een combinatie van anti-scalingtechnieken
en omgekeerde osmose voor een
vlekvrij droogresultaat.
Ook bacteriën zijn belangrijk binnen het
systeem. Deze zuiveren het afvalwater in
de ondergrondse putten. Het afvalwater
wordt verrijkt met zuurstof via energiezuinige
beluchters. Het water wordt daarna
opgepompt, gefiltreerd en gebruikt in de
wasstraat. De techniek wordt gepresenteerd op
de AutovakRAI van 21 - 26 april in Amsterdam.
Voor meer informatie: (0495) 46 12 12.

UW MEDEWERKERS VERKNOCHT AAN NIEUWE
PROCEDURES. HET KAN.
Veel medewerkers zitten niet te wachten op verandering. Dus kun je ook niet verwachten
dat ze nieuwe werkroutines zomaar accepteren. Daarom beschrijven we bij Eiffel
niet alleen de nieuwe administratieve organisatie en interne controles. Maar richten
we ons ook op de medewerkers zelf. Zo hebben we bij een groot productiebedrijf
met 5 verschillende vestigingen in Nederland en België, één uniforme werkroutine
geïmplementeerd. Bedrijfsmatig een logische ingreep natuurlijk. Maar krijg de mensen
in de organisatie maar eens mee. Dat kan alleen door ze op de juiste manier te betrekken
in het voortraject. Want dan merken ze dat de verandering niet opgelegd wordt, maar
dat ze die zelf realiseren. En dan worden ze enthousiast. Dan worden medewerkers
‘change agents’. En kan er opeens een heleboel.
WWW.EIFFEL.NL

Daarom ondersteunt Kiwa Water Research u ook bij
toepassing en onderhoud van kennis
Bedrijfstakonderzoek van de waterbedrijven
BTO
Kiwa Water Research
Kiwa Water Research is hét kennisinstituut op
het gebied van water en aanverwante milieuen
natuuraspecten voor waterbedrijven, overheden
en andere spelers in de watersector.
Het voert het gezamenlijke onderzoeksprogramma
BTO uit voor de drinkwaterbedrijven
en hun (internationale) partners en werkt
daarbij samen met diverse kennisorganisaties
en advies- en ingenieursbureaus – een garantie
voor innovatie en voortdurend actuele
kennis.
Blauw, groen, waterketen
Kiwa Water Research biedt ministeries, provincies,
waterschappen en terreinbeheerders
oplossingen op maat voor watergerelateerde
vraagstukken rond watersysteem en waterketen,
waterkwaliteit en –kwantiteit, natuur,
afvalwaterbehandeling en asset management.
Kiwa Industrie & Water
Industriële partners krijgen via Kiwa Industrie
& Water efficiënt toegang tot waterkennis
voor hún praktijk met ondersteuning bij dagelijkse
watervraagstukken, implementatietrajecten,
troubleshooting en kwaliteitsborging.
Binnen het onderzoeksprogramma
OPIW en met individuele bedrijven, brancheorganisaties
en waterbedrijven ontwikkelt en
implementeert Kiwa Industrie &
Water innovatieve watertechnologie.
Kiwa Water Research
Kiwa Industrie & Water
telefoon (030) 606 95 11
e-mail info@kiwawaterresearch.eu
www.kiwawaterresearch.eu