Brieven van Edmond Regout - Regionaal Historisch Centrum Limburg

Brieven van Edmond Regout
2. Het verre oosten
Vertaling: Rolf Hackeng
------------------------------------------------------------------------------------------
In het familiearchief Regout, dat bij het Regionaal Historisch Centrum Limburg
bewaard wordt, bevinden zich 49 brieven die Edmond uit verre oorden naar huis
stuurde en een aantal albums met de foto’s die hij er maakte. Dit materiaal is
afkomstig van drie grote reizen: 1. naar Noord-Amerika van eind maart tot september
1895; 2. naar Indië (Indonesië) van mei 1898 tot na februari, mogelijk tot zomer
1899; 3. naar Ceylon, Indië, Hongkong, Japan en terug met de Transsiberië Expres
van september 1902 tot april 1903.
De tweede reis zal eveneens in Japan geëindigd zijn, want een van de fotoalbums in
het archief met foto’s uit Japan draagt het opschrift: ‘Souvenir de voyage Japon 1899
E.R.’ Van dit laatste stuk van de reis zijn echter geen brieven bewaard. De derde reis
maakte hij samen met zijn jongste broer Eduard, die ook een aantal brieven schreef.
Het merendeel van de brieven is aan zijn ouders gericht en in het Frans gesteld.
Edmond beheerste die taal uitstekend. Het is aannemelijk dat het Frans de voertaal in
het gezin was, niet alleen omdat rond de ‘fin de siècle’ in de kringen van de
welgestelde Maastrichtse bourgeoisie dikwijls Frans werd gesproken, maar ook omdat
moeder Louise Pétry uit Wallonië afkomstig was. Enkele brieven aan zijn broers heeft
hij in het Nederlands geschreven. Vanuit Indië was Adolf de broer, die de meeste
brieven kreeg. In Indië was de bezorging een groot probleem.
Weer thuis in Meerssenhoven richtte Edmond enkele kamers in met de curiosa en
souvenirs die hij meenam van zijn reizen. In zijn brieven aan het thuisfront kondigt
hij regelmatig de komst van kisten met allerlei spullen aan. Ook drukt hij zijn
familieleden telkens op het hart zijn brieven toch vooral goed te bewaren. Dat hebben
zij keurig gedaan en daaraan hebben wij deze prachtige correspondentie te danken.
De brieven in dit onderdeel zijn afkomstig van de tweede en derde reis (RHCL
21.302A, archief Familie Regout, inventarisnrs. 23-24, 27-28). Aangezien de in het
Frans (aangegeven met F achter het briefnummer) geschreven brieven in modern
Nederlands vertaald zijn, hebben wij ook de Nederlandse brieven (aangegeven met N
achter het briefnummer) enigszins gemoderniseerd qua taalgebruik zodat een
evenwichtiger geheel ontstond. De brieven die niet door Edmond maar door Eduard
werden geschreven, zijn in cursief weergegeven.
1

Brief van 7 oktober 1898 (nr. 37): Soendanees huis met kokosboom en bananenboom. Tekst: 'Saja
poenja tabé dan hormat’ (met de eerbiedige groeten). P.S. Bericht aan Eduard dat ik voor twee
gulden een heel orkest van bamboe heb gekocht, dat 'angkloeng’ wordt genoemd. Het bestaat uit
negen stukken maar je kunt er met vieren op spelen.’
Brief van 20 oktober 1898 aan Adolf (nr. 38): 'Mijn schetsje is schlech oetgevalle, ze [de vrouw] is
lièlik!’
2

Indië 1898-1899
27 F
Aan boord van de S.S. Gede!
Maandag 23 mei 1898
Dierbare ouders,
Ik heb me dus ingescheept op de 19e en wij hebben Marseille verlaten bij een
geweldig weer. De zee is tot nu toe tamelijk rustig geweest, maar dat neemt niet weg
dat meerdere personen zeeziek zijn geweest. Een dame heeft zich vanmiddag pas
voor het eerst vertoond. Zolang ik geen half dozijn passagiers zie ontbreken bij de
maaltijd, zal ik niet bang hoeven te zijn voor mijn persoon. In de eerste klas zijn we
met 23, voor het merendeel getrouwde mannen, planters en rijksambtenaren. Zeven
kinderen houden de mensen wakker 's nachts en 's middags, hinderlijk tijdens de
siësta, want van 1 tot 4 uur is het dek verlaten.
De keuken is erg goed. Mijn eetlust is uitstekend. Het leven aan boord bestaat
vooral uit slapen, sterke verhalen vertellen, eten en zo maar door. Morgen tegen de
middag arriveren wij denkelijk in Port Said (Egypte), waar wij tijd zullen hebben om
de stad te gaan bekijken, voordat wij door het Suezkanaal passeren. Nadat wij
gebakken zijn in de Rode Zee en als wij niet meer stoppen in Perim (vlakbij Aden),
stomen wij rechtstreeks op naar Padang (Sumatra) en vandaar naar Batavia, waar,
als alles goed gaat, wij al op 13 juni zullen aankomen, in plaats van de 15e. De
doorgang door de Straat van Messina (eiland Sicilië) was erg mooi. Van het eiland
Kreta hebben wij alleen de vuurtoren gezien.
Het begint al warm te worden, maar dat is niet hinderlijk. Ondanks dat er absoluut
niets te doen is, gaat de dag nog snel genoeg voorbij, met de etenstijden als
aangename onderbreking. Iedereen heeft zijn eigen stoel op het dek. Ik heb me
tevreden gesteld met een vouwstoel, gekocht in Marseille, maar over het algemeen
zie je ligstoelen van bamboe, waarin je heel goed kunt slapen.
In Marseille heb ik tante Amélie met haar gezin getroffen en ik heb met hen
gedineerd op de dag voor mijn vertrek.
Aan dieren zijn er alleen twee mopshondjes aan boord, maar aangezien ze lege
kooien in elkaar zetten, denk ik, dat we nog ander gezelschap in Port Said krijgen.
Enkele vogels vliegen op het dek. Zij zijn met ons vanuit Marseille vertrokken en
zullen onderweg van honger dood gaan. Mijn tafelgenoten zijn aardig en ofschoon
men er niet heel veel praat, is er enige conversatie. De hutten zijn zoals altijd erg
nauw, maar groot genoeg om niet te zeer belemmerd te zijn door je strikt
noodzakelijke bagage. De koffers bevinden zich op de bodem van het ruim en worden
op verzoek eenmaal per week naar boven gehaald.
Zie hier het meest interessante dat ik jullie op dit moment te vertellen heb en het is
weinig, ik geef het toe, maar hier volgen de dagen elkaar op en lijken op elkaar. Doe
mij het plezier mijn brieven te bewaren. Later kunnen zij dienen als
reisaantekeningen.
Veel groeten aan Gustave en Mélanie. Indien mogelijk schrijf ik u vanuit Perim, zo
niet dan vanuit Padang (Sumatra). Ik omhels u.
Edmond
28 F
Hotel Wisse Batavia
14 juni 1898
3

Dierbare ouders,
Gisteren ben ik aangekomen in Tandjoengpriok, de haven van Batavia, en een half
uur later, namelijk op het middaguur, was ik hier in het hotel.
De zeereis is goed verlopen. Een zengende hitte op de Rode Zee en van 1 juni tot
onze aankomst in Padang (Sumatra) de 11e juni een afschuwelijke zee. Gedurende 48
uur woedden de stormen op het dek en wij waren zo door elkaar geschud dat het
beter was om in je hut te gaan dan om omvergegooid te worden in je stoel. Bijna
iedereen is ziek geweest deze elf dagen. In de 2 dagen waarin ik geveld was, kwamen
alleen nog de scheepsdokter, de kapitein en 2 of 3 anderen aan tafel. Nu is dat
allemaal vergeten.
Wat een eigenaardig land is het hier. Alles is heel rustig en ondanks dat wordt er
veel gewerkt. Ze hebben me mijn was teruggegeven na 24 uur. Vanmorgen heb ik de
formaliteiten vervuld voor het verblijf in Batavia en ik heb naar het bureau van de
assistent-resident moeten gaan om vergunning te krijgen om mijn geweer in Indië in
te voeren. Dat komt omdat ze erg voorzichtig zijn. Het mag niet gebeuren dat hier op
een dag teveel wapens zijn, want de inlanders mogen er geen bezitten.
Wat mijn gezondheid betreft, die is uitstekend. Ik eet en slaap erg goed. Het enige
dat niet klopt, is dat ik nog in de kadans loop, alsof ik op de boot wandel.
Het is erg vochtig hier en in de bergen, naar het schijnt, is het nog erger. Alles roest
of beschimmelt, dat is erg onaangenaam. Binnen een achttal dagen ben ik van plan
naar Buitenzorg te vertrekken, want hier is het erg warm en verder, hoewel Batavia
erg mooi en interessant is, is een verblijf van een week voldoende, want het leven is
er duur. Ik logeer in een bijgebouw in de tuin van het hotel. Er is frisse lucht, maar
uiteraard de nodige hoeveelheid hagedissen, muggen, kakkerlakken etc. etc. Dat is
een van de specialiteiten van Indië. Om half 6 komt de zon plotseling op en gaat
onder om 6 uur, even vlug. Er is geen schemering. De keuken is erg goed. 's Middags
de inlandse keuken met rijst, 's avonds om 8 uur diner op z'n Europees.
Op dit moment ontvang ik een brief van Adolf, gedateerd op de dag van zijn
aankomst in Londen.
Wat het Maleis betreft, ik moet me eruit redden. Ik heb al een beetje opgepikt op de
boot, waar de bediening door Javanen werd gedaan. Het is intussen onvermijdelijk
dat ik de taal leer. Het is niet zo moeilijk. Bijvoorbeeld: wagen is 'karetta', vuur is
'api', dan zeggen ze tegen een trein 'karetta api'.
Ik schrijf vanaf de veranda voor mijn kamer. Voortdurend word ik onderbroken door
marskramers, die alle denkbare spullen aanbieden. Het zijn zeurpieten. Na nog maar
24 uur op Java, is het duidelijk dat ik niet veel nieuws heb. Een andere keer dus
meer.
Zoals al gezegd, stuur brieven altijd naar Hotel Wisse Batavia. Ze sturen me die
achterna. Bewaar mijn brieven, ze zullen me dienen als aantekeningen.
Is er geen nieuws over de Duitser met zijn geweer?
Nog nieuws van Vaeshartelt? De complimenten aan degenen die naar mij
informeerden en zeg hun dat het naar mijn mening een erg aanbevelenswaardige reis
is, want het land is schitterend.
Houd u goed, ik omhels u.
Edmond
29 F
Hotel Wisse Batavia
17 juni 1898
4

Dierbare ouders,
Vanmorgen heb ik aan uw adres een kist verzonden met flanellen hemden en een
kostuum erin, te warm voor hier, en mijn fototoestel, dat ik niet kan gebruiken
vanwege het klimaat (de Kodaks zijn onbruikbaar in een zo vochtige atmosfeer).
Verder een rubberen zak met een twintigtal fotorolletjes. Ik stuur u hierbij de
vrachtbrief van de kist. Dit stuk moet getoond worden bij aankomst en als betaald
moet worden aan de douane, veronderstel ik dat een declaratie van 50 gulden
voldoende is. De kist bereikt u pas tegen de 1e augustus. U begrijpt dat ik mijn
bagage probeer te reduceren tot het minimum.
Ik raad u aan de kleren uit te kloppen alvorens ze in mijn kamer te hangen, want ik
ben er zeker van dat ze enkele Javaanse mieren bevatten. Wat een hoeveelheid
insecten hier! Altijd mieren in de suikerpot. Ik spreek niet eens van muggen, vliegen,
spinnen etc., want mijn slaapkamer bevat veel belangrijkere gasten, onder andere
padden en hagedissen, maar dit zijn de welkome. Dus ’s avonds voor ik ga slapen, zie
ik de padden zich in de richting van mijn open deur begeven en duw ik ze alleen een
beetje. Op de muur rent een goed dozijn hagedissen, die van tijd tot tijd schreeuwen
terwijl ze met elkaar vechten. Dan zit achter het waterreservoir nog een dikke
hagedis, die met onderbrekingen erg hard schreeuwt: rrrô, rrrô, rrrô … chèck-kô …,
chèck-kô …, chèck-kô … kôô! Dat maakt me iedere keer aan het lachen, zolang ik er
niet door gewekt ben.
Ik ben al een beetje gewend aan mijn nieuwe manier van leven. Alles verschilt hier
van Europa, zelfs de Hollanders zijn niet hetzelfde in hun manier van denken en
handelen. Wat betreft het Maleis spreken, ik denk dat dit na enkele tijd wel zal gaan.
Ik weet me al te redden en dat is het voornaamste. Het is waar dat ik veel woorden
van buiten leer.
Wat mijn gezondheid betreft: ik rook veel, dat is een goed teken en ik eet voor
twee. Ik slaap diep.
Het is erg warm en alleen erg vroeg ’s morgens kun je te voet gaan. Batavia is een
erg aardige stad, luxueus zelfs, maar volgende week vertrek ik naar Buitenzorg en
vandaar denk ik naar Soekaboemi (Preanger).
De hotels, erg comfortabel met een goede keuken, zijn niet duur. De prijzen
variëren tussen 5 en 6 gulden per dag, alles inbegrepen (behalve wijn, die ik niet
neem, dat is voordeliger, dan drink ik water). Men geeft geen fooi.
Ik heb patronen gekocht voor het geval ik gelegenheid vind om te jagen. De
paarden hier zijn heel klein, maar rennen zeer, zeer hard en een rit in een kleine
gehuurde ‘dogcar’ (‘sadó’) kost maar 25 cent. Café’s zijn er helemaal niet. Een
bodéga waar men koolzuurhoudend water drinkt en waar het niet gezellig is.
Batavia is een prachtige stad met een stoomtram, mooie verlichting, maar ’s avonds
na het diner rustig. ’s Middags van 1 tot 3 of half 4 slaapt iedereen en dat moet om
gezond te blijven. Daarna drinkt men thee, vervolgens een bad (systeem douche).
Tegen 5 u. kleedt men zich aan en legt vervolgens visites af tot 8 u. (tijd voor het
diner). Aangezien ik geen bezoekjes heb af te leggen, ga ik wandelen en terug naar
het hotel om te zwemmen, natuurlijk. Overdag ga ik van hot naar haar steeds in een
‘sadó’: “Ajo! Djalan!”.
Ik kan u niet vaker schrijven dan eenmaal per week, want er vertrekken niet meer
schepen. Wat is er voor nieuws?
Ik omhels u.
Edmond
5

30 F
Hotel Vicoria, Soekaboemi, Preanger Regentschappen
25 juni 1898
Dierbare ouders,
Ik ben hier gisteren aangekomen. Het klimaat is er erg gezond en het is in ieder
geval minder heet dan in Batavia. Ik heb genoeg gehad aan een verblijf aldaar van 8
dagen, want het is een stad die bekend staat als ongezond. In Buitenzorg, waar ik 5
dagen heb doorgebracht, regende het dagelijks, maar alleen gedurende enkele uren.
Ik had er een kamer met een prachtig uitzicht op de vulkaan de Salak en de rivier de
Tjiliwoeng. De tuin rondom het huis van de goeverneur-generaal steekt uit boven
alles wat je je kunt voorstellen aan schoonheid en variëteit van planten. De
goeverneur-generaal is op vakantie in Tjipanas, ver en hoog in de bergen. Ik ga
erheen een dezer dagen. In Buitenzorg zelf was de schoonzoon van de goeverneur-
generaal. Ik heb kennis met hem gemaakt en hij is erg vriendelijk voor mij geweest.
Hij heeft op zich genomen om aan zijn schoonbroer een aanbevelingsbrief van meneer
Menten te overhandigen, die ik verkregen heb via Octaaf Michiels. Deze meneer heet
Jonkheer De Graeff. Toen ik hem op de hoogte stelde van mijn voornemen een
inlander als bediende in dienst te nemen, heeft hij mij een meegebracht en met hem
onderhandeld over de voorwaarden.
Deze vent luistert naar de naam Mahmoed (ofschoon hij niets heeft van de bijna
gelijknamige olifant). Hij krijgt 15 gulden per maand en iedere dag een kwartje voor
zijn eten. Hij slaapt op de grond in mijn kamer en lijkt erg vastbesloten om mijn
bagage te verdedigen, indien het geval zich voordoet, want hij zet mijn koffers in een
hoek neer en vervolgens slaapt hij ervóór op zijn rieten tapijt, dat hij op reis met zich
meesleept. Naast zich legt hij zijn 'kris' (dolk) neer en snurkt niet, want anders wijs ik
hem een andere plaats buiten voor mijn deur. Hij kent een heel klein beetje Hollands
(maar erg weinig). Hij moet me aanspreken in het Maleis en alleen wanneer ik hem
niet begrepen heb, kan hij het herhalen in het Hollands.
Terwijl ik u schrijf, kijkt hij in mijn brief, maar aangezien hij er geen steek van
begrijpt, stuur ik hem niet weg. Hij maakt zich kwaad wanneer ik voor iets teveel
betaal. Op deze manier ben ik nog voordelig uit.
Wanneer ik hem zeg me uit te leggen welk wild hier is, noemt hij me de namen en
vervolgens begint hij aan een erg komische demonstratie. Eerst toont hij me de
omvang van het dier in kwestie, vervolgens kruipt hij, rent of springt hij, terwijl hij de
respectievelijke schreeuwen van de beesten imiteert.
Wat de jacht betreft: tot nu toe is daar geen sprake van. Vóór alles moet ik
voorzichtig zijn, want ik moet de koorts vermijden, waarvoor een pas aangekomene
erg bevattelijk is, en ik moet even wachten tot ik geacclimatiseerd ben. Het verschil in
klimaat is te groot om in de volle zon eropuit te gaan. Het is Europa niet en het is
buitengewoon om te zien hoe de mensen zich bezighouden met hun gezondheid en je
moet er, zo blijkt, grote waarde aan hechten. Ik maak het evenwel erg goed, maar
het is merkwaardig hoe het klimaat de spieren beïnvloedt. Je voelt nauwelijks
noodzaak om je te vermoeien.
Ik blijf niet in Soekaboemi, want ik reis de hele tijd totdat ik een plek vind waar ik
het erg gezellig heb en waar ik kan rondslenteren met een geweer zonder dat ze zich
met mij bemoeien.
Ofschoon in mijn eentje, amuseer ik me erg goed, alleen al bij het zien van de
bomen, de bloemen, de vogels, de inlanders etc. etc. Het is hier erg 'gemütlich' en de
6

Europeanen willen niets liever dan kennismaken, maar ik kan me er het merendeel
van de tijd aan onttrekken.
Ik heb toestemming gekregen om in Nederlands-Indië te reizen (grote strengheid
hier). Ik heb een soort paspoort gekregen en vervolgens heb ik vanmorgen het geval
gelezen in de officiële berichten van het Bataviaasch Nieuwsblad.
Ik wacht steeds op nieuws van jullie. Adolf heeft me geschreven aan hem naar
Vaeshartelt te schrijven. Stuurt u hem deze brief. Complimenten aan iedereen.
Ik omhels u.
Edmond
Adres: Hotel Wisse, Weltevreden, Batavia.
31 F
Hotel Victoria, Soekaboemi, Preanger Regentschappen
Zondag 3 juli [1898]
Dierbare ouders,
Na 4 dagen te hebben doorgebracht in Sindanglaja op de flank van de Gede, ben ik
teruggekeerd om hier te wachten op het antwoord van een meneer bij wie ik hoopte
te gaan logeren. Om naar Sindanglaja te gaan heb ik de trein tot Tjiandjoer genomen.
De spoorbaan is als een roetsjbaan, die zich dwars door maagdelijke bossen kronkelt.
Deze spoorlijn is een ware krachttoer. Op verschillende plaatsen beklim je hellingen
van 4%. Van Tjiandjoer naar Sindanglaja is 4 mijl, maar het een is gesitueerd op een
hoogte van 1070 meter en het andere op 570 meter. Ik heb een voertuigje op twee
wielen gehuurd, waarvoor drie paarden gespannen zijn. De afstand was afgelegd in 7
kwartier, steeds in draf of in galop. Ik heb in Sindanglaja gelogeerd om op audiëntie
te gaan bij de goeverneur-generaal in Tjipanas en kennis te maken met zijn zoon. Ik
ben nu voorzien van een aanbeveling aan alle burgerlijke autoriteiten van de Archipel.
Daarbij heeft zijne excellentie me gezegd, dat als ik behoefte had aan zijn hulp, dat ik
hem dan maar hoefde te schrijven. Ik moet al gewend zijn aan de hitte, want in
Sindanglaja, ofschoon er een temperatuur is gelijk aan die van de biljartzaal op
Vaeshartelt in de winter, heb ik geslapen met twee wollen dekens.
Ik schreef u in mijn vorige brief dat ik een bediende had genomen. Ik liet hem voor
mijn deur in de galerij slapen. Vannacht heb ik hem ontslagen. Hij heeft kunstjes
willen flikken, maar heeft de pech gehad zijn meester aan te treffen. Het is
verwonderlijk dat ik bij deze gelegenheid het Maleis redelijk goed begreep en dat ik
me ook begrijpelijk wist uit te drukken. Het individu trilde als een blad en viel op zijn
knieën, de handen gevouwen, terwijl hij om ‘ampon’ (vergiffenis) smeekte. Hij wilde
niet vertrekken en herhaalde, dat als ik hem wegjoeg, dat hij zich ‘potong leher’,
d.w.z. dat hij zich de keel zou afsnijden. Dit is het verhaal: de vent heeft nogal succes
bij het schone geslacht (inderdaad nogal mooi hier) en nam de honneurs van de
gastvrijheid waar in mijn galerij. Ik sla de details over en zeg u alleen maar dat de
kleine om wie het ging, een erg leuke ‘baboe’ was van de kamer aan de overkant.
Iedere keer dat zij nu mijn galerie moet passeren, lijkt zij te denken: “dat is een
behoorlijk strenge meneer”.
Omdat het zondag is, veroorlooft de hoteleigenaar zich de luxe van een concert in
de tuin. Een orkest samengesteld uit 4 Javanen, die op Europese instrumenten, met
een quasi-Europese manier van doen, sinds twee uur de hele tijd hetzelfde spelen,
terwijl ze bepaalde houdingen aannemen, wat mij hoop geeft op variatie in het
programma, maar nee, altijd hetzelfde en de grote trom domineert natuurlijk. Dat
flatteert hun artistieke smaak.
7

Ik moet erkennen dat er niet enorm veel afleidingen hier zijn. Het is waar dat het
om tien uur 's morgens al erg warm is, maar men staat om zes uur op. Het is de
gewoonte, wanneer je in een hotel komt, dat je je voorstelt aan de heren en je
daarna door hen laat voorstellen aan de dames, maar ik moet een beetje lachen om
deze gewoontes. Ik beperk me ertoe enkele woorden te zeggen tegen mijn
buurvrouwen aan tafel en de anderen verschaf ik de eer hen te groeten. Het levert
niets op om opschepperijen te debiteren met al deze vrouwtjes. Ik maak kennis met
de mannen van wie het gezicht mij aanstaat en verder goedenavond. Als we er zin in
hebben, blijven we keuvelen en zo niet, leve de vrijheid. Ik hou niet van kleingeestige
zeden.
Overigens, bedank ik u voor uw talrijke brieven. Van Vaeshartelt heb ik geen nieuws
meer gehad.
Tot nu toe bestaat mijn belangrijkste bezigheid uit wandelen terwijl ik om me heen
kijk. Ik vind alles interessant en het land is werkelijk geweldig. Ik ben erg
geïnteresseerd in het hondenras en als ik niet bang was afbreuk te doen aan mijn
waardigheid in de ogen van de inlanders, zou ik stilstaan bij ieder keffertje. Ik ben
namelijk op zoek om de ‘standaard’ vast te stellen, d.w.z. het honden ‘type’. Ik neem
evenwel aan, dat er meerdere rassen en helaas veel bastaarden tussen de ‘arische’
ras-exemplaren zitten, net als bij de menselijke populatie. Aan vogels en bloemen is
er een ontelbare variëteit, maar de vogels zingen niet. Er is er een die de hele tijd
“kilekilekile” roept. Hij zou goed passen bij mijn ex-bediende. Wat wild betreft: ik heb
alleen nog maar mieren, muggen en spinnen gedood. Ik begin onderaan de ladder.
Wat voor nieuws is er? Ik weet zelfs niet meer wat ik u moet vragen. Het gaat goed
met me. ‘Qui va piana, va sano et qui va sano va lontano. Yes! Complimenten aan
iedereen.
Ik omhels u.
Edmond
Adres: Hotel Wisse, Weltevreden, Batavia.
32 F
Adres: Hotel Rupert, Garoet, Preanger
24 juli ‘98
Dierbare ouders,
Enkele dagen geleden heeft Adolf me geschreven. Hij is de enige, die me nieuws
brengt.
Zo meteen vertrek ik op een jachtexpeditie. Vanavond kom ik in een rijtuig aan op
5000 voet hoogte en ik logeer bij meneer Op de Laey, de vennoot van meneer
Hendricks. Ik heb er al ‘ns enkele dagen doorgebracht. Morgen vertrek ik van daar
met zijn schoonzoon (meneer Halewijn) en twee inlandse jagers naar een dorp,
genaamd Pameumpeuk, gelegen aan zee, precies ten zuiden van Garoet. Wij
arriveren er na twee dagen te paard dwars door het woud. Er is, schijnt het, veel wild,
vooral everzwijnen. Tijgers zijn er zoveel dat je niet buiten kunt blijven zitten na 5
uur ’s avonds. Er zijn ook wilde stieren en neushoorns. Deze zijn minstens even
geducht als de tijgers, vooral de wilde stieren (‘bantengs’). Als ik tenminste enige
kans heb om wild te vinden.
Ik neem alle maatregelen om geen koorts op te lopen, want het is erg warm en
verder zijn het laag gelegen gronden. Ik neem ook mineraalwater en voedsel in blik
mee, want daarachter is er alleen rijst te eten.
8

Ik amuseer me erg goed en mijn gezondheid is erg goed. Het leven is niet duur. Ik
kan me dus de luxe veroorloven van een dergelijke excursie als ik nu ga ondernemen
met koelies en de hele santenkraam.
Garoet is een groot dorp, maar waar de regent van Limbangan resideert en de
assistent-resident. Ik heb het voorrecht hen allebei te kennen. Hotel Rupert is klein,
maar je zit er goed. Ik ken hier mensen. Ik ben dus bijna nooit alleen. Bijna 15 dagen
ben ik er. Ik heb mijn tijd niet verspild sinds ik op Java ben. Ik heb al veel gezien en
ik begin me te redden in het Maleis. Ongelukkigerwijs praten ze in de binnenlanden
van het westen van Java alleen Soendanees, waar ik geen stom woord van begrijp.
Ik heb weinig tijd op dit moment om u uitgebreid te schrijven. Ik doe dat wanneer ik
terug ben van Pameumpeuk.
Complimenten aan iedereen.
Ik omhels u.
Edmond
33 N
Voortaan adres: Postkantoor Garoet, Preanger, Java
14 aug. ‘98
Waarde Adolf,
Je bent de enigste die mij nu en dan schrijft, daarom stuur ik dan ook mijn nieuws
aan jouw adres.
Over een maand kwam ik hier te Garoet en stapte af bij een weduwe die hier enige
paviljoentjes verhuurt. Ik leef hier zeer goedkoop en gezellig. Gedurende een paar
weken heb ik aan de zuidkust vertoefd voor de jacht. De tocht erheen was tamelijk
vermoeiend, maar ik had er geen spijt van. De natuur in de oerwouden en ‘jungles’ is
prachtig en je ziet er totaal geen blanken (ik bedoel in Zuid-Preanger).
Tot mijn spijt maak ik betrekkelijk weinig vorderingen in het Maleis, aangezien hier
algemeen Soendanees gesproken wordt en ze geen Maleis verstaan. Om mij te
kunnen behelpen moet ik dan ook vele Soendanese uitdrukkingen onthouden. Ik ben
van plan Maleise lessen te nemen bij een inlandse schoolmeester, want ik vind het
onprettig, wanneer ik in gezelschap van inlandse hoofden ben, mijn gesprek te
moeten beperken tot enkele zeer korte zinnetjes. Zo heb ik b.v. gisteravond biljart
gespeeld met de ‘patti’ van Garoet en gedurende de 3 kwartier hebben wij, geloof ik,
geen 100 woorden gesproken. Ik heb hier enige kameraden en de verdere kennissen,
voor zoveel ik ermee te doen heb, bevallen mij nogal. De assistent-resident hier ter
plaatse is een gezellige man. Bij de regent van Garoet heb ik nog geen visite
gemaakt, alhoewel ik hem verscheidene keren ontmoette, maar ik hoop er toch eens
heen te gaan.
Het klimaat hier in de bergen is gezond. Van koortsen, waarvan je in Indië iedere
dag hoort praten, zijn hier weinig ernstige gevallen. De temperatuur is tegen de
middag ongeveer 29 o centrigrade (in de schaduw). Dat is voor Java best uit te
houden. Wind is er haast niet en regen evenmin in deze oost-moesson.
Mijn paviljoentje ligt bijna tegen de straat en je zou de hele dag in het galerijtje
kunnen blijven zitten naar de voorbijgangers kijken. Voor het ogenblik heb ik mijn
twee dagelijkse kameraden hier zitten. Omdat één ervan een Engelsman is, praten wij
altijd Engels. Mijn papegaaitjes die hier hangen, zullen dus op den duur ook wel
Engels praten.
Ik heb er nog geen idee van hoelang ik nog in Garoet blijf. Hierna ga ik denkelijk
naar de Vorstenlanden (Solo en Jogja). Mijn gezondheid is uitstekend. Van maagpijn
9

weet ik sedert maanden totaal niets meer. Ik ben totaal genezen. Ik eet zoveel
vruchten, dat mij iemand de bijnaam heeft gegeven van 'champion pisang eter'.
Vertel me eens iets van huis. Sedert 14 mei weet ik niets meer. Waarom schrijft mij
niemand? Schrijf mij eens het een en ander. Je bent zeker al terug van Engeland. Hoe
lang ben je er geweest? Zijn Alfons en Augusta op Vaeshartelt of wonen zij al in
Amsterdam? Hoe is het met Eduard en Gustaaf en Melanie? Doe mijn groeten op
Bergerstraat, Kanjel etc. en op Raar. Denk erom, stuur je brieven: Postkantoor
Garoet, Preanger, Java. Groeten aan Papa en Mama.
Je toegenegen
Edmond
Vanmorgen schreef ik je juist vóór de rijsttafel en moest dus mijn brief kort maken.
Nu ik mijn middagdutje ('maffen') heb gemaakt en ik na een lekkere kop thee ga
'sirammen', d.w.z. een douche nemen, heb ik vóór mijn avondwandeling nog wat tijd
om met je te 'bomen', zoals het in Indië heet.
Ik zei je zoëven dat het leven hier niet duur is. Ik wil je enige staaltjes hiervan
geven. Een vriend van me, die ook hier in een paviljoentje woont, betaalt zijn
bediende (een getrouwd man), per maand drie gulden (zegge 3 gld.). Daarvan moet
hij zelf zijn kost betalen en moet van 's morgens 6 uur tot 's avonds 8 present wezen.
Ik kocht vanmorgen twee wandelstokken en een draaiend kooitje met twee mooie
parkietjes erin voor 50 cent. Dit was aan de deur. De inlander vertrok toen, terwijl hij
zijn 'bedôk' (kris) op tafel had laten liggen (ik had hem gevraagd hem te mogen
bekijken). Toen ik merkte dat de vent zijn 'bedôk' vergeten had, ging ik hem zoeken
en vond hem in de naastbij gelegen 'warong' (inlands restaurant) aan het smullen. Dit
deed me denken dat ik te duur betaald had. Iets later kwam een andere kerel wéér
met zo'n kooitje met 2 papegaaitjes en vroeg er een kwartje voor. Omdat die beestjes
zo aardig zijn, had ik er trek in om symmetrie te maken in mijn galerij en bood hem
'ketip', d.w.z. een dubbeltje in het Soendanees, en jawel, daar kreeg ik ze voor 15
cent.
In de Zuid dronk ik haast niets dan klapperwater (in een onrijpe kokosnoot maak je
een gat en dan slurp je de melk eruit; die vruchten zijn er helemaal mee gevuld).
Voor twee klappers betaalde ik 1 (zegge één) cent. Met fooien geven houd je je niet
op. En wanneer je het eens doen zou, dan kun je er staat op maken dat het je door
kleine attenties wordt vergoed.
In de Zuid, waar ik mij voor zover het mogelijk was, niets liet ontbreken, verteerde
ik zowat (de meegenomen proviand inbegrepen) 10 gld. per dag. En ik leefde toch op
grote voet, want ik werd b.v. door de ‘tjamat’ van Tji-Berèkbèk zeer gastvrij
ontvangen en de ‘wedána’ (dorpshoofd) van Paméumpeuk gaf een feest ter ere van
mij, na mij aan zijn tafel genodigd te hebben en aan zijn vrouw ('raden ajoe') te
hebben voorgesteld. Dit feest met ‘gamelang’ en dans duurde tot 's morgens. Mij
werd door de wedána dansend de erewijn aangeboden. Een vriend van deze, de
wedána van Tji Kádjang deed mij de eer van de 'sléndang' aan (een sléndang maakt
deel uit van de vrouwelijke kleding; het is een soort sjerp en wordt bij het 'tandakken'
- dansen - over de polsen gehouden om gratie te vertonen). Daarna werd mij een
speech toegezongen, begroet door de bevolking, die voor het huis van de wedána
gehurkt zat. De volgende dag bracht de wedána ca. 300 man bij elkaar om de duinen
af te stropen. Ik zag die dag echter slechts een wild varken, dat ik dan ook schoot
(met een balle Andrée kal. 12 op de plaats dood).
10

Van de Zuid, vooral van het jagen bij Tji Berèkbèk, zou ik je een hele dag kunnen
vertellen. Daarom stel ik het liever uit.
Ik merk dat het tijd wordt thee te drinken, daarom zal ik maar eens heel hard op
mijn 'jongen' (bediende) roepen: "Merapi (zo heet de vent), Merapi! Mínta tè!" Daar is
hij al. 'Sahája roean'.
Ja, Dulfke, het is hier nogal prettig, vooral voor iemand die zich nogal in alles
interesseert, zoals ik, en … wanneer je niet aan malaria lijdt, want dat is hier een
voortdurend gevaar. Nu, ik heb er geen last van goddank en Garoet staat bekend om
zijn gunstig klimaat.
t.t. Edmond
34 F
Adres: Postkantoor Garoet, Preanger, Java
28 augustus 1898
Dierbare ouders,
Gisteren heb ik een brief ontvangen van Papa, gedateerd 27 juli, en een van Eduard,
gedateerd 29 juli. Het zijn de eerste die ik ontvang, behalve 3 van Adolf, geschreven
vanuit Engeland. 3½ maand heb ik dus zonder nieuws uit Holland gezeten. Ik heb
geen brief van Papa ontvangen, verzonden naar Hotel Wisse in Batavia. Misschien is
die kwijtgeraakt samen met andere. Het schijnt dat ze hier niet zoveel zorg hebben
voor brieven als in Holland. Ik zal desalniettemin onderzoek laten doen.
Ik verneem met genoegen dat alles opperbest loopt en na alles gelezen te hebben
geloof ik dat jullie je niet vervelen.
Wat mij betreft, ik ben nog steeds in Garoet sinds zes weken en het bevalt me goed.
Ofschoon er relatief weinig Europeanen hier in de Lembangan zijn, zullen wij toch
feestelijkheden ter ere van onze koningin hebben. In Batavia zal uitgebreid feest
worden gevierd, maar dat is me toch geen hele dag in de trein waard om erheen te
gaan.
Ik geloof dat we hier ponyrennen hebben op 7 september en volksfeesten op de
'aloen-aloen' (dorpsplein, zou ik bijna zeggen). Maar dat alles gebeurt met de
gebruikelijke kalmte. De inlanders zijn zo stil, ofschoon hier wat minder dan elders
omdat zij fanatieker zijn. Er is een aantal 'hadjis' (mohammedaanse priesters,
pelgrims naar Mekka) en in Trogong, op een mijl van hier, hebben ze ontdekt dat er
vier jaar een samenzwering aan de gang is met als doel de 'blanda's' (Hollanders) uit
te roeien, maar ze zijn zelf verraden. Los daarvan zijn het grote lafbekken en de
Hollanders hebben groot gelijk met op hun superioriteit van ras te letten. Wanneer
een inlander gaat spreken, moet hij neerhurken en voorzover het een gewoon individu
is, moet hij de 'sembáh' doen, d.w.z. neerhurken en de handen samengevouwen op
ooghoogte houden. Bij het opstaan moet hij hetzelfde doen. Zelfs mijn bediende moet
neerhurken wanneer ik hem uitgebreid toespreek. De vent, die trots is op zijn nieuwe
betrekking van 'jonges' (d.w.z. jongen, bediende), schenkt me genoeg voldoening
voor zijn loon van 3 gulden per maand. Hij is nog maar 12 jaar, dat is waar, maar dat
is voldoende want zijn voeding kost hem maar de helft (5 cent per dag).
Ik heb er iedere dag spijt van niet meer te kunnen beschikken over mijn
fototoestelletje (Kodak), dat ik u samen met kleren in een kist heb toegestuurd. Ik wil
desalniettemin proberen foto's te maken. Doe me dus het plezier het apparaat terug
te sturen (in zijn leren foedraal met riem) en de rubberen zak met de doosjes met
negatieven. Adolf zou precies weten wat ik wil zeggen. Stuur het geheel (toestel en
zak met films, negatieven) naar het volgende adres: M. Regout, Hotel Rupert, Garoet,
11

