grenzeloos ziek ethische wonden in de ... - Solidariteit Zo
grenzeloos ziek ethische wonden in de ... - Solidariteit Zo
grenzeloos ziek ethische wonden in de ... - Solidariteit Zo
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Omslagfoto: Term<strong>in</strong>ale patiënt Khalid Bakli <strong>in</strong> het IJsselland Ziekenhuis<br />
met zijn zoontje Karim, augustus 2002. Foto: Arie Kievit, Rotterdam
GRENZELOOS ZIEK<br />
ETHISCHE WONDEN IN DE GEZONDHEIDSZORG<br />
Nizaar Makdoembaks<br />
Het Tribunaal<br />
Mission 2
Voor Roelfien Sant en Fouss<strong>in</strong>i Baraya<br />
3
INHOUD<br />
1 Inleid<strong>in</strong>g 9<br />
I PROLOOG<br />
2 Klassenjustitie en medisch machtsblok bedreigen<br />
volksgezondheid<br />
2.1 Illegalen hebben geen recht op gezondheidszorg 11<br />
2.2 Op <strong>de</strong> bres voor illegalen 12<br />
2.3 Aanleid<strong>in</strong>g voor boete: casus onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt 12<br />
2.4 Medisch Tucht College 15<br />
2.5 Achtergron<strong>de</strong>n 16<br />
2.5.1 Achtergron<strong>de</strong>n <strong>ziek</strong>e illegalen 16<br />
2.5.2 Achtergron<strong>de</strong>n CVA 17<br />
2.5.3 Achtergron<strong>de</strong>n CPA 18<br />
2.5.4 Achtergron<strong>de</strong>n AMC 19<br />
2.5.4.1 Casus 1 20<br />
2.5.4.2 Casus 2 21<br />
2.5.4.3 Casus 3 21<br />
2.5.4.4 Bijlmermeer-huisarts Peter van Kanten 22<br />
2.6 Kwetsen<strong>de</strong> vervolggeschie<strong>de</strong>nis CVA-patiënt 23<br />
2.7 Kwetsen<strong>de</strong> vervolggeschie<strong>de</strong>nis <strong>in</strong> tuchtproces huisarts 24<br />
2.8 Conclusie 26<br />
II ILLEGALEN EN DE ECONOMIE<br />
3 Illegalen leveren geld op: Neêrlands economie vaart er wel bij<br />
3.1 Omvang reservoir illegale arbei<strong>de</strong>rs 28<br />
3.2 Migranten onmisbaar voor <strong>de</strong> toekomst 31<br />
3.3 Lage arbeidskosten noodzaak voor economie 31<br />
3.4 Illegale arbei<strong>de</strong>rs smeerolie economie 34<br />
3.5 Ne<strong>de</strong>rlandse economie bloeit dankzij mo<strong>de</strong>rne slaven 36<br />
3.6 Para<strong>de</strong>paardje economie draaft dankzij illegalen 39<br />
3.7 Economie op microniveau: ste<strong>de</strong>lijke locaties 42<br />
3.8 Onverzeker<strong>de</strong> illegalen lopen gezondheidsrisico 43<br />
3.9 De berg komt naar Mohammed: goedkope arbeid <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
thuislan<strong>de</strong>n 47<br />
3.10 Illegalen en overheid 48<br />
3.11 Conclusie: gedoogbeleid? 57<br />
4 Illegalen leveren geld op: mensensmokkel<br />
4.1 Ne<strong>de</strong>rland en <strong>de</strong> smokkel van illegale arbei<strong>de</strong>rs 61<br />
4
4.2 Mensensmokkel: vraag en aanbod op <strong>de</strong> markt 62<br />
4.3 Corruptie: ambtenaren ontvangen steekpenn<strong>in</strong>gen 64<br />
4.4 Mensensmokkel: <strong>de</strong> schuldvraag 65<br />
5 Illegalen leveren geld op: huisvest<strong>in</strong>g<br />
5.1 Illegale huur<strong>in</strong>komsten uit illegaal werk 67<br />
5.2 Ophokken <strong>in</strong> krotten 68<br />
5.3 Conclusie 70<br />
III ILLEGALEN EN GEZONDHEIDSZORG<br />
6 Balkenen<strong>de</strong> versus Bakli: twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
6.1 Illegalen en gezondheidszorg: een <strong>in</strong>troductie 72<br />
6.2 ‘Grenzeloos <strong>ziek</strong>e’ Khalid Bakli sterft <strong>in</strong> IJsselland <strong>ziek</strong>enhuis:<br />
geen geld voor thuiszorg 72<br />
6.3 Premier Balkenen<strong>de</strong> opgenomen <strong>in</strong> het IJsselland <strong>ziek</strong>enhuis 74<br />
6.4 Twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
75<br />
7 Illegale arbeid en <strong>ziek</strong>tekosten<br />
7.1 Inleid<strong>in</strong>g 77<br />
7.2 Fe<strong>de</strong>ratie van artsen (KNMG) en volksgezondheid: kwalitatief<br />
<strong>in</strong>ferieure zorg aan illegale arbei<strong>de</strong>rs 78<br />
7.3 Toename <strong>ziek</strong>enhuisopname onverzeker<strong>de</strong>n 80<br />
7.4 Gezondheidszorg niet toegankelijk voor illegalen 83<br />
7.5 Koppel<strong>in</strong>gsfonds 84<br />
7.5.1 Uitvoer<strong>in</strong>gsperikelen van het koppel<strong>in</strong>gsfonds 85<br />
7.5.2 Effecten koppel<strong>in</strong>gswet door TNO en Nivel onjuist geëvalueerd 86<br />
7.5.3 Gevolgen van Koppel<strong>in</strong>gswet rampzalig voor volksgezondheid 88<br />
7.6 I<strong>de</strong>ntificatieplicht 89<br />
7.7 Angst voor arrestatie: gevaar voor volksgezondheid 90<br />
7.8 Verzekeren tegen <strong>ziek</strong>tekosten voor illegalen vrijwel onmogelijk 92<br />
7.9 <strong>Zo</strong> kan het ook: EU-lid Spanje maakt het mogelijk 94<br />
7.10 Nationaal waarborgfonds <strong>ziek</strong>tekosten illegale arbei<strong>de</strong>rs (WZIA) 96<br />
7.11 Conclusie: WZIA goed voor maatschappij en economie 97<br />
8 Twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg Amsterdam Zuidoost<br />
8.1 Inleid<strong>in</strong>g 100<br />
8.2 On<strong>de</strong>rklassen <strong>in</strong> gezondheidszorg 101<br />
8.3 M<strong>in</strong>iconferentie met bisschop Muskens 102<br />
8.4 Conclusie 104<br />
5
9 Illegalen en <strong>in</strong>fectieuze <strong>ziek</strong>ten<br />
9.1 Inleid<strong>in</strong>g: dood door eigen schuld? 105<br />
9.1.1 Casus 1 105<br />
9.2 Tuberculose 106<br />
9.3 Bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek en DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g 109<br />
9.4 TBC en illegale patiënten 112<br />
9.5 De ter<strong>in</strong>g naar <strong>de</strong> ner<strong>in</strong>g: verzeker<strong>in</strong>gsstatus bepaalt<br />
opnamebeleid bij longontstek<strong>in</strong>g 115<br />
9.5.1 Casus 1 115<br />
9.5.2 Casus 2 116<br />
9.5.3 Casus 3 117<br />
9.5.4 Casus 4 119<br />
9.6 Illegalen met pulmonale en extrapulmonale tuberculose 120<br />
9.6.1 Casus 1 120<br />
9.6.2 Casus 2 120<br />
9.6.3 Casus 3 122<br />
9.6.4 Casus 4 123<br />
9.6.5 Casus 5 125<br />
9.6.6 Casus 6 126<br />
9.7 Vier legale, verzeker<strong>de</strong> patiënten wél opgenomen 126<br />
9.7.1 Casus 1 126<br />
9.7.2 Casus 2 127<br />
9.7.3 Casus 3 127<br />
9.7.4 Casus 4 127<br />
9.8 Casus: artsen die willen, kunnen <strong>ziek</strong>e illegalen wél helpen 127<br />
9.9 Beschouw<strong>in</strong>g 128<br />
10 Varia: casussen illegalen met diverse medische histories<br />
10.1 Inleid<strong>in</strong>g 133<br />
10.2 On<strong>de</strong>rmaatse behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënten 133<br />
10.2.1 Casus 1 133<br />
10.2.2 Casus 2 136<br />
10.3 Medische trials bij patiënten zon<strong>de</strong>r verblijfsvergunn<strong>in</strong>g 138<br />
10.3.1 Casus 1 140<br />
10.3.2 Casus 2 142<br />
10.3.3 Casus 3 143<br />
10.3.4 Casus 4 144<br />
10.3.5 Casus 5 146<br />
10.4 Shah versus Ernesto: twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg 147<br />
10.4.1 Casus A 147<br />
10.4.2 Casus B 147<br />
10.5 Conclusie 151<br />
6
11 Zieke illegalen en arrestaties<br />
11.1 Inleid<strong>in</strong>g 153<br />
11.1.1 Casus 1 154<br />
11.1.2 Casus 2 155<br />
11.1.3 Casus 3 156<br />
11.1.4 Casus 4 157<br />
11.1.5 Casus 5 158<br />
11.1.6 Casus 6 160<br />
11.1.7 Casus 7 163<br />
11.1.8 Casus 8 164<br />
11.2 Casus 9: waar een wil is, is een weg 166<br />
11.3 Laten doodgaan of arresteren van <strong>ziek</strong>e illegalen:<br />
geen <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten 167<br />
11.3.1 Casus 1 167<br />
11.3.2 Casus 2 168<br />
11.3.3 Casus 3 168<br />
11.3.4 Casus 4 169<br />
11.3.5 Casus 5 169<br />
11.3.6 Casus 6 170<br />
11.4 Schend<strong>in</strong>g van het vertrouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> medische stand 170<br />
11.5 Conclusie 173<br />
12 Detentiekamp ‘Bijlmer-Goelag’ (grenshospitium)<br />
12.1 Illegale patiënten en asielzoekers vóór transport<br />
naar het thuisland 175<br />
12.2 Casussen 177<br />
12.2.1 Casus 1 177<br />
12.2.2 Casus 2 178<br />
12.3 Conclusie 181<br />
13 Aanbevel<strong>in</strong>gen en conclusies 183<br />
14 Over <strong>de</strong> auteur 189<br />
15 Over <strong>de</strong>genen aan wie dit boek is opgedragen 191<br />
16 Woor<strong>de</strong>nlijst 193<br />
17 Literatuur 199<br />
18 Noten 241<br />
7
1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
De niet-<strong>ziek</strong>e, <strong>in</strong> Somalië geboren en genaturaliseer<strong>de</strong> asielzoekster, tevens<br />
voormalig lid van <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer, mevrouw Ayaan Hirsi ‘Ali’, mag van geluk<br />
spreken dat premier Balkenen<strong>de</strong> en <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer <strong>in</strong> mei 2006 voor haar<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> bres sprongen en haar b<strong>in</strong>nen enkele dagen <strong>in</strong> bescherm<strong>in</strong>g namen door<br />
<strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister van Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genzaken terug te fluiten. 1 Hierdoor heeft Hirsi ‘Ali’<br />
haar Ne<strong>de</strong>rlandse nationaliteit teruggekregen, ondanks dat zij<br />
immigratiewetten heeft overtre<strong>de</strong>n. Volgens <strong>de</strong>ze politici en een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
bevolk<strong>in</strong>g moest Hirsi ‘Ali’ gezien wor<strong>de</strong>n als een vrouw van grote verdienste<br />
ten aanzien van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse samenlev<strong>in</strong>g.<br />
M<strong>in</strong>ister Rita Verdonk had, net als bij an<strong>de</strong>re frau<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> asielzoekers,<br />
het Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rschap van Hirsi ‘Ali’ <strong>in</strong>getrokken en haar <strong>in</strong> wezen tot<br />
vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g zon<strong>de</strong>r geldige verblijfspapieren verklaard. Dat <strong>de</strong>ed <strong>de</strong><br />
partijgenote b<strong>in</strong>nen enkele uren nadat voor haar dui<strong>de</strong>lijk werd dat <strong>de</strong> exmoslima<br />
bij haar asielverzoek <strong>in</strong> 1992 bij <strong>de</strong> Immigratie en Naturalisatiedienst<br />
(IND) een valse i<strong>de</strong>ntiteit had opgegeven. 2 Ook <strong>de</strong> mensenrechtenorganisatie<br />
Amnesty International maakte zich <strong>in</strong> haar Jaarboek 2005 al ernstig zorgen<br />
over <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van asielzoekers en migranten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. 3 Maar,<br />
zoals Zembla-e<strong>in</strong>dredacteur Kees Driehuis het formuleer<strong>de</strong>, ‘Hirsi Ali kan<br />
rekenen op <strong>in</strong>vloedrijke vrien<strong>de</strong>n. Dat kunnen <strong>de</strong> duizen<strong>de</strong>n asielzoekers die<br />
ons land wor<strong>de</strong>n uitgezet niet. Er is sprake van hypocrisie en van een<br />
onrechtvaardige situatie.’ 4<br />
Dit boek gaat over <strong>de</strong> ongelijkwaardige behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van niet-westerse<br />
migranten. En dan voornamelijk over illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong><br />
werknemers. Dankzij hun illegale status zijn zij gewil<strong>de</strong> arbeidskrachten bij<br />
vele bedrijven. Ze leveren een bijdrage aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie, maar<br />
hebben geen rechten. Als ze <strong>ziek</strong> wor<strong>de</strong>n, slaan alle <strong>de</strong>uren dicht, omdat ze<br />
niet verzekerd zijn tegen <strong>ziek</strong>tekosten. De patiënten van wie <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>tegeschie<strong>de</strong>nissen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie beschreven wor<strong>de</strong>n, zijn bijna allen afgewezen<br />
asielzoekers die bij legale migranten on<strong>de</strong>rgedoken zijn <strong>in</strong> Amsterdam en<br />
omgev<strong>in</strong>g.<br />
Deze lotgenoten van Hirsi ‘Ali’ had<strong>de</strong>n m<strong>in</strong><strong>de</strong>r geluk. Zij of hun k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren<br />
waren ernstig <strong>ziek</strong> en hulpbehoevend. Maar net als het kamerlid van<br />
Somalische afkomst had<strong>de</strong>n ook zij geen verblijfsvergunn<strong>in</strong>g en om die re<strong>de</strong>n<br />
waren ze niet-verzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten. En geen enkele medicus,<br />
politicus of krant nam het voor ze op, toen ze door verraad van <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
en hulpverleners wer<strong>de</strong>n gearresteerd tij<strong>de</strong>ns hun medische behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g.<br />
<strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r pardon wer<strong>de</strong>n ze onbehan<strong>de</strong>ld en lij<strong>de</strong>nd aan TBC, HIV-Aids,<br />
psychose, term<strong>in</strong>ale nier<strong>in</strong>sufficiëntie, kanker en <strong>in</strong>validiteit door <strong>de</strong> IND<br />
Ne<strong>de</strong>rland uitgezet.<br />
An<strong>de</strong>re gevallen waren m<strong>in</strong>stens zo schrijnend. Zieke illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
wer<strong>de</strong>n niet verra<strong>de</strong>n maar wer<strong>de</strong>n door het <strong>ziek</strong>enhuis of <strong>de</strong> GGD niet<br />
behan<strong>de</strong>ld voor een besmettelijke vorm van TBC. Zieke <strong>in</strong>vali<strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren van<br />
illegale werknemers wer<strong>de</strong>n door <strong>ziek</strong>enhuizen niet of niet a<strong>de</strong>quaat geholpen.<br />
9
An<strong>de</strong>re k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren met tij<strong>de</strong>lijke verblijfsvergunn<strong>in</strong>gen kregen van het <strong>ziek</strong>enhuis<br />
geen justitiële on<strong>de</strong>rsteun<strong>in</strong>g bij seksueel misbruik. Weer an<strong>de</strong>ren kon<strong>de</strong>n<br />
soms door <strong>ziek</strong>enhuizen geholpen wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dien ze mee<strong>de</strong><strong>de</strong>n aan medische<br />
experimenten.<br />
De premier, het kab<strong>in</strong>et en het parlement zijn op <strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong>ze<br />
mensonteren<strong>de</strong> toestan<strong>de</strong>n, maar ze kijken <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant op. De<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse economie profiteert van goedkope arbeidskrachten, maar laat<br />
hun illegale arbei<strong>de</strong>rs vallen als er kosten voor hen gemaakt moeten wor<strong>de</strong>n.<br />
Openbare gezondheidszorg is een recht voor ie<strong>de</strong>reen. Vooral <strong>in</strong> een westers<br />
land als Ne<strong>de</strong>rland. Dit boek houdt een vurig pleidooi voor veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
het vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genbeleid, politiek, gezondheidszorg en medische ethiek. Of<br />
voor wie het an<strong>de</strong>rs wil lezen: voor normen en waar<strong>de</strong>n op <strong>de</strong>ze terre<strong>in</strong>en.<br />
10
I PROLOOG<br />
2 Klassenjustitie en medisch machtsblok bedreigen<br />
volksgezondheid<br />
2.1 Illegalen hebben geen recht op gezondheidszorg<br />
Dwal<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g veroorzaken een gevaar voor <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
Keer op keer wordt te laat <strong>in</strong>gegrepen als het gaat om het medische beleid<br />
met betrekk<strong>in</strong>g tot onverzeker<strong>de</strong> illegalen die <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland leven. Afgezien van<br />
<strong>de</strong> schrijnen<strong>de</strong> <strong>in</strong>dividuele gevallen die oogluikend wor<strong>de</strong>n toegelaten waar het<br />
gaat om a<strong>de</strong>quate hulpverlen<strong>in</strong>g, is er sprake van een twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg. Dit is het gevolg van het weigeren van medische hulp of het<br />
verlenen van medische hulp die on<strong>de</strong>rmaats is. Illegalen die <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
verblijven, leveren vrijwel allemaal een bijdrage aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
economie. Onze welvaartstaat profiteert van hun <strong>in</strong>zet, terwijl <strong>de</strong>ze arbei<strong>de</strong>rs<br />
f<strong>in</strong>ancieel wor<strong>de</strong>n uitgeknepen en <strong>in</strong> mensonteren<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n leven.<br />
Doorgaans zijn zij niet verzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten, terwijl zij juist banen<br />
vervullen die grotere risico’s met zich meebrengen op het gebied van hygiëne<br />
en ongevallen.<br />
Als huisarts heb ik mij <strong>de</strong>ze problematiek altijd aangetrokken. Om <strong>de</strong>ze<br />
mensen te helpen <strong>in</strong> hun keihar<strong>de</strong> bestaan heb ik illegale, onverzeker<strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>en vaak geholpen zon<strong>de</strong>r daar f<strong>in</strong>anciële vergoed<strong>in</strong>gen voor te vragen. In<br />
mijn gedrevenheid het beleid on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep te nemen en een sociaalmaatschappelijke<br />
en zelfs politieke discussie uit te lokken, heb ik professionele<br />
en juridische risico’s gelopen. Het medisch bolwerk en <strong>de</strong> juridische macht<br />
hebben een hekel aan an<strong>de</strong>rs<strong>de</strong>nken<strong>de</strong>n en ik ben uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk – onterecht –<br />
gestraft. E<strong>in</strong>d jaren negentig van <strong>de</strong> vorige eeuw hebben functionarissen van<br />
<strong>de</strong> m<strong>in</strong>isteries van Volksgezondheid en Justitie mij veroor<strong>de</strong>eld <strong>in</strong> een tuchtzaak,<br />
terwijl ik niet beticht kon wor<strong>de</strong>n van medische fouten. Mijn verweerschrift,<br />
dat ontlastend bewijs bevatte, is niet meegenomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> klachtenbehan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g,<br />
noch is er tij<strong>de</strong>ns het proces aan gerefereerd. Ik zie dit proces<br />
nog steeds als een voorbeeld van klassenjustitie en gebrek aan onpartijdigheid.<br />
Door <strong>de</strong> uitspraak kon het imago van <strong>de</strong> medische macht gered wor<strong>de</strong>n,<br />
maar het voorkwam dat noodzakelijke maatregelen wer<strong>de</strong>n genomen tegen<br />
structurele misstan<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> GGD en <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuizen <strong>in</strong> Amsterdam. Daardoor<br />
bleven <strong>in</strong>fectieuze besmett<strong>in</strong>gsbronnen onbehan<strong>de</strong>ld. Maar bovenal<br />
leid<strong>de</strong> het <strong>de</strong> aandacht af van <strong>de</strong> hopeloze situatie van <strong>de</strong> vele onverzeker<strong>de</strong><br />
illegale patiënten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Zij krijgen <strong>in</strong> <strong>de</strong> meeste gevallen niet <strong>de</strong><br />
medische hulp die men verwachten mag <strong>in</strong> een West-Europese welvaartsstaat.<br />
Met <strong>de</strong>ze publicatie wil ik alsnog trachten <strong>de</strong> v<strong>in</strong>ger op <strong>de</strong> wond te<br />
leggen. Om te beg<strong>in</strong>nen aan <strong>de</strong> hand van een ongef<strong>in</strong>geer<strong>de</strong> voorbeeldcasus.<br />
11
2.2 Op <strong>de</strong> bres voor illegalen<br />
S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> jaren negentig heb ik mij als Amsterdamse huisarts <strong>in</strong>gezet voor het<br />
mogelijk maken en verbeteren van medische hulp aan onverzeker<strong>de</strong> illegalen<br />
die <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland wonen en werken. Vanuit mijn huisartsenpraktijk <strong>in</strong><br />
Amsterdam Zuidoost kwam ik vrijwel dagelijks met <strong>de</strong>ze patiënten <strong>in</strong> contact.<br />
In <strong>de</strong> vorm van discussies met medische <strong>in</strong>stanties, hulpverleners, politici en<br />
door publicaties heb ik getracht aandacht te vestigen op <strong>de</strong> zwakke plek <strong>in</strong> het<br />
medische bestel van Ne<strong>de</strong>rland. Mijn kritische uitlat<strong>in</strong>gen wer<strong>de</strong>n mij niet <strong>in</strong><br />
dank afgenomen. Het werd gezien als <strong>in</strong>tern verraad en ik werd op basis van<br />
mijn uitspraken – niet op basis van foutief of nalatig medisch han<strong>de</strong>len – door<br />
het Medisch Tuchtcollege (MTC) veroor<strong>de</strong>eld tot een boete van ƒ 1.000 en na<br />
een twee<strong>de</strong> klacht tot een schors<strong>in</strong>g van drie maan<strong>de</strong>n uit mijn beroepspraktijk.<br />
Ruim <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> misstan<strong>de</strong>n, vooral veroorzaakt door <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen<br />
en hulpverleners die onverzeker<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e illegalen niet wil<strong>de</strong>n behan<strong>de</strong>len, die<br />
<strong>in</strong> dit boek beschreven wor<strong>de</strong>n, zijn <strong>in</strong> 1997 door mij als verweerschrift aangebo<strong>de</strong>n<br />
aan <strong>de</strong> rechter van het MTC, <strong>de</strong> Inspectie voor <strong>de</strong> Gezondheidszorg<br />
(IGZ) te Haarlem en <strong>in</strong> dictaatvorm aan <strong>de</strong> media (<strong>de</strong> Volkskrant, Het Parool,<br />
Trouw). Dit verweerschrift, waarmee ik <strong>de</strong> aantijg<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> IGZ, <strong>de</strong><br />
Centrale Post Ambulancevervoer (CPA), het Aca<strong>de</strong>misch Medisch Centrum<br />
Amsterdam (AMC), <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Amsterdamse Huisartsen Verenig<strong>in</strong>g<br />
(AHV), media en an<strong>de</strong>ren had willen ontkrachten en begrip had willen v<strong>in</strong><strong>de</strong>n<br />
voor mijn visie, is echter door <strong>de</strong> rechter en <strong>de</strong> <strong>in</strong>specteur niet meegenomen <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> klachtenbehan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g.<br />
<strong>Zo</strong>doen<strong>de</strong> is bij <strong>de</strong> bepal<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> strafmaat tegen mij als arts geen<br />
reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> keerzij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> zaak. De media waren we<strong>in</strong>ig<br />
kritisch en hebben zich groten<strong>de</strong>els gericht op het standpunt van <strong>de</strong> overheid.<br />
Het <strong>in</strong>gedien<strong>de</strong> hoge beroep bij het Centraal Tuchtcollege voor <strong>de</strong> Gezondheidszorg<br />
(CTG) <strong>in</strong> Den Haag is bovendien door een ‘<strong>in</strong>greep’ van <strong>de</strong> IGZ via<br />
mijn advocaat en tevens voormalige Inspecteur <strong>in</strong> overheidsdienst, <strong>in</strong>getrokken.<br />
2.3 Aanleid<strong>in</strong>g voor boete: casus onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt<br />
Wat g<strong>in</strong>g er vooraf aan <strong>de</strong> veroor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g door het MTC? E<strong>in</strong>d oktober 1995<br />
kreeg een vijftigjarige niet-verzeker<strong>de</strong> patiënt te Amsterdam een hersenbloed<strong>in</strong>g<br />
(CVA). Deze man van Sur<strong>in</strong>aams-h<strong>in</strong>doestaanse afkomst woon<strong>de</strong><br />
s<strong>in</strong>ds twee jaar illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Hij werkte illegaal bij verschillen<strong>de</strong><br />
horecazaken <strong>in</strong> Amsterdam en Den Haag en had <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland familie en<br />
kennissen waar hij met zekere regelmaat verbleef. Hij was s<strong>in</strong>ds jaren bekend<br />
met een slecht gereguleer<strong>de</strong> hypertensie. Af en toe kreeg hij tabletten van<br />
familiele<strong>de</strong>n tegen <strong>de</strong> verhoog<strong>de</strong> bloeddruk.<br />
12
Op een middag kreeg <strong>de</strong> patiënt last van een <strong>in</strong> ernst toenemen<strong>de</strong><br />
duizeligheid en hoofdpijn en kon <strong>de</strong> won<strong>in</strong>g van een familielid <strong>in</strong> <strong>de</strong> Bijlmermeer,<br />
waar hij logeer<strong>de</strong>, nog bereiken. De huisarts van <strong>de</strong> gastheer, die zijn<br />
praktijk had <strong>in</strong> Amsterdam Zuid, was op dat moment onbereikbaar. Via <strong>de</strong><br />
doktersdienst kreeg <strong>de</strong> gastheer van <strong>de</strong> patiënt contact met mij, huisarts <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Bijlmermeer. Ik stond <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost bekend als huisarts die zich<br />
<strong>in</strong>zette voor onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënten. De <strong>in</strong>formatie die ik tij<strong>de</strong>ns het<br />
telefonische consult kreeg over <strong>de</strong> conditie van <strong>de</strong> patiënt, wezen op een<br />
ernstige, mogelijk levensbedreigen<strong>de</strong> situatie. Ziekenhuisopname was vereist.<br />
De procedure <strong>in</strong> een <strong>de</strong>rgelijk geval is dat <strong>de</strong> huisarts eerst een bed<br />
moet zien te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n bij een <strong>ziek</strong>enhuis. Dat is een tijdroven<strong>de</strong> opgave en een<br />
belron<strong>de</strong> langs <strong>de</strong> Eerste-Hulpaf<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen neemt al snel an<strong>de</strong>rhalf tot twee uur<br />
<strong>in</strong> beslag. Ik had positieve ervar<strong>in</strong>gen met spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> gevallen bij verzeker<strong>de</strong><br />
patiënten die onaangekondigd wer<strong>de</strong>n gepresenteerd <strong>in</strong> het AMC, het<br />
dichtstbijzijn<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis. De CPA had doorgaans een beter <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> het<br />
aantal beschikbare bed<strong>de</strong>n en hielp vaak bij het plaatsen van patiënten.<br />
Achteraf bleek dat <strong>ziek</strong>enhuizen, die <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie aan <strong>de</strong> arts<br />
me<strong>de</strong><strong>de</strong>el<strong>de</strong>n dat er geen vrije bed<strong>de</strong>n waren, <strong>de</strong>ze bed<strong>de</strong>n wel beschikbaar<br />
stel<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> CPA (zie hiervoor <strong>de</strong> casussen on<strong>de</strong>r 2.4.4). Indien <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e<br />
geen illegale onverzeker<strong>de</strong> was, zou ik het zeker geprobeerd hebben, omdat<br />
een <strong>ziek</strong>enhuisbed <strong>in</strong> dat geval sneller gevon<strong>de</strong>n zou zijn.<br />
Wat meespeel<strong>de</strong> was dat ik, juist <strong>in</strong> het spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> geval bij <strong>de</strong>ze<br />
onverzeker<strong>de</strong> patiënt, geen tijd wil<strong>de</strong> verliezen en ik besloot direct <strong>de</strong> CPA te<br />
bellen om <strong>de</strong> patiënt te laten vervoeren naar het AMC.<br />
Omstreeks 16:25 uur kwam mijn oproep bij <strong>de</strong> Amsterdamse CPA<br />
b<strong>in</strong>nen. 5 Ik leg<strong>de</strong> <strong>de</strong> ernst van <strong>de</strong> situatie uit, <strong>de</strong> sociaal-maatschappelijke kant<br />
van <strong>de</strong> zaak en <strong>de</strong> verzeker<strong>in</strong>gsstatus. Ziekenhuizen en CPA vragen namelijk<br />
standaard naar het laatste. Dat <strong>de</strong> patiënt niet verzekerd was, noem<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
CPA ‘<strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad een probleem.’ In verband met het spoedkarakter verzocht ik<br />
<strong>de</strong> centralist te helpen met het v<strong>in</strong><strong>de</strong>n van een <strong>ziek</strong>enhuisbed. De centralist<br />
<strong>de</strong>el<strong>de</strong> mij mee, dat er ‘vroeger wel zo’n meldbureau was, maar dat dit niet<br />
meer het geval was waar ze dit soort opnames kwijt kunnen.’<br />
CPA: ‘Kijk, op zich geen bezwaar tegen vervoer, maar welk <strong>ziek</strong>enhuis<br />
moet <strong>de</strong>ze meneer naar toe?’<br />
Huisarts: ‘Ik ben ervan overtuigd dat ie<strong>de</strong>reen mij zal afwijzen.’<br />
CPA: ‘Laten we het zo afspreken: u gaat proberen toch die patiënt<br />
ergens <strong>in</strong> een <strong>ziek</strong>enhuis te krijgen en belt ons zodra het gelukt is, dan<br />
sturen wij een auto.’<br />
Huisarts: ‘Nee, want het lukt mij haast nooit.’<br />
CPA: ‘Nee? Maar ons ook niet.’<br />
Ik maakte <strong>de</strong> centralist dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> patiënt naar mijn <strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g zou<br />
kunnen komen te overlij<strong>de</strong>n als er niet snel gehan<strong>de</strong>ld werd.<br />
13
CPA: ‘Goed ik zal kijken wat ik kan doen dokter.’<br />
Huisarts: ‘Ja…en sorry, maar ik zit er ook mee.’<br />
CPA: ‘Ja, nee begrijpelijk.’<br />
Huisarts: ‘Oké’<br />
CPA: ‘We doen ons best.’<br />
Huisarts: ‘Ja, bedankt, dag.’<br />
CPA: ‘Dag.’<br />
Huisarts: ‘Dag, dag.’<br />
Door <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van het gesprek kreeg ik <strong>de</strong> <strong>in</strong>druk dat <strong>de</strong> CPA <strong>de</strong><br />
patiënt nu als spoedgeval behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> en <strong>de</strong> ernstig <strong>ziek</strong>e man zou gaan<br />
ophalen om hem <strong>in</strong> een <strong>ziek</strong>enhuis te presenteren. Wat <strong>de</strong> centralist echter<br />
<strong>de</strong>ed, was overleg plegen met <strong>de</strong> medisch lei<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> CPA, <strong>de</strong> heer E.I.<br />
Iwema Bakker. Deze zou <strong>de</strong> besliss<strong>in</strong>g moeten nemen of <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënt werd opgehaald of niet.<br />
Iwema Bakker was echter van men<strong>in</strong>g dat een telefonisch consult <strong>in</strong> dit<br />
geval niet voldoen<strong>de</strong> was. Hij wil<strong>de</strong> eerst meer medische <strong>in</strong>formatie krijgen<br />
voor hij een besluit tot vervoer kon nemen. Hij eiste dat ik als huisarts <strong>de</strong><br />
patiënt eerst fysiek zou on<strong>de</strong>rzoeken. Bovendien was hij van men<strong>in</strong>g dat ik<br />
vooraf voor een <strong>ziek</strong>enhuisbed moest zorgen, omdat dat tot <strong>de</strong> huisartsentaak<br />
beschouwd wordt. <strong>Zo</strong>als later bleek, trachtte Iwema Bakker mij om 17:05 uur<br />
te bereiken via mijn semafoon om zijn bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen me<strong>de</strong> te <strong>de</strong>len. Ik had, <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>g dat het ambulancevervoer geregeld was, om 17:00 uur<br />
mijn semafoon uitgeschakeld en <strong>de</strong> dienst werd voortgezet door mijn waarnemer<br />
G. Nassier.<br />
Deze werd om 17:30 uur gebeld door Iwema Bakker. Nassier zeg<strong>de</strong> toe<br />
<strong>de</strong> patiënt te gaan bezoeken en <strong>de</strong> medische gegevens aan <strong>de</strong> CPA door te<br />
bellen. In <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>g dat het vervoer en opname al geregeld waren<br />
door <strong>de</strong> CPA, had ik <strong>de</strong> patiëntengegevens niet persoonlijk doorgegeven aan<br />
Nassier. Deze kreeg <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie via <strong>de</strong> CPA, die personalia, adres en verzeker<strong>in</strong>gsstatus<br />
had opgetekend na mijn meld<strong>in</strong>g. Nassier beloof<strong>de</strong> vervolgens<br />
aan <strong>de</strong> CPA op te geven <strong>in</strong> welk <strong>ziek</strong>enhuis <strong>de</strong> patiënt een bed zou kunnen<br />
krijgen. Pas dan zou er een ambulance gestuurd wor<strong>de</strong>n.<br />
Pas één uur na het telefonisch on<strong>de</strong>rhoud tussen Nassier en <strong>de</strong> CPA<br />
was mijn waarnemer bij <strong>de</strong> patiënt. Om 18:35 had Nassier <strong>de</strong> patiënt on<strong>de</strong>rzocht<br />
en hij wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> gegevens aan <strong>de</strong> medisch lei<strong>de</strong>r doorbellen. Iwema<br />
Bakker was echter niet meer te bereiken, maar <strong>de</strong> ambulance was al on<strong>de</strong>rweg;<br />
merkwaardig genoeg zon<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie van Nassier afgewacht<br />
was. Later <strong>de</strong>el<strong>de</strong> Iwema Bakker <strong>in</strong> het AT5 Nieuws van 30 oktober 1995 mee<br />
‘dat bij zijn CPA een hersenbloed<strong>in</strong>g geen spoedgeval is.’ Op won<strong>de</strong>rbaarlijke<br />
manier lukte het <strong>de</strong> waarnemer om zon<strong>de</strong>r enige discussie of getouwtrek een<br />
opnamebed voor <strong>de</strong> patiënt te regelen <strong>in</strong> het AMC, alsof <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuisarts<br />
naast <strong>de</strong> telefoon zat te wachten op een telefoontje.<br />
Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk werd <strong>de</strong> ernstig <strong>ziek</strong>e man om 19:19 uur gepresenteerd <strong>in</strong><br />
het AMC en opgenomen op <strong>de</strong> af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Neurologie. Bijna drie uur na <strong>de</strong> eerste<br />
14
meld<strong>in</strong>g presenteer<strong>de</strong> een ambulance <strong>de</strong> patiënt <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis. Hoewel er<br />
sprake was van een ernstige, levensbedreigen<strong>de</strong> situatie, was <strong>in</strong> eerste<br />
<strong>in</strong>stantie aan mijn oproep geen prioriteit gegeven. De patiënt, die ten tij<strong>de</strong> van<br />
het eerste telefonische consult nog kon brabbelen, had <strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls een vrijwel<br />
volledige spraakstoornis ontwikkeld. Na het weekend ontv<strong>in</strong>g ik het bericht dat<br />
<strong>de</strong> patiënt ’s zondags was overle<strong>de</strong>n.<br />
2.4 Medisch Tuchtcollege<br />
De <strong>ziek</strong>tegeschie<strong>de</strong>nis, het medisch han<strong>de</strong>len en <strong>de</strong> opvolg<strong>in</strong>g door overheidsdiensten<br />
bij <strong>de</strong>ze illegale en onverzeker<strong>de</strong> patiënt waren op zich geen<br />
aanleid<strong>in</strong>gen voor een on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> IGZ en een toets<strong>in</strong>g door het MTC.<br />
Immers, <strong>de</strong> patiënt was uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk na fysieke consultatie door waarnemer<br />
Nassier gepresenteerd op <strong>de</strong> af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> Hulp van het AMC en<br />
had een bed gekregen op <strong>de</strong> af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Neurologie.<br />
De diensten kwamen echter pas <strong>in</strong> actie nadat ik <strong>de</strong> schrijnen<strong>de</strong> kwestie<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> openbaarheid bracht <strong>in</strong> <strong>de</strong> vorm van een persbericht. Ik g<strong>in</strong>g er toen nog<br />
vanuit dat <strong>de</strong> trage afhan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g door het ambulancevervoer een rol gespeeld<br />
zou kunnen hebben <strong>in</strong> <strong>de</strong> dood van <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt. In een<br />
later stadium bracht ik <strong>in</strong>formatie over <strong>de</strong> werkwijze van het AMC <strong>in</strong> <strong>de</strong> openbaarheid<br />
via twee uitzend<strong>in</strong>gen op Radio I. 6 Het waren opnieuw pog<strong>in</strong>gen om<br />
aandacht te vestigen op <strong>de</strong> falen<strong>de</strong> en niet-a<strong>de</strong>quate hulpverlen<strong>in</strong>g aan onverzeker<strong>de</strong><br />
ernstig <strong>ziek</strong>en.<br />
De uitzend<strong>in</strong>g bleef niet onopgemerkt. De IGZ bun<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken<br />
naar klachten over mijn kritische uitspraken met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong><br />
werkwijze van <strong>de</strong> CPA en AMC bij onverzeker<strong>de</strong> illegalen. De uitkomst werd <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> vorm van een klacht bij het MTC neergelegd, dat mij schuldig bevond aan<br />
laster. Mij werd op 4 maart 1997 een geldboete opgelegd van ƒ 1.000.<br />
Tij<strong>de</strong>ns het proces van het MTC hield ik natuurlijk voet bij stuk dat er <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van ernstig <strong>ziek</strong>e, onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënten sprake was<br />
van grote ongelijkheid <strong>in</strong> <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> verleen<strong>de</strong> hulp door <strong>de</strong> CPA,<br />
Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst Amsterdam (GGD) en<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen. Ik verzocht het MTC om mijn verweer goed door te nemen en<br />
ervoor zorg te dragen dat <strong>de</strong> gezondheid van burgers en <strong>de</strong> volksgezondheid<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst niet meer bedreigd zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Daartoe had ik mijn on<strong>de</strong>rbouw<strong>in</strong>g<br />
voor <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> misstan<strong>de</strong>n gebun<strong>de</strong>ld <strong>in</strong> een verweerschrift van<br />
171 pag<strong>in</strong>a’s. Hieraan werd tij<strong>de</strong>ns het proces geen aandacht besteed en het<br />
werd zodoen<strong>de</strong> niet meegenomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> tuchtzaak en <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> bepal<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> zwaarte van <strong>de</strong> strafmaat.<br />
15
2.5 Achtergron<strong>de</strong>n<br />
De hierboven beschreven casus is alleen te begrijpen als <strong>de</strong> medische,<br />
<strong>ethische</strong> en sociaal-maatschappelijke achtergron<strong>de</strong>n <strong>in</strong> hun historische context<br />
wor<strong>de</strong>n geschetst. Deze on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len komen na <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>leid<strong>in</strong>g uitgebrei<strong>de</strong>r aan<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong> <strong>in</strong> afzon<strong>de</strong>rlijke hoofdstukken en paragrafen.<br />
2.5.1 Achtergron<strong>de</strong>n <strong>ziek</strong>e illegalen<br />
In <strong>de</strong> beschrijv<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> klacht die <strong>de</strong> IGZ tegen mij <strong>in</strong>dien<strong>de</strong> bij het MTC,<br />
beweer<strong>de</strong> Inspecteur F.J. Biesenbeek het volgen<strong>de</strong>:<br />
Met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> stell<strong>in</strong>gname dat Amsterdamse <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
veelal geen ernstige <strong>ziek</strong>e illegale patiënten opnemen, moge ik<br />
vermel<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> <strong>in</strong>spectie te Haarlem hieromtrent niets bekend is:<br />
nimmer zijn klachten <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze sfeer bij <strong>in</strong>spectie ge<strong>de</strong>poneerd. Wel is het<br />
zo, dat <strong>in</strong> enige radioprogramma’s <strong>de</strong> heer Makdoembaks <strong>in</strong> dit verband<br />
grieven heeft geuit: hij heeft <strong>de</strong>ze grieven evenwel niet kunnen<br />
on<strong>de</strong>rbouwen. 7<br />
Deze opmerk<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> toezichthou<strong>de</strong>n<strong>de</strong>- en controleren<strong>de</strong> topambtenaar<br />
<strong>in</strong> dienst van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g kwamen bij mij raadselachtig over. In mijn huisartspraktijk<br />
had ik met zekere regelmaat voorbeel<strong>de</strong>n gezien van <strong>de</strong> onwil om<br />
ernstig <strong>ziek</strong>e illegale patiënten op te nemen. Dit zou gestaafd wor<strong>de</strong>n door<br />
on<strong>de</strong>rzoek dat <strong>in</strong> 2001 door het Nationaal Instituut voor <strong>de</strong> Volksgezondheid<br />
werd uitgevoerd <strong>in</strong> opdracht van het m<strong>in</strong>isterie van Volksgezondheid. Dat<br />
toon<strong>de</strong> aan dat het huisartsen vaak niet lukt <strong>ziek</strong>e illegale patiënten te laten<br />
opnemen en behan<strong>de</strong>len, doordat <strong>de</strong> specialisten en <strong>ziek</strong>enhuizen een<br />
f<strong>in</strong>anciële garantstell<strong>in</strong>g verlangen. 8<br />
Dat er daarover bij <strong>de</strong> <strong>in</strong>spectie te Haarlem niets bekend was, had<br />
blijkbaar te maken met <strong>de</strong> afwezigheid van klachten op dit terre<strong>in</strong>. Dat mag<br />
allesbehalve vreemd genoemd wor<strong>de</strong>n. Illegale <strong>ziek</strong>en, die niet verzekerd zijn<br />
tegen <strong>ziek</strong>tekosten, consulteren een huisarts of gezondheids<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g niet of<br />
vaak laat. Ze zijn bang om gearresteerd en het land uitgezet te wor<strong>de</strong>n. Ze<br />
hebben we<strong>in</strong>ig of geen geld en moeten doorgaans eerst betalen voordat ze<br />
medische hulp krijgen. Gezien hun illegale status en hun sociaal-maatschappelijke<br />
positie zal <strong>de</strong>ze groep patiënten nooit een klacht bij een rechtspreken<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g durven <strong>in</strong> te dienen. 9<br />
Daarnaast zal een gezondheids<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g – <strong>ziek</strong>enhuis, Tuberculosebestrijd<strong>in</strong>gsbureau<br />
van <strong>de</strong> GGD of hulpverlener – nooit spontaan uit zichzelf<br />
naar <strong>de</strong> IGZ stappen, <strong>in</strong>dien <strong>de</strong> medische hulp aan een illegale <strong>ziek</strong>e<br />
geweigerd wordt, of <strong>in</strong>dien <strong>de</strong>ze <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e niet a<strong>de</strong>quaat behan<strong>de</strong>ld heeft.<br />
Medisch directeur van <strong>de</strong> GGD Amsterdam en omstreken, Rob Vrenken<br />
erken<strong>de</strong> <strong>in</strong> 1998: ‘Pas op een moment dat hulpverlen<strong>in</strong>g echt acuut wordt<br />
weten ze ons te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n. Dat verhoogt het lij<strong>de</strong>n en brengt a<strong>de</strong>quate hulp <strong>in</strong><br />
16
gevaar.’ 10 Toch was hij van men<strong>in</strong>g dat er gevaar <strong>in</strong> schuilt om (onverzeker<strong>de</strong>)<br />
illegalen onbehan<strong>de</strong>ld te laten: ‘…illegalen die slechter <strong>in</strong> hun vel zitten door<br />
hun medische verle<strong>de</strong>n en het ontbreken van a<strong>de</strong>quate zorg van vóór hun<br />
komst wor<strong>de</strong>n (…) een groter gevaar voor <strong>de</strong> gemeenschap on<strong>de</strong>r meer door<br />
overdraagbare <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten. De <strong>in</strong>fectie-druk op <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g zie je dan<br />
toenemen. Voor ons wordt het steeds lastiger om <strong>de</strong> bron van die <strong>in</strong>fectie op<br />
te sporen of om preventief te werk te kunnen gaan.’ 11<br />
Juist <strong>de</strong>ze problematiek was voor mij aanleid<strong>in</strong>g om <strong>de</strong> openbaarheid te<br />
zoeken. Daar<strong>in</strong> was ik dus blijkbaar <strong>de</strong> eerste. Kon door het gebrek aan<br />
an<strong>de</strong>re meld<strong>in</strong>gen <strong>de</strong> zaak niet getoetst wor<strong>de</strong>n? Was <strong>de</strong> aanklacht daardoor<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r waar? Bestond er daarom een re<strong>de</strong>n om mij als medicus te veroor<strong>de</strong>len?<br />
2.5.2 Achtergron<strong>de</strong>n CVA<br />
Enkele cijfers: <strong>in</strong> 1996 kregen jaarlijks ruim 26.000 patiënten en <strong>in</strong> 2005 ruim<br />
30.000 patiënten een beroerte (CVA), zoals <strong>de</strong> patiënt <strong>in</strong> <strong>de</strong> bovenstaan<strong>de</strong><br />
Bijlmermeer-casus. 12 ‘Volgens <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Hartsticht<strong>in</strong>g ligt het aantal<br />
mensen dat jaarlijks getroffen wor<strong>de</strong>n door een beroerte hoger dan aanvankelijk<br />
werd veron<strong>de</strong>rsteld. Nu is dat 49.000.’ 13 In 80 procent van <strong>de</strong> gevallen<br />
betrof het een hersen<strong>in</strong>farct, waarbij een slaga<strong>de</strong>r dichtslibt en <strong>in</strong> <strong>de</strong> overige<br />
gevallen een hersenbloed<strong>in</strong>g, veroorzaakt door een geknapt bloedvat. 14 In<br />
1991 bedroegen <strong>de</strong> totale kosten van <strong>de</strong> medische zorg voor CVA 1,8 miljard<br />
gul<strong>de</strong>n (69.000 gul<strong>de</strong>n per patiënt).<br />
In 1996 promoveer<strong>de</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse psycholoog Wilfried Post op een<br />
on<strong>de</strong>rzoek naar ambulancediensten. 15 Hij toon<strong>de</strong> aan dat het rechtstreeks<br />
alarmeren van <strong>de</strong> ambulancedienst bij hartaanvallen het aantal sterfgevallen<br />
met zeker 10 procent kon laten afnemen. 16 Het overslaan van een consult<br />
door <strong>de</strong> huisarts lever<strong>de</strong> volgens zijn on<strong>de</strong>rzoek gemid<strong>de</strong>ld een uur tijdw<strong>in</strong>st<br />
op. 17<br />
In <strong>de</strong> tijd waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> probleemcasus speel<strong>de</strong>, wer<strong>de</strong>n CVA-patiënten nog<br />
niet aangemerkt als directe spoedpatiënten. Hoogleraar dr. J. Stam,<br />
waarnemend hoofd af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Neurologie van het Amsterdamse AMC, had op<br />
<strong>de</strong>ze situatie kritiek en bevestig<strong>de</strong> <strong>de</strong> problematische gang van zaken<br />
aangaan<strong>de</strong> CVA-patiënten, waarmee huisartsen al jaren had<strong>de</strong>n te kampen:<br />
Ik erger me al jaren aan het gesol met patiënten met een beroerte. Ze<br />
liggen te lang <strong>in</strong> een <strong>ziek</strong>enhuis, of kunnen er juist niet terecht. Soms<br />
moet een huisarts vier tot vijf <strong>ziek</strong>enhuizen bellen, voordat een patiënt<br />
met een beroerte kan wor<strong>de</strong>n opgenomen. Dat is een ontzettend<br />
vervelen<strong>de</strong> situatie. 18<br />
In april 1996, ongeveer zes maan<strong>de</strong>n na <strong>de</strong> datum van bovengenoem<strong>de</strong><br />
casus, is met <strong>de</strong> pas opgerichte ‘Stroke Unit’ van het AMC afgesproken een<br />
17
CVA voortaan als spoedgeval te beschouwen. Naar aanleid<strong>in</strong>g daarvan<br />
teken<strong>de</strong> René Steenhorst op <strong>in</strong> <strong>de</strong> Telegraaf van 20 juni 1996: ‘Van <strong>de</strong> fouten<br />
<strong>in</strong> het verle<strong>de</strong>n hebben hulpverleners veel geleerd.’ S<strong>in</strong>dsdien geldt het<br />
adagium: ‘Han<strong>de</strong>l direct want tijdverlies = hersenverlies.’ 19<br />
2.5.3 Achtergron<strong>de</strong>n CPA<br />
In Amsterdam valt <strong>de</strong> CPA on<strong>de</strong>r verantwoor<strong>de</strong>lijkheid van <strong>de</strong> GGD. In <strong>de</strong><br />
perio<strong>de</strong> toen <strong>de</strong> bovengenoem<strong>de</strong> casus speel<strong>de</strong>, was er bij <strong>de</strong> GGD sprake<br />
van een bestuurlijke chaos. Burgemeester, wethou<strong>de</strong>rs en raad ontbeer<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>skundigheid en <strong>de</strong> politieke wil om als gelijkwaardige partners toezichthou<strong>de</strong>nd<br />
en coörd<strong>in</strong>erend te kunnen optre<strong>de</strong>n. Vanaf het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> jaren<br />
negentig kampte <strong>de</strong> hoofdste<strong>de</strong>lijke GGD bovendien met ernstige f<strong>in</strong>anciële<br />
problemen die een hoge tol eisten waar het g<strong>in</strong>g om het halen van <strong>de</strong><br />
doelstell<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> GGD op diverse terre<strong>in</strong>en.<br />
Volgens huisarts Bosma, bestuurslid van <strong>de</strong> Districts Huisartsen<br />
Verenig<strong>in</strong>g te Rotterdam en belast met <strong>de</strong> relaties met ambulancediensten <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> Maasstad, was het <strong>in</strong> oktober 1995, dus <strong>in</strong> <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> van bovengenoem<strong>de</strong><br />
casus, nog wettelijk verplicht om op elk verzoek te reageren met het uitrij<strong>de</strong>n<br />
van een ambulance. Daarbij gold als wettelijke norm dat een ambulance<br />
b<strong>in</strong>nen 15 m<strong>in</strong>uten aanwezig moest zijn op het adres van <strong>de</strong> patiënt. 20<br />
In juli 1997 bleek echter uit een vertrouwelijk rapport van <strong>de</strong><br />
Amsterdamse GGD-directie aan wethou<strong>de</strong>r Jikkie van <strong>de</strong>r Giesen dat <strong>de</strong><br />
GGD-ambulances ‘dagelijks niet <strong>in</strong> staat [bleken] om hun <strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
ste<strong>de</strong>lijke en regionale dienstverlen<strong>in</strong>g te kunnen leveren’, aldus <strong>de</strong> notitie. 21<br />
Als belangrijkste oorzaak werd het falen van <strong>de</strong> bedrijfsleid<strong>in</strong>g genoemd, maar<br />
ook <strong>de</strong> niet-betalen<strong>de</strong> patiënten. 22 Volgens Rob Vrenken had dat vooral te<br />
maken met het feit dat <strong>de</strong> ambulances alle ritten van en naar Amsterdam<br />
Zuidoost voor hun reken<strong>in</strong>g moesten nemen. Jaarlijks leed <strong>de</strong> ambulancedienst<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte perio<strong>de</strong> meer dan een miljoen gul<strong>de</strong>n verlies. 23<br />
In een artikel <strong>in</strong> NRC Han<strong>de</strong>lsblad van 30 juni 1998 stel<strong>de</strong> Vrenken dat<br />
‘artsen, verpleegkundigen van <strong>de</strong> Amsterdamse GGD van men<strong>in</strong>g zijn dat<br />
illegalen tot nu toe op creatieve wijze een beroep doen op medische zorg en<br />
dat medisch noodzakelijke zorg, ambulancevervoer, spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> operaties,<br />
hen nooit wordt geweigerd.’ 24<br />
Bovendien on<strong>de</strong>rschreven <strong>de</strong> toenmalige directeur van <strong>de</strong> AHV, wijlen<br />
mevrouw C.H.M. Krug, en <strong>de</strong> huisartsen aangesloten bij <strong>de</strong> Regionale<br />
Huisartsen Verenig<strong>in</strong>g van Amsterdam Zuidoost het volgen<strong>de</strong>: ‘[In<br />
levensbedreigen<strong>de</strong> situaties verlenen alle <strong>ziek</strong>enhuizen hulp.] Los van <strong>de</strong><br />
verblijfsstatus van een patiënt kun je <strong>in</strong> direct levensbedreigen<strong>de</strong> situaties<br />
altijd <strong>de</strong> ambulance bellen (CPA) zon<strong>de</strong>r dat je van tevoren een bed <strong>in</strong> een<br />
<strong>ziek</strong>enhuis geregeld hebt.’ 25<br />
In maart 1996 had m<strong>in</strong>ister Borst van het m<strong>in</strong>isterie van VWS <strong>in</strong> een<br />
brief aan een Utrechts Inspraakorgaan <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> <strong>in</strong>druk gegeven. Zij was er<br />
18
nog van overtuigd dat f<strong>in</strong>anciële argumenten geen rol speel<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong><br />
besliss<strong>in</strong>g van zorgverlenen<strong>de</strong> personen en <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen of zij een onverzeker<strong>de</strong><br />
persoon – illegaal of niet – al dan niet medische zorg zou<strong>de</strong>n<br />
verlenen. Volgens haar zou<strong>de</strong>n zij zich hou<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> bij <strong>de</strong> beroepsgroep<br />
behoren<strong>de</strong> medisch-<strong>ethische</strong> normen. 26<br />
Al <strong>de</strong>ze uitspraken geven naar mijn oor<strong>de</strong>el een onjuist en onvolledig<br />
beeld van <strong>de</strong> werkelijke situatie. Vanuit mijn huisartsenpraktijk ken<strong>de</strong> ik als<br />
medicus genoeg voorbeel<strong>de</strong>n die het tegen<strong>de</strong>el bewijzen. Vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote<br />
f<strong>in</strong>anciële tekorten bij <strong>de</strong> GGD ten aanzien van het ambulancevervoer zie ik<br />
een belangrijke re<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> CPA <strong>in</strong> oktober 1995 niet reageer<strong>de</strong> op mijn<br />
verzoek een ambulance naar <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt <strong>in</strong> Amsterdam<br />
Zuidoost te sturen. Hij was van men<strong>in</strong>g dat <strong>de</strong> CPA <strong>in</strong> het bovengenoem<strong>de</strong><br />
geval ernstige fouten had gemaakt en stuur<strong>de</strong> een persbericht met <strong>de</strong> feiten<br />
naar <strong>de</strong> Telegraaf. Journalist Theo Kuiper van het dagblad publiceer<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
tekst. 27<br />
2.5.4 Achtergron<strong>de</strong>n AMC<br />
In verband met begrot<strong>in</strong>gstekorten moet het AMC, een semi-publieke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g,<br />
keuzes maken die door burgers kunnen wor<strong>de</strong>n gezien als immorele<br />
klassengeneeskun<strong>de</strong>. In februari 2005 gaf mevrouw prof. dr. L.J. Gunn<strong>in</strong>g-<br />
Schepers, voorzitter van <strong>de</strong> Raad van Bestuur van het AMC, haar men<strong>in</strong>g over<br />
<strong>de</strong> hoge kosten van nieuwe geneesmid<strong>de</strong>len:<br />
Maar allen leven we <strong>in</strong> <strong>de</strong> geruststellen<strong>de</strong> zekerheid dat <strong>de</strong> premie die<br />
wij maan<strong>de</strong>lijks betalen ons het recht geeft op a<strong>de</strong>quate behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g.<br />
Het is wrang, dat als een <strong>ziek</strong>te zich dan echt voordoet, die zorgplicht<br />
door adm<strong>in</strong>istratieve afspraken niet wordt nagekomen (…) De afspraak<br />
met <strong>de</strong> verzekeraars dat <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuizen soms meer dan een kwart van<br />
<strong>de</strong> kosten van die dure geneesmid<strong>de</strong>len uit hun eigen budget moeten<br />
betalen, dw<strong>in</strong>gt sommige van die <strong>ziek</strong>enhuizen tot <strong>de</strong> moeilijke afweg<strong>in</strong>g<br />
om zulke dure mid<strong>de</strong>len niet (meer) voor te schrijven… 28<br />
In 2004 werd bekend dat <strong>de</strong> bestuursvoorzitter <strong>de</strong> achtste plaats <strong>in</strong>neemt van<br />
<strong>de</strong> vijftig best betaal<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuisdirecteuren van Ne<strong>de</strong>rland en dat ze ruim<br />
2½ maal meer verdient dan onze m<strong>in</strong>ister-presi<strong>de</strong>nt. Ze verdien<strong>de</strong> bij het<br />
samenstellen van <strong>de</strong> lijst jaarlijks 336.000 euro, haar AMC-collega’s<br />
E. Broekhuizen (nr. 6) en E. Briët (nr. 11) respectievelijk 365.000 en 289.000<br />
euro. 29<br />
Blijkbaar g<strong>in</strong>g <strong>de</strong> voorzitter ervan uit dat net als zij, vrijwel alle<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs verzekerd zijn tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Zij vervolg<strong>de</strong>:<br />
Die f<strong>in</strong>anciële prikkel van <strong>de</strong> onvolledige vergoed<strong>in</strong>g, bedoeld voor<br />
kostenbeheers<strong>in</strong>g, leidt tot oneigenlijke willekeur <strong>in</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g als<br />
19
gevolg van f<strong>in</strong>anciële overweg<strong>in</strong>gen of tot het bewust sprei<strong>de</strong>n van het<br />
f<strong>in</strong>anciële risico met verlies aan kwaliteit (…) We moeten dan wel<br />
accepteren dat mensen die zich niet hebben bijverzekerd, om welke<br />
re<strong>de</strong>n dan ook, een suboptimale medische behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g krijgen. 30<br />
De zienswijze van <strong>de</strong> topbestuur<strong>de</strong>r van het AMC is dus dat we moeten<br />
accepteren dat f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen <strong>de</strong> overweg<strong>in</strong>g vormen dat een legale<br />
patiënt die niet is bijverzekerd een m<strong>in</strong><strong>de</strong>r goe<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g krijgt. Bij<br />
onverzeker<strong>de</strong> illegalen, zoals <strong>de</strong> CVA-patiënt die <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze casus werd<br />
beschreven, zal <strong>de</strong>ze besliss<strong>in</strong>g het eerst wor<strong>de</strong>n toegepast. De operatie en<br />
<strong>de</strong> langdurige revalidatie van <strong>de</strong>ze onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt zou het AMC<br />
een paar tonnen hebben gekost. De reken<strong>in</strong>g zou door niemand betaald<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n. Deze CVA-patiënt is dan ook niet geopereerd. 31<br />
Al was het niet voor <strong>de</strong> eerste maal, <strong>in</strong> <strong>de</strong> Nieuwsbrief Amsterdamse<br />
Huisartsen Verenig<strong>in</strong>g van maart 1996 werd het opnameprobleem van acute<br />
patiënten besproken. Er werd gesteld dat ‘met name door <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuizen is<br />
<strong>in</strong>gebracht’ dat er sprake is van ‘een daadwerkelijk capaciteitsprobleem’, maar<br />
ook dat <strong>de</strong> enorme problemen ‘veroorzaakt wor<strong>de</strong>n door plann<strong>in</strong>gsproblemen<br />
aan het e<strong>in</strong>d van het (budgettaire) jaar en gebrek aan direct voor huisartsen<br />
toegankelijke <strong>in</strong>formatie over waar wel en geen plaats is.’<br />
Daar waar het moeilijk is om een – al of niet acute – patiënt geplaatst te<br />
krijgen, zijn <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale <strong>ziek</strong>en dus <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren van <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g.<br />
En sommigen vormen door <strong>in</strong>fectieuze aandoen<strong>in</strong>gen een bedreig<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong><br />
volksgezondheid. Huisartsen die hen <strong>de</strong> medische zorg niet willen ontzeggen,<br />
moeten leuren met patiënten en be<strong>de</strong>len om een plaats. Ook <strong>in</strong> het AMC.<br />
Illustratief zijn <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> drie casussen – twee van <strong>de</strong> patiënten zijn<br />
<strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls overle<strong>de</strong>n –, geregistreerd beg<strong>in</strong> 1996. Tevens zullen <strong>de</strong> ervar<strong>in</strong>gen<br />
met het AMC door <strong>de</strong> Bijlmermeer-huisarts Peter van Kanten uit 1996 hier<br />
beschreven wor<strong>de</strong>n.<br />
2.5.4.1 Casus 1<br />
In februari van 1996 werd <strong>in</strong> <strong>de</strong> vooravond <strong>in</strong> een ondiepe sloot te Amsterdam<br />
een vrouw gevon<strong>de</strong>n van ongeveer 70 jaar oud. Ze woon<strong>de</strong> vlakbij <strong>in</strong> een<br />
verzorg<strong>in</strong>gstehuis en tob<strong>de</strong> <strong>de</strong> laatste maan<strong>de</strong>n met afwisselend <strong>de</strong>pressieve<br />
klachten. Ze werd door verzorgen<strong>de</strong>n naar haar woonkamer gebracht en ik<br />
werd als huisarts gewaarschuwd.<br />
De patiënte had dui<strong>de</strong>lijke on<strong>de</strong>rkoel<strong>in</strong>gsverschijnselen: ze vertoon<strong>de</strong><br />
een vale huidskleur, ze klappertand<strong>de</strong> en had een lichaamstemperatuur van<br />
32°C, bij een polsfrequentie van 50 slagen per m<strong>in</strong>uut. Hier was sprake van<br />
een ernstige situatie: <strong>de</strong> patiënte moest b<strong>in</strong>nen een half uur <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis<br />
zijn om a<strong>de</strong>quaat behan<strong>de</strong>ld te kunnen wor<strong>de</strong>n voor cardiale complicaties. De<br />
verpleegkundigen wikkel<strong>de</strong>n haar <strong>in</strong> alum<strong>in</strong>iumfolie.<br />
De <strong>in</strong>ternist van het AMC, het dichtstbijzijn<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis <strong>in</strong> Amsterdam,<br />
werd door mij gebeld voor een opname. De dienstdoen<strong>de</strong> arts <strong>de</strong>el<strong>de</strong> mee dat<br />
20
<strong>de</strong> patiënte niet opgenomen kon wor<strong>de</strong>n, omdat er geen bed<strong>de</strong>n vrij waren. Ik<br />
probeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> acute patiënte bij <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re vier Amsterdamse <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
opgenomen te krijgen, maar ook die zei<strong>de</strong>n geen plaats te hebben.<br />
Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk besloot <strong>de</strong> CPA alsnog <strong>de</strong> patiënte op te halen en te laten<br />
opnemen <strong>in</strong> het AMC. Er was meer dan een uur levensred<strong>de</strong>n<strong>de</strong> tijd verloren<br />
gegaan bij het v<strong>in</strong><strong>de</strong>n van een <strong>ziek</strong>enhuisbed. Niet lang daarna is <strong>de</strong> patiënte<br />
overle<strong>de</strong>n.<br />
Vanwege <strong>de</strong> vreem<strong>de</strong> gang van zaken met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> plaats<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> patiënt <strong>in</strong>formeer<strong>de</strong> ik later bij het AMC hoe <strong>de</strong> vork <strong>in</strong> <strong>de</strong> steel zat. Het<br />
<strong>ziek</strong>enhuis antwoord<strong>de</strong> dat er een chronisch tekort was aan bed<strong>de</strong>n. In<br />
uitzon<strong>de</strong>rlijke gevallen kon er echter gebruik wor<strong>de</strong>n gemaakt van een<br />
noodbed. Eigenlijk was er maar één noodbed vrij. Maar dit noodbed wil<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>ternist niet gebruiken, omdat die bedoeld was bedoeld voor een opname <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> dag. Door het schuiven met bed<strong>de</strong>n naar an<strong>de</strong>re af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen kon dit<br />
bezette noodbed toch zijn functie terugkrijgen.<br />
2.5.4.2 Casus 2<br />
In februari 1996 werd te Amsterdam een 20-jarige patiënte als spoedpatiënte<br />
aangemeld. Ze had koorts, hoofdpijn, voor <strong>de</strong> eerste maal epileptische<br />
trekk<strong>in</strong>gen van armen en benen en last van ernstige duizeligheid met braken.<br />
Huisarts Peter van Kanten vermoed<strong>de</strong> een aandoen<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> hersenen en/of<br />
het hersenvlies.<br />
<strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong>ze huisarts <strong>de</strong> patiënte fysiek had on<strong>de</strong>rzocht en zon<strong>de</strong>r<br />
dat <strong>de</strong> CPA eiste dat hij bij <strong>de</strong> verzeker<strong>de</strong> legale patiënte aanwezig dien<strong>de</strong> te<br />
zijn, kwam een ambulance voorrij<strong>de</strong>n. De medicus bel<strong>de</strong> het AMC, het<br />
dichtstbijzijn<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis <strong>in</strong> Amsterdam, voor een spoedopname. De<br />
dienstdoen<strong>de</strong> neuroloog <strong>de</strong>el<strong>de</strong> hem mee dat het <strong>ziek</strong>enhuis geen<br />
opnamecapaciteit had. De huisarts kreeg het advies om an<strong>de</strong>re <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
te proberen.<br />
Gezien het acute karakter van <strong>de</strong> patiënt wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> huisarts tijd w<strong>in</strong>nen.<br />
Hij weiger<strong>de</strong> daarom alternatieve <strong>ziek</strong>enhuizen te bellen voor het v<strong>in</strong><strong>de</strong>n van<br />
een opnamebed. De neuroloog besloot <strong>de</strong> patiënte alsnog op <strong>de</strong> Eerste Hulp<br />
Post te stabiliseren en haar dan via het AMC <strong>in</strong> een an<strong>de</strong>r <strong>ziek</strong>enhuis te laten<br />
opnemen. 32<br />
Later op <strong>de</strong> avond probeer<strong>de</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> neuroloog van het AMC een<br />
an<strong>de</strong>re patiënt te plaatsen <strong>in</strong> een an<strong>de</strong>r <strong>ziek</strong>enhuis. Hij moet dan zeventien<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen <strong>in</strong> <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g bellen alvorens hij een vrij bed kan v<strong>in</strong><strong>de</strong>n.<br />
2.5.4.3 Casus 3<br />
Beg<strong>in</strong> maart 1996 had een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> Bijlmermeer-huisarts te Amsterdam, dokter<br />
Nassier, <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> ervar<strong>in</strong>g als zijn twee an<strong>de</strong>re collega’s. Hij werd met spoed<br />
gevraagd een ou<strong>de</strong>re patiënt te on<strong>de</strong>rzoeken die plotsel<strong>in</strong>g buikpijn kreeg.<br />
Kort hierna raakte <strong>de</strong>ze een halfuur lang bewusteloos. Afgaand op zijn<br />
21
on<strong>de</strong>rzoek dacht <strong>de</strong> huisarts te maken kunnen te hebben met een gebarsten<br />
buikslaga<strong>de</strong>r (aneurysma). De mortaliteit is <strong>in</strong> dit soort gevallen zeer hoog<br />
(b<strong>in</strong>nen een uur).<br />
In <strong>de</strong> tussentijd had <strong>de</strong> echtgenote van <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> CPA al gebeld voor<br />
ambulancevervoer. De CPA stuur<strong>de</strong> onmid<strong>de</strong>llijk een wagen. Ondui<strong>de</strong>lijk was<br />
op dat moment of er al voor een <strong>ziek</strong>enhuisbed was gezorgd door <strong>de</strong> huisarts.<br />
Pas nadat <strong>de</strong> ambulance bij <strong>de</strong> won<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> patiënt arriveer<strong>de</strong>, bel<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> huisarts het AMC, het dichtstbijzijn<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis, voor een spoedopname.<br />
De patiënt was bij <strong>de</strong> chirurg <strong>in</strong> het AMC bekend met een aneurysma van <strong>de</strong><br />
grote buikslaga<strong>de</strong>r, die nog niet geopereerd hoef<strong>de</strong> te wor<strong>de</strong>n. Ondanks dat<br />
<strong>de</strong> conditie van <strong>de</strong> patiënt snel achteruit g<strong>in</strong>g, weiger<strong>de</strong> <strong>de</strong> dienstdoen<strong>de</strong><br />
specialist opname van <strong>de</strong> patiënt omdat er geen <strong>in</strong>tensive-carebed vrij was.<br />
Een twee<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis weiger<strong>de</strong> ook <strong>de</strong> opname en <strong>de</strong> specialist<br />
dreig<strong>de</strong> zelfs <strong>de</strong> patiënt op <strong>de</strong> EHBO te laten doodbloe<strong>de</strong>n als hij toch werd<br />
<strong>in</strong>gestuurd. Ook een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis weiger<strong>de</strong> <strong>de</strong> patiënt op te nemen.<br />
De toestand van <strong>de</strong> patiënt g<strong>in</strong>g ver<strong>de</strong>r achteruit met een sterk<br />
verlaag<strong>de</strong> bloeddruk. Ten e<strong>in</strong><strong>de</strong> raad adviseer<strong>de</strong> <strong>de</strong> huisarts <strong>de</strong> CPA <strong>de</strong><br />
patiënt maar gewoon te presenteren <strong>in</strong> het AMC. De patiënt werd na een uur<br />
vertrag<strong>in</strong>g alsnog <strong>in</strong> shockerige toestand opgenomen. Er bleek dus toch een<br />
bed vrij te zijn. Zeer kostbare tijd was verloren gegaan. Enkele dagen later is<br />
<strong>de</strong> patiënt overle<strong>de</strong>n.<br />
2.5.4.4 Bijlmermeer-huisarts Peter van Kanten<br />
De eer<strong>de</strong>rgenoem<strong>de</strong> huisarts Peter van Kanten praktiseer<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> Bijlmermeer<br />
<strong>in</strong> Amsterdam en verwees zijn patiënten naar het AMC <strong>in</strong> Amsterdam<br />
Zuidoost. In dagblad Trouw van 3 oktober 1996 stond het volgen<strong>de</strong> relaas:<br />
22<br />
Het probleem van <strong>de</strong> illegalen <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg heeft vooral voor<br />
huisartsen <strong>in</strong> regio’s waar veel illegalen en an<strong>de</strong>re onverzeker<strong>de</strong>n<br />
wonen, grote gevolgen. In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> lijn, waartoe <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
behoren, gaat veel geld om. De ene procent van het budget dat door<br />
onverzeker<strong>de</strong>n wordt gebruikt, wordt ongeveer gelijk ver<strong>de</strong>eld tussen<br />
<strong>ziek</strong>enhuis en zorgverzekeraar. Althans dat geldt voor <strong>de</strong> regio<br />
Amsterdam, waar <strong>de</strong> zorgverzekeraar zich <strong>in</strong>spant voor <strong>de</strong> zorg aan<br />
onverzeker<strong>de</strong>n. De <strong>ziek</strong>enhuizen maken zich daarom m<strong>in</strong><strong>de</strong>r bezorgd.<br />
Dat bleek gisteravond, toen <strong>in</strong> het Amsterdamse Aca<strong>de</strong>misch Medisch<br />
Centrum (AMC) werd gesproken over <strong>de</strong> toegankelijkheid van <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg voor onverzeker<strong>de</strong>n na <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet. Huisarts P.<br />
van Kanten, die <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost praktijk voert, vertel<strong>de</strong> dat zestig<br />
procent van <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> patiënten die hij krijgt, tussen wal en schip<br />
terechtkomen, doordat ze niet doorgezon<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> lijn.<br />
‘Het verschijnsel kost ons han<strong>de</strong>n vol geld. Dikwijls komen mensen<br />
onverrichter zake terug <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk, hoewel ze bijvoorbeeld
schot<strong>won<strong>de</strong>n</strong> hebben. Het <strong>ziek</strong>enhuis stuurt term<strong>in</strong>ale patiënten weg<br />
omdat het niets meer voor hen kan doen, maar <strong>de</strong> huisarts is daar wel<br />
veel tijd mee kwijt.’<br />
Internist dokter R. Michels van het AMC erken<strong>de</strong> dat het soms moeite<br />
kost om bij <strong>de</strong> directie het groene licht te krijgen voor een patiënt die<br />
zich aandient, maar met een beetje schipperen lukt het toch aardig om<br />
een patiënt te helpen zei hij. In <strong>de</strong> praktijk van het AMC weet <strong>de</strong> staf met<br />
wat gesjoemel het illegalenprobleem wel op te lossen. 33<br />
De eerste paarse reger<strong>in</strong>g, <strong>de</strong> IGZ, <strong>de</strong> Kon<strong>in</strong>klijke Ne<strong>de</strong>rlandsche<br />
Maatschappij ter bevor<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>de</strong>r Geneeskunst (KNMG), <strong>de</strong> Lan<strong>de</strong>lijke<br />
Huisartsen Verenig<strong>in</strong>g (LHV) en <strong>de</strong> media waren s<strong>in</strong>ds beg<strong>in</strong> jaren negentig op<br />
<strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> relatie tussen <strong>de</strong> hoofdste<strong>de</strong>lijke capaciteits- en f<strong>in</strong>anciële<br />
problemen van <strong>ziek</strong>enhuizen en <strong>de</strong> toename van <strong>de</strong> medische risico’s voor <strong>de</strong><br />
patiënten. A<strong>de</strong>quate maatregelen bleven echter achterwege, of ze waren<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> maat.<br />
2.6 Kwetsen<strong>de</strong> vervolggeschie<strong>de</strong>nis CVA-patiënt<br />
De eerstgenoem<strong>de</strong> casus van <strong>de</strong> CVA-patiënt (2.3) uit mijn huisartspraktijk<br />
was na CPA-vervoer en opname op <strong>de</strong> af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Neurologie <strong>in</strong> het AMC nog<br />
niet compleet: <strong>de</strong> medische geschie<strong>de</strong>nis rond <strong>de</strong>ze illegale onverzeker<strong>de</strong><br />
man ken<strong>de</strong> een pijnlijk vervolg. De patiënt en zijn familie wachtte een<br />
onterechte en <strong>in</strong>humane behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g.<br />
De hulpverleners had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> familie namelijk <strong>de</strong> <strong>in</strong>druk gegeven dat <strong>de</strong><br />
patiënt spoedig geopereerd zou wor<strong>de</strong>n. Waarschijnlijk uit f<strong>in</strong>anciële<br />
overweg<strong>in</strong>gen, tegen <strong>de</strong> wil van <strong>de</strong> familie <strong>in</strong> en zon<strong>de</strong>r vooroverleg besloot<br />
het AMC <strong>de</strong>ze opgenomen onverzeker<strong>de</strong> illegale CVA-patiënt niet te opereren.<br />
Volgens drie van <strong>de</strong> vier neurochirurgische af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen van buiten het AMC<br />
bestond er echter een medische <strong>in</strong>dicatie voor een <strong>de</strong>rgelijk <strong>ziek</strong>tebeeld. 34<br />
Na het verlate vervoer (meld<strong>in</strong>g 16:25 en presentatie <strong>in</strong> AMC 19:19 uur)<br />
door <strong>de</strong> CPA werd <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale CVA-patiënt <strong>in</strong> het AMC opgenomen.<br />
35 De patiënt werd <strong>in</strong> subcomateuze toestand opgenomen op <strong>de</strong><br />
af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g Neurologie. 36 Na neurologisch- en aanvullend on<strong>de</strong>rzoek werd <strong>de</strong><br />
diagnose bevestigd <strong>in</strong> <strong>de</strong> vorm van een CT-scan van <strong>de</strong> hersenen op <strong>de</strong><br />
eerste dag: een grote hersenbloed<strong>in</strong>g. Na twee dagen: verslechter<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
neurologische situatie met een diepere bewustzijnsdal<strong>in</strong>g. 37 Een nieuwe CTcerebrum<br />
on<strong>de</strong>rsteun<strong>de</strong> het verslechter<strong>de</strong> beeld. 38<br />
Er werd overlegd met <strong>de</strong> familie wat <strong>de</strong> patiënt het liefst zou hebben<br />
willen laten doen. Indien hij dat kon, zou hij dan voor een operatie gekozen<br />
hebben of niet? Als hij namelijk <strong>de</strong> operatie zou overleven, zou hij ver<strong>de</strong>r als<br />
een kasplantje moeten voortleven. Gezien <strong>de</strong> religieuze achtergrond van <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls comateuze patiënt koos <strong>de</strong> familie voor een operatie. 39<br />
23
Familie en vrien<strong>de</strong>n waren bereid een betal<strong>in</strong>gsregel<strong>in</strong>g met het AMC te<br />
treffen om <strong>de</strong> operatiekosten te betalen. Maar ze kwamen niet tot een<br />
overeenstemm<strong>in</strong>g met het AMC. Van hogerhand werd toen beslist om niet te<br />
opereren, ‘gezien <strong>de</strong> te verwachten ernstige restverschijnselen [bij <strong>de</strong>] patiënt’.<br />
De neurochirurgen van dit <strong>ziek</strong>enhuis werken lege artis. 40<br />
In plaats van <strong>de</strong> operatie werd <strong>de</strong> patiënt conservatief behan<strong>de</strong>ld met<br />
Mannitol. De volgen<strong>de</strong> dag overleed hij zon<strong>de</strong>r dat familie en vrien<strong>de</strong>n<br />
aanwezig waren. Zijn dierbaren waren zwaar teleurgesteld. Wat was hun<br />
alternatief? Gezien <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> status van patiënt en het gebrek aan<br />
f<strong>in</strong>anciële mid<strong>de</strong>len om <strong>de</strong> al gemaakte kosten te kunnen betalen, hebben ze<br />
hun diepe teleurstell<strong>in</strong>g alleen tij<strong>de</strong>ns een bezoek aan mijn huisartspraktijk<br />
kunnen ventileren.<br />
Uit het bovenstaan<strong>de</strong> is gebleken dat er na opname van <strong>de</strong> nietverzeker<strong>de</strong><br />
illegale CVA-patiënt door het AMC besluiten zijn genomen die niet<br />
volgens <strong>de</strong> gangbare medisch <strong>ethische</strong> normen wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rsteund. Na<br />
gesprekken met teleurgestel<strong>de</strong> familiele<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> illegale CVA-patiënt over<br />
<strong>de</strong> werkwijze van het AMC, bracht ik – ik was overigens geen lid van <strong>de</strong> AHV –<br />
dit aspect over <strong>de</strong> patiënt ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> openbaarheid.<br />
De medisch coörd<strong>in</strong>ator van het AMC dien<strong>de</strong> toen tegen mij een klacht<br />
<strong>in</strong> bij <strong>de</strong> IGZ, maar op het moment dat <strong>de</strong> IGZ <strong>de</strong> zaak mogelijk klaarstoom<strong>de</strong><br />
voor het MTC, zorg<strong>de</strong> ik ervoor dat <strong>de</strong> betrokken <strong>ziek</strong>enhuisartsen betrokken<br />
wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> discussie. Tot teleurstell<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> IGZ zette het <strong>ziek</strong>enhuis<br />
hierop <strong>de</strong> klacht niet meer voort.<br />
2.7 Kwetsen<strong>de</strong> vervolggeschie<strong>de</strong>nis <strong>in</strong> tuchtproces huisarts<br />
De CPA en het AMC namen aanstoot aan <strong>de</strong> openbaarmak<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gsgeschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> illegale onverzeker<strong>de</strong> CVA-patiënt. Zij<br />
leg<strong>de</strong>n hun klacht neer bij <strong>de</strong> IGZ. De dienst verrichtte on<strong>de</strong>rzoek en het<br />
resultaat werd bij het MTC ge<strong>de</strong>poneerd. In maart 1997 werd mij een<br />
geldboete opgelegd van ƒ 1.000.<br />
Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> voorfase van het on<strong>de</strong>rzoek door <strong>de</strong> IGZ om een klacht bij<br />
het MTC tegen mij te kunnen formuleren, plaatste ik een <strong>in</strong>gezon<strong>de</strong>n<br />
me<strong>de</strong><strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het NRC-Han<strong>de</strong>lsblad van 5 januari 1996. De aanleid<strong>in</strong>g was<br />
dat twee ernstig <strong>ziek</strong>e, niet-verzeker<strong>de</strong> patiënten geweigerd waren door het<br />
AMC, omdat er geen sprake was van een acute, levensbedreigen<strong>de</strong> situatie.<br />
In mijn krantenoproep <strong>de</strong>ed ik ‘een klemmend beroep op m<strong>in</strong>ister Borst van<br />
Volksgezondheid om met oploss<strong>in</strong>gen te komen voor illegale, niet-verzeker<strong>de</strong><br />
patiënten die <strong>in</strong> een medische noodsituatie verkeren.’ 41<br />
De media pikte <strong>de</strong> zaak op. De zaterdagavond daarop werd ik<br />
geïnterviewd <strong>in</strong> ‘Met het oog op Morgen’ van <strong>de</strong> KRO, <strong>de</strong> zondagochtend door<br />
<strong>de</strong> IKON-radio. Ik was gekwetst omdat ik geen medische fout had gemaakt,<br />
noch nalatig had gehan<strong>de</strong>ld en bovendien bemerkte ik dat mijn verweer<br />
genegeerd werd door <strong>de</strong> overheid en <strong>de</strong> medische <strong>in</strong>stanties. Ik wil<strong>de</strong> mijn<br />
24
kant van <strong>de</strong> zaak naar buiten brengen. In bijten<strong>de</strong> retoriek noem<strong>de</strong> ik <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gswijze van <strong>de</strong> CVA-patiënt een vorm van passieve euthanasie:<br />
was <strong>de</strong> keuze om <strong>de</strong>ze <strong>ziek</strong>e man niet te behan<strong>de</strong>len niet goedkoper voor het<br />
AMC? Kostbare operatie en revalidatie van <strong>de</strong>ze patiënt wer<strong>de</strong>n immers<br />
uitgespaard.<br />
Deze constater<strong>in</strong>g was niet alleen gebaseerd op <strong>de</strong>ze <strong>ziek</strong>tegeschie<strong>de</strong>nis,<br />
maar tevens op <strong>de</strong> ervar<strong>in</strong>gen die ik een jaar eer<strong>de</strong>r had met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
neuro-chirurgische af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van het AMC. 42 Revalidatiekosten spelen een<br />
beslissen<strong>de</strong> rol bij <strong>de</strong> medische besluitvorm<strong>in</strong>g bij illegale patiënten. <strong>Zo</strong> werd<br />
bij drie an<strong>de</strong>re onverzeker<strong>de</strong> illegale CVA-patiënten om f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen <strong>de</strong><br />
a<strong>de</strong>quate behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g niet verleend b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> eerste cruciale termijn van drie<br />
maan<strong>de</strong>n. 43<br />
Het AMC vond dat ik het <strong>ziek</strong>enhuis ten onrechte zwaar beschuldig<strong>de</strong>.<br />
Op 24 januari 1996 dien<strong>de</strong> het hospitaal een nieuwe klacht <strong>in</strong> bij <strong>de</strong> IGZ te<br />
Haarlem. 44 Het AMC vroeg <strong>de</strong> Inspectiedienst nu on<strong>de</strong>rzoek <strong>in</strong> te stellen naar<br />
het overlij<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> bedoel<strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> patiënt, waarna <strong>de</strong> IGZ mijn<br />
han<strong>de</strong>lwijze aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> moest stellen voor het MTC wegens on<strong>de</strong>rmijn<strong>in</strong>g<br />
van het vertrouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> medische stand. 45<br />
In Trouw van zaterdag 21 en zondag 22 september 1996 ventileer<strong>de</strong> ik<br />
vervolgens kritische opmerk<strong>in</strong>gen aan het adres van <strong>de</strong> huisartsen van <strong>de</strong><br />
AHV. Journaliste Andrea Bosman on<strong>de</strong>rvroeg mij naar mijn gedrevenheid om<br />
tot het uiterste te gaan voor <strong>de</strong> positie van illegale onverzeker<strong>de</strong> patiënten, dit<br />
<strong>in</strong> tegenstell<strong>in</strong>g tot mijn collega’s. Omdat <strong>de</strong> zaak mij zwaar aan het hart lag,<br />
bekritiseer<strong>de</strong> ik hun foutieve opstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het verle<strong>de</strong>n. Vooral het schen<strong>de</strong>n<br />
van het beroepsgeheim <strong>in</strong> kwesties betreffen<strong>de</strong> illegalen en migranten kort na<br />
<strong>de</strong> Bijlmervliegramp nam ik enkelen zeer kwalijk. 46<br />
Tevens was <strong>de</strong> traumatische ervar<strong>in</strong>g met <strong>de</strong> autochtone huisartsen J.<br />
Post, Th.J.M. Beijer<strong>in</strong>k en dr. Rijpma nog <strong>in</strong> mijn geheugen gegrift. Deze drie<br />
artsen, verbon<strong>de</strong>n aan het Huisartsen Instituut <strong>de</strong>r Vrije Universiteit te<br />
Amsterdam weiger<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het verle<strong>de</strong>n een stageplaats aan personen die van<br />
Sur<strong>in</strong>aamse afkomst zijn.<br />
Ik noem<strong>de</strong> mijn collega’s <strong>in</strong> <strong>de</strong> Bijlmermeer die zich niet <strong>in</strong>zetten voor<br />
sociaal-maatschappelijke m<strong>in</strong><strong>de</strong>rhe<strong>de</strong>n, artsen ‘die alleen bezig [zijn] om hun<br />
portemonnee te vullen’; collega’s die zich niet bekommer<strong>de</strong>n om <strong>de</strong>ze illegale,<br />
veelal allochtone groep patiënten, noem<strong>de</strong> ik <strong>in</strong> het krantenartikel ‘racistisch’. 47<br />
Het was gespier<strong>de</strong> taal, maar <strong>de</strong> kern van het sarcastische betoog bevatte<br />
mijn sterke overtuig<strong>in</strong>g: ‘Ik kan mijn beroep niet geschei<strong>de</strong>n zien van <strong>de</strong><br />
sociaal-maatschappelijke omstandighe<strong>de</strong>n…’ 48<br />
Enkele Amsterdamse autochtone huisartsen uit Amsterdam Zuidoost die<br />
zich beledigd voel<strong>de</strong>n, startten nu ook een procedure om mij <strong>de</strong> mond te<br />
snoeren, met steun van <strong>de</strong> AHV. Zij formuleer<strong>de</strong>n eveneens een nieuwe klacht<br />
bij het MTC. De IGZ, <strong>in</strong> personae F.J. Biesenbeek en Peter Lens, g<strong>in</strong>g gelijk <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> aanval om het imago van <strong>de</strong> CPA, het AMC en <strong>de</strong> AHV-huisartsen<br />
overe<strong>in</strong>d te hou<strong>de</strong>n.<br />
25
<strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r dat ik er als beklaag<strong>de</strong> voeg<strong>de</strong> <strong>de</strong> IGZ <strong>de</strong> klacht van het AMC –<br />
namelijk mijn uitspraak dat er sprake zou zijn van ‘passieve euthanasie’ – toe<br />
aan <strong>de</strong> klacht van <strong>de</strong> CPA. Niet alleen werd ik op 4 maart 1997 veroor<strong>de</strong>eld tot<br />
betal<strong>in</strong>g van een geldboete, op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> zitt<strong>in</strong>gsdag van <strong>de</strong>ze CPA-AMCkwestie<br />
werd ik <strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> klacht van <strong>de</strong> AHV over mijn ‘racisme’-<br />
uitlat<strong>in</strong>g door het MTC veroor<strong>de</strong>eld en voor drie maan<strong>de</strong>n geschorst <strong>in</strong> mijn<br />
beroepsuitoefen<strong>in</strong>g als arts. De uitspraak werd gemanipuleerd en mijn<br />
verweerschrift werd genegeerd en niet meegenomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> strafbepal<strong>in</strong>g.<br />
Het verzoek van mijn advocaat, mr. drs. André Haakmat (voormalig<br />
vice-premier van Sur<strong>in</strong>ame), om <strong>de</strong> CPA-band te mogen komen beluisteren<br />
werd afgewezen omdat <strong>de</strong> bandopname al gewist zou zijn. 49 Juridisch gezien<br />
was dit eigenlijk onhoudbaar, want alleen <strong>de</strong> IGZ beschikte over een oncontroleerbare<br />
transcriptie. 50 Deze was naar mijn her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g <strong>de</strong>els onvolledig en<br />
<strong>de</strong>els onwaar. <strong>Zo</strong> waren <strong>de</strong> tijdsaanduid<strong>in</strong>gen <strong>in</strong>correct.<br />
Beschuldig<strong>in</strong>gen aan mijn adres waren daarnaast eveneens laakbaar<br />
voor waarnemer Nassier: pas één uur na het verzoek van <strong>de</strong> CPA had hij <strong>de</strong><br />
patiënt fysiek on<strong>de</strong>rzocht (doctor’s <strong>de</strong>lay van 1 uur) en ook hij had niet <strong>de</strong><br />
komst van <strong>de</strong> ambulance afgewacht bij <strong>de</strong> patiënt. Alleen ik werd me<strong>de</strong> op<br />
basis van dit feit veroor<strong>de</strong>eld. Ook vond er geen overdracht plaats van<br />
medische gegevens van Nassier aan het ambulancepersoneel. Dit was ook<br />
een argument geweest van <strong>de</strong> IGZ <strong>in</strong> zijn klacht tegen mij bij het MTC te<br />
Amsterdam. 51<br />
Het mag dui<strong>de</strong>lijk zijn: ik moest <strong>in</strong> het gareel gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, me<strong>de</strong><br />
om <strong>de</strong> status quo van <strong>de</strong> medische stand en haar werkwijze te laten accepteren.<br />
Blijkbaar verdraagt <strong>de</strong> medische macht geen kritiek en al zeker geen<br />
an<strong>de</strong>re visie vanuit eigen gele<strong>de</strong>ren.<br />
2.8 Conclusie<br />
Ziekenhuizen zien zich altijd geconfronteerd met kosten die gemaakt wor<strong>de</strong>n<br />
door onverzeker<strong>de</strong> illegalen. Ook het budget van het AMC wordt daardoor<br />
belast. Met alle mogelijke mid<strong>de</strong>len wordt getracht <strong>de</strong>ze post zo laag mogelijk<br />
te hou<strong>de</strong>n. Daarnaast is een aca<strong>de</strong>misch <strong>ziek</strong>enhuis ermee gebaat om<br />
patiënten op te nemen die <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van medisch on<strong>de</strong>rzoek gewenst zijn.<br />
Vermoe<strong>de</strong>lijk bepaalt en verklaart <strong>de</strong>ze zienswijze tevens <strong>de</strong> <strong>in</strong> dit on<strong>de</strong>rzoek<br />
besproken niet-behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> of niet-a<strong>de</strong>quaat behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale<br />
patiënten.<br />
De re<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong> ambulance <strong>in</strong> oktober 1995 met zo veel vertrag<strong>in</strong>g het<br />
adres van een ernstige <strong>ziek</strong>e patiënt bereikte, lag <strong>in</strong> een comb<strong>in</strong>atie van procedurele<br />
factoren die <strong>in</strong> feite <strong>in</strong>druisen tegen <strong>de</strong> regels van het artsenvak.<br />
26<br />
• In <strong>de</strong> eerste plaats had <strong>de</strong> patiënt een onverzeker<strong>de</strong> illegale status.<br />
• In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> plaats verleen<strong>de</strong> <strong>de</strong> CPA <strong>in</strong> die tijd bij CVA-patiënten geen
spoed. Door <strong>de</strong> manier hoe het gesprek met <strong>de</strong> centralist was beë<strong>in</strong>digd,<br />
g<strong>in</strong>g ik er echter vanuit dat <strong>de</strong> patiënt wel als zodanig werd gezien,<br />
vervoerd zou wor<strong>de</strong>n naar het <strong>ziek</strong>enhuis en daar gepresenteerd zou<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
• In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> plaats was <strong>de</strong> re<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong> heer Iwema Bakker meer<br />
medische gegevens nodig had niet dui<strong>de</strong>lijk. Hij wil<strong>de</strong> dat ik eerst bij <strong>de</strong><br />
patiënt g<strong>in</strong>g kijken. De aanwezigheid van <strong>de</strong> arts bij <strong>de</strong> patiënt en meer<br />
medische gegevens afhankelijk laten maken voor het vervoeren van<br />
<strong>de</strong>ze ernstige <strong>ziek</strong>e patiënt is niet hel<strong>de</strong>r en niet logisch. Daarnaast is<br />
het opmerkelijk dat, nadat waarnemer Nassier <strong>de</strong> vermoe<strong>de</strong>lijke<br />
diagnose had gesteld, hij <strong>de</strong> heer Iwema Bakker niet meer kon bereiken.<br />
Iwema Bakker was afwezig om <strong>de</strong> door hem verlang<strong>de</strong> medische<br />
<strong>in</strong>formatie te vernemen. In <strong>de</strong> tussentijd reed er al wel een ambulance.<br />
• In <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> plaats weiger<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze tijd vrijwel alle Amsterdamse<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen structureel opnames van acute patiënten, terwijl er bed<strong>de</strong>n<br />
vrij waren. 52<br />
In <strong>de</strong>ze casus is een mensenleven door toedoen van (semi)overheiddiensten<br />
onnodig <strong>in</strong> gevaar gebracht en mogelijk sneller verkort door <strong>in</strong>a<strong>de</strong>quaat en<br />
<strong>in</strong>humaan han<strong>de</strong>len. F<strong>in</strong>anciële overweg<strong>in</strong>gen speel<strong>de</strong>n daarbij een rol.<br />
Het betrof hier een onverzeker<strong>de</strong> illegale patiënt zon<strong>de</strong>r <strong>in</strong>fectieuze<br />
aandoen<strong>in</strong>g, die geen gevaar vorm<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> volksgezondheid. Vergelijkbare<br />
afweg<strong>in</strong>gen wor<strong>de</strong>n echter gemaakt bij het al dan niet diagnosticeren en<br />
behan<strong>de</strong>len van TBC, Hepatitis-B, HIV en aids, <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten die gevaar<br />
opleveren voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse samenlev<strong>in</strong>g en die van <strong>de</strong> buurlan<strong>de</strong>n.<br />
Indien mijn verweerschrift serieus bekeken zou zijn geweest, zou het<br />
MTC niet alleen argumenten hebben kunnen v<strong>in</strong><strong>de</strong>n voor een ontlast<strong>in</strong>g van<br />
<strong>de</strong> klachten, maar tevens een pakket ernstige kritiekpunten die had<strong>de</strong>n<br />
kunnen lei<strong>de</strong>n tot een versnel<strong>de</strong> herstructurer<strong>in</strong>g van en procedureverbeter<strong>in</strong>g<br />
bij (semi)overheidsdiensten als GGD en <strong>ziek</strong>enhuizen.<br />
Deze <strong>in</strong>stituten en <strong>in</strong>stanties moeten namelijk uitvoeren wat <strong>de</strong> centrale<br />
overheid bepaald heeft. Daardoor zijn zij aan han<strong>de</strong>n en voeten gebon<strong>de</strong>n en<br />
kunnen zij ten aanzien van onverzeker<strong>de</strong> illegalen slechts beperkt werken<br />
vanuit medisch-<strong>ethische</strong> perspectieven.<br />
Omdat <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong> patiëntengroep kwetsbaar en onmondig is, kan<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>zicht door <strong>de</strong> overheid echter alleen vanuit <strong>de</strong> medische<br />
wereld zelf op gang gebracht wor<strong>de</strong>n. Zaak is dus dat zorgverleners zich<br />
gezamenlijk daarvoor <strong>in</strong>zetten en zich gezamenlijk kritisch opstellen ten<br />
aanzien van het overheidsbeleid. Pas dan zal een geldstroom voor <strong>ziek</strong>enhuizen<br />
en gemeentelijke diensten wor<strong>de</strong>n gecreëerd zodat illegale onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten een humane behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g kunnen krijgen. Bijvoorbeeld door niet<br />
langer het Koppel<strong>in</strong>gsfonds te gebruiken, maar door een Waarborgfonds te<br />
hanteren. <strong>Zo</strong>dat niet alleen zij er beter van wor<strong>de</strong>n, maar <strong>de</strong> gehele Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
samenlev<strong>in</strong>g.<br />
27
II ILLEGALEN EN DE ECONOMIE<br />
3 Illegalen leveren geld op: Neêrlands economie vaart<br />
er wel bij<br />
3.1 Omvang reservoir illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
Beg<strong>in</strong> 2005 schatte m<strong>in</strong>ister Verdonk (Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genzaken en Integratie) het<br />
aantal illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland op 200.000 à 250.000. Verdonk zei <strong>de</strong><br />
cijfers te baseren op ‘gegevens van <strong>de</strong> werkvloer, op gesprekken met wetenschappers<br />
en an<strong>de</strong>re mensen bij gemeenten.’ 53 Beg<strong>in</strong> jaren negentig had haar<br />
collega, staatssecretaris Aad Kosto, een aantal van 150.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
genoemd. 54<br />
Illegalen tellen niet mee. Dat maakt het lastig om met har<strong>de</strong> cijfers te<br />
komen. Elk on<strong>de</strong>rzoeksbureau komt met an<strong>de</strong>re cijfers. In 2002 tel<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
naar schatt<strong>in</strong>g van on<strong>de</strong>rzoekers van <strong>de</strong> Erasmus Universiteit tussen <strong>de</strong><br />
112.000 en 163.000 illegalen. In 2004 heeft <strong>de</strong> Erasmus Universiteit<br />
Rotterdam <strong>in</strong> opdracht van m<strong>in</strong>ister Dekker (VROM) het on<strong>de</strong>rzoek ‘Wijken<br />
voor illegalen’ uitgevoerd. Dit on<strong>de</strong>rzoek heeft Dekker naar <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer<br />
gestuurd. VROM meldt: ‘Jaarlijks verblijven <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland tussen 125.000 en<br />
225.000 illegale vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen.’ Hoe <strong>de</strong>ze tell<strong>in</strong>gen exact totstandkomen blijft<br />
ondui<strong>de</strong>lijk. Alle getallen lijken <strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval te zijn gebaseerd op ruwe schatt<strong>in</strong>gen.<br />
<strong>Zo</strong> gaf <strong>de</strong> Erasmus Universiteit Rotterdam <strong>in</strong> 2004 <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> cijfers als<br />
enkele jaren ervoor aan een an<strong>de</strong>re m<strong>in</strong>ister.<br />
Volgens VROM komen ‘tussen <strong>de</strong> 75.000 en 125.000 Illegalen van<br />
buiten Europa.(…) Illegalen wonen vaak bij familie en beken<strong>de</strong>n of <strong>in</strong> pensions<br />
en verdr<strong>in</strong>gen nauwelijks legale bewoners. Ze wonen <strong>in</strong> vervallen won<strong>in</strong>gen<br />
waar legale bewoners vaak niet willen wonen. Illegalen verblijven voornamelijk<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> (grote) ste<strong>de</strong>n en <strong>in</strong> bepaal<strong>de</strong> agrarische gebie<strong>de</strong>n (…) Ook <strong>de</strong> aanwezigheid<br />
van goedkope huisvest<strong>in</strong>g en vraag naar goedkope arbeid speelt<br />
een belangrijke rol. Door het on<strong>de</strong>rzoek is er voor het eerst een betrouwbaar<br />
beeld over het aantal illegalen en hun vestig<strong>in</strong>gsplaats.’ 55<br />
Bijna een<strong>de</strong>r<strong>de</strong> bestaat uit uitgeproce<strong>de</strong>er<strong>de</strong> asielzoekers, an<strong>de</strong>ren zijn<br />
b<strong>in</strong>nengesmokkeld, of zijn als toeristen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland beland en hier gebleven.<br />
Een kle<strong>in</strong> <strong>de</strong>el daarvan is <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland geboren. Het gaat daarbij voor het<br />
grootste <strong>de</strong>el (twee<strong>de</strong>r<strong>de</strong> tot 85%) om mannen <strong>in</strong> <strong>de</strong> leeftijd van 18 tot 40 jaar.<br />
Ver<strong>de</strong>r gaat het om gez<strong>in</strong>nen met (kle<strong>in</strong>e) k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren. Er wor<strong>de</strong>n ook illegale<br />
mannen gemeld die een an<strong>de</strong>re immigratiegeschie<strong>de</strong>nis hebben en hun vrouw<br />
en k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren naar Ne<strong>de</strong>rland halen als zij zich hier enigsz<strong>in</strong>s gesetteld hebben.<br />
Het aantal alleenstaan<strong>de</strong> vrouwen blijkt vrij kle<strong>in</strong> te zijn. Zij wor<strong>de</strong>n bijna allen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> prostitutie aangetroffen. 56<br />
Door het strenge Ne<strong>de</strong>rlandse asielbeleid is te verwachten dat het aantal<br />
illegalen zal gaan toenemen. Anton van Kalmthout, hoogleraar straf- en<br />
28
vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genrecht aan <strong>de</strong> Universiteit van Tilburg, zegt hierover: ‘Alleen het<br />
aantal asielzoekers is gedaald, on<strong>de</strong>rzoek wijst niet uit dat we ook m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
illegalen hebben. Het is bijna een natuurwet dat streng asielbeleid een toename<br />
betekent van het aantal illegalen.’ 57 Het strenge uitzett<strong>in</strong>gsbeleid van<br />
Ne<strong>de</strong>rland noemt Van Kalmthout een schijnoploss<strong>in</strong>g: ‘Een druppel op een<br />
gloeien<strong>de</strong> plaat. We weten dat ruim 60% van <strong>de</strong> uitgeproce<strong>de</strong>er<strong>de</strong> asielzoekers<br />
en an<strong>de</strong>re illegalen niet kan wor<strong>de</strong>n uitgezet en op straat terecht<br />
komen of wordt opgesloten.’ M<strong>in</strong>ister Verdonk heeft bovendien verklaard dat<br />
illegalen zelf verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn voor hun terugkeer. 58<br />
‘Volgens <strong>de</strong> Europees Commissaris Franco Fratt<strong>in</strong>i van Justitie wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong> 2004 660.000 vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> EU uitgewezen. “Maar van 212.000<br />
weten we zeker dat ze ook echt zijn vertrokken,” zei Fratt<strong>in</strong>i <strong>in</strong> september<br />
2005. Uit Ne<strong>de</strong>rland zijn volgens het m<strong>in</strong>isterie van Justitie <strong>in</strong> 2004 ongeveer<br />
45.000 vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen vrijwillig of gedwongen vertrokken. Een veelvoud krijgt<br />
van <strong>de</strong> IND een aanzegg<strong>in</strong>g het land te verlaten (…) In <strong>de</strong> EU komen jaarlijks<br />
500.000 illegalen b<strong>in</strong>nen.’ 59 Het leeuwen<strong>de</strong>el van <strong>de</strong>ze illegalen begeven zich<br />
naar <strong>de</strong> 15 rijkere van <strong>de</strong> 25 lidstaten. Ruw en voorzichtig geschat komen er<br />
jaarlijks circa 30.000 illegalen naar Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Deze mensen kunnen geen aanspraak maken op overheidsgeld. Zij<br />
voeren dus ergens (illegaal) werk uit. De niet-westerse illegalen vormen een<br />
diverse groep. In grote lijnen gaat het om mensen afkomstig uit Noord-Afrika<br />
(vooral Marokko), West-Afrika (Ghana, Nigeria, Sierra Leone), Oost-Afrika<br />
(Ethiopië, Somalië) en West-Azië (Turkije, Irak, Iran, Afghanistan). Ook Ch<strong>in</strong>a<br />
wordt een aantal keer genoemd. Mid<strong>de</strong>n- en Zuid-Amerikaanse illegalen komt<br />
men slechts beperkt tegen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. 60<br />
De eer<strong>de</strong>rgenoem<strong>de</strong> cijfers van m<strong>in</strong>ister Dekker (VROM) geven aan dat<br />
van <strong>de</strong> totale groep van 75.000 tot 225.000 er tussen 75.000 en 12.5000<br />
afkomstig zijn van buiten <strong>de</strong> EU. Dit betekent dat tussen <strong>de</strong> 50.000 en<br />
100.000 afkomstig zullen zijn uit Oost Europa. Deze illegale Oost-Europeanen<br />
zijn voor het grootste <strong>de</strong>el afkomstig uit Bulgarije, <strong>de</strong> drie Baltische staten<br />
(Estland, Letland, Litouwen), Oekranië, Rusland, Roemenië.<br />
Vooral Bulgaren, Polen en Oekraïners zoeken steeds vaker werk <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse kassen van <strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouwsector waar een grote behoefte<br />
is aan goedkope arbeidskrachten. Waren dit er <strong>in</strong> 1995 nog 10.000 <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze<br />
sector, naar schatt<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie lag dit getal <strong>in</strong> 2000 op<br />
17.000. 61 Beg<strong>in</strong> 2005 werkten er naar schatt<strong>in</strong>g 20.000 à 30.000 illegale Polen<br />
<strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Ze wonen <strong>in</strong> caravans, boerenschuren of <strong>in</strong> een gehuur<strong>de</strong> slaapplaats.<br />
62 Een substantieel <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> illegale Oost-Europeaanse vrouwen is<br />
werkzaam <strong>in</strong> <strong>de</strong> verborgen prostitutie.<br />
De uitzendbranche gaat uit van hogere cijfers: zeker een totaal van<br />
300.000 illegale arbeidskrachten. 63 De Algemene Bond Uitzendon<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen<br />
(ABU) houdt dit getal lager. In april 2004 werd uit hun on<strong>de</strong>rzoek bekend<br />
dat <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland 210.000 mensen illegaal werkten. Het verschil <strong>in</strong> cijfers toont<br />
aan dat een exactere schatt<strong>in</strong>g niet te maken is. Het is mijn <strong>in</strong>druk dat wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rzoekers vooral kijken naar het aantal gearresteer<strong>de</strong> illegalen.<br />
29
Gemeenten hebben een praktischer bereken<strong>in</strong>g. <strong>Zo</strong> kijkt stads<strong>de</strong>el Amsterdam<br />
Zuidoost naar <strong>de</strong> hoeveelheid afvalproductie <strong>in</strong> relatie tot het aantal bewoners.<br />
Uitzendbureaus bemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>n voor bijna <strong>de</strong> helft, dus voor ruim 100.000<br />
illegale werknemers. Volgens <strong>de</strong> ABU (april 2004) was <strong>de</strong> omzet van <strong>de</strong><br />
illegale uitzendbureaus naar schatt<strong>in</strong>g één miljard euro, <strong>de</strong> bij <strong>de</strong> ABU aangesloten<br />
legale bureaus zetten ruim vier miljard euro om. 64 Twee jaar later, <strong>in</strong><br />
maart 2006, maakte <strong>de</strong> ABU bekend dat <strong>de</strong> branche 7 miljard euro aan omzet<br />
maakte en dat 2 miljard euro op conto van <strong>de</strong> malafi<strong>de</strong> bureaus kwam. 65 De<br />
FNV en ABU v<strong>in</strong><strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie tekort schiet bij <strong>de</strong> controle en<br />
aanpak van louche uitzendorganisaties. 66<br />
Als wij kijken naar het aantal jaarlijkse uitzett<strong>in</strong>gen, dan kan m<strong>in</strong>ister<br />
Verdonk met haar schatt<strong>in</strong>g van 200.000-250.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs nog aan<br />
<strong>de</strong> lage kant zitten. In 2004 zijn alleen al vanuit twee uitzetcentra <strong>in</strong> totaal<br />
6.468 illegalen Ne<strong>de</strong>rland uitgezet. 67 Jaarlijks houdt <strong>de</strong> politie <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
12.500 illegalen aan, aldus een <strong>in</strong> 2002 verschenen rapport van het m<strong>in</strong>isterie<br />
van Justitie. In <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> gevallen wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze mensen het land uitgezet.<br />
68 In datzelf<strong>de</strong> jaar kregen meer dan 26.000 asielzoekers het predikaat<br />
‘uitgeproce<strong>de</strong>erd’. Maar we<strong>in</strong>igen wer<strong>de</strong>n uitgezet. Justitie vertrouwt er nog<br />
steeds op dat <strong>de</strong> asielzoekers zelf vertrekken (zie 11.1). 69 De meesten zullen<br />
echter <strong>in</strong> <strong>de</strong> illegaliteit verdwijnen.<br />
Pas als mensen uit bijvoorbeeld Afrika en Azië hier arriveren, merken zij<br />
dat het Westen niet zo gastvrij is als zij verwacht had<strong>de</strong>n en dat er niet automatisch<br />
voor ie<strong>de</strong>reen een mogelijkheid is om een menswaardig bestaan op te<br />
bouwen. Het Walhalla dat hier verblijven<strong>de</strong> familiele<strong>de</strong>n of vrien<strong>de</strong>n met goedverdienen<strong>de</strong><br />
banen had<strong>de</strong>n voorgespiegeld, bleek voor hen niet haalbaar.<br />
Terugkeren is <strong>in</strong> <strong>de</strong> meeste gevallen niet eens een optie.<br />
De helft van het totale aantal illegale arbei<strong>de</strong>rs is <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n<br />
gehuisvest. On<strong>de</strong>rzoekers on<strong>de</strong>r leid<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Rotterdamse hoogleraar<br />
sociologie Godfried Engbersen stel<strong>de</strong>n <strong>in</strong> januari 2001 dat een kle<strong>in</strong>e 30.000<br />
illegalen <strong>in</strong> en rond Amsterdam verbleven. Engbersen durf<strong>de</strong> het ‘met een<br />
zekere stelligheid’ te zeggen en vond <strong>de</strong> bereken<strong>in</strong>g nog tamelijk beschei<strong>de</strong>n.<br />
70 ‘Mensen komen via verschillen<strong>de</strong> wegen <strong>de</strong> grens over. Wordt <strong>de</strong> asielprocedure<br />
restrictiever, dan mag je verwachten dat het aantal mensen dat<br />
illegaal <strong>de</strong> grens oversteekt, toeneemt. Al kan ik niet zeggen <strong>in</strong> welke mate.’<br />
Zijn rapport Illegale vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland spreekt over 150.000 tot<br />
200.000 illegalen, afkomstig uit 200 lan<strong>de</strong>n. Engbersen: ‘Vijftien procent van<br />
<strong>de</strong> illegalen zijn jonger dan tw<strong>in</strong>tig jaar (…) In sommige wijken <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier grote<br />
ste<strong>de</strong>n is vijf tot tien procent van <strong>de</strong> bewoners illegaal.’ 71<br />
Opmerkelijk is overigens dat <strong>in</strong> bovenstaan<strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>gen en<br />
bereken<strong>in</strong>gen van vooraanstaan<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken geen reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n<br />
wordt met <strong>de</strong> jaarlijkse immigratiegroei van het aantal illegalen. S<strong>in</strong>ds jaren<br />
hanteert men <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> cijfers bij voorzichtige schatt<strong>in</strong>gen. Toch is het zo, dat<br />
het aantal illegale arbei<strong>de</strong>rs dat Ne<strong>de</strong>rland jaarlijks b<strong>in</strong>nenkomt, het aantal<br />
illegalen dat uitgezet wordt met enkele tienduizen<strong>de</strong>n overschrijdt.<br />
30
Omdat m<strong>in</strong>ister Verdonk spreekt over een aantal van 200.000 tot 250.000<br />
(schatt<strong>in</strong>g 2005), Engbersen van 150.000 tot 200.000 (schatt<strong>in</strong>g 2001), VROM<br />
van 125.000 tot 225.000 (schatt<strong>in</strong>g 2004) en <strong>de</strong> ABU van 210.000 (schatt<strong>in</strong>g<br />
2004) lijkt een grootste gemene <strong>de</strong>ler van 200.000 een hanteerbaar cijfer: <strong>de</strong><br />
wetenschap is eer<strong>de</strong>r terughou<strong>de</strong>nd uit voorzichtigheid, <strong>de</strong> politiek overdrijft<br />
liever voor het vormen van een draagvlak. En tell<strong>in</strong>gen zijn nu eenmaal<br />
onmogelijk. In <strong>de</strong>ze publicatie ga ik daarom gemakshalve uit van een aantal<br />
van 200.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs n Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Dit aantal bleek <strong>in</strong> september 2006 aan <strong>de</strong> lage kant te zijn. De<br />
christelijke vakbond CNV die <strong>in</strong> navolg<strong>in</strong>g van FNV-bond Abva Kabo besloten<br />
heeft dat illegale huishou<strong>de</strong>lijke werksters lid mogen wor<strong>de</strong>n van een CNVbond,<br />
schat dat alleen al bij <strong>de</strong> huishou<strong>de</strong>lijke werksters 144.000 tot 168.000<br />
(60 tot 70 procent van <strong>de</strong> 240.000 allochtone werksters) illegaal is <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland. 72<br />
3.2 Migranten onmisbaar voor <strong>de</strong> toekomst<br />
Op 1 januari 2000 bleek <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Europese Unie met bijna één<br />
miljoen <strong>in</strong>woners gegroeid te zijn tot een totaal van 376,4 miljoen. Voor bijna<br />
driekwart was <strong>de</strong>ze stijg<strong>in</strong>g het gevolg van immigratie. 73 Dit bleek uit een<br />
eerste schatt<strong>in</strong>g van het statistiekbureau van <strong>de</strong> Europese Commissie,<br />
Eurostat. In Ne<strong>de</strong>rland bedroeg <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>gsgroei volgens Eurostat 0,64<br />
procent. 74<br />
De Verenig<strong>de</strong> Naties menen dat Europa <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> vijftig jaar veel<br />
meer immigranten moet toelaten om <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het algemeen en <strong>de</strong><br />
beroepsbevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r, op peil te hou<strong>de</strong>n. Dit staat <strong>in</strong> het rapport<br />
van <strong>de</strong> UNDP, <strong>de</strong> UN-Population Division (<strong>de</strong> VN-bevolk<strong>in</strong>gsaf<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g). 75<br />
Volgens schatt<strong>in</strong>gen zal <strong>de</strong> Europese beroepsbevolk<strong>in</strong>g <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> vijftig<br />
jaar enorm afnemen. Momenteel ligt <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Europa zó, dat er vijf<br />
mensen b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> ‘werkbare leeftijd’ staan tegenover ie<strong>de</strong>reen die 65 jaar of<br />
ou<strong>de</strong>r is. In 2050 zal dit cijfer gedaald zijn naar twee mensen <strong>in</strong> <strong>de</strong> ‘werkbare<br />
leeftijd’ tegenover ie<strong>de</strong>reen die 65 of ou<strong>de</strong>r is. 76 De voornaamste re<strong>de</strong>n is het<br />
lage geboortecijfer en <strong>de</strong> vergrijz<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g. 77<br />
De noodzaak van migranten voor het arbeidsproces is dus heel groot.<br />
Het belang van illegale arbei<strong>de</strong>rs voor onze economie is misschien wel groter.<br />
Deze werknemers vullen <strong>de</strong> meest ongewil<strong>de</strong> arbeidsplaatsen <strong>in</strong> en doordat<br />
sociale lasten niet wor<strong>de</strong>n afgedragen, zijn <strong>de</strong> kosten een schijntje vergeleken<br />
met die voor legale arbei<strong>de</strong>rs. Als mo<strong>de</strong>rne slaven zijn illegalen daardoor wel<br />
verstoken van alle basale rechten.<br />
3.3 Lage arbeidskosten noodzaak voor economie<br />
De afgelopen jaren zijn <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n regelmatig illegalen opgepakt.<br />
Beg<strong>in</strong> juni 2004 had <strong>de</strong> Amsterdamse politie 66 illegalen gearresteerd. Het<br />
31
g<strong>in</strong>g om Bulgaren, Roemenen en Algerijnen <strong>in</strong> Amsterdam Oost en West. 78<br />
Van alle illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland heeft 90% een economische re<strong>de</strong>n om hier te<br />
zijn en hen wordt hier werk gebo<strong>de</strong>n. 79 Veel illegalen leven en werken on<strong>de</strong>r<br />
miserabele omstandighe<strong>de</strong>n, maar zullen blijven komen, omdat ze willen<br />
overleven en geen an<strong>de</strong>re keuze hebben. Hun loon is hier bijna tien keer<br />
hoger dan <strong>in</strong> hun land van herkomst.<br />
In februari 2005 maakte het Centraal Bureau voor <strong>de</strong> Statistiek (CBS)<br />
bekend dat Ne<strong>de</strong>rland zich met gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> arbeidskosten van 27 euro per<br />
gewerkt uur <strong>in</strong> <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>nmoot van West-Europese lan<strong>de</strong>n bevond. 80 Oost-<br />
Europa is veel goedkoper dan <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> EU. In Polen bedroegen <strong>de</strong><br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> arbeidskosten per uur <strong>in</strong> 2003 vijf euro. ‘Dat betekent dat een Pool<br />
vijf keer zo goedkoop is als een Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r, als hij even productief is. Polen<br />
is nog altijd een geduchte concurrent,’ zegt CBS-econoom Michiel Vergeer. 81<br />
Beg<strong>in</strong> 2005 bedroeg het m<strong>in</strong>imumloon <strong>in</strong> Polen 205 euro en <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
was dat 1.265 euro. 82 Uit cijfers van Eurostat <strong>in</strong> juni 2005 bleek dat Polen<br />
met 17,9% werklozen het EU-land is met <strong>de</strong> hoogste werkloosheid. 83 Het<br />
Centraal Planbureau raam<strong>de</strong> beg<strong>in</strong> 2004 het aantal arbeidsmigranten uit Oost-<br />
Europa nog op 5.000 tot 10.000. Volgens staatssecretaris Van Hoof van<br />
Sociale Zaken blijkt dat na <strong>de</strong> toetred<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> EU <strong>in</strong> 2004 b<strong>in</strong>nen drie kwartalen<br />
al ruim 25.000 werkvergunn<strong>in</strong>gen aan <strong>de</strong>ze nieuwe EU-werknemers zijn<br />
verstrekt. ‘Het zijn er dus aanmerkelijk meer gewor<strong>de</strong>n,’ zegt <strong>de</strong> voorzitter van<br />
<strong>de</strong> Raad voor Werk en Inkomen (RWI), Van Zijl. Het verschil met het aantal<br />
afgegeven vergunn<strong>in</strong>gen verklaart hij on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door te wijzen op Polen<br />
met een Duits paspoort. ‘Deze groep heeft vrij toegang tot <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
arbeidsmarkt en heeft geen vergunn<strong>in</strong>g nodig om voor een Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
werkgever aan <strong>de</strong> slag te gaan.’ Ook wijst hij op ‘constructies’ waarmee Polen<br />
zon<strong>de</strong>r vergunn<strong>in</strong>g hier aan <strong>de</strong> slag kunnen. Bijvoorbeeld door als Poolse<br />
kle<strong>in</strong>e zelfstandige hier diensten uit te voeren. De raad bepleit bij<br />
staatssecretaris Van Hoof terughou<strong>de</strong>ndheid bij ver<strong>de</strong>re liberalisatie, om<br />
verdr<strong>in</strong>g<strong>in</strong>g van Ne<strong>de</strong>rlandse werkzoeken<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> arbeidsmarkt te<br />
voorkomen.<br />
Sterker nog dan met Polen, is het conjunctuurverschil met Bulgarije: ‘In<br />
2004 leef<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> 7,8 miljoen Bulgaren 1,1 miljoen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> armoe<strong>de</strong>grens.<br />
Het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> salaris <strong>in</strong> Bulgarije is 150 euro per maand. Een gez<strong>in</strong> met vier<br />
k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren heeft echter 159 euro netto per maand nodig om te kunnen overleven.<br />
De armoe<strong>de</strong> is een gevolg van <strong>de</strong> hoge werkloosheid, die <strong>in</strong> juli 2004 op<br />
12,6 procent lag.’ 84<br />
Paul <strong>de</strong> Beer, bijzon<strong>de</strong>r hoogleraar arbeidsverhoud<strong>in</strong>gen aan <strong>de</strong><br />
Universiteit van Amsterdam en verbon<strong>de</strong>n aan het Amsterdams Instituut voor<br />
Arbeidsstudies (AIAS) en De Burcht, constateer<strong>de</strong> <strong>in</strong> 2004 een veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> economie door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid: ‘Nog maar vijf<br />
jaar gele<strong>de</strong>n gold <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie als voorbeeld voor <strong>de</strong> rest van<br />
Europa. De harmonieuze sociale verhoud<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rmo<strong>de</strong>l maakten<br />
het mogelijk uitsteken<strong>de</strong> economische prestaties te paren aan een lage<br />
werkloosheid en ger<strong>in</strong>ge armoe<strong>de</strong>. Het laatste jaar is <strong>de</strong> jubelstemm<strong>in</strong>g echter<br />
32
omgeslagen <strong>in</strong> geweeklaag en wordt het pol<strong>de</strong>rmo<strong>de</strong>l verantwoor<strong>de</strong>lijk gesteld<br />
voor <strong>de</strong> economische malaise.’ 85<br />
Het is <strong>de</strong> visie van het kab<strong>in</strong>et Balkenen<strong>de</strong>. In een <strong>in</strong>terview <strong>in</strong> NRC<br />
Han<strong>de</strong>lsblad van datzelf<strong>de</strong> jaar liet m<strong>in</strong>ister Br<strong>in</strong>khorst (Economische Zaken)<br />
weten dat hij het pol<strong>de</strong>rmo<strong>de</strong>l ziet als een belemmer<strong>in</strong>g voor het economisch<br />
herstel van Ne<strong>de</strong>rland. In <strong>de</strong> notitie Kiezen voor groei, die hij samen met<br />
m<strong>in</strong>ister De Geus van Sociale Zaken en Werkgelegenheid schreef, stel<strong>de</strong> hij<br />
dan ook een aantal structurele veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen voor. Waar premier Lubbers <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> jaren tachtig het grote beroep op <strong>de</strong> WAO aan <strong>de</strong> kaak stel<strong>de</strong> met <strong>de</strong><br />
opmerk<strong>in</strong>g: ‘Ne<strong>de</strong>rland is <strong>ziek</strong>,’ zo lijken Br<strong>in</strong>khorst en De Geus nu van men<strong>in</strong>g<br />
dat Ne<strong>de</strong>rland ‘lui’ is. We moeten weer veertig uur gaan werken, m<strong>in</strong><strong>de</strong>r met<br />
vakantie en doorwerken tot ons vijfenzestigste – ja, liefst nog langer. De<br />
ontslagbescherm<strong>in</strong>g moet op <strong>de</strong> hell<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> drempel naar <strong>de</strong> WW moet<br />
omhoog.<br />
‘In<strong>de</strong>rdaad behoren <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arbeidskosten tot <strong>de</strong> hoogste ter<br />
wereld. Dat komt volgens het kab<strong>in</strong>et doordat we te veel verdienen, te we<strong>in</strong>ig<br />
werken en te hoge lasten moeten opbrengen voor onze royale sociale voorzien<strong>in</strong>gen.<br />
Geen won<strong>de</strong>r dat we <strong>de</strong> concurrentiestrijd verliezen met lan<strong>de</strong>n als<br />
India en Ch<strong>in</strong>a, waar ze langer werken, m<strong>in</strong><strong>de</strong>r verdienen en veel lagere<br />
sociale lasten hebben. Om ons <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>ternationale concurrentiestrijd staan<strong>de</strong><br />
te hou<strong>de</strong>n moeten we dus ook langer werken en moeten <strong>de</strong> sociale uitgaven<br />
omlaag.’ 86<br />
Dat kan op verschillen<strong>de</strong> manieren en er speelt meer. De reger<strong>in</strong>g<br />
Balkenen<strong>de</strong> is daadkrachtig gebleken <strong>in</strong> haar voornemen om <strong>de</strong> economie met<br />
goedkope arbeid duurzaam omhoog te tillen. ‘In mei 2006 conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
bestuur<strong>de</strong>r Wim Baltussen van FNV Bondgenoten na hon<strong>de</strong>rd telefonische<br />
klachten van Ne<strong>de</strong>rlandse werknemers dat het Centrum voor Werk en<br />
Inkomen (CWI) te makkelijk ontslagvergunn<strong>in</strong>gen afgeeft voor werknemers <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouw <strong>in</strong> Limburg en Noord-Brabant. De ontslagenen blijken<br />
dan niet veel later via uitzendbureaus vervangen te zijn door Poolse werknemers.<br />
Polen zijn goedkoper, werken langer en laten zich uitbuiten, blijkt uit<br />
<strong>de</strong> telefoontjes van boze Ne<strong>de</strong>rlandse (ex-)werknemers. Volgens het CWI<br />
“wor<strong>de</strong>n ontslagvergunn<strong>in</strong>gen op bedrijfseconomische gron<strong>de</strong>n alleen<br />
verleend als <strong>de</strong> werkgever kan aantonen dat het ontslag van een of meer<br />
werknemers noodzakelijk is om het hoofd boven water te hou<strong>de</strong>n.”’ 87<br />
Economische gezien hebben Ne<strong>de</strong>rland en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re le<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
Europese Unie er veel belang bij om <strong>de</strong> jaarlijkse illegale immigratie van grote<br />
aantallen arbei<strong>de</strong>rs zon<strong>de</strong>r rechten <strong>in</strong> stand te hou<strong>de</strong>n. <strong>Zo</strong> verzoekt Marokko<br />
<strong>de</strong> EU al jaren om hulp bij <strong>de</strong> bestrijd<strong>in</strong>g van illegale emigratie. 88 De EU<br />
weigert nog steeds het al lang gele<strong>de</strong>n toegezeg<strong>de</strong> bedrag van veertig miljoen<br />
euro voor <strong>de</strong> versterk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> grenscontroles <strong>in</strong> Marokko over te maken. 89<br />
Blijkbaar wil <strong>de</strong> EU zich niet <strong>in</strong> eigen v<strong>in</strong>gers snij<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong> concurrentiepositie<br />
tegenover Ch<strong>in</strong>a, India en <strong>de</strong> VS is het van groot belang dat<br />
Europa over een reservoir aan zeer goedkope arbeidskrachten kan beschikken.<br />
In het belang van <strong>de</strong> gastlan<strong>de</strong>n krijgen grote groepen illegalen <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>n-<br />
33
teel en on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n een tij<strong>de</strong>lijke arbeidsvergunn<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> Italië, Engeland, België en Spanje. Pas dan blijkt hoe groot <strong>de</strong>ze groepen<br />
illegale werknemers zijn, en on<strong>de</strong>r welke zeer slechte werkomstandighe<strong>de</strong>n ze<br />
al jaren hebben moeten ploeteren. <strong>Zo</strong>als al lang <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland gebeurt, kunnen<br />
<strong>de</strong> niet-geregistreer<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs, <strong>in</strong>dien overbodig, op elk gewenst moment<br />
wor<strong>de</strong>n opgepakt en uitgezet.<br />
‘Verreweg <strong>de</strong> meesten van hen v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> illegaliteit een plaats op <strong>de</strong><br />
arbeidsmarkt, waar <strong>in</strong> een aantal sectoren nog altijd een schreeuwend gebrek<br />
aan personeel bestaat. Hoe dieper men daalt op <strong>de</strong> lad<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> arbeidsmarkt,<br />
hoe groter <strong>de</strong> kans is dat het vuile, zware of laagbetaal<strong>de</strong> werk door<br />
illegalen wordt gedaan. Ne<strong>de</strong>rland maakt massaal gebruik van hun diensten –<br />
dankbaar maar besmuikt. Als hun bijdrage aan <strong>de</strong> economie van <strong>de</strong> ene op <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re dag zou wegvallen, stond <strong>in</strong> elk geval een <strong>de</strong>el van het ra<strong>de</strong>rwerk stil,’<br />
aldus het hoofdredactioneel commentaar <strong>in</strong> het Algemeen Dagblad van 2 mei<br />
2002. 90<br />
3.4 Illegale arbei<strong>de</strong>rs smeerolie economie<br />
‘Nieuwe werknemers <strong>in</strong> Engeland [uit Oost-Europa, NM] lossen arbeidstekorten<br />
op <strong>in</strong> fabrieken, landbouw en horeca, maar ook als buschauffeur,<br />
verpleger, <strong>ziek</strong>enverzorger of tandarts. Immigratie heeft <strong>in</strong> 2005 voor 0,5 tot 1<br />
procent extra groei gezorgd.’ 91 <strong>Zo</strong> verstrekte Spanje vorig jaar <strong>in</strong> één klap aan<br />
700.000 illegalen een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g (zie ook 6.9). ‘In <strong>de</strong> afgelopen tien<br />
jaar vestig<strong>de</strong>n zich 3,2 miljoen immigranten <strong>in</strong> het land. Maar economisch<br />
pakte dat goed uit, becijfer<strong>de</strong>n een Spaanse bank en een Barcelonese universiteit<br />
<strong>de</strong>ze week [september 2006, NM]. <strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r <strong>de</strong> immigratie was het bruto<br />
b<strong>in</strong>nenlands product (bbp) per hoofd van <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het afgelopen <strong>de</strong>cennium<br />
niet gestegen, maar gedaald. De immigranten spekten het bbp met<br />
gemid<strong>de</strong>ld 0,6 procent per jaar.’ 92<br />
In 2004 bedroeg het Ne<strong>de</strong>rlandse bruto b<strong>in</strong>nenlands product 468 miljard<br />
euro. 93 In onze schaduweconomie g<strong>in</strong>g maar liefst 10,3 miljard euro om<br />
(2,2%). 94 Deze cijfers hebben on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re betrekk<strong>in</strong>g op illegale uitzendbureaus<br />
en zwartwerkers (omvang van 12,8% van het Bruto Nationaal Product<br />
<strong>in</strong> 2004). 95 Op <strong>de</strong> Duitse illegale arbeidsmarkt gaat 350 miljard euro om, 16%<br />
van het Bruto Nationaal Product. 96 Dus we doen het nog niet zo slecht!<br />
In april 2002 werd bekend dat veel illegale werknemers <strong>in</strong> <strong>de</strong> vleesverwerken<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>dustrie, horeca, bouw, land- en tu<strong>in</strong>bouw werkten. Een frau<strong>de</strong>team<br />
vond het mo<strong>de</strong>rne slavenhan<strong>de</strong>l: ‘<strong>Zo</strong>als men een koe koopt, koopt men<br />
ook personeel.’ 97 Het <strong>in</strong>zetten van illegalen levert bedrijven jaarlijks 630<br />
miljoen euro aan bespar<strong>in</strong>gen op, is <strong>de</strong> uitkomst van on<strong>de</strong>rzoek door <strong>de</strong> ABU<br />
<strong>in</strong> 2004. De werknemers uit Oost-Europa wor<strong>de</strong>n voornamelijk <strong>in</strong>gezet <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
tu<strong>in</strong>bouw, horeca, bouw- en schoonmaakbranche. 98<br />
<strong>Zo</strong>als vroeger <strong>de</strong> slaven op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse slavenmarkten <strong>in</strong> Afrika en<br />
op <strong>de</strong> Antillen gekeurd wer<strong>de</strong>n, wordt <strong>de</strong>ze metho<strong>de</strong> ook nu <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland nog<br />
34
voortgezet. Twee<strong>de</strong>-Kamerlid Gerda Verburg was er <strong>in</strong> 2002 <strong>in</strong> <strong>de</strong> Haagse<br />
Schil<strong>de</strong>rswijk ooggetuige van, hoe illegalen <strong>in</strong> <strong>de</strong> spierballen geknepen wer<strong>de</strong>n<br />
om te kijken of ze sterk genoeg waren, voordat ze <strong>in</strong> <strong>de</strong> busjes stapten op weg<br />
naar het Westland. 99 Beg<strong>in</strong> 2005 erken<strong>de</strong> onze reger<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> persoon van<br />
m<strong>in</strong>ister Rita Verdonk dat arbeid verricht door illegalen ‘een soort mo<strong>de</strong>rne<br />
slavenarbeid’ is. 100<br />
‘Gewone mensen zijn niet te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n, illegalen lopen <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur plat’, stel<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> voorman van <strong>de</strong> vakverenig<strong>in</strong>g van boeren en tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs, <strong>de</strong> Land- en<br />
Tu<strong>in</strong>bouworganisatie (LTO), Gerard Doornbos, <strong>in</strong> juni 1999 met <strong>in</strong>stemm<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> vakbeweg<strong>in</strong>g. 101 ‘Volgens sommige economen zijn illegale werknemers<br />
een zegen voor <strong>de</strong> economie,’ betoog<strong>de</strong> Aslan <strong>Zo</strong>rlu van het T<strong>in</strong>bergen<br />
Instituut en het Instituut voor Migratie en Etnische Studies van <strong>de</strong> Universiteit<br />
van Amsterdam <strong>in</strong> 2000 <strong>in</strong> het economenvakblad Economisch Statistisch<br />
Berichten (ESB), en zette uiteen ‘dat <strong>de</strong> goedkope arbeid van illegalen voor<br />
bedrijven en consumenten zeer profijtelijk is, terwijl <strong>de</strong> aanpak van <strong>de</strong>ze<br />
illegaliteit han<strong>de</strong>nvol geld kost (…) De voor<strong>de</strong>len van illegale immigratie voor<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse samenlev<strong>in</strong>g lijken <strong>in</strong> economisch opzicht groter dan <strong>de</strong><br />
na<strong>de</strong>len. Daarom is het niet te verwachten dat illegale arbeid <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
verdwijnt.’ 102<br />
Tegenover <strong>de</strong> profijtelijke goedkope illegale arbeid voor werkgevers en<br />
consumenten staat volgens <strong>Zo</strong>rlu dat <strong>de</strong> overheid bij <strong>de</strong> bestrijd<strong>in</strong>g van illegale<br />
immigratie juist steeds meer kosten moet maken. Daarom is er een limiet<br />
gesteld aan het terugsturen van illegalen, meent hij. Illegalen werken alleen <strong>in</strong><br />
die sectoren van <strong>de</strong> arbeidsmarkt waar autochtone Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs niet willen<br />
werken, of zeer moeilijk te krijgen zijn. Zij krijgen banen waar meestal geen, of<br />
een zeer lage opleid<strong>in</strong>g voor nodig is. Daarom bestaat er ook een gedoogbeleid<br />
van <strong>de</strong> overheid voor werkgevers <strong>in</strong> <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw, <strong>de</strong> bouw, <strong>de</strong> schoonmaaksector,<br />
<strong>de</strong> cater<strong>in</strong>g en bepaal<strong>de</strong> sectoren van <strong>de</strong> <strong>in</strong>dustrie, aldus <strong>Zo</strong>rlu.<br />
‘Mochten er toch controles op illegalen plaatsv<strong>in</strong><strong>de</strong>n, dan betaalt <strong>de</strong> werkgever<br />
meestal liever <strong>de</strong> boete van tweeduizend tot vijfduizend gul<strong>de</strong>n per illegale<br />
werknemer, dan dat hij zon<strong>de</strong>r werkkrachten zit. Bij herhal<strong>in</strong>g kan <strong>de</strong> boete<br />
oplopen tot tienduizend gul<strong>de</strong>n. De meeste illegalen komen uit Turkije,<br />
Marokko, Oost-Europa en Afrika.’ 103 Overigens werd <strong>de</strong> boete per illegale<br />
werknemer <strong>in</strong> 2005 verhoogd tot 8000 euro.<br />
In 1992 bevestig<strong>de</strong> prof. dr. H. Entz<strong>in</strong>ger, hoogleraar studies van <strong>de</strong><br />
multi-etnische samenlev<strong>in</strong>g (migratie- en <strong>in</strong>tegratiestudies) <strong>in</strong> Utrecht en lid<br />
van <strong>de</strong> Wetenschappelijke Raad voor het Reger<strong>in</strong>gsbeleid (WRR), <strong>in</strong> het<br />
openbaar dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie gebaat is bij <strong>de</strong> aanwezigheid van<br />
illegale arbei<strong>de</strong>rs. Volgens het WRR-lid zijn <strong>de</strong> illegalen <strong>de</strong> ‘smeerolie’ van<br />
onze economie, die altijd een grijze zone heeft gehad en <strong>de</strong>ze ook altijd zal<br />
hou<strong>de</strong>n. 104<br />
35
3.5 Ne<strong>de</strong>rlandse economie bloeit dankzij mo<strong>de</strong>rne slaven<br />
De Arbeids<strong>in</strong>spectie vond <strong>in</strong> 1997 bij 1.180 bedrijven illegalen aan het werk.<br />
Dat is een verdubbel<strong>in</strong>g van het aantal bedrijven <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met 1995. In<br />
1996 g<strong>in</strong>g het al om 916 gevallen. De controleurs von<strong>de</strong>n <strong>de</strong> meeste illegale<br />
werkers <strong>in</strong> <strong>de</strong> horeca en <strong>de</strong> agrarische sector. De horeca voer<strong>de</strong> dat jaar <strong>de</strong><br />
ranglijst aan met 735 bedrijven <strong>in</strong> overtred<strong>in</strong>g. De agrarische sector volg<strong>de</strong><br />
met 172 bedrijven die zich niet aan <strong>de</strong> regels hiel<strong>de</strong>n. Het Bedrijfschap Horeca<br />
ziet vooral <strong>de</strong> grote-stadsproblematiek als oorzaak van het relatief grote aantal<br />
illegalen dat werkzaam is <strong>in</strong> <strong>de</strong> horeca.<br />
De overheid beschermt <strong>de</strong> illegale arