Magma-Publicaties
Magma-Publicaties
Magma-Publicaties
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
64 augusTus 2009<br />
www.zeilen.nl<br />
Donderdag 18 juni 1992 staat in mijn geheugen gegrift.<br />
Niet omdat het Nederlands elftal die dag op<br />
het EK met 3-1 van Duitsland won. Maar vanwege<br />
een ander voorval. Mijn broer Sipke en ik gingen bij<br />
Texel de zee op met onze Prindle 16. Toen we een paar<br />
mijl uit de kust voeren, sloeg het onheil toe. We hoorden<br />
een keiharde pang. Dankzij metaalmoeheid was de<br />
dolphin striker onder de voorbeam van de catamaran gebroken.<br />
Kort daarna sloeg de mast dwars door de voorbeam<br />
en konden we ons alleen nog vastklampen aan twee<br />
snel vollopende drijvers. Hoe klassiek kan een zinkscène<br />
worden? Maar we hadden mazzel. Door een samenloop<br />
van omstandigheden werden we vrij snel aan boord van<br />
een toevallig passerende reddingboot gehesen.<br />
Nooit vergeet ik meer wat je als eerste doet als je hulpeloos<br />
in zee drijft. Wanhopig scan je de horizon op zoek<br />
naar boten, boeien en… vuurtorens. Instinctief zwaai je<br />
in de richting waar vandaan je hulp verwacht. Geen gekke<br />
gedachte, want mannen op vuurtorens speuren de zee<br />
achtergrond varia<br />
Verkeersleiders Vuurtorenwachters Verdwijnen Van de Vuurtorens<br />
Verdwijnen<br />
Wakers bij nacht en Wantij<br />
Vuurtorenwachters zijn van oudsher<br />
een vaste waarde in de kustbewaking.<br />
Veel zeilers danken hun leven aan hun<br />
oplettendheid. Toch vindt<br />
Rijkswaterstaat het niet noodzakelijk<br />
om de hoge kustwachtposten te<br />
handhaven. Op de torens komen camera’s.<br />
TeksT Joost BiJlsma fOTO’s roB marinissen<br />
al enkele eeuwen af op onregelmatigheden. En van oudsher<br />
fungeren ze als spin in het web van reddingsoperaties.<br />
Veel aan boeien vastklampende surfers, op drift geraakte<br />
vissers en vastgelopen zeilers danken hun leven<br />
aan de oplettendheid en het optreden van deze kerels van<br />
de kustlijn.<br />
Vorig jaar bijvoorbeeld haalde reddingboot Edzard Jacob<br />
zes Leeuwardense kinderen van een zandplaat, nadat<br />
post Schiermonnikoog had gezien dat de groep zich had<br />
laten verrassen door het opkomende tij. En een jaar eerder<br />
werd solozeiler Louis Ufkes gered dankzij oplettendheid<br />
op de vuurtoren van Ouddorp. Ufkes verloor de<br />
boeien boven Stellendam uit het zicht en liep met zijn zes<br />
meter lange, zelfgebouwde, houten One of vast. Het schip<br />
maakte snel water en de solozeiler dacht dat zijn laatste<br />
uur had geslagen. Totdat tijdelijk medewerker Kees Tanis<br />
bij de vuurtoren van Ouddorp een sein afvuurde om aan<br />
te geven dat redding onderweg was. Twee reddingboten<br />
snelden te hulp.<br />
de vuurtoren van ouddorp.<br />
www.zeilen.nl<br />
augusTus 2008<br />
65
achtergrond<br />
Vuurtorenwachters Verdwijnen<br />
1 ufkes was de 75.000ste man die<br />
gered was door de knrM,<br />
nadat hij door de<br />
vuurtorenwachter was gespot.<br />
2 het uitzicht is en blijft<br />
overweldigend.<br />
3 het radargebied loopt van de<br />
nieuwe waterweg tot aan<br />
walcheren en noord-Beveland.<br />
U-sein<br />
“Dat gebeurde hier vlakbij”, zegt Kees Polderman bovenin<br />
de vuurtoren van Ouddorp, een werkplek met een idyllisch<br />
uitzicht op ruige duinen, stranden, dijken, zandbanken<br />
en de Rijnmond. De verkeersdienstmedewerker<br />
wijst naar de plek des onheils en begint meteen vol passie<br />
over zijn vak te praten: “Als we zien dat een schipper een<br />
gevaarlijke koers vaart, doen we er alles aan om contact<br />
te maken via de marifoon of via andere middelen. Helpt<br />
niets van dat alles, dan seinen we kort, kort, lang. Dat is<br />
een U in morse: u stuurt een gevaarlijke koers. Als het<br />
helemaal uit de klauwen dreigt te lopen, pakken we een<br />
rode lichtkogel. Schiet de zeiler zelf echter een rode af,<br />
dan antwoorden we met een witte, om aan te geven dat<br />
hulp onderweg is. Contact maken is heel belangrijk om te<br />
voorkomen dat iemand het onzalige plan opvat om rich-<br />
“onze meerWaarde bij die acties is<br />
dat Wij plaatselijk bekend zijn”<br />
1<br />
2<br />
3<br />
ting het strand te zwemmen, zoals Ufkes.”<br />
Polderman waakt al dertig jaar over de Zeeuwse wateren.<br />
“Eén per dag”, schat hij het aantal recreatievaartuigen<br />
dat in zijn gebied in de problemen komt. “Bij bijna al die<br />
incidenten zijn we direct of indirect betrokken. Onze post<br />
werkt nauw samen met het Kustwachtcentrum in Den<br />
Helder. Zij vragen ons hoe de situatie er ter plekke uitziet.<br />
Onze meerwaarde bij die acties is dat wij plaatselijk bekend<br />
zijn”, vindt Polderman. “Wij weten precies hoe het<br />
gebied eruit ziet. Stel: er is iemand in nood op het Grevelingenmeer<br />
en hij meldt zich bij ons. Op zo’n moment<br />
kan hij vaak niet precies aangeven waar hij is. Uit zijn<br />
cryptische omschrijving moet jij je dan een beeld vormen.<br />
Eerst vragen we wat iemand ziet. Degene in nood<br />
zegt dan bijvoorbeeld: ‘Een dijk’. Dat hoeft niet te kloppen;<br />
het kan ook een eiland zijn. Dus moet je doorvragen.<br />
Als hij antwoordt: ‘Ik zie paarden lopen’, weet ik al veel<br />
meer.”<br />
overzicht<br />
Een ander voordeel van de plaatselijke bekendheid is dat<br />
Polderman een ijzersterk netwerk heeft. Niet van elke<br />
vuurpijl is op voorhand duidelijk of die is afgeschoten<br />
vanaf een schip of door een groep feestende jongeren.<br />
Het is logisch dat de reddingboot dan poolshoogte<br />
neemt. Maar in zo’n geval belt Polderman ook even met<br />
de plaatselijke politie of zij toevallig van hun positie iets<br />
zien. Dergelijke checks zijn geen overbodige luxe. Het<br />
aantal meldingen is namelijk sterk toegenomen, dankzij<br />
het gebruik van de mobiele telefoon. “Op elke duintop<br />
staat in de zomer bij wijze van spreken een oplettende<br />
oosterbuur”, vertelt Polderman.<br />
Het prachtige panorama vanaf de vuurtoren geeft volgens<br />
de verkeersdienstmedewerker emotionele betrokkenheid<br />
bij het werk. “Als je ziet wat de golven doen, weet je wat<br />
het betekent wanneer je een schipper vraagt terug te varen<br />
naar een haven.” Verder voegt het overzicht vanuit de<br />
vuurtoren iets toe aan de waarneming, naast het beeld<br />
van het radarscherm. “Vanaf hier kun je het hele gebied<br />
scannen. Als je dat regelmatig doet, zie je ontwikkelingen<br />
in weersomstandigheden, maar ook in koersen van schepen.<br />
Zo kun je incidenten voorzien en voorkomen.”<br />
argUsogen<br />
Toch lijkt het erop dat de Nederlandse verkeersleiders<br />
hun live-overzicht over het water in de nabije toekomst<br />
verliezen. Als het aan Rijkswaterstaat ligt, zullen ze in de<br />
toekomst niet meer vanaf vuurtorens opereren. Er zijn al<br />
veel vuurtorenposten opgeheven. Ouddorp is de laatste<br />
verkeerspost in een vuurtoren bij de Noordzeekust. In het<br />
Waddengebied zijn nog slechts twee vuurtorens bemand:<br />
Terschelling en Schiermonnikoog. Daar is het een kwestie<br />
van tijd dat de verkeersleiding uit de torens verdwijnt.<br />
Per eind 2010 gebeurt dat met de kustwacht Brandaris. In<br />
mei tekende Rijkswaterstaat een contract van veertien<br />
miljoen euro voor een nieuwe zeeverkeerscentrale. Die<br />
komt in de Zeevaartschool, tegenover de jachthaven van<br />
Terschelling. Als het aan Rijkswaterstaat ligt, verdwijnt<br />
als gevolg daarvan ook de verkeerspost van de vuurtoren<br />
van Schiermonnikoog. Dat laatste is nog geen uitgemaakte<br />
zaak; deze toren blijft, na ingebruikname van de centrale<br />
in de Zeevaartschool, nog een jaar bemand. Getest<br />
zal worden of de nieuwe centrale op Terschelling uit veiligheidsoogpunt<br />
een goed alternatief is voor de oude situatie<br />
met posten op twee torens. Rijkswaterstaat heeft alle<br />
vertrouwen in een goede afloop. Het radargebied wordt<br />
in de nieuwe centrale uitgebreid (van de Blauwe Slenk)<br />
tot Harlingen en Kornwerderzand. En er is inmiddels ervaring<br />
met verkeersleiding zonder torens. “De Zeeverkeerscentrale<br />
voor de Westerschelde in Vlissingen functioneert<br />
in de praktijk al jaren tot volle tevredenheid”,<br />
antwoordt staatssecretaris Tineke Huizinga op Kamervragen.<br />
Wel geeft ze aan dat de vuurtorens in de toekomst<br />
blijven bestaan, zodat het in uitzonderlijke situaties<br />
mogelijk blijft ‘om menselijk toezicht vanaf de<br />
vuurtorens in te stellen’.<br />
camera’s<br />
Rijkswaterstaat gaat omzichtig te werk in de kwestie rond<br />
de vuurtorens van Terschelling en Schiermonnikoog. De<br />
dienst wordt met argusogen gevolgd door reddingmaatschappijen,<br />
lokale overheden en de verenigde watersport.<br />
Het ontmensen van de vuurtorens ligt al meer dan twintig<br />
jaar erg gevoelig. “Je kunt dit gerust een echt hoofd-<br />
pijndossier voor Rijkswaterstaat noemen”, zegt zeezeiler<br />
Martin Loos uit Lauwersoog die zich vanaf het begin<br />
heeft gemengd in de discussie. De grondlegger van de<br />
Colin Archer-race herinnert zich hoe minister Hanja Maij-Weggen<br />
begin jaren negentig al uitriep: “Ik wil het<br />
woord vuurtoren niet meer horen.”<br />
Loos: “Rijkswaterstaat wil van de verkeersposten in vuurtorens<br />
af uit oogpunt van doelmatigheid. Begrijpelijk,<br />
want vuurtorens zijn dure werkplekken, onder meer vanwege<br />
arbo en brandveiligheid. Daar staat tegenover dat<br />
de torenposten een belangrijke sociale functie hebben,<br />
bijvoorbeeld als spin in het web bij reddingsacties. Rijkswaterstaat<br />
kan dus niet anders dan serieus luisteren naar<br />
de argumenten die tegenstanders inbrengen. Want veiligheid<br />
van de scheepsvaart is een wettelijke taak.” Loos begrijpt<br />
dat Rijkswaterstaat bij het vorderen van de techniek<br />
een afweging moet maken of observatie vanuit torens<br />
nog wel noodzakelijk is. “Maar je moet je ook afvragen of<br />
we ons niet te afhankelijk maken van alle apparatuur.<br />
Het Wad is een kwetsbaar gebied dat voortdurend verandert.<br />
Een verkeersleider moet de omgeving op zijn duimpje<br />
kennen”, vindt Loos. In zijn ogen zijn de vuurtorens<br />
perfect om overzicht te houden over de zeegaten en geulen,<br />
tussen en onder de eilanden. Rijkswaterstaat wil camera’s<br />
plaatsen op de torens en gaat er vanuit dat die hetzelfde<br />
resultaat bieden als het huidige visuele zicht. Loos<br />
is daar niet direct van overtuigd. “De kustwacht van Dover<br />
schakelt bij slecht weer over van camerasystemen op<br />
menselijke waarneming. Ook kun je je afvragen wat je<br />
ziet als je zo’n camera op een toren plaatst. Bij harde<br />
wind schudden vuurtorens heen en weer”, weet de zeiler.<br />
gevoelskWestie<br />
Cas Willems van Rijkswaterstaat kent de systemen voor<br />
verkeersbegeleiding op zee op zijn duimpje. “Voor een<br />
Menselijk toezicht vanaf de<br />
toren zal in de toekomst in<br />
uitzonderlijke situaties blijven<br />
bestaan.<br />
kees Polderman houdt de kust<br />
nauwlettend in de gaten.<br />
66 augusTus 2009 www.zeilen.nl<br />
www.zeilen.nl augusTus 2008<br />
67
achtergrond<br />
Verkeersleiders Verdwijnen Van de Vuurtorens<br />
er wordt nauw contact<br />
onderhouden met onder meer<br />
het kustwachtcentrum in<br />
den helder.<br />
rechts:<br />
de vuurtoren van ouddorp<br />
heeft het sterkste licht van<br />
nederland: 5.200.000 candela<br />
(= 4.333.333 watt).<br />
compleet verkeersbeeld gebruikt een verkeersleider primair<br />
de radar. Camera’s kunnen ondersteunende informatie<br />
bieden”, benadrukt hij. Willems verzekert dat moderne<br />
camera’s goed blijven functioneren, ook bij<br />
beweging en regen; ze hebben lenzenwissers en worden<br />
ook onder helikopters gebruikt. Het is volgens de specialist<br />
echter een misverstand om te denken dat de camerasystemen<br />
overzicht bieden: “Bij een sluis kun je beelden<br />
wel koppelen (stitchen). Zoiets lukt echter niet bij een<br />
groot vaargebied. De camera’s geven geen totaalplaatje.<br />
Dat is een illusie en ook niet de bedoeling. Je kunt ze gebruiken<br />
als je wilt inzoomen op een detail.”<br />
Willems is ervan overtuigd dat moderne technieken de<br />
scheepvaart veiliger hebben gemaakt. En in de toekomst<br />
verwacht hij dat het nog safer wordt door systemen zoals<br />
Automatic Identification System (AIS). Die brengen<br />
scheepsbewegingen in kaart en leveren extra informatie.<br />
Maar hij erkent wel dat de menselijke factor doorslaggevend<br />
blijft. “Een verkeersleider moet ‘zijn’ gebied kennen.<br />
Dat is een verplichting. En hij moet zich bewust zijn van<br />
Beroering rond Vuurtorens<br />
1987 Minister Neelie kroes publiceert de eerste plannen om de vuurtorens onbemand<br />
te maken.<br />
1988 De vuurtorenwachter van Vlieland verlaat zijn post.<br />
1989 Vlak voordat hij 150 jaar wordt, houdt de vuurtoren Haamstede (West-schouwen)<br />
- bekend van het 250-gulden biljet - op te bestaan als verkeerspost.<br />
1993 Minister Hanja Maij-Weggen maakt bekend elf van de achttien vuurtorenwachters<br />
op de waddeneilanden te willen ontslaan. alleen de Brandaris<br />
moet bemand blijven. De Tweede kamer spartelt tegen.<br />
1994 Minister annemarie Jorritsma besluit om schiermonnikoog weer 24 uur per<br />
dag te bemannen.<br />
1999 De vuurtorenwachters van ameland en Texel moeten definitief vertrekken.<br />
2003 ‘Texel’ raakt onbemand. Rijkswaterstaat onderzoekt de ‘efficiency van vuurtorens’.<br />
2004 Rijkswaterstaat maakt opnieuw bekend alle bemande vuurtorens op de<br />
waddeneilanden te vervangen door een centrale post. Minister karla Peijs<br />
wil dat besluit snel uitvoeren. Maar de eilandbesturen en de Tweede kamer<br />
stribbelen tegen. Het is het laatste jaar dat ameland als wachtpost fungeert.<br />
2005 grote maatschappelijke weerstand tegen het voornemen om de wachters<br />
van de vuurtoren van Ouddorp te halen. Dit plan gaat in de ijskast.<br />
2008 Definitief besluit om de laatste twee bemande vuurtorens van de Waddenzee<br />
te ontmensen per 2010. De Pvda stelt kamervragen over schiermonnikoog.<br />
staatssecretaris Tineke Huizinga verzekert dat de wachters daar pas verdwijnen<br />
als een test heeft uitgewezen dat het even veilig blijft.<br />
2009 Rijkswaterstaat tekent het contract voor een nieuwe verkeerscentrale in de<br />
Zeevaartschool op Terschelling.<br />
68 augusTus 2009<br />
www.zeilen.nl<br />
de beperkingen van de techniek. Bij Rijkswaterstaat besteden<br />
we daar tegenwoordig veel meer aandacht aan<br />
dan vroeger. Voor we iemand achter een radar zetten,<br />
krijgt hij een uitgebreide cursus.” Willems begrijpt dat<br />
sommige verkeersleiders er moeite mee hebben de vuurtorens<br />
te verlaten. “Dat is een gevoelskwestie. Je zag dat<br />
ook bij sluiswachters. Toen ze in centrale commandoposten<br />
gingen werken, misten ze het directe contact met de<br />
schepen.”<br />
recreanten<br />
De ontwikkeling in de verkeersbegeleiding is duidelijk: radar<br />
en systemen, zoals AIS, hebben het definitief gewonnen<br />
van de directe visuele waarneming. Vallen recreanten<br />
met kleine schepen – die mogelijk moeilijker herkenbaar<br />
zijn op de radar en meestal geen AIS hebben – daardoor<br />
niet tussen de wal en het schip? Willems verzekert dat<br />
Rijkswaterstaat de recreatievaart niet vergeet. “De veiligheid<br />
van de recreanten behoort tegenwoordig tot de prioriteiten<br />
van Rijkswaterstaat. Dat is wel eens anders geweest.”<br />
Als voorbeeld van een project waaruit dat blijkt,<br />
noemt hij een Europees project waarbij is geëxperimenteerd<br />
met informatie voor watersporters via internet. “Onderdeel<br />
daarvan is dat recreanten kunnen melden welke<br />
tochten ze van plan zijn te gaan maken en bruikbare informatie,<br />
bijvoorbeeld over het weer, krijgen aangereikt.”<br />
Willems wijst er wel op dat schippers een grote eigen verantwoordelijkheid<br />
hebben voor hun eigen veiligheid.<br />
“Belangrijk is bijvoorbeeld dat je kenbaar maakt wat je<br />
gaat doen. Dat gaat niet altijd goed, zoals bij twee vrouwen<br />
die onlangs alarm sloegen toen ze niets meer hadden<br />
vernomen van hun zeilende echtgenoten. Ze waren<br />
van plan van Schiermonnikoog naar Terschelling gaan,<br />
maar werden daar niet gesignaleerd. De kustwacht zette<br />
een grote actie op touw, waar een helikopter, een vliegtuig<br />
en zeven reddingboten aan meededen. Uiteindelijk<br />
bleken de mannen op de Dokkumer Ee rond te dobberen,<br />
maar hadden verzuimd dit aan het thuisfront te melden.”<br />
kWijtsUrfers<br />
De discussie over techniek en eigen verantwoordelijkheid<br />
is interessant, maar de maatschappelijke weerstand tegen<br />
het sluiten van de posten komt vooral voort uit de sociale<br />
functie van de vuurtorens. Vuurtorenwachters letten bijvoorbeeld<br />
ook op surfers, kitesurfers (in Ouddorp ook wel<br />
‘kwijtsurfers’ genoemd), duinbrandjes, mogelijke wetsovertredingen<br />
en zwemmers die in de problemen komen.<br />
En daar wringt de schoen. Want officieel behoort deze<br />
waakzaamheid meestal niet tot het takenpakket van verkeersleiders,<br />
wier eer het te na is om te roepen: “Dit past<br />
niet in mijn functieomschrijving.”<br />
Rijkswaterstaat wijst er bij het sluiten van de volgende<br />
vuurtoren steeds op dat ook andere instanties hun verantwoordelijkheid<br />
kunnen nemen, zoals de gemeenten<br />
die gaan over toerisme en recreatie. Dat heeft er op Texel<br />
toe geleid dat de reddingmaatschappij toegang tot de<br />
vuurtoren heeft gekregen. Dat is mooi, maar die mannen<br />
komen pas na een noodsein. Bij Texel, en straks ook bij<br />
Terschelling, kun je er dus nooit meer zeker van zijn dat<br />
vanuit de vuurtoren een mens over je waakt. En dat is<br />
toch een ander gevoel als je dreigt te zinken.<br />
www.zeilen.nl @MaaND@ 2008<br />
69