Preanger, Java. Probeer het op zo'n manier in te pakken dat het bestand is tegen de
zeelucht. Verzend het via Van Gend en Loos in Maastricht. Vervolgens sturen via
Marseille. Indien aangifte moet worden gedaan bij de douane, geef dan 25 gulden. Ik
vraag u om veel zorg aan deze verzending te besteden, want de foto's die ik ga
maken zullen interessant genoeg zijn, denk ik. Ik ken geen fotografen in de
omgeving, dus dat noodzaakt mij mijn negatieven naar Brussel te sturen om ze te
laten ontwikkelen. Verpak het op zodanige manier dat het kan worden verzonden als
postpakket. Daarvoor mag het pakket niet langer zijn dan 60 cm. Over twee maanden
is het toestel misschien hier. Mocht ik toch niet meer in Garoet zijn, dan laat ik het in
alle vertrouwen nazenden, want aangezien ik er bij iedereen bekend ben, zal men er
de gewenste zorg aan besteden.
De dagen gaan snel voorbij. Om 6 uur is het dag, o maar niet zoals in Holland met
een grijze lucht die de indruk geeft slecht geslapen te hebben, nee een blauwe lucht
met een glimlach op de weinige onschuldige wolkjes en een heel zachte bries, die
onder de palmbomen doorwaait, draagt het kraaien van honderden hanen uit de buurt
met zich mee.
Wanneer beginnen ze met de stoptrein van Luik naar Warsage?
Stuur me geen reine claudes meer, want ik heb hier genoeg fruit. Voor 10 cent koop
ik 30 'pisangs' (bananen), kokosnoten voor een paar centen en verder fruitsoorten,
die u niet kent zelfs als ik ze zou noemen, zo goedkoop dat ik vaak de helft ervan laat
bederven. Er zijn bij de fruitsoorten van hier erg goede, maar naar mijn mening
hebben ze niet de verfijnde smaak van aardbeien en perziken.
Ik hou zo van de rijsttafel, dat ik er voor een tweede keer van eet om 5 uur 's
avonds na het het bad, maar dan in de vorm van rijstepap, hier 'boeboer' genoemd.
De inboorlingen houden niet van rijst in melk gekookt, want zij gebruiken helemaal
geen melk.
In mijn brief van 15 augustus zei ik dat ik van plan was van hier naar de
Vorstenlanden te gaan, maar het is erg waarschijnlijk dat ik nog een paar maanden in
Garoet blijf, omdat het klimaat er erg aangenaam en de omgeving erg mooi is. Garoet
is de parel van Java.
Mijn gezondheid is steeds goed. Ik heb een paar kameraden en we zijn bijna de hele
dag samen. De avonden zijn niet lang, ofschoon het om half 7 donker wordt. Ik
soupeer om 8 uur en daarna ga ik mijn pijp roken bij een kameraad. Omdat je vroeg
opstaat, ga je niet laat slapen.
Overigens zou het me groot plezier doen enkele bladen of kranten te krijgen, geeft
niet wat, want ik vind hier absoluut niets te lezen. U begrijpt dus hoeveel plezier
brieven mij doen, vooral als zij zo zeldzaam zijn.
Wat de sport in Indië betreft: ik kan die beschouwen als bijna nul. Je moet niet
vergeten dat de Hollanders die in Indië gevestigd zijn, bijna allemaal oud-stedelingen
zijn. De jacht stelt niet veel voor. Degenen die mooi wild schieten, zijn planters die er
natuurlijk genoeg gelegenheid toe hebben, vooral na een aantal jaren.
Veel groeten aan iedereen. Ik schrijf binnenkort opnieuw. Doe hetzelfde.
Ik omhels u.
Edmond
35 N
20 sept. 1898
Garoet, Preanger, Java
Waarde Gus,
12

Vandaag verzond ik naar Vaeshartelt een kistje met een stenen beeldje erin, een
voorwerp van waarde. Daarom wees zo goed aan Papa te zeggen er de nodige zorg
voor te dragen. Ik heb het namelijk aan zijn adres verzonden. Het zal denk ik in het
begin van november in Bunde aankomen. Het liefst had ik dat men het in mijn kamer
bergt. Daar is het veilig. Dit is een zogenaamd heilig beeldje. Het komt uit het
oerwoud bij Bandoeng en heeft het leven gekost van de Europeaan die het ontvoerd
had. Men heeft het mij als geschenk gegeven. Ik heb het beeldje verpakt in
'akerwangi', welriekende wortels. Verdeel dit maar onder elkaar. Het is goed om in de
linnenkast motten te weren, als het maar niet zijn reuk verliest op zee.
Mocht je soms nog iets vernemen van de Pruis met zijn geweer, dan deel het mij
mee.
Met genoegen verneem ik dat Melanie en de kinderen het allen wel maken en dat je
telgen niet talrijker worden, anders zou het op het laatst met je worden als met de
regent van Tandjoer. Die heeft 110 kinderen.
Gisteren heb ik een dwerghertje in mijn bezit gekregen. Het beestje, een wijfje, is
maar juist twintig cm. hoog, volwassen. Ik heb het in een kooitje zitten. Het is
tamelijk tam en ik houd het in leven met pisang en rijst. De pootjes zijn niet dikker
dan een potlood en toch moet het diertje zo hard kunnen lopen als een ree.
Overmorgen krijg ik een grote bamboezen-kooi, waarin het kan rondlopen. Gisteren
ving ik een kameleon. Na hem een paar malen van kleur te hebben zien veranderen,
heb ik hem lekker op sterk water gezet.
Hoe is het met de jacht? Zijn er nogal patrijzen? Ik ben de kip nog lang niet moe
gegeten, al krijg ik hem dagelijks op verschillende manieren opgediend, maar ik zou
toch met smaak een jonge patrijs eten.
Alfons en Augusta logeren zeker te Vaeshartelt gedurende de opening van de jacht.
Wie heeft Schülder gepacht? Zijn er veel konijnen dit jaar? Hoe is het met je honden?
Wil ik je niet een stelletje prima kwaliteit gladakkers [= kamponghonden die aan
niemand toebehoren] oversturen ter veredeling van het pointersras. Qua stemorgaan
zijn ze geld waard en ‘jamais fâché, toujours content, bon caractère’, want overal
krijgen ze trappen, stenen en scheldwoorden. En als een jood die wiks verkoopt,
komen ze toch met een lachend gezicht weerom. Over enige dagen schreef ik aan
Eduard dat er een dorpshond (hij maakt deel uit van het korps maanblaffers alhier)
zo'n hels lawaai maakte en dát elke nacht. We hebben enige inlanders 's avonds erop
uitgestuurd met touwen en stroppen om te trachten die virtuoos te vangen. En de
zonne daagde aan d'oosterkimme maar 's paria's stemme zweeg voor altijd. Sic
transit gloria mundi!
21 sept.
Vandaag ontving ik een brief van Adolf, die mij een hoop nieuws geeft. Ik zal hem
de volgende week schrijven. Hij vraagt me te vertellen hoe het met de jacht aan de
zuidkust is afgelopen. Dit is een lang verhaal. Alleen kan ik hem verzekeren dat tot
nog toe geen enkel tijgervel deel uitmaakt van mijn ameublement. Ik moet zeggen
dat ik pech heb gehad.
Wilde varkens waren er talrijk, maar het is mij opgevallen hoe weinig voldoening ik
smaakte van een mooi schot op zulke dieren in een streek waar mooier en groter wild
huist. Nu zit ik steeds zonder buks. Er is niets te koop, noch in Batavia, noch elders
hier geloof ik, van een fatsoenlijk express-geweer. Met het geweer van mijn metgezel
in de Zuid, een dubbele express kal. 577 (het grootste kaliber) heb ik twee varkens
(één enorm groot), een ‘boewaja’ (krokodil) en een ‘muntjuk’ (ree met
13

ovenslagtanden) geschoten. Het kleinste van de varkens schoot ik met de niet-
expansieve kogel op 100 m. door één schouderblad in, het andere uit, op de plaats
dood. Het grote varken schoot ik bij avond in de ‘sawah’ (rijstveld) met twee
expansieve kogels. De ‘muntjuk’ met non-expansive op 80 pas op de plaats en de
‘boewaja’, waarop ik al eens een kogel uit mijn gladloop had afgeketst (het vel is zo
hard), verwondde ik met een express-expansive zodanig op het ogenblik dat hij zonk,
dat men hem later dood gevonden heeft. Toen ik het te weten kwam, was ik al uit de
plaats vertrokken. Verder schoot ik nog enige varkens en kleiner gedierte met mijn
gladloop.
Ik verwondde ook hevig een wilde stier en die avond zal mij nog lang in het
geheugen blijven, want ik ben nooit zo moe en warm geweest als toen. Wat heeft het
ons (ik, mijn metgezel en twee inlandse jagers) een moeite gekost om door de
duisternis door de jungle en ‘alang-alang’ ons hutje op een berg te bereiken. Daarbij
komt dat die twee Soendanezen, alhoewel halve wilden, rilden als een blad van angst.
Gebeurt er iets, dan gaan zij er 9 keren van de 10 vandoor, zo hard ze kunnen. Dat
heb ik trouwens ondervonden, toen ik eens een niet eens volwassen varken aanschoot
en dit op ons afkwam. Ik joeg toen alleen met 4 inlanders, die mijn eten en
kokosnoten droegen. Vóór ik mijn tweede schot gelost had, waren zij reeds een heel
eindje achteruit. Dit was erg prettig voor mij, als die kerels mij in de steek lieten in
een streek waar ik mij moeilijk oriënteren kan, waar geen enkel huis of wat dan ook
van beschaving staat en die kerels geen stom woord Maleis verstaan. Het moet dan
ook soms komisch geweest zijn, hoe ik met die lui converseerde. Eens zat ik met een
tiental van die venten op een eilandje (aan de zuidkust altijd) in een rivier om een
beruchte ‘boewaja’ te verschalken. Mijn metgezel was toen op pauwenschieten
uitgegaan. Ik wilde die lui een manier aanduiden om het beest te lokken. Zo'n
inlander durft niet te lachen, al vertel je nog zulke onzin. Daar is hij te beleefd voor.
Maar op een gegeven ogenblik kon ik zelf mijn lachen niet meer bedwingen om het
taaltje dat ik gebruikte en moest ik in mijn vingers bijten om het niet uit te proesten,
want je moet immers je prestige bewaren. (Die dag is het beest niet gekomen.)
Zoals ik zei, verwondde ik een ‘banteng’ (wilde stier). Mijn inlandse jager durfde het
spoor niet na te gaan in de jungle. Ik was zó overtuigd het beest dodelijk verwond te
hebben, dat ik de man 25 gld. bood om het bloedspoor te volgen, maar hij herhaalde
steeds: “Djoerágan ábdi entéu loedéung” (“Meneer, ik durf niet” in het Soendanees).
Ik was gewapend met mijn oude hamerless, maar ik had de patronen bijna tot boven
toe gevuld met zwart kruit en daarop een flinke kogel (balle Andrée expansive).
Aangezien het al donker werd en op dat uur de grote poesjes (de inlanders durven die
dieren niet bij hun naam ‘maoeng’ of ‘matjan’ te noemen, maar zeggen de ‘gesnorde’
of zoiets) ‘spazieren gehen’, zijn wij aan de terugtocht begonnen. Mijn metgezel had
zijn stier geschoten. Mijn ‘banteng’ is gedurende enige seconden op de plaats blijven
liggen.
Later zal ik je vertellen hoe het kwam dat ik zo ongelukkig schoot. De voornaamste
schuld lag bij mijn schoenen die niet voor het terrein geschikt waren. Er graasden bij
elkaar twee oude stieren, een jonge en één koe. Het is heel vermoeiend geweest ze te
besluipen, want ze waren erg ver af (we zagen slechts zwarte punten) en we hebben
drie kwartier lang door het woud moeten zwoegen om naderbij te komen. Mijn
metgezel schoot dus zijn ‘banteng’ met de expresskogel in de ruggewervel en daarna
nog een kogel in de nek, alhoewel het beest niet meer weglopen kon. De volgende
morgen ben ik teruggegaan om het spoor te volgen van mijn beest, maar dit was niet
meer te ontcijferen. Bij het naar huis gaan hadden wij de jungle achter ons in brand
14

moeten steken en de bosbrand had zich uitgestrekt over de plaats waar ik de
‘banteng’ verwondde. Ik zeg: we hadden de jungle in brand gestoken. De 2 inlanders
droegen de bantengkop (al wat zij dragen konden) en beurtelings gingen mijn
metgezel en ik vóór of achter met gespannen hanen. Als getrouwd man en vader
vond meneer het zeker veiliger mij maar de rij te laten sluiten.
Ik loop in die zwijnerij niet graag het laatst. Je kunt immers zo makkelijk
achterblijven. Meestal trokken wij door ‘tegals’, vlakten met ‘alang-alang’ (hoog gras)
begroeid, dat ons tot de borst reikte. Je kunt geen voet ver erin zien. Het was al
donker en de maan kwam erg flauwtjes op. Ik draaide mij natuurlijk heel dikwijls om
en kreeg spoedig de overtuiging dat het wel degelijk een tijger was, die ons volgde.
Diezelfde dag had ik op een struik geschoten in de stellige mening dat ik op een tijger
schoot en toen de rook was opgetrokken en ik mij enigszins op een ‘shake-hand’ kon
voorbereiden, was het niets geweest. Ik zei dus nog niets, vóórdat ik de geelgroene
ogen duidelijk naar mij toe zag gericht. Toen hield ik de halfnaakte vent die voor mij
liep, bij zijn apenbroekje vast en zodra de vent zag wat er gaande was, zei hij:
“Ngadoeroek, nagadoeroek, kerèk” (dat wilde zeggen: “in brand steken, in brand
steken, lucifers”; maar dat kon ik niet raden, alleen ‘kerèk’, dat verstond ik). Mijn
metgezel zag toen ook wat het was, alleen hij was wat verder vóór en zag niet zo
duidelijk als wij. Ik mikte toen twee keer met mijn hammerless, maar ik kon
onmogelijk mikken, het was te donker. Hier moest morsdood geschoten worden, of
niet, en aangezien ik daar geen kans toe zag en het beest al op een dertig passen
genaderd was, streken wij de lucifers af in het kurkdroge gras. Het was toen in de
paartijd van de tijgers. Ze zijn dus met zijn tweeën. Schiet je het wijfje, dan valt het
mannetje je zeker aan. In geen halve seconde was het hoge gras om ons heen in één
hoge vlam. Wat er toen verder achter ons gebeurde, konden wij niet meer zien. Wij
gingen tegen de wind in en dat was de reden waarom de tijger de bloedige
bantengkop op ons spoor volgde.
Toen wij enige kwartieren later uitgeput van onze moeilijke tocht in ons hutje van
palmenblaren neervielen, zagen wij in de verte de grootse bosbrand aan de noordkant
en een uur van ons af zuidwaarts in de laagte de branding van de Indische Oceaan
die, nu de maan helder was geworden, zichtbaar werd. Wat had ik die avond heerlijke
slaapmuziek: het geknetter van de bosbrand, de hoge branding van de zee tegen de
granietblokken, het gegons van de muskieten, het knapperen van onze wachtvuren,
het schreeuwen van de wilde pauwen (gezellen van de tijgers) en het gekouter van de
inlanders die de vuren onderhielden. Mijn kleren waren zo nat van het transpireren,
alsof ik uit het water kwam. Ik heb mij toen in mijn deken gewikkeld en na een halve
fles port en twee koppen thee te hebben gedronken, was ik na een uur of wat weer
lekker. Alleen had ik twee dagen eerder bij het vissen aan het strand een zonnesteek
op mijn kuiten gekregen en dat jeukte verschrikkelijk. Ik heb dan ook een
spiksplinternieuw vel erop gekregen. Gelukkig had ik vaseline bij mij en dat heb ik
erop gesmeerd, op goed geluk, en ik geloof nu dat het middel zeer goed is.
Ik merk dat ik klets in mijn brief als een oud wijf, een ‘kolot sinene’, zoals het hier
heet. Daarom ‘soedah’! Adolf deelt mij mee dat Augusta op weg is om misschien het
voorbeeld van Melanie te volgen. Het is wat moois! Veel groeten aan Melanie en op
Vaeshartelt. Vertel eens aan de kinderen dat ik zo'n klein hertje heb. Ik meen dat
Melanie een verzameling postzegels erop na houdt, daarom zend ik hierbij enige.
t.t. Edmond
P.S. Het Soendanees is toch zo'n mooie taal. Weet je hoe je zegt: vrouw? ‘Awèwè’.
Mooi hè?
15

36 F
Hotel Rupert, Garoet, Preanger, Java
27 sept. '98
Waarde Adolf,
Op dit moment moeten jullie volop aan het jagen zijn en jullie schieten zeker veel
meer dan ik. Ik beperk me tot het schieten van enkele ‘kalongs’ (vleermuizen) na
zonsondergang. Binnen enkele dagen hoop ik erin te slagen om everzwijnen op te
jagen in de bergen. Ik heb het geprobeerd in een dorp, maar zonder de steun van de
‘wedana’ (dorpshoofd) is het onmogelijk en in dit dorp is de burgemeester net
weggegaan. Nu probeer ik het elders en ik denk dat ik beter slaag. Ik zal ongetwijfeld
hoge kosten hebben en daarom ben ik van plan de expeditie samen met de aspirant-
controleur van Garoet te ondernemen.
Je vraagt me details over de jacht in Zuid-Preanger. Ik heb ze net aan Gustave
gegeven, je hoeft hem maar naar de brief te vragen.
Wat is het toch ongelukkig om daarachter blootgesteld te zijn aan koorts. De
Europeaan, die mij vergezeld had, vertelde mij (het is de eerste keer dat ik hem
sedertdien ontmoet, want hij woont op 3 uur met de wagen van hier) dat de mannen
(inlanders) die onze spullen droegen, allemaal ziek zijn geworden toen zij weer thuis
waren. De koeli die mijn geweer droeg, is zo mager als een lat geworden. Allemaal
hebben ze koorts gehad en sommigen hebben het nog. Wij zijn ontsnapt. Wij hadden
afgesproken dat wij bij de eerste rilling die we zouden voelen (aanwijzing dat je het te
pakken hebt), meteen zouden terugkeren naar Garoet.
Juist dacht ik om terug te gaan naar het zuiden, maar ik moet er nog maar eens
goed over nadenken. Het zou erg jammer zijn als ik er niet kon terugkeren. Wij
hadden er het spoor van een neushoorn gevolgd, maar omdat het seizoen te droog
was, zijn wij het kwijtgeraakt. Over een maand of twee zal het veel regenen en dan
zou ik het kunnen volgen. Zelfs voor de inlanders heeft een neushoorn een waarde
van meerdere honderden guldens en als geweerschot weegt dat op tegen welk ander
dier dan ook. Hij valt aan op het eerste gezicht en is erg moeilijk te doden. Ik geloof
dat als ik hem vroeger was tegengekomen, dat hij dan de spot had gedreven met
mijn kal. 12. Maar als ik er terugkeer, zal ik een karabijn hebben die ik zal lenen. Ik
probeer een karabijn expres dubbel nr. 577 te kopen, maar ik denk die niet te vinden.
Met een wapen als dat kun je optrekken tegen de duivel en zijn drek.
Wat Egypte betreft: ik kan je op dit moment niets beloven, omdat ik niet weet op
welk tijdstip ik terugkeer, want ik heb nog niets gezien van Midden-Java. Ik zou even
graag Egypte willen zien. Zeg mij toch maar hoelang je er zou willen blijven, wat je er
wil uitgeven, tot waar je de Nijl op wil gaan en met welk schip je wil gaan en
terugkomen. Jij vergeet mijn Kodak niet!
Informeer hoeveel belasting ik moet betalen voor mijn bediende, als ik hem zou
meenemen naar Vaeshartelt, in het geval dat ze hem toelaten. Hij zou perfect zijn om
aan tafel te helpen (want hij bedient me hier ook), om de honden eten te geven en
met ze te wandelen, de kok te helpen etc. etc. Hij zal enige moeite hebben met
wennen aan het dragen van schoenen. Hij is nou niet precies erg mooi en is pas 13
jaar, maar als je een mooie wil, kan ik voor het vertrek eentje in Batavia in dienst
nemen. Die van Batavia kleden zich beter.
Aangezien Alfons en Augusta op Vaeshartelt zijn, schrijf ik hen niet persoonlijk. Dat
zal voor een volgende keer zijn. Doe hun veel groeten van mij evenals aan de
16

anderen. Zeg tegen Jules de Coune dat ik hem een dezer dagen de postzegels zal
sturen.
Ben je vastbesloten naar Engeland te gaan? Je zegt me dat je in Ierland bent
geweest? Heb je de steen niet gezien, die ik in Rathmore bij Atboy door Kilmessan,
graaf van Meath, heb laten plaatsen?
t.t. Edmond
Stuur mij deze brief na lezing terug. Als je meneer De Montureux ziet, doe hem dan
de complimenten van mij.
37 F
Garoet, Preanger, Java
7 okt. '98
‘Chers et bien âmés! Dengan Hormat’.
Aangezien ik vrijwel tegelijkertijd brieven van jullie allemaal ontvang, is het beter
geloof ik om er maar één te schrijven in plaats van voor iedereen hetzelfde te
herhalen. Jullie moeten de brief maar aan elkaar doorgeven. Jullie hebben me
allemaal het droevige verlies van Tante Weustenraad meegedeeld. Ik heb juist een
rouwbrief ontvangen. Ik betreur het oprecht die goeie Tante Mimi niet meer terug te
zien, die altijd even vriendelijk voor mij is geweest. Behalve dat ontvang ik goed
nieuws en ik kan jullie evenveel daarvan geven wat mijzelf betreft. Ik ben niet één
dag ontregeld geweest sinds mijn aankomst in Batavia. Ik amuseer me in alle rust en
ondanks dat ik me niets ontzeg, geef ik niet meer uit dan 500 frcs. per maand.
Ik denk dat ik er goed aan heb gedaan me in Garoet te installeren. Ten eerste is de
plaats gezond en een van de aangenaamste plekken van Java. Aangezien het in het
binnenland ligt, is er maar een klein aantal blanken: een vijftigtal ongeveer. Een
tiental zou voldoende zijn, want ‘bleekgezichten’ ziet men genoeg in Europa. Zij
interesseren me dus maar matig. Iedere dag kom ik meer te weten van het leven van
de inlanders. Ik maak naam! Zo ben ik eergisteren ingegaan op de uitnodiging van
Raden Adipatti Regent Arya Wira Tanse Datar, die regent is van Limbangan. Wij
hebben everzwijnen opgejaagd op de helling van de vulkaan Tjikoeraj. Wij waren met
5 geweren en 4 tot 500 drijvers, allemaal bewapend met lansen en messen. De
drijvers kosten niets, zij drijven vrijwillig wanneer de regent het beveelt. Er was ook
een honderdtal gladakkerhonden. Een uur ongeveer ben ik op mijn post gebleven. Er
is niets gebeurd. Vervolgens hebben ze binnen een omheining, gevormd door grote
vierkanten van bamboe en ondersteund door mensen, een (zegge: één) zwijn
ingesloten. Rond de omheining die een doorsnede van 40 m. kon hebben, hadden ze
snel kleine podiumpjes opgericht voor het illustere publiek. Vervolgens hebben ze een
vijftigtal gladakkers binnen de omheining gekwakt. De bosjes en de bomen stonden
zo dicht op elkaar, dat het everzwijn zich goed genoeg kon verbergen. Tenslotte
hebben ze het 'verken' gevangen, vastgebonden, gemuilkorfd en vervolgens gedood
met een mes. Het was erg min en ontzettend laf. Een van ons had dat grapje voorzien
en was op tijd vertrokken met een deel van de honden en een vijftigtal mannen. Na
een levendige jacht heeft hij een mooi everzijn geschoten. Toen hij ons weer is komen
opzoeken bij de lunch, zei hij dat hij het erg betreurde dat ik hem niet vergezeld had,
maar bij het wachten was hij vertrokken zonder me te waarschuwen.
Wat de lunch (ofwel rijsttafel) betreft: deze was uitstekend. Vrouw nummer 1 van
de regent was gekomen met de lunch en enkele dames. Wij hebben ons volgepropt
met opgetrokken neus en over het geheel genomen heb ik me goed geamuseerd.
Jullie zien dus dat de jacht hier niet veel vruchtbaarder is dan die op de jonge
17

patrijzen dit jaar. En verder is het hier een grote heisa. Ze gaan hier niet op pad met
een geweer en een weitas. Het is een hele expeditie. Er zijn voertuigen nodig, verder
zadelpaarden, die geparkeerd moeten worden etc. etc., want wij waren aan het jagen
op 6.000 voet boven de zeespiegel. De Tjikoeraj zelf is 10.000 voet hoog.
Ik denk Garoet de eerste tijd niet te verlaten. Ik denk dat ik meer geluk met de
jacht heb in het oosten van het eiland. Een andere zaak: een jachtgezel, d.w.z.
iemand die én oog heeft voor het niet comfortabele én tijd en poen heeft voor de
jacht, is een zeldzaamheid die ik op Java nog niet ben tegengekomen.
Wat men het meest vreest, dat is de koorts. Het is waar dat dit niet plezierig is. Een
Amerikaan, een kerel als een boom, heeft 40 graden koorts gehad omdat hij in de zon
getennist had om 10 u. 's morgens. Hij is er zo ziek van geworden, dat wij hem
gisteren naar Sela Batoe (een sanatorium) hebben gebracht. Hij huilde, de arme
duivel. Maar laat dat u niet ongerust maken, ik voel me als een vis in het water. Het
is waar dat ik erg voorzichtig ben, dat ik vroeg naar bed ga en vroeg opsta (om 5 u.)
en dat ik alleen water en extra slappe thee drink. Ik eet goed, mijn maag is absoluut
genezen sinds Marseille en de tabak smaakt me, relatief voor Indië, goed genoeg. Ik
rook vooral uit Holland geïmporteerde sigaren, maar het is algemeen erkend dat je
hier niet de helft kunt roken van wat je in Europa rookt. Dat maakt te nerveus en
verder smaakt het niet zo goed. Een pijp hier is afschuwwekkend, ook rookt niemand
die hier.
Ovrigens heb ik naar Adolf een blikken doos verstuurd met 3 huiden van ‘kalongs’
(vleermuizen). Ik hoop dat zij goed aankomen. Het zout zal ongetwijfeld opgelost zijn,
maar het is beste middel om ze te conserveren. In de Pieterstraat in Maastricht is een
preparateur. Verder is er de Mot Sonneville, maar ik vrees dat hij ze laat bederven.
De ‘kalongs’ moeten eruitzien alsof ze vliegen. Ze zijn om aan het plafond te hangen.
Op enkele mijlen van hier, op een eiland in een meer, zitten duizenden ‘kalongs’,
maar het is verboden te schieten, omdat de plek een inlandse begraafplaats is met
heilige bomen. De ‘kalongs’ houden zich altijd op kerkhoven op. Op enkele mijlen van
hier zijn er ook. Daar heb ik ze geschoten.
Ik hoop ook dat mijn steen goed is aangekomen. Zo aan zijn houding te zien geloof
ik dat het een versteende persoon is, die dyssenterie had. Maar je mag niet spotten,
het is een heilige steen.
Als Adolf enkele interessante foto's heeft gemaakt, laat hij dan enkele voor mij
afdrukken, niet opgeplakt, en me die toesturen. Ik zal hem er later andere voor in de
plaats geven.
Alfons, sufferd, ga! Arme Augusta, ga! Gustave heeft zich gebeterd. Het was
welletjes, Melanie!
Wat jochies betreft: wanneer ik mijn Kodak heb, zal ik enkele portretten maken van
kleine Javaantjes. Er zijn er die zo koddig zijn met hun grote zwarte ogen en hun
buikje volgepropt met rijst. Tot de leeftijd van 4 of 5 jaar rennen zij helemaal naakt
rond en van tijd tot tijd grijpt de moeder hen, neemt hen tussen de knieën en stopt
hen vervolgens vol met rijst met de duim, zoals ze kippen vetmesten.
Ze huwelijken hun dochters uit met 12 of 13 jaar, maar ze worden niet altijd moeder
op deze leeftijd. Een vrouw van 30 jaar is al een oud vel. De Javaanse vrouwen zijn
soms erg mooi, wanneer men een beetje gewend is om naar dit type te kijken. Hier
zijn het Soendanese vrouwen, maar dat is, om het zo maar eens te zeggen, meer van
hetzelfde. Er is iets gracieus in hun manier van kleden en velen van hen dragen
‘sarongs’ (korte rokken) van 15 à 20 gulden en zijden sjalen ('slendangs') van
18

evenveel. Het zijn alleen de vrouwen, die tot de betere kringen behoren, die muilen
dragen. Zo niet, dan gaan ze altijd blootvoets.
De Soendanese taal bevalt me goed. Men spreekt die een beetje trekkend en
zangerig, maar het lijkt me moeilijker dan Maleis. Ik neem mijn lessen altijd 2 of 3
keer per week. Aangezien Adolf altijd het woord ‘toewan besar’ verkeerd uitsprak, laat
hem dan hetzelfde in het Soendanees onthouden: ‘djoeràgan gedèh’. Zo noemen de
koelies de administrateur van een plantage, maar mij noemen ze over het algemeen:
‘kàngdjêng’, wat veel sjieker is dan ‘djoeràgan’.
De Soendanees heeft met de Javanees, de Madoerees etc. dit gemeen dat ze voor
verschillende personen niet dezelfde woorden gebruiken. B.v. als de regent ja tegen
me zegt, kan hij ‘nja’ zeggen, een ‘patti’ of ‘wedana’ zal ‘sahaja’ zeggen en ieder
ander moet ‘semóehoeng’ zeggen. Met de meerderheid van de woorden haat het zo,
wat de taal erg ingewikkeld maakt, en de Javaan is erg gevoelig voor de ‘hormat’, de
eerbied die men aan zijn rang verschuldigd is.
Maar wat voor nut heeft het om jullie deze dingen te zeggen, die jullie nergens toe
kunnen dienen en die ik zelf vergeet, zo gauw ik de Gordel van Smaragd verlaten
heb. Ik geloof dat dit wel genoeg is voor vandaag. Gaat Adolf naar Engeland? Het
examen van Eduard? Leggen ze de Berwinne-weg aan en de buurtspoorweg via
Mortroux? Schrijf mij zodra er antwoord is op de vraag aan de koningin.
‘Saja poenja tabé dan hormat’.
Edmond
[op de tekening, zie afbeelding op pagina 2:] Soendanees huis, kokosboom,
bananenboom.
P.S. Bericht aan Eduard dat ik voor 2 gulden een heel orkest van bamboe heb
gekocht, bestaande uit 9 stuks, genaamd ‘angkloeng’, maar je kunt er met vieren op
spelen.
38 F
Garoet, Preanger, Java
20 okt. '98
Waarde Adolf,
Gisteren heb ik je brief van 19 september ontvangen. Wat hebben ze gedaan met de
anarchist die heeft geschoten op de koningin? De vraag blijft lang zonder antwoord. Ik
veronderstel dat ze het erg druk hebben in Den Haag. Hebben ze de verdeling al
gemaakt op Kanjel? Ik zou namelijk willen weten wie Kanjel terugneemt. Er is geen
nieuws meer geweest van het geweer uit Keulen. Dat is alleen maar terecht.
Bovendien heb ik net tweedehands een uitstekend geweer gekocht: karabijn express
kal. 577, dubbel met reserveloop, kogel kal. 16. De aanlegwijdte is gemaakt voor
kortere armen dan die van mij, maar ik heb het geweer geprobeerd en ik ben er erg
tevreden over. Ik zal mijn patronen zelf dragen, zoals iedereen dat doet in Indië. Het
witte kruit is totaal niet geschikt. Het is niet te geloven hoe snel alles bederft in dit
klimaat, vooral nu het regenseizoen, de west-moesson is begonnen. Een woord dat je
hoort bij ieder herstel hier is ‘djemoer’, dat wil zeggen drogen in de zon. De kleren die
je draagt moeten de volgende dag droog zijn. Het linnengoed moet regelmatig uit de
kasten worden gehaald en wat je in de koffers laat zitten, gaat erg gauw schimmelen
en verder kruipen de mieren, die een legioen vormen, overal in.
Ik heb een kist gevuld met ‘klommele’ (zoals Papa zal zeggen). Ik stuur die
binnenkort naar Vaeshartelt, want ik ga mijn bagage nog verminderen.
19

Ik ben steeds in Garoet, want ik wanhoop niet iemand te vinden die me zal
vergezellen naar het strand in het zuiden om te jagen. Hier op meerdere plekken rond
Garoet is er niets. Werkelijk alleen op de totaal afgelegen en onbewoonde plekken
vind je nog wild en dan nog kun je er niet over lopen, dat verzeker ik je. Everzwijnen
zijn er in de meerderheid. Wat de tijgers betreft: hier worden ze al twintig jaar tot de
fabels gerekend. In het oosten van Java zijn er nog voldoende voor de
nieuwjaarsfeesten en in het Bantamse zijn er ook, maar op de erg afgelegen plekken.
Op dit moment zijn enkele heren vanuit Batavia op een boot vertrokken, die zij
exclusief voor henzelf van de Pakketvaart hebben gehuurd. Zij gaan jagen op groot
wild langs de kust van Zuid-Bantam. Het is de enige manier om er te komen zonder
duizend moeilijkheden. Zij slapen en eten op hun boot. Het is erg sjiek, maar ik zou
mijn aandeel in de expeditie niet willen betalen. Zij blijven vijftien dagen weg en
zullen ieder enkele biljetten met meerdere nullen moeten betalen. In Zuid-Preanger,
waar ik wil terugkeren, is genoeg wild om een interessante jacht te houden, maar ik
kan er niet alleen naar toe gaan. Ten eerste is het vervelend en verder met tweeën of
meer heb je meer kans om wild te doden.
Bij gebrek aan groot wild, schiet ik op ‘kalongs’ bij het vallen van de nacht. Ik heb
een goede plaats gevonden op een kerkhof. Over enkele dagen verwacht ik opnieuw
uitgenodigd te zijn op een grandioze en onbeduidende drijfjacht op everzwijnen. Alles
is er compleet, behalve het wild.
De Javanezen zijn gek op dierengevechten, maar zij moeten bij voorbaat weten dat
een van de tegenstanders moet worden verslagen. Wanneer ze dus solo een tijger
tegen een buffel laten vechten, is de tijger al geblesseerd of ziek voordat hij oog in
oog met een frisse en montere buffel wordt geplaatst. Vanuit sportief oogpunt gezien,
is het dus helemaal fout. Misschien dat ik over een maand, zes weken, Garoet verlaat
om naar het oosten te gaan.
Wat betreft het tijdstip van mijn terugkeer naar Holland weet ik nog niets. In de
lente, denk ik. Ik hoop dat je werkzaamheden als groot-industrieel je niet verhinderen
mij tegemoet te komen, zoals jij het je voornam.
Ik hoop dat je mij binnen 2 of 3 weken de Kodak toegestuurd zult hebben. Als ik
het apparaat vanaf het begin van mijn verblijf op Java zou hebben gehad, dan zou ik
misschien interessantere foto's hebben gemaakt dan ik nu zal maken, want de dingen
waartussen ik leef, komen me nu erg natuurlijk voor.
Wat moet ik jou vertellen van hetgeen me het meest van dichtbij raakt? Een
beschrijving van mijn kamer heeft niets buitengewoons, behalve dat het gelijkvloers
is. Sinds Batavia heb ik geen huis met etage meer gezien. Mijn bed is ingesloten in
een enorme muskietennet. Het woord bed wil zeggen een ‘balé-balé’, voorzien van
een beddelaken. Geen matras, dat zou te warm zijn en natuurlijk zonder deken. Er
ligt een reisdeken in een hoek voor de koude nachten. Voor het slapengaan maak ik
jacht op de muggen met een ‘balai’ en vervolgens doe ik het muskietennet snel dicht.
Er is veel orde en netheid nodig in een kamer vanwege de veelvuldige insecten en
de bediende die ik nu heb, is zeer minutieus. Zijn voorganger zit in de gevangenis
voor vijftien dagen en ik wil hem niet meer. De huidige draagt de bizarre naam
Ramalan, afgekort Lan, en is een erg fijne vent voor zijn vier gulden per maand (hij
moet zijn eten zelf kopen). Hij heeft een nagel aan zijn pink van minstens 6 cm., wat
erg deftig schijnt, want dat wil zeggen dat je geen zware werkzaamheden doet. De
inlanders weten nooit hun leeftijd. Hij is 16 of 17 jaar, veronderstel ik, maar
pretendeert pas 12 te zijn, de imbeciel. Het is zijn eerste dienst. Ik heb hem
gedresseerd in 5 minuten. In Holland heb je 5 maanden nodig, maar hier: een Javaan
20

is keurig beleefd. De laagste van de koelies kent zijn voorschriften van buiten. Zij zijn
schalks als apen en hun gezicht blijft onverstoorbaar. Alleen moet je niet familiair
worden, want dan vinden ze dat erg leuk en beschouwen je als een gek, die niet weet
hoe te leven. Hij spreekt natuurlijk geen stom woord Hollands, maar hij praat en
schrijft een mooi handje Soendanees en Maleis. Genoeg over dit obscure personage,
maar zie je, een dergelijk type is zo nuttig dat hij het verdient dat ik enkele regels
aan hem wijd. Amen.
In de drie maanden dat ik in Garoet ben, heb ik genoeg kennissen gemaakt. Garoet
is zoals iedere kleine of grote plaats in Indië een groot blik vol geroddel. Er zijn
ongelofelijke mensen en wat sommigen het meest ongelofelijk vinden is mijn
volmaakte onverschilligheid voor hun grapjes, ofschoon de verhalen waarvan ze
elkaar voorzien, per slot van rekening mij aangaan.
Wanneer je deze brief ontvangt, zit je midden in het jachtseizoen. Maak mij
deelgenoot van je resultaten.
Jij stapt in de smerige wereld? ‘Mànè bôgô kàwin? Karòenja!’ (In het Soendanees:
‘Wil je trouwen? Ocharm!’)
Mijn gezondheid is steeds goed. Je bent niet zo fris als in een minder warm en
koortsig klimaat, maar mijn gezondheid is altijd even goed. Van kapitaal belang is dat
je niet verstopt raakt.
Ik ga mijn brief beëindigen. Het is 8 uur 's avonds. Ik ga dineren. ‘Lan! Bawa satse
paït’ (‘breng een bittertje’ in het Maleis). Op je gezondheid!
Complimenten aan iedereen.
t.t. Edmond
[tekening, zie afbeelding op pagina 2]
Mijn schets is schlech oetgevalle, ze [de vrouw] is lièlik!
39 F
Garoet, Preanger, Java
25 okt. '98
Dierbare ouders,
Ik heb net de brief van Papa, gedateerd 30 sept., gekregen. Het is zijn derde. Ik
denk dat ik nu alle brieven ontvang. Zo heb ik in de loop van de maand oktober een
brief van Papa gekregen, een van Gustave, een van Alfons, een van Eduard, daarna
een van Adolf en als laatste deze van Papa van 30 sept. Ze besteden erg weinig zorg
aan de brieven in de hotels. Ik liet altijd mijn adres achter en ik schreef later nog voor
de zekerheid, maar de hotelhouders zijn beter in het incasseren van rekeningen dan
in het nagaan van de nauwkeurigheid van hun klerk, die met zijn lage salaris niets
geeft om de klanten.
Over de brieven die ik zal laten nabezorgen vanuit Garoet, hoef ik me niet druk te
maken. Ik ken de postbeambte persoonlijk en vanuit het hotelletje, waar ik woon,
sturen ze nauwkeurig na. Bovendien is het hier makkelijk. Er is maar plaats voor
twaalf logés en gewoonlijk zijn we slechts met 7 of 8, waarvan de helft altijd hier
woont. De eigenaresse is een weduwe, van wie de echtgenoot dokter was. Hij had een
klein sanatorium gebouwd en toen alles klaar was, was hij dood terwijl hij enkel
schulden naliet. Mevrouw Rüpert is Duitse en doet wat ze kan om aardig voor de
logé's te zijn. Ik bewoon een klein paviljoen, bestaande uit een grote kamer,
eenvoudig, maar goed gemeubileerd en erg proper en fris. De galerie heeft uitzicht op
straat en je kunt er hele dagen doorbrengen zonder je te vervelen, met niets anders
dan te kijken naar de voorbijgangers. Ik heb mijn bediende, die alleen maar 4 gulden
21

per maand krijgt en ik betaal het bedrag van 100 gulden vast per maand voor logies
en voortreffelijk eten. Voor de was heb ik een voordelige overeenkomst gesloten met
een ‘toekang-minatoe’ (wasser).
Wat kleding betreft: dat kost niet veel. Ik heb een stuk ‘kakie’ uit Singapore laten
komen en daar laat ik door een inlandse kleermaker kostuums van maken. Je draagt
een pantalon en een tot boven toe dichtgeknoopt jasje. Daaronder een borstrok en
sokken, of niet. Dat hangt af van de schoenen die je draagt. Dat is dus erg weinig. 's
Avonds voor het diner om 8 uur kleed je je om en doe je een hemd aan, een losse
boord en Europese kleren. Ik heb flanellen borstrokken moeten laten maken. Ik was
de enige die er geen droeg, maar het is zo vochtig vanwege deze dagelijkse hevige
regens van de West-Moesson, dat ik voel dat het onmisbaar is. Het is weer die goede
mevrouw Rüpert die het op zich neemt om mij een model te maken.
Bedankt voor de toelage. Het staat erg goed op de Gelderse Bank. De ‘caobas’ uit de
verkoop van de pruimen zullen me goed bevallen, hoop ik. Hier roken is niet zo goed
als in Holland. Dat heeft misschien ermee te maken dat je over het algemeen niet zo
fris bent. Het duurt goed twee jaar voor je zo’n beetje geacclimatiseerd bent en
verder zijn de koorts en de dysenterie als kwaaie honden, altijd klaar om te bijten.
Maar ik ben voorzichtig en heb vertrouwen in mijn goede gestel. Wat mijn maag
betreft: ik eet alles, ik slaap als een roos en ik rook veel. Ik ben niet een dag ziek
geweest. Ik had koorts toen ik in Soekaboemi en Sindanglaja was, maar dat was heel
goedaardig en de temperatuur was niet hoog. Alleen was ik ten prooi aan een grote
vermoeidheid, vooral in mijn benen. Dat is de malaria. Ik was er snel vanaf en ik ben
blij er een beetje van gehad te hebben, want de acclimatisering moet zich
aankondigen, zo niet, dan presenteert het zich later op ernstiger wijze. Kortom, in één
woord, ik mag me verheugen in een uitstekende gezondheid en, zo God wil, moge die
lang zo blijven.
Ik ben van plan terug te keren in de lente. Ik heb nog zo veel te bekijken. Ik heb er
goed aan gedaan lang op dezelfde plek te blijven, dat maakt mij vertrouwd met het
land, zijn bewoners en zijn zeden en een beetje met de taal. Het Maleis spreek ik
voldoende om een gesprek te kunnen oppikken en zelf een beetje te kunnen
converseren. Me uitdrukken, dat gaat. Jammer is het dat de inlanders Soendanees
praten. Van het midden van Java naar het oosten toe spreken ze Javaans. Het beetje
Soendanees dat ik me eigen gemaakt heb, zal me tot niets meer dienen en mijn
nieuwsgierigheid drijft mij ertoe een beetje Javaans te willen oppikken. Het Maleis is
geen taal van Java. Ze spreken het in de steden met de Europeanen en andere
vreemdelingen, maar de inlanders onderling praten het niet en, eenmaal verwijderd
van de centra, begrijpen het niet.
Ik ben nieuwsgierig om de nieuwe hoeve van Val-Dieu te zien. Hier heb je het
gemakkelijk bij het bouwen. Wat je hier met bamboe kunt doen, is verwonderlijk. Die
groeit overal en wordt zo dik als het postpapier breed is. Je kunt een huis bouwen van
niets dan bamboe, zonder een spijker of zonder andere soort hout. Zelfs het dak kan
gemaakt zijn van bamboe en dat kost bijna niets. Een inlander kan zich helpen met
zijn mes in plaats van ieder werktuig. Ik zal jullie van deze messen sturen. Ze zijn erg
practisch. [tekening van 3 messen] Lemmets 30 tot 50 cm. lang, gedragen in een
schede. Een Javaan is er altijd mee gewapend en zelfs knapen van 6 of 7 jaar dragen
een van deze sabels aan hun zijde. Ik spreek steeds over het binnenland en niet over
Batavia of andere grote stad.
Carpette is dus in Utrecht. Het is een mooi beest, zeker vergeleken met de paarden
van hier. De Preangers zijn stevig, maar klein en niet sierlijk. Er zijn ook de
22

Sandelwood- en de Sydneypaarden en de Makassars, maar over het algemeen zijn ze
nauwelijks aantrekkelijk. [tekeningetje van stal] De stallen zijn slecht, overal open
(dat is niet hinderlijk), maar de planken vloeren boven de grond zijn onregelmatig en
de poten raken misvormd. De inlanders zijn onverschillige personen en hebben geen
enkel mededogen met hun beesten. Al deze paarden zijn erg mak en desondanks
muilkorven ze hen en leiden of bestijgen ze hen op een onmogelijke manier. Dat
neemt niet weg dat ze nooit omvallen en erg hard gaan. Ik zou hier heel goed een
paard hebben kunnen houden, maar omdat ik een andere categorie paarden heb
bestegen, wil ik mijn manier van te paard zitten niet omlaag halen. Natuurlijk ben ik
soms verplicht op te stijgen zodra ik me in de bergen begeef, maar dat is zoiets als
zich laten vervoeren in een kruiwagen. Verder zijn mijn dierbare landgenoten geen
paardenmensen en je ziet zelden dat een amateur zich de moeite neemt om de hals
van zijn knol te wrijven.
Het verbaast me niet dat er nog geen antwoord was op het verzoekschrift. Op het
moment waarop je me schreef was het slechts twee maanden geleden dat het was
ingediend en er is zoveel te doen geweest gedurende deze tijdspanne.
Ik stuur binnenkort een kist met curiositeiten naar Vaeshartelt. Ik zou hem wel in
bewaring naar Tandjoengpriok kunnen sturen en hem meenemen op de terugweg,
maar ik ben bang voor de mieren en voor schimmel. Ik zal u op de hoogte stellen van
de verzending. Ik heb weer tweedehands een erg goede karabijn genomen, express
cal. 577 dubbel met reserveloop, kogel kal. 16. In het zuiden heb ik het wapen twee
avonden geleend en ik heb een reebok en 3 everzwijnen geschoten. Het wapen is
voor mij noodzakelijk, want mijn hammerless kal. 12 heeft laatst geketst. Ik kan er
dus niet meer op vertrouwen. Bij gelegenheid zal ik het verkopen, want de geweren
zijn hier duur. Toch zie je hier alleen geweren met een haan, zoals mijn express,
omdat zij makkelijker te herstellen zijn.
Ik koester steeds de hoop te kunnen teruggaan om te jagen in het Zuiden. Het is de
echte maagdelijke natuur en er is wild. Als ik vloeiend Soendanees sprak, zou ik best
alleen gaan, ofschoon dat een beetje riskant zou zijn. Als ik ziek zou worden, zou ik
mezelf niet voldoende kunnen toevertrouwen aan de zorgen van enkele kinderen van
de natuur en het zou me twee dagen kosten om een blanke te vinden. Misschien slaag
ik er toch in om een of meerdere metgezellen te vinden. Nu heb ik een goed wapen
en als ik opnieuw het geluk heb een mooie wilde stier (‘banteng’) neer te leggen, dan
zal die niet meer ontsnappen zoals de andere die ik dodelijk verwond heb met een
kogel van mijn kal. 12 met gepolijste lopen.
Het is hier even rustig als op Vaeshartelt en na 8 u. ’s avonds zie je geen levende
ziel meer. Ook ga ik vroeg slapen en sta op met de zon om half 6. Houdt u goed
allemaal en vergeet niet dat de brieven mij altijd plezier doen. Adolf gaat de wereld
in. Wil hij trouwen? Als hij een Javaanse wil, dan zal ik dat op me nemen. Er zijn er
die best mooi en lief zijn.
Ik omhels u.
Edmond
40 F
Garoet, Preanger, Java
6 nov. '98
Dierbare ouders,
Ik heb net de brief van Adolf en van Papa van 4 okt. gekregen, evenals de kranten.
Bedankt. Ofschoon ze oud nieuws vertellen, zijn de kranten steeds nieuw voor mij,
23

want er staan in de kranten van Indië alleen maar telegrammen, die op bijna
hetzelfde tijdstip als de kranten in Europa over gebeurtenissen berichten. Wat de
Kodak betreft: ik heb hem nog niet ontvangen. Hij arriveert ongetwijfeld met de
volgende koffer.
Op dit moment regent het opnieuw. Wij hebben de West-Moesson en er valt een
massa water. Als de elementen hier beginnen op te spelen, doen ze geen half werk.
De 2e nov. om half 7 's avonds hebben wij een aardbeving gehad, die niet om te
lachen was. Gelukkig zijn de huizen van bamboe en bestaan ze slechts uit een
verdieping met het oog op aardbevingen. Maar een paar huizen zijn van steen. Op het
moment van de schokken was ik net op weg naar huis en ik liep, terwijl ik naar de
grond keek. Plotseling dacht ik dat ik ziek werd, ik wankelde van links naar rechts,
vervolgens werd ik meerdere keren opgetild en ik heb mijn evenwicht moeten
bewaren om niet te vallen. Op dat moment zag ik de huizen en de bomen wiebelen en
ik hoorde een dof geluid van het wringen van de bamboe. Dat heeft een halve minuut
geduurd. Iedereen ontvluchtte de huizen en het dochtertje van de eigenares kwam
hevig geschrokken naar mij toe rennen terwijl zij riep: "lindoe! lindoe!" (aardbeving).
Vervolgens verloor zij haar evenwicht en viel op de grond. De eigenaresse heeft haar
kinderen onder mijn hoede gesteld, terwijl zij binnen de lampen heeft gedoofd. Zij
balanceerden als pendules, terwijl de pendules zelf stil zijn blijven staan. De schade
stelde weinig voor. 's Nachts hebben we met de deuren open geslapen om ons te
kunnen redden, als de schokken opnieuw begonnen. Verschillende mensen hadden
een pakket gemaakt van hun geld en sieraden en een compleet kostuum. Ik heb
volledig aangekleed geslapen met een revolver. Dat zal raar lijken, maar na de
beruchte aardbeving in Ambon hebben de inlanders van de paniek gebruik gemaakt
om de huizen te plunderen. Alles is goed afgelopen. De schokken werden
voortgebracht door de vulkaan de Kawa Manoek (wij zijn omringd door vulkanen). Op
de bergen is er serieuze schade geweest.
Deze avond voel ik mijn benen. Gisterenochtend was ik vertrokken met mijn twee
geweren, een deken en proviand naar het bos. Op 3 à 4 mijl van hier. Verscheidene
paarden, geiten en honden waren opgegeten door de tijgers. Na eerst in de
hondenkar te hebben gezeten, vervolgens te paard, dan te voet heb ik een geschikte
plek bereikt om op de loer te gaan liggen. Op het middaguur was ik aangekomen en
om 2 u. was alles klaar, d.w.z. mijn hut tegen een boom op 3½ m. van de grond. Ik
had bamboe gekocht en ‘atap’ [stro of riet] om een dakje te maken, want het heeft de
hele tijd geregend. De elf koelies die de hut hebben gemaakt, zijn vertrokken en ik
ben gebleven met drie personen en een geit als lokaas. Ik zou liever maar op één
man hebben gepast, maar de twee anderen hebben willen blijven. Om half 7 viel de
nacht en was zo donker dat ik de geit nauwelijks kon onderscheiden, die niet zoveel
geblaat heeft als ik zou hebben gewild. De inlanders durven niet in het bos door te
dringen, maar zij pretendeerden dat de paarden waren opgegeten door een
koningstijger (‘maong gedè’) en een mannetjespanter. Driemaal opnieuw heb ik het
beest of de beesten gehoord, maar er is niets gekomen, of op zijn minst heb ik niets
kunnen onderscheiden. Toen ik vanmorgen tegen 5 u. een beetje heb kunnen zien,
was ik moe van het verblijf in een lastige houding met mijn ogen en oren op de
uitkijk. Ik had twee nachten willen blijven, maar er kan niets worden gedaan, ik zal
moeten gaan wanneer het volle maan is. Het was zo donker dat ik zelfs de met een
lange sabel gewapende inlander niet kon onderscheiden, die zich aan mijn zijde
bevond voor het geval het beest in de hut wilde springen. Ik heb mijn biezen gepakt
en ik ben vertrokken, voorop lopend met mijn geit, die ‘kassihàn!’ [ocharm] erg blij
24

was te kunnen terugkeren naar het gehucht, waar ik hem heb ondergebracht tot de
volgende gelegenheid. Tegen 10 u. vanmorgen was ik terug in Garoet. Omdat ik te
voet was teruggekomen, kunt u zich voorstellen wat voor een plezier ik heb gehad in
het nemen van een bad.
Vanmorgen bij het ontbijt in de hut, voor de terugkeer, heeft een van de inlanders
me flink aan het lachen gemaakt. Het is een ‘toewa-kampong’, dorpshoofd. Hij had
nog nooit brood gezien, noch boter, noch wijn. Hij wilde brood eten. Toen, terwijl ik er
boter op deed, vroeg hij verschrikt: “Wat is dat voor medicijn?” Na wijn te hebben
geproefd, heeft hij gehuild. Om het publiek te amuseren brak ik een hard ei tegen
mijn voorhoofd, maar ik had de pech dat het ei bedorven was en ik kreeg de struif in
mijn gezicht. Dan, temidden van het gelach, werp ik het rotte ei weg, maar meteen
klimt dezelfde persoon uit de hut en verorbert het met smaak. Bah! Daarna, toen ik
een kip gegeten had, wierp ik de botjes weg, terwijl hij me beloerde. Ik wist niet
waarom. Hij is opnieuw naar beneden gegaan om van de botten te eten, zoals een
hond. Intussen was er voedsel in overvloed. Het klapstuk dat was, toen ik vroeg aan
degene van de drie, die Maleis kende (de twee anderen spraken alleen Soendanees)
of een planter [?] aangesloten was op de telefoon, dat de imbeciel toen vroeg: “Naon
èta telepon, minoeman?” (Wat is telefoon, een drankje?)! Gelukkige onwetenden!
Enfin, u ziet dat het mij niet ontbreekt aan goede wil om te jagen, maar het wild laat
verstek gaan.
Als ik de Kodak heb, stuur ik de films naar Adolf om ze te laten ontwikkelen. Ik heb
een erg vriendelijke en interessante brief van meneer Hendricks gekregen. Ik ben van
plan om een suikerfabriek te gaan bekijken, die hij me aangeeft voor als ik op weg
ben naar Jogjakarta. Alfons is aan het werk. Ik hoop dat hij eraan went. Dat komt
slecht uit net tijdens het seizoen van de drijfjachten. En Eduard gaat wat dikker
worden achter zijn boeken. Overigens, sedert mijn vertrek uit Europa ben ik drie kilo
aangekomen. Dat komt misschien van de rijsttafel waar ik verzot op ben.
Alweer nieuwe bedienden! De kleine Poulussen is een dapper mannetje, denk ik.
Wat een feest zal de terugkeer van Carpette zijn! Vertel me er iedere keer over. Ik
heb al geschreven om de brieven die in Batavia onafgehaald zijn gebleven, maar
zonder succes. De fout ligt bij Wisse. Nu ontvang ik alle brieven, die u aan Garoet
adresseert. Sedert enkele dagen draag ik flanellen borstrokken. Dat is onmisbaar
vanwege de buitensporige vochtigheid. Tussen haakjes: ik heb u een grote kist
toegestuurd met de duivel weet wat allemaal. Pak alles uit en: ‘massok di dalam saja-
poenja kammar’, wat wil zeggen in goed Frans: leg het in mijn kamer. Ik denk dat
deze schatten tegen midden december arriveren. Als de messen roestig zijn, laat die
dan schoonmaken en insmeren met olie. Waarschijnlijk ga ik op mijn terugweg de
automobielen in de Doubs bekijken. Om je nek te breken. Deze machines zijn
verbazingwekkend. Troost je ten aanzien van de ziekten van de koeien, Papa, het zou
erger kunnen zijn, b.v. de appels zouden niet gelukt kunnen zijn.
Ik heb uit Batavia twee flessen met Engels zout laten komen (‘Eno's fruit salt’), zoals
er op Vaeshartelt is. Het is erg goed voor hier. Je moet altijd het inwendige van je lijf
schoon houden, zo niet, pas dan op voor ongesteldheden. Ik maak het erg goed,
maar je moet nauwkeurige voorzorgsmaatregelen nemen tegen het klimaat. Iedereen
heeft zijn kleine apotheek, hoe beperkt die ook is. Ik heb soms inlanders genezen van
koorts, hoofdpijn of wonden. Dat heeft alleen het nadeel dat je ze ziet terugkomen
voor kleinigheden.
25

Wat het Soendanees betreft: ik begrijp een klein beetje, maar wat ik ervan spreek
valt te verwaarlozen. Wat het Maleis aangaat: dat gaat erg goed. Natuurlijk begrijp ik
in de loop van een gesprek soms niet alles, maar dat loopt wel los.
Ziedaar, dat is wel weer genoeg voor deze keer. Mijn fiets, die op zolder staat, gaat
misschien roesten van de regens van het naseizoen. Kan die niet worden nagekeken
en in het vet worden gezet na het poetsen? Bewaar mijn brieven. Ze dienen mij als
aantekeningen. In Jogjakarta maken ze mooie inlandse sieraden, vooral gouden
ciselures [met een beitel vervaardigde sieraden]. Moet ik Mama een geciseleerde
armband kopen b.v. voor 50 gulden?
Complimenten aan iederen. Ik omhels u.
Edmond
41 F
Garoet, Preanger, Java
18 nov. '98
Deze afgelopen dagen heb ik brieven ontvangen van Eduard, van Jules de Coune,
van Papa en van Adolf. De laatste dateren van 20 okt. De brieven, evenals de
kranten, arriveren heel regelmatig. Er zijn alleen geen berichten geadresseerd aan
Hotel Wisse in Batavia. Die zijn kwijt geraakt. Ik heb verscheidene herinneringen
geschreven aan de postkantoren in Batavia en Weltevreden, evenals aan alle hotels,
waar ik was neergestreken voordat ik in Garoet aankwam. Wisse heeft mij
geantwoord mij alles te hebben toegezonden wat hij heeft ontvangen, maar hij heeft
het ongetwijfeld zomaar ergens heengestuurd, want ik heb op een dag hier een
briefkaart ontvangen, die ik had laten adresseren aan zijn hotel, overdekt met ik weet
niet hoeveel adressen. Die heeft zo’n beetje overal in het oosten van Java
rondgezworven. Ik heb geen enkel verhaal tegen deze kerel van Wisse, maar hij zal
me niet meer terugzien in die tent van hem, noch diegenen van mijn kennissen, die
het voornemen zouden hebben er neer te strijken.
Ik ben dus nog steeds in Garoet. Misschien dat u in mijn plaats al lang zou zijn
weggegaan, maar ieder heeft zijn eigen smaak. Ik geef toe dat qua betekenis op
mondain gebied de ‘Kotta’ Garoet absoluut tekort schiet. De ca. 60 Europeanen
(waarvan de helft halfbloeden), die er de veroveraars van het eiland
vertegenwoordigen, zien elkaar onderling maar weinig en wat mij betreft, ik heb me
beperkt tot enkele keren naar de regent (inlander) gaan, naar de aspirant-controleur
en naar de assistent-resident, bij wie ik enkele dagen geleden gedineerd heb. Ik ga
om met enkele officieren, evacué’s uit Atjeh na de expeditie van Pédir ter
achtervolging van Toekoe-Oemar, die hier enkele maanden zijn om zich te ontdoen
van malaria of dysenterie. Wat mij betreft: ik maak het geweldig. Ik probeer nooit
meer verstopt te raken, dat is een belangrijk punt van hygiëne onder de evenaar. Doe
je het tegengestelde, dan komen de hoofdpijnen, het niezen en vervolgens de koorts.
Ik eet veel fruit, onder andere bananen alsof het frieten waren.
Ik heb van Adolf het stuk gekregen om de Kodak mee op te vragen bij zijn
aankomst. Ik zal hem niet vóór begin december hebben. Waarom hebben jullie hem
niet verzonden als postpakket? Ik zou hem dan al hebben en het apparaat zou dan 12
uur minder op zee geweest zijn. Nu zullen 4 maanden voorbij zijn, wat niet erg
geruststellend is voor de films. [tussengevoegd:] Ik verneem dat het schip met mijn
Kodak aan boord in Batavia is gearriveerd.
De 'cart' is dus gebroken. Het was toch wel een amusante machine, want tweemaal
eruit te zijn geworpen zonder zich pijn te doen, dat is zijn geld waard. Over geld
26

gesproken: ik heb mijn zaken erg comfortabel geregeld. Ik heb een som op rekening
courant gestort bij de Nederl.-Ind. Excompto Mij. in Weltevreden (Batavia) en
wanneer de duiten ‘soeda habis’ zijn [het geld op is], laat ik me die toesturen per
post. Op deze manier heb ik nooit teveel geld bij me, wat geruststellender is.
Veel nieuws kan ik jullie niet brengen. De dagen volgen elkaar op en lijken veel op
elkaar. Ik zou me dus moeten beperken tot het aan jullie beschrijven van het land en
zijn gewoonten en daarvan zie ik in eerste instantie af, omdat alles zózeer van Europa
verschilt dat mijn pen hoe dan ook niet in staat zal zijn jullie een juiste voorstelling
van zaken te geven en bovendien omdat het me erg veel tijd zou kosten. Papa vindt
dat ik ongelijk heb met zolang op dezelfde plek te blijven. Dat is misschien waar,
maar daarentegen, wanneer ik uiteindelijk zal vertrekken, weet ik behoorlijk mee te
praten over de Soendanezen. Ik stel me zelfs voor hetzelfde later te doen in de
oosthoek van Java, waarschijnlijk in Malang of in Lawang in de Pasoeroean.
Het spreekt vanzelf dat ik erg bekend ben hier in Garoet, want ik loop er al meer
dan 4 maanden rond. Chinezen en inlanders nemen hun hoed af als ik passeer, dat is
zoals ze het moeten doen voor een blanke. Aanvankelijk ben ik in de ‘kampong’
doorgegaan voor een planter uit Jogjakarta, maar nu weten ze dat ik leef van mijn
renten, wat in de ogen van de inlanders erg respectabel is, want zij dromen zelf van
duiten. Hun conversaties gaan voor eenderde deel over kwesties van belang, voor
eenderde zijn het verhalen over vrouwen en voor de rest kletspraatjes. Alles bijelkaar
heb ik een uitstekend leven hier en het kan goed zijn dat ik mijn verblijf met één of
twee maand verleng. De jacht is erg moeilijk in deze maanden. Het regent bijna
iedere dag vanaf twee uur tot het invallen van de duisternis en soms nog een deel
van de nacht. Ik verveel me nooit. Ik heb een hoeveelheid vogeltjes die ik voor een
cent per stuk koop en die in Europa 5 frcs. per koppel waard zijn. Andere dieren heb
ik niet op dit moment. Ik moet mijn brief uitstellen tot morgen, want er is geen
mogelijkheid meer om te schrijven, noch om te lezen. Het is 6 u. 's avonds en ik ben
opnieuw belaagd door zwermen monsterachtige mieren, voorzien van lange vleugels.
Nee, het is verschrikkelijk!
19 nov. ochtend
Nu de mieren ('larongs') verdwenen zijn, ga ik verder. Ik zei hierboven, dat ik alle
voordeel ondervond bij het lang op een plek blijven. Dat is om meerdere redenen. Ten
eerste omdat dit het enige middel is om zich vertrouwd te maken met de zeden en
gewoonten van de inlanders. Java is overal hetzelfde of bijna hetzelfde. Onnodig dus
om te reizen, zoals een toerist zou doen. Vervolgens omdat het veel economischer is
en ik kennissen heb waar ik lang blijf. Je moet niet uit het oog verliezen dat ik me een
verblijf op Java had voorgesteld, geen reis. Het woord toerist wekt medelijden bij mij
op, want de doorsneetypes, die onder deze benaming erop los gaan, bekijken veel en
zien niets, horen veel en begrijpen niets en zijn en blijven tenslotte vreemdelingen in
het land dat zij doorkruisen. Zij laten zich overal een beetje plukken, en terug in
eigen huis en haard raadplegen zij hun reisgids om enkele eruitspringende standaard-
onderwerpen te bestuderen en zijn gelukkig overtuigd veel te hebben opgestoken en
perfect onderhouden te zijn, want … zij hebben veel geld uitgegeven!
Het is jammer dat de paarden hier zo onbetekenend zijn, want zo niet, dan zou ik
een zadelpaard houden, gezien het zo goedkoop is, maar dat zou niet veel aardigheid
opleveren. Moeilijke paarden zijn er niet, denk ik, want ik heb er nog geen gezien.
Mensen die in Europa nooit iets anders hebben bestegen dan houten paarden op de
kermis, laten zich erop voorstaan dat zij een paard weten te bestijgen en vallen
27

inderdaad maar zelden. Zij zeggen: paard rijden, ‘naïk koeda’. Ik noem het pony
zitten. De inlanders hebben niet het minste idee hoe ze een paard moeten behandelen
en toch weten zij er allemaal te komen op een paard of in een wagen zonder te vallen
of om te kiepen. Zij dalen steile wegen af in volle draf zonder rem, beklimmen een
helling in drievoudige galop, keren op volle snelheid op de rand van een afgrond. Zo
arriveert u snel en goedkoop (relatief).
Als ik bedenk dat jullie zitten te rillen bij de kachel van de biljartkamer en dat ik
zonder dekens slaap, de ramen open en dat het na de rijsttafel van 1 uur zo goed
doet om een of twee uur te rusten, de luiken gesloten, terwijl het buiten bakt ... En 's
morgens om 5 u. doet het zo goed om op te staan met de zon. Na het ontbijt een
goede wandeling en in huis altijd een inlander achter mij om mijn geringste
opdrachten uit voeren.
We gaan richting het het nieuwe jaar. Wat gaat de tijd snel. Adolf, die de wereld in
wil in Luik. Ik heb nooit het plezier begrepen van je te laten dooddrukken in een
oververhitte zaal, waar maar één ding echt is, werkelijk waar, dat is het zweet. En
verder alle gezichten, frasen, poses en gelegenheidskoninkrijkjes. God, wat is dat
dom, en dan te zeggen dat er mensen zijn die denken dat dit geslaagd is. Ik heb jullie
allemaal samen geschreven. Acht bladzijden moeten genoeg zijn voor jullie deze keer.
Jules de Coune beklaagt zich dat ik hem vergeet. Ik zal hem binnenkort mijn nieuws
brengen. Ze bellen voor de maaltijd van de wilde beesten. Ik ga bikken.
Geheel de uwe.
Edmond
42 F
Garoet, Preanger, Java
8 dec. 1898
Dierbare ouders,
Deze zal u bereiken tegen nieuwjaar. Ik maak er gebruik van om u evenals mijn
broers en schoonzusters een jaar van algemeen geluk toe te wensen, appelen voor
Papa, een vrouw voor Adolf, een lintworm voor Eduard, een tweeling voor Alfons, een
middel tegen de preien [?] voor Gustave, parels van dienstmeisjes voor Mélanie,
enkele verscheurende konijnen voor Augusta en een postzegel van 12½ cent voor
Mama.
Eergisteren hebben Sinterklaas en ik elkaar niet begroet. De zaak blijft daarbij.
Op zijn allerlaatst binnen een maand verlaat ik Garoet na een verblijf van zes
maanden, die ik heb aangewend om het inlandse leven van dichtbij te bekijken. Ik
ben niet van plan om u hier een uiteenzetting te geven over wat ik weet met
betrekking tot de Soendanees, maar ik garandeer dat één ding zeker is, namelijk dat
deze bruine broeders veel gelukkiger zijn dan de Europese proleet en dan menige
rijkaard. De beschamende of afzichtelijke armoede is er onbekend en de inlander is
met zo weinig tevreden.
Het is extra vochtig de laatste tijd vanwege de voortdurende hevige regens van de
West-moesson. Mijn kleren, schoenen, kookspullen, sigaren, alles is letterlijk
doordrenkt. Zodra er een beetje zon is, laat ik alles naar buiten brengen om te
drogen. Europese kleren die ik niet draag, zitten vol schimmel. U ziet dus welke
voorzorgsmaatregelen ik moet nemen ten aanzien van de fotografie. Ik mag hopen
dat Adolf rekening zal houden met de moeite en de kosten die deze foto's me
bezorgen en dat hij de nodige zorg besteedt aan het ontwikkelen en het bewaren van
de films. Als tenminste niet alles op zee bedorven is wegens ontoereikende
28

verpakking. Bij aankomst van het pakket in het Indische Veem in Tandjoengpriok
hebben ze het omwikkeld met wasdoek, gelukkig.
Ik weet geen nieuws. De dagen volgen elkaar op en lijken op elkaar. Ik maak het
steeds heel goed. Wordt er geschaatst? Hoe zijn de pakketten aangekomen die ik u
gestuurd heb? Enkele details daarover, a.u.b. Ik heb van Eduard geïllustreerde bladen
gekregen. Als er romans zijn die jullie gelezen hebben, stuur ze mij als postpakket. 1
kg. = ± fl. 0,80. Want de avonden zijn soms erg lang, wanneer het regent.
Geheel de uwe.
Edmond
P.S. Adresseer brieven altijd: Garoet.
43 F
Garoet, Preanger, Java
12 jan. '99
Dierbare ouders,
U moet de kist al hebben ontvangen, die ik u heb toegezonden. Ik heb geen lijst
toegevoegd voor de douane, want er is niets van waarde. Binnenkort stuur ik u mijn
grote koffer, maar ditmaal geef ik u wel een lijst, want anders zouden de douaniers in
Maastricht alles door elkaar kunnen gooien.
Hier zijn enkele aanwijzingen voor Adolf in het geval hij me tegemoet komt in Port-
Saïd. In ieder geval zal ons adres in Port-Saïd het Continental Hotel zijn, waar degene
die het eerst aankomt, zal nagaan of er eventuele brieven of telegrammen zijn. Laat
Adolf zijn bagage tot een minimum beperken. Het beste zou zijn om maar een koffer
te hebben. Ik zal het ook zo regelen dat ik zelf ook maar weinig heb. Ik voeg een lijst
toe van spullen die hij moet meenemen en die ruimschoots genoeg zijn. Adolf moet
mijn beige overjasje niet vergeten, want ik heb geen overjas meegenomen en vorig
jaar mei heb ik het in Parijs 's avonds erg koud gehad. Ik ben in onderhandeling met
verschillende zeevaartondernemingen om een goedkope overtocht te krijgen en om te
kunnen stoppen in Ceylon.
Dit alles is nog niet vastbesloten, want ik ben er niet helemaal zeker van in de lente
terug te komen. Ze zeggen me dat het oosten van Java me goed zal bevallen. Als dat
zo is, kan het dat ik mijn verblijf verleng. Ik moet weggaan uit Garoet, zo niet, dan
raak ik er helemaal aan gewoon. Het is een van de mooiste plekken van Java.
Gisteren heb ik me geamuseerd met een Engelsman een oorvijg te geven, tot
tevredenheid van iedereen. Voor een achterkleinzoon van een hertog en 'pair' van
Engeland gedraagt dit beest zich nauwelijks als gentleman. Niettegenstaande al zijn
studie van de bokskunst, is hij alleen niet verder gekomen dan me met zijn pink te
raken. Na hem op de grond gekwakt te hebben, heb ik zijn gezicht een beurt gegeven
met zijn eigen vuisten. Al drie dagen komt hij niet meer uit zijn kamer, waar hij zich
zijn eten laat brengen. Ik moet eraan toevoegen dat ik over het algemeen niet van
Engelsen houd.
Ik heb zin om een koppel jonge honden van hier mee te brengen, maar ik voorzie
dat dit me een hoop gedoe bezorgt op reis. Bij het passeren van het Suezkanaal heb
ik mooie grote gele honden gezien. Misschien is er een manier om me eentje te
bemachtigen in Egypte.
Ik maak het steeds goed. Papa heeft me veel details gegeven over de
wegenprojecten in Valdieu etc. Wat treuzelen ze toch met deze wegen. Ik ben
opnieuw aan het einde van mijn nieuws. Complimenten aan mijn broers,
schoonzusters en, voor de variatie, aan Martin, Dolmans en Deleval.
29

Ik omhels u.
Edmond
44 F
Jogjakarta, Java
23 jan. '99
Dierbare ouders,
Vanmorgen aangekomen in Jogja. Gisteren was ik uit Garoet vertrokken en ik heb
halverwege gelogeerd in Maos, omdat de treinen 's nachts niet rijden. Het is hier
warmer dan in Garoet en, voor zover ik dat heb kunnen beoordelen tot nu toe, is de
omgeving niet erg mooi hier (op Java altijd). Ik vind het jammer Garoet te hebben
verlaten, ik was er zo graag, ik kende er iedereen. Ik kon er toch niet blijven. Zes en
een halve maand zijn voldoende voor iemand die geen plannen heeft zich er te
vestigen. Ik had het zo goed bij mij en het kleine paviljoen dat ik bewoonde, lijkt
totaal niet op de vulgaire hotelkamers hier. Het land van Jogja is relatief vlak, terwijl
er in Garoet overal hoge vulkanen waren. Ik hoor niet meer het melodieuze
Soendanees praten, waar ik me zo op toegelegd heb. Ik heb binnen vierentwintig uur
besloten mijn geliefde Garoet te verlaten. Dat wil zeggen dat ik een poging heb
gedaan, maar ik zal deze geweldige vallei, waar ik een half jaar van kalm geluk heb
doorgebracht, niet zo snel vergeten. Kortom, hier ben ik dan in Jogja. Hoelang ik er
zal blijven, weet ik niet. Misschien drie dagen, misschien een maand. Wie weet. Het
kan zijn dat het me hier bevalt, en zo niet, dan maar weer verder.
In Midden-Java kleden de inlanders zich in het blauw. Dat is weinig pittoresk. De
Soendanezen dragen daarentegen erg bonte kleuren.
Ik heb nog veel bagage. Ik heb zin om een Chinees te laten komen om een
‘oetverkaup’ te houden, want behalve mijn handbagage heb ik 100 kilo aan kleren en
‘klommele’.
Enkele dagen geleden heb ik een brief van Papa gekregen. Ik laat nakomen wat nog
in Garoet arriveert. In het vervolg tot nader order adresseren aan: E.J. Regout,
Jogjakarta, Java. Ik heb ook brieven ontvangen die tweemaal de reis door Indië
hebben gemaakt. Die gladakker van een hotelbaas in Batavia!
Ik kan nog geen datum van terugkeer vaststellen, maar ik denk dat Adolf alle tijd zal
hebben om de wereld in te gaan in Luik, voordat hij mij tegemoet komt in Port-Saïd.
Binnen enkele dagen meer nieuws. Complimenten aan de broers.
Geheel de uwe.
Edmond
45 F
Bandoeng
25 febr. '99
Dierbare ouders,
Na een maand in Jogjakarta te hebben doorgebracht, heb ik er de voorkeur aan
gegeven terug te gaan naar Preanger, dat in alle opzichten het meest aangename
gedeelte van Java is. Bandoeng is de hoofdstad van Preanger (het is nauwelijks een
stad, het is een ‘cotta’). Aangezien men een groot deel van de dag in de huizen
doorbrengt, heb ik een hotel gekozen dat van alle gemakken is voorzien. Gelegen
midden op het platteland, met een mooie tuin, een vijver, volières, uitstekende
badkamers etc., zit ik hier heel goed. Het hotel, sanatorium genoemd, is een oude
verblijfplaats van de regent van Bandoeng. Jogjakarta is erg dicht bevolkt. Hier,
30

omdat het veel rustiger is, voel ik me buiten op vakantie. Bij aankomst hier was ik
van plan de hele dag rond te zwerven, te zwemmen, te roeien, te vissen etc., en dan
zul je het nou nét hebben: als ik uit de trein kom en toilet wil maken, laat ik mijn
scheermes op mijn rechtervoet vallen. Omdat ik dikke sokken droeg, was de blessure
niet erg groot, maar de bovenste pees en zenuw van de grote teen zijn doorgesneden
en ik kan niet lopen tot dit genezen is. Het zal niet lang duren, hoop ik. Het had erger
kunnen zijn.
Adolf heeft me, schijnt het, de films voor de Kodak toegezonden. Ik heb tot nu toe
niets ontvangen.
Wat mij betreft denk ik dat het in Holland gevraagde alleen niet aan de koningin is
voorgelegd. Misschien dat als wij deel hadden uitgemaakt van de politie in Amsterdam
gedurende de feesten, dat wij dan gekregen zouden hebben wat wij gewild hadden.
Op zijn minst zouden wij gedecoreerd zijn zoals alle politiemannen van de hoofdstad!
Om welke reden heeft men dus geweigerd?
Ik ben van plan deze zomer terug te keren naar Holland, want in de lente is het
weer vaak nog slecht. De oversteek over de Indische Oceaan is midden april het
meest gunstig. Later zal het misschien zijn zoals mijn oversteek van het vorig jaar:
tien dagen hoge zee. Misschien heeft me dat een beetje zeebenen gegeven voor de
terugweg.
Adolf schreef me dat hij hoopte me tegemoet te komen in Marseille. Dat zou erg
aardig van hem zijn. Ik zal hem op tijd berichten. Het zal misschien al warm zijn in
Nice, maar wij zouden kunnen terugkomen via Zwitserland en de Rijn. Kortom er zal
nog tijd zijn om te kijken.
Waarschijnlijk blijf ik een maand of twee in Bandoeng. Ik ken er verscheidene
personen, die ik ben tegengekomen in de tijd in Garoet, dat niet ver van hier is (2½
u. met de trein). Het klimaat is heel aangenaam.
De laatste drie weken heb ik alleen kranten ontvangen, geen brieven. Adresseer in
het vervolg: Langen Sari, Bandoeng, Preanger, Java.
Binnen enkele dagen zal ik u schrijven of mijn voet genezen is. Het is niets
verontrustends in ieder geval en ik heb een bandage laten aanleggen door de dokter.
Ik hoop dat het goed gaat met iedereen. Complimenten.
t.a.v. Edmond
P.S. Ik denk dat ik veel schrijffouten maak, maar ik heb als excuus dat ik nauwelijks
Frans praat en het daarom een beetje kan vergeten.
31

Ceylon-Indië-Hongkong-Japan-Siberië 1902-1903
46 F
Ceylon Queen's Hotel
Kandy 23 sept. 1902
Dierbare ouders,
Wij zijn de 21 e van boord gegaan in Colombo, na een reis op een erg goed te
verdragen zee, en wij hebben ons helemaal niet ziek gevoeld. Kandy, waar wij sinds
gisteren zijn, bevindt zich op 160 km. van de kust op een hoogte van ± 2000 voet.
Het land is verrukkelijk en lijkt veel op Java, maar de hotels zijn duur en de Singalese
bedienden zouden allemaal onder de karwats door moeten voordat ze helemaal naar
mijn smaak zijn. Je moet geloven dat de Engelsen zich gedwee laten aftroggelen door
deze zwarten die zij pretenderen te besturen met een tact die zijn gelijke niet kent. Er
zijn nog Boeren als gevangenen. Eduard heeft er vlakbij Colombo gezien. Zij waren
opgesloten achter prikkeldraad en hadden verbod om in het openbaar te praten.
Tegen 4 okt. vertrekken wij naar Java, waar wij 8 dagen later van plan zijn te
arriveren. Ons adres is: poste restante Garoet, Preanger, Java. Denk u eens in, de
witte kostuums die Goffin ons had gemaakt, pasten ons zo slecht dat de laagste van
de stewards aan boord beter gekleed was dan wij. Wij hebben dat allemaal moeten
vervangen. Praat mij niet van leveranciers uit de provincie!
Colombo is weinig interessant. Wij zullen in Kandy blijven tot het moment waarop
wij ons inschepen voor Penang-Singapore-Batavia. Wij hebben de botanische tuin van
Kandy bezocht. Hij kan niet tippen aan die van Buitenzorg. Omdat er op onze weg een
theeplantage lag, hebben wij er een blik op geworpen. Ik heb niet veel nieuws,
aangezien wij daar nog maar een paar dagen van boord zijn.
Wees zo goed om in het vervolg onze brieven aan onze broers door te geven. Dat
scheelt ons tijd en wij hoeven niet in herhalingen te vallen. Bewaar onze brieven
a.u.b. Veel complimenten. Wij wachten op jullie nieuws in Garoet.
Ik omhels u.
Edmond
In Kandy is het slechts 74 o F. De inlanders hebben de kleur van chocola. Zij zijn groot
en goed gebouwd. De mannen dragen hun haar zoals de vrouwen, gekapt met een
grote kam. Hun voorkomen is weinig energiek, maar heeft daarentegen heel
regelmatige trekken. De vrouwen dragen ringen in hun oren, aan hun neus, aan hun
vingers en aan hun tenen.
Op de boot hebben we kennis gemaakt met de inlandse vorst, die terugkwam van de
kroning. Een echte dandy. Er was ook de minister van Siam die erg vriendelijk was.
Edmond en ik amuseren ons heel goed, maar vinden de inlanders weinig
onderworpen.
Ik omhels u.
Edouard
47 F
Garoet, Preanger Regentsch., Java.
Tjibarecbec, 4 november ’02
Dierbare ouders,
Verbaas u niet! Dit is geen contract, maar het is eenvoudigweg een brief. Wij
hebben vanuit Garoet een brief uit Vaeshartelt ontvangen van 3 oktober en een brief
32

uit Valdieu van 1 oktober. Het gaat dus goed met jullie allemaal en jullie nieuws is
goed. Het heeft ons groot plezier gedaan dat allemaal te lezen en vergeet vooral niet
dat jullie brieven altijd erg welkom zijn. Vanuit Batavia zijn we vertrokken naar
Buitenzorg. Daar hebben wij de Plantentuin bezocht, die de grootste ter wereld is.
Zodra wij een introductiebrief hadden ontvangen van de gouverneur-generaal voor
de residenten, inlandse hoofden etc, hebben wij van Garoet ons hoofdkwartier
gemaakt. In Garoet zelf zijn wij een tiental dagen gebleven om uit te rusten en op
krachten te komen. In die periode nam ik lessen Maleis en Edmond lessen
Soendanees. De onderwijzer is een inlander die ons tussen iedere les thee en
gebakjes geeft, gemaakt door zijn vrouwen. Dezelfde man heeft me een jongen
(bediende) bezorgd, die zijn ‘pekske’ krijgt bij onze terugkeer naar Garoet. Omdat hij
van adel is, denkt hij dat hij bij mij voor zijn plezier is en houdt zich alleen met zijn
eigen persoon bezig. In het begin amuseerden wij ons met hem te observeren, maar
tegenwoordig irriteert hij ons. Zo is hij, om me te volgen naar de jacht, getooid met
een grote hoed met een groen lint en een enorme sabel. De hoed is zonder twijfel om
de aandacht van een wild beest mee te trekken en de sabel om zich te verdedigen.
Op het moment logeren wij in een inlands huis, dat aan ons is afgestaan door het
Rijk. In ieder dorp is er normaal gesproken een dergelijk huis voor de Europeanen.
Hier zijn wij de enige blanken. Het dorp bestaat uit 74 mannen en vrouwen. Het heet
Tjibarecbec en bevindt zich ten zuiden van Garoet bij de zee. Vanaf Garoet hebben wij
3 dagen te voet afgelegd. Wij hadden twintig inlanders bij ons. Edmond en ik hadden
ieder een draagstoel genomen. U had ons moeten zien! Wij zagen eruit als twee
pasja's! Wij voorop, vervolgens de twee bedienden en daarna de koelies. Bij ons
passeren nemen de inlanders hun hoed af en gaan langs de weg zitten met de ogen
neergeslagen. De vrouwen doen hetzelfde en draaien zich om. Dat is de gewoonte.
Wanneer wij een stop maakten in een dorp, kwam de burgemeester ons eer bewijzen
en welkom heten, terwijl hij ons alles aanbood wat hij kon geven.
Onderweg hebben wij twee dagen bij meneer Op de Laay doorgebracht, die zei dat
meneer Cramer uit Amsterdam binnenkort zou komen om de plantages te bezoeken,
die over het algemeen te wensen over laten op Java. Op onze terugweg zullen wij
Giriawas bezoeken en later Bezoeki. Als u ons het laatste verslag zou hebben
gestuurd, zouden wij beter ingelicht zijn. Wij hopen Giriawas over twee weken te
bezoeken en zullen u meteen schrijven.
Hier zitten we midden in de bossen. Stelt u zich Zwitserland voor met bergen
rondom bedekt met de mooiste tropische vegetatie. Een serre tot in het oneindige.
Wat is de Preanger mooi. En daarin jagen wij en zien duizenden vogels met prachtig
gevederte, apen etc. Gisteren heb ik een kleine krokodil gemist, vandaag ben ik
teruggekomen met een reebok. Edmond is teruggekomen met een hert en een wild
hoen. Heel vlakbij zit een neushoorn. Dat zou een mooie slag zijn om te slaan! Na de
ingewanden van mijn reebok verwijderd te hebben, heb ik hem moeten wassen in de
zee. De inlanders zijn bang om in de rivier te wassen vanwege de krokodillen. Het
bloed trekt deze beesten van nature aan. Als wij inlandse jagers hadden, zouden wij
schitterende jachtpartijen hebben, maar wij willen deze mensen niet, omdat zij ook
willen schieten, ondanks de prijs die wij bieden. Daardoor zouden wij nogal lang jagen
voor wij de goede plekken kennen. Maar voor de twee dagen dat we pas hier zijn,
gaat het erg goed.
Wij hebben nog geen koorts gehad en wij maken het opperbest. Vergeet mijn brief
niet aan mijn broers te sturen, want ik schrijf aan jullie allemaal in één keer.
Duizend vriendelijke groeten aan mijn zusters en broers. Ik omhels u.
33

Edouard
Stuur ons het verslag van Giriawas.
Er zijn pleziertjes en er zijn verdrietjes. O jee, o jee, die verdrietjes: wat een muggen,
vliegende mieren, de klamme hitte, het klamme bed, de slapeloze nachten vanwege
nog eens de muggen, de te doorwaden rivieren, de vochtige sigaren, de ‘toquè’s’
(hagedissen zo groot als een half konijn) waarvan twee exemplaren hetzelfde
kamertje bewonen als ik en een afschuwelijk lawaai maken op onchristelijke tijden
terwijl ze wedijveren met collega's van naburige hutten, de honden van het dorp die
elkaar om middernacht afrossen op de planken vloer, en wat voor vloer. Hij kraakt en
wankelt evenals het hele huisje, want alles is van bamboe. Dat allemaal zijn de
ellendigheidjes. Maar daar tegenover heb je soms pret.
Wij moeten ons bad nemen in de rivier. Tegelijkertijd wassen onze bedienden er
onze kleren. Het diner van vanavond was geweldig. Dit was het menu: kippenbouillon,
rijst, gewone kip, wild hoen, frikadel, krab, gedroogd vlees, reebokfilet, hertenhart,
hertenbiefstuk, aardappelen van Tjikadjang, erwtjes uit blik, garnalen met pepersaus,
cocospudding, cocospannekoekjes met gebrande suiker, thee, bordeau, mineraalwater
(onnodig u te zeggen dat het merendeel geïmporteerd was door ons). Wij werden
bediend door onze twee bedienden, die van de ‘burgemeester’ en de ‘secretaris’ van
het dorp, terwijl de ‘pastoor’ zich achter de deur ophield om de borden wassen.
Terwijl ik u schrijf, hebben zij hun schransbeurt. Je hoort alleen nog maar kaken.
De nacht, thuis doorgebracht, was opnieuw zo onrustig dat ik ben opgestaan. Het
was Eduard die zich beschermde tegen de muggen. Hij trok twee broeken aan en
sokken aan zijn handen en voeten en een handdoek om iedere voet. Desondanks
beten de smerige beesten nog steeds. Arme jongen! Wij bewaren onze sigarenpeuken
om er een afkooksel van te maken. Dan smeer je er je gezicht mee in etc. De
dorpelingen komen ons medicijnen vragen. Zo lukt het de 'burgemeester' niet om zijn
kleine boodschap te doen en de 'secretaris' lukt het niet met zijn grote boodschap. Je
hebt het dus nooit rustig hier! Kom ik ga slapen. Men staat om vijf uur op.
Wij amuseren ons goed. Duizend vriendelijke groeten en geheel de uwe.
Edmond
48 F
Garoet, Java, 26 nov. '02
Dierbare ouders,
Uw laatste brief was die van Mama, ontvangen vijftien dagen geleden.
Gisteren heb ik Giriawas bezocht, dat zich 33 km. ten zuiden van Garoet bevindt op
een hoogte van 4000 voet. Voor zover ik dat heb kunnen beoordelen is de
onderneming goed beheerd. Er zijn 270 ‘bouws’ (1 bouw = 0,70965 ha.) met Assam-
thee, 30 met Java-thee en 6 met Kina. De aanplantingen zijn van verschillende
leeftijd. De helft is heel jong. Het oudste deel, waarin de Java-thee is inbegrepen, is
3½ jaar oud. De volle oogst begint bij 5 of 6 jaar. De Assam-thee bereikt met 5 jaar
een hoogte van 1½ m. Ze houden hem op deze grootte en hij vormt dan een normaal
bosje. De bladeren zijn groot en het aroma is sterk. [tekeningetje van hoge plant]
Wat de Java-thee betreft: ze snoeien hem tot kleine platte bosjes van een goede voet
hoog [tekeningetje van lage platte plant]. De kwaliteit is lager en de prijs navenant.
Het blad is klein. Toch verschilt het gewicht van de oogst niet veel van de Assam-
thee. Wat de Kina betreft: ze hebben die alleen daar geplant waar de hellingen te steil
waren om bestand te zijn tegen het gaan en komen van de pluksters. Een groot
34

voordeel voor de Sitoe-Ajoe (het oudste gedeelte) en Giriawas (gedeelte van recente
datum), is een relatief (voor Java!) weinig geaccidenteerd terrein en dat
vergemakkelijkt de dagelijkse inspectie door de beheerder, zijn assistent (Europees:
baron Van de Vyvere, een voormalige Duitse officier) en de inlandse opzichters. De
zes maanden van bijna absolute droogte hebben momenteel de opbrengst van de
thee verminderd.
De fabriek is eenvoudig, ruim. Een grote hangar, helemaal van ijzer en gesloten aan
alle kanten en van een grote zindelijkheid. Aandrijfkracht: het water dat een rad
activeert, zoals dat van de molen van Schijns. Dit rad zal later vervangen worden
door een turbine onder hoge druk. De accessoires en machinerieën in de volgorde van
de bewerking zijn als volgt samengesteld:
- Grote manden van bamboe, eerder tenen, helemaal plat, waarop de thee in de
schaduw verblijft, tot hij slap genoeg geworden is om te kunnen worden gerold.
- De roller, waar de bladeren gerold worden tussen twee schijven, zoals je met je
handen doet.
- De droger, die een grote oven is, voorzien van metalen laden voor de thee. De
warme lucht wordt erin gezogen door middel van een ventilator.
- De coupeur om de thee fijn te hakken.
- De zeven, een soort grote cylinder met mazen om de sorteringen van verschillende
kwaliteiten te verkrijgen, zoals de 'Orange pecco', Souchon no. 1, Souchon no. 2, etc.
Deze machines van Engelse makelij zijn erg geperfectioneerd.
- Enorme met zink beklede en hermetisch gesloten kisten voor het bewaren van de
thee in afwachting van de export. De kisten van 0,5 x 0,5 x 0,5 m. voor de expeditie
komen van Pamagatan. Het lood van de bekleding is aangebracht in Giriawas.
Iedere dag proeven en vergelijken ze de produkten. Sitoe-Ajoe bezit ook een
proeftuin. Geen problemen om een toereikend aantal arbeiders te vinden. De mannen
krijgen 17½ cent per dag betaald, de vrouwen en kinderen 12 tot 13 cent. Zij werken
van 6 tot 1 uur, dus zeven uur.
Kortom ik heb een goede indruk gekregen. Het kapitaal bedraagt 2 ton in guldens.
Dat is voldoende. Haal de mensen dus over om thee te drinken, dat is de beste van
de dranken!
De thee heeft een vaste opbrengst. De grote kwestie is het kapitaal, het beheer en
de verkoopprijs. Wat ziekten van de bladeren betreft: die zijn onbekend. De vijand is
de larve, die de wortels aantast en de kanker van de wortel. De droogte doodt geen
gezonde planten. Een bewijs hiervan is dat ik in een naburige plantage bosjes Java-
thee heb gezien van 70 jaar oud! Nooit mest!
(P.S. Verzoek aan Alfons om deze brief te bewaren.)
Dat over de thee. Wat de koffie betreft: ziedaar een diertje dat ellende geeft. De
koffieplantages van de regering zijn erg verlaten, vaak helemaal. Ik heb uit de
kranten vernomen dat de oogst in Brazilië matig zal zijn vanwege de vorst, die 1/3 of
1/4 van de koffieplanten verwoest heeft. Wees niet verbaasd dat ze in Brazilië vorst
kennen, want de koffie, evenals de thee, groeit op een bepaalde hoogte. Ik zou
Besoeki zeker gaan bezoeken, maar het is erg ver. Als ik bijvoorbeeld op een
zondagmorgen van hier vertrok, zou ik pas dinsdagavond of woensdag arriveren. Het
is helemaal in het oosten van het eiland. Een dezer dagen ga ik een koffieplantage in
de omgeving bekijken.
Ik maak het erg goed. Behalve een lichte zeeziekte tussen Singapore en Batavia op
een slechte rammelkast, heb ik in drie maanden niet de minste ongesteldheid gehad.
In de tropen zijn er altijd epidemische en inheemse ziektes en een oud spreekwoord
35

zegt: 'Het is niet veilig onder de palmen te rusten.' Maar als je voorzorgsmaatregelen
neemt, slaag je er goed genoeg in om je te beschermen tegen koorts en cholera.
Bovendien heerst de cholera vooral in de grote centra en het grote gevaar is het
water.
Ten aanzien van de jacht betreur ik 'to have to say (style Kitchener)' dat het gebied
in het zuiden flink veranderd is in vier jaar en dat, nu het grote wild zeldzaam wordt,
de inlanders en vooral de inlandse hoofden erg jaloers zijn geworden. Als ik het
plezier en de teleurstellingen tegen elkaar afweeg, zou ik er niet meer moeten
terugkeren. Enfin, ik zal wel zien.
Op Meerssenhoven op Meerssenhoven
Daar is het fijn
Op Meerssenhoven op Meerssenhoven
Daar is het fijn!
Ik vind ook dat ze de grachten rond de hoeve zouden kunnen dempen, maar bij die
rond het kasteel, zou dit het cachet tenietdoen. De hoenderhof met zijn mestkuilen
biedt een erbarmelijke aanblik en, zoals Papa zegt, als ze de mest achter de hoeve
konden brengen, zou dat een grote verbetering zijn. Ik zou de goede stenen van de
muur van de vijver van de hoeve gebruiken om die van het kasteel te repareren en in
ieder geval zou ik de ophaalbrug niet weghalen. Het is een veiligheidsmaatregel en
qua originaliteit wordt dat erg zeldzaam. Ik verheug me erop de oude meubels van
Vaeshartelt te zien verdwijnen naar de zolder van Meerssenhoven. Dat zal misschien
een nieuw ameublement in de hal van Vaeshartelt waard zijn. Enfin, het zal
interessant zijn om te zien waartoe op Meerssenhoven het waardevolle oude schroot,
oude bakstenen, De Medici-vazen met of zonder voet, hoepels van tonnen en
brokstukken van omheining, met liefde bewaard in Vaeshartelt, zullen dienen. Ikzelf
vind dat erg amusant en ik heb het van mijn vader dat ik nooit wat kan weggooien! Je
kunt nooit weten!
Zit er water in de vijver van Neufchâteau? Houden ze nog grote drijfjachten in
Roermond? Gaat Adolf ernaar toe? Wie is er van de stoet in de Kempen? Zijn er
nieuwe leden? Welk resultaat heeft de jacht opgeleverd op Vaesh., Neufch. etc.?
Is er niets nieuws uit Bois-du-Luc? Wie zijn de grote schuldenaren van kolen van het
Bois du Luc?
Kunt u me geen tijdschriften sturen om te lachen, interessante artikelen uit kranten
etc. Ik heb behoefte om iedere dag een beetje te lezen en hier vind ik niet veel. Als u
me zou kunnen bewaren wat u de moeite waard acht, en het me iedere week kunt
opsturen als drukwerk (goed verpakt, anders stelen ze het). Dat kost weinig en het
zou me groot plezier doen. Verzend steeds naar Garoet. Vandaar zullen ze het
nasturen.
Net is er 100.000 gulden gestolen in de Javabank in Batavia. De dieven, twee
blanken, zijn gearresteerd. Een van de twee, die zich verdedigde, is door middel van
sabelhouwen gedood in Buitenzorg.
Veel groeten aan de broers en schoonzusters. Complimenten van Eduard.
Geheel de uwe.
Edmond
49 F
Hotel Homann, Bandoeng
36

3 december 1902
Waarde Edmond,
Hier in het hotel is veel volk. Smerig eten en slechte bediening aan tafel vooral. Vuil
tafelkleed. Dit is het hotel: [plattegrondje van de indeling van het hotel]. Een of twee
paviljoens zijn bewoond. Dit hotel zal je niet bevallen. Zelfs de kamers komen niet
overeen met wat jij verlangt, hoewel ze groot zijn. Maar de logees eten niet allemaal
tegelijk. Vervolgens bevind ik me niet alleen aan een tafeltje. De kleine tafeltjes zijn
bezet. Mij lijkt dat hotel Rüpert voor jou goed is, tenzij je hier een paviljoen huurt.
Gisteren heb ik een rondje door de stad gemaakt. Dat is niet slecht. Maar aangezien
ik niet veel kan wandelen, want ik ben daarna moe, kan ik evengoed vertrekken naar
Batavia waar ik mijn reis kan regelen met de agent van de Nedlloyd en waar ik meer
afleiding heb zonder me te vermoeien. Wees alleen zo verstandig om niet ziek te
worden, want ik verzeker je dat je hier zo nerveus wordt dat je de eerste boot zou
willen nemen. Omdat de temperatuur hier erg weinig verschilt van die van Batavia,
vertrek ik morgen daarheen: Java Hotel, waar ik alles kan regelen zonder
correspondentie, wat zo slecht loopt, vooral omdat mijn boot al de 19e van Singapore
vertrekt. Enfin, als ik je hier niet meer zie, wens ik je een goede gezondheid, een
goede reis en de vervulling van de beste wensen voor 1903. Als ik in China en Japan
niet langer blijf dan waar ik zin in heb, kan het dat ik terugga via Amerika, als er geen
mogelijkheid is via Siberië. Van Yokohama naar San Francisco is 150 Amerikaanse
dollar, van San Francisco naar New York 100 dollar, van New York naar bijv.
Rotterdam 100 dollar. Uiteindelijk oplopend tot ± 350 dollar = 1750 frs. Of van
Yokohama of Nagasaki naar Berlijn via de Transsiberische, dat zal meer zijn, denk ik.
Ik vind het jammer je te verlaten en ik hoop dat je het me niet wil [kwalijk nemen],
want de malaria verzwakt mij meer en dwingt me Java te verlaten. Voor ieder half uur
dat ik wandel, moet ik minstens twee uur rusten. Dus denk ik dat je het met me eens
zult zijn.
Neem me niet kwalijk dat ik met potlood schrijf, want ik heb geen inkt tot mijn
beschikking. Ik bericht je de dag van mijn vertrek uit Batavia.
t.t. Eduard
In Marseille zijn 40 stoomboten die niet vertrekken wegens stakende stokers. De
Duitse en Franse kapiteins weigeren te vertrekken. Sjanghai vóór de maand februari.
Nederlands consulaat Yokohama
(Prinses Irene 19 dec. Singapore?)
Heb voorgesteld mij weer te ontmoeten in de loop van februari in Japan. Vervolgens
van Nagasaki naar Peking en de Transsiberische. Eind mei terug op Vaeshartelt.
3 dec. 1902
Toko Meyer Garoet
- geweren Eduard met volledige accessoires minimaal 175 gld.
- geweren Edmond idem min. 120 gld.
- patronen apart
- 10% commissie
- indien binnen 3 of 4 maanden geweren niet verkocht, dan teruggezonden naar
Holland
- geld Geldersche Crediet Maatsch.
37

Brieven naar Japan 25 cent.
50 F
Bandoeng, Preanger, Java, 18 dec. '02
Dierbare ouders,
Voor uw controle, dit zijn de brieven die ons bereikt hebben sedert ons vertrek van
Vaeshartelt:
- Een van Adolf gedateerd 1 okt.
- " van Vaeshartelt " 3 "
- " " " " 13 "
- " " " " 29 "
Ik schrijf u dit omdat de post erg gebrekkig is op Java.
Binnenkort scheep ik me in richting Japan. Ik zal langs de consulaten van Hongkong
en Sjanghai komen, maar het is beter om me te schrijven op het volgende adres: e/o
consulate of the Netherlands, Nagasaki, Japan. Om een antwoord op de huidige brief
daar te krijgen is 2½ maand nodig, want de Transsiberische is nog niet officieel
geopend, zodat de brieven voor Japan over zee gaan. Verzoek om de brieven goed te
frankeren. Ik had kranten gevraagd, maar dat is niet meer nodig. Bedankt.
Eduard klaagde over malaria. Hij zal die snel kwijtraken, wanneer hij naar het
noorden gaat waar het winter is. Ik amuseer me goed en ik maak het opperbest.
Sinds mijn vertrek van Vaeshartelt heb ik hoogstens geniest.
Ik ben blij alleen te reizen, dat heeft alle voordelen.
Eindelijk hebben wij het regenseizoen en het groen wordt weer weelderig. Bandoeng
is de hoofdstad van Preanger. De wegen zijn mooi en er zijn veel prachtige bomen.
Ik breek mijn brief af, want ik moet weg. Geef mij enig nieuws. Veel groeten aan de
broers en zusters en
g.d.uwe Edmond
51 F
Hong Kong Hotel
Hongkong, 22 jan. 1903
Dierbare ouders,
Ik kom terug van Kanton, dat zich op 155 km. in het binnenland bevindt. Het is de
meest interessante stad van China. Er zijn 3 miljoen Chinezen en 200 Europeanen.
Dezen bewonen een klein eiland, waarvan zij de concessie hebben. De bruggen zijn
gesloten met hekken. De veiligheid is er erg problematisch. Vorige week zijn er nog
23 Chinezen onthoofd. Ik heb een gevangenis bezocht. Er waren types die Mama
meteen zou uitmaken voor dieven.
Kortom Kanton is buitengewoon curieus en absoluut Chinees. De hoofdstraat is geen
2 meter breed. Ik ben overal naar toe geweest in een draagstoel. Ze fabriceren er erg
mooie spullen. Ik heb alleen wat porcelein etc. gekocht, dat ik u morgen opstuur
envenals kleren die ik hier niet kan dragen wegens de kou. Ik heb laatst bij de consul-
generaal hier in Hongkong geluncht en morgen lunch ik met hem in de club
(Hongkong is een klein eiland, toebehorend aan de Engelsen). Over enkele dagen
scheep ik me in naar Japan.
De Engelsen hebben geen tact om de inlanders te leiden. Dat is bekend. In de
Engelse kolonies worden de inlanders verbazingwekkend ongegeneerd en brutaal.
Zojuist aan tafel heb ik een flinke oorvijg aan een Chinees verkocht, die me te snel
bediende. De Engelsen stonden verbaasd. Wat een stommeriken!
38

Hongkong is een prachtige haven en ik denk de belangrijkste van de wereld qua
tonnages van binnenkomst en vertrek. Het is een overslaghaven.
Aangezien ik mijn correspondentie naar Nagasaki heb laten sturen, krijg ik jullie
nieuwtjes pas als ik daar aankom. Ik hoop dat ze allemaal goed zijn. Wat mij betreft:
ik maak het steeds erg goed.
Wat de Transsiberische betreft: alle inlichtingen die ik krijg zijn tegenstrijdig en ik
ben benieuwd om te zien hoe het zit. Naar alle waarschijnlijkheid ben ik op de
terugweg naar Vaeshartelt eind mei of misschien enkele weken eerder, als Siberië te
ruig is om er te halt te houden. Schrijf me alleen op het adres: e/o Netherland's
Consulate Nagasaki. Ik geef u binnenkort een ander adres in Siberië, want het duurt
nu drie maanden om een antwoord te krijgen (zinloos om brieven via Wladiwostok te
sturen; de post neemt ze niet).
Duizend groeten aan allen. Ik omhels u.
Edmond
52 F
Hong Kong Hotel
Hongkong, 24 jan. 1903
Dierbare ouders,
Ik heb u net 2 kisten gestuurd via Van Gendt & Loos in Antwerpen. Zij zullen
aankomen in Maastricht. De ene bevat porselein, de andere gedragen kleren en
enkele curiosa zoals een stuk gebeeldhouwd ivoor, dat ik vraag voorzichtig te
behandelen. Waarde voor de douane: 4 pond sterling = 48 gulden voor de beide
kisten.
Ik heb mijn bagage tot een minimum moeten beperken vanwege de last die het me
zou bezorgen in Japan. Mijn boot (Japans) licht vannacht het anker en ik heb net een
gezondheidsonderzoek ondergaan, want de pest heerst in Hongkong. Lager in het
zuiden was het de cholera, maar omdat die epidemieën hier voortdurend zijn, maak je
je er niet bovenmatig bezorgd over en deze gezondheidsverklaring is zo weinig
serieus dat ik de cholera en de pest tegelijkertijd zou kunnen hebben, zonder dat de
arts er zich rekenschap van zou geven. Maar wees gerust, ik heb noch het een, noch
het ander en nadat ik deze brief heb afgemaakt, ga ik dineren bij de consul-generaal
(voor de derde keer). Mijn eetlust is geweldig, maar ik blijf de magere Edmond en ben
daar niet ongelukkiger door!
Het hotel in Hongkong is duur en in Japan zullen ze nog duurder zijn. Het zijn de
Amerikanen die de prijzen bederven. De Mexicaanse dollar, die hier in omloop is, is
maar 2 frank waard vanwege de zilverprijs.
Schrijf me voorlopig niet meer. Ik geef u binnenkort een nieuw adres. In ieder geval
blijft mijn adres tot april: Nederlands Consulaat Nagasaki. Over acht dagen hoop ik in
Nagasaki te zijn en zal ik er ongetwijfeld uw berichten aantreffen. Ik weet niet wat ik
u moet schrijven behalve u een beschrijving van Hongkong te geven.
Eduard heeft gezegd dat hij op zich neemt om voor Adolf koffiekoppen te kopen.
Dan zal ik ze voor Alfons kopen. Ik zal ze in Japan kopen, omdat ze er een
hoogwaardiger werk van maken. Als ik ± een gulden per kop betaal, moeten ze me
kunnen voorzien van het allerbeste. Als ik maar niet teveel spullen koop in Japan. Ze
zeggen dat dit zo verleidelijk is. Ik schrijf u als ik van boord kom in Nagasaki.
Duizend groeten aan allen. Ik omhels u.
Edmond
39

53 F
Kyoto, Japan
14 februari 1903
Dierbare ouders,
Ik heb uw brieven en die van Adolf ontvangen (de laatste dateert van 21 dec.) en ik
ben blij alleen goede berichten te vernemen, behalve het ongeluk dat Charles de
Coune overkomen is, maar ik verwacht dat hij nu al volledig hersteld moet zijn.
Wat Meerssenhoven betreft: ik vind het uitstekend om er alleen de noodzakelijke
restauraties uit te voeren. Degene die het graag zou willen bewonen, zou vervolgens
maar weinig werkzaamheden eraan te hoeven toevoegen. Ik ben geen voorstander
van het idee om er klimop te planten, als de fruitbomen ervan moeten lijden.
Het weer is afschuwelijk in Japan. Ik had niet geloofd, dat de winter zo streng zou
zijn, gegeven het feit dat Kyoto zich op dezelfde afstand van de evenaar bevindt als
Algiers. Het vriest niet, maar het regent zeer frequent en soms valt er sneeuw en
hagel.
De Japanse interieurs zijn van een minutieuze zindelijkheid, maar daarentegen zijn
de straten bedekt met een dusdanige laag modder, dat zij bijna onbegaanbaar
worden voor een Europeaan. De Japanners dragen sandalen die vier vingers hoog van
de grond zijn, zodat zij niet in de modder blijven steken. In de Japanse huizen doen
ze hun schoenen uit of laten ze hun laarzen bij de deur staan. Er zijn geen
haardvuren, alleen in iedere kamer een bronzen pot met wat stukjes houtskool. Ik
bewoon een Japans logement. Ze praten er alleen Japans. Kortom alles is er helemaal
puur Japans, behalve het electrisch licht. Ik heb me eraan gewend om geen vuur te
hebben en terwijl ik u schrijf zit ik op de grond, want er zijn noch tafels noch stoelen
en het is maar 4 graden boven nul in mijn kamer. 's Nachts spreiden ze op de grond
een watten deken uit, die een bed vormt. Een tweede zelfde deken of zelfs twee
moeten volstaan om je warm te houden. Je went aan alles en het is zelfs comfortabel
door de kracht van de eenvoud.
Ik heb niet kunnen wennen aan het Japanse voedsel, dat samengesteld is uit zo'n
problematische gerechten dat ik vaak niet wist of ik vlees, vis of fruit at. Dus gebruik
ik mijn maaltijd in een hotel op Europese wijze, waar het eten bijna dat van Europa is.
Ik heb door een Japanse bril gekeken om me beter rekenschap te kunnen geven hoe
het land is.
Ik heb twee zakwoordenboekjes, Japans-Engels en Engels-Japans, en ik zoek iedere
keer op wat ik moet zeggen. Dat kost soms tijd en het is me al gebeurd dat ik iemand
meer dan vijf minuten heb laten wachten voor ik in mijn boek kon vinden, hoe ik hem
in het Japans moest zeggen dat hij een imbeciel was. Het resultaat is hetzelfde en dat
is wat telt.
Je neemt hier erg warme baden, zodat je er als gekookt uitkomt en dat geeft
warmte voor de hele dag. De Japanners die zich de eer hebben veroorloofd om de
Europeanen na te apen zijn verdraagbare mensen. De anderen, de mensen van de
straat, zijn afschuwelijk en het merendeel heeft een gelaatsuitdrukking van idioten.
Zij zijn behendig als apen en maken kunstvoorwerpen van een verrassende
verfijndheid. Kyoto is beroemd om zijn porselein, borduurwerk van zijde, cloisonné
etc. Ik heb net kamerschermen gezien, geborduurd met zijde met een waarde van
9000 frcs., die opmerkelijk werk vormen. Ik doe weinig inkopen, alleen maar enkele
exemplaren van verschillende takken van nijverheid. Vanmorgen heb ik een
aardewerkfabriek bezocht en ik was aangenaam verrast, toen ik zag dat het
exportartikel van een zo erbarmelijke kwaliteit en smaak was dat ik er buikpijn van
40

heb gekregen. Het was de belangrijkste van Japan. Al het werk werd met de hand
gedaan. Met de filialen inbegrepen waren er slechts 620 arbeiders en het product is
verstuurd naar Amerika en naar Australië. Weinig concurrentie te duchten voor de
Sphinx! Maar Japan is in beweging en in de loop van de tijd zou dat wel eens flink
kunnen veranderen. De Japanners maken nog weinig gebruik van machines en
hebben veel moeite met het bedienen ervan, maar ze zijn er al in geslaagd in Japan
schepen van 6000 ton te bouwen. Toch kwamen alle machinerieën uit Europa. Het
delven van kolen is nog beperkt. Ik krijg nog details over dit onderwerp.
Ik heb 3 dozijn koffiekoppen voor Alfons besteld en evenveel voor mij, maar van een
ander dessin. Zij komen op ± 6 francs per kop, maar het is erg mooi en sterk
verschillend van wat je over het algemeen in Europa ziet als decor. Eduard heeft
gezegd dat hij zich zou belasten met de koppen voor Adolf.
Japan is duur, de hotels zijn duur en de verkopers van kunstvoorwerpen verkopen
duurder aan Europeanen dan aan Japanners. In de zomer zijn hier veel Amerikanen.
Nu is er erg weinig volk. In heel Kyoto zijn er nog geen 20 Europeanen.
De Japanners zijn erg klein en ik ben voor hen een vaste bezienswaardigheid
vanwege mijn ‘onmetelijke’ lengte, zoals Lotti zou zeggen. De plafonds en de deuren
zijn laag. Ik stoot er erg vaak mijn hoofd en zal een hard hoofd hebben bij het
verlaten van dit land.
Ik ben nog steeds van plan voor eind mei terug te komen naar Holland. Schrijf mij
niet meer in Japan, maar naar het Hollandse Consulaat, Moskou, Rusland, aangezien
ik de Transsiberische neem. Ik ben van plan enige tijd in Moskou halt te houden.
Ik maak het steeds erg goed en ben erg tevreden over mijn reis, maar betreur het
voortdurend te hebben moeten afzien van het jagen op Java. Ik had er zo op gehoopt
en als de terugkeer naar Europa via Java me niet 6 weken op het schip zou bezorgen
in plaats van drie weken met het spoor door Siberië, zou ik proberen meer van de
jacht te maken, temeer omdat het regenseizoen op Java binnenkort gaat ophouden.
U kunt me ook een briefkaart of een briefje schrijven naar Irkutsk, Siberië, poste-
restante, waar ik eveneens van plan een stop te maken. In een afgelegen land geeft
dat dubbel plezier.
Houdt u goed. Complimenten aan allen. Ik zal u over een week of twee weken
schrijven. Van hier ben ik van plan naar Yokohama te gaan.
Ik omhels u
Edmond
P.S. Mocht het u interesseren te weten hoe mijn maag (mijn achtenswaardige maag,
zou een Japanner zeggen) zich gedraagt, die is constant uitstekend en ik heb nooit
meer migraine.
54 F
Hôtel Du Bazar Slave, Rue Nicolskaïa, Moscou
31 maart 1903
Dierbare ouders,
Gisterenavond ben ik aangekomen in Moskou via Siberië. Vanaf Dalian (Port Arthur)
ben ik er in 15 dagen en 14 nachten. Behalve van Dalian tot aan de grens tussen
Mantsjoerije en Siberië was er weinig sneeuw. Bijna geen. Maar tussen Mantsjoerije
en Moskou was het een witte vlakte tot aan de horizon. Geweldig weer hier.
Ik ga naar St. Petersburg met mijn reisgenoten. Tegen de 10 e ongeveer zal ik op
Vaeshartelt zijn.
41

Ik was blij weer te kunnen slapen in een echt bed, maar ik heb er weinig van
geprofiteerd. Ik reis met twee beertjes (ze zijn 5 weken) en ik had ze in een hoek van
mijn slaapkamer geparkeerd. Ze hebben zo’n kabaal gemaakt dat ik dacht dat ze van
plan waren mij te verslinden. Ze hebben nog maar de grootte van een fiks [keeshond]
van 3 maanden, maar het mannetje is al erg ondeugend. Kortom het zijn twee arme
beestjes.
Ik schrijf u vlug-vlug, want ik moet weg om de stad te bekijken. Ik maak het erg
goed. Groeten aan allen.
Ik omhels u.
Edmond
P.S. Ik bericht mijn terugkeer aan Gust., Alf. en Ad. per briefkaart. Het kan dat ik
pas de 15 e terug ben. Ik zal u schrijven. Stuur me een woordje: Hotel Bauer, Unter
den Linden, Berlin.
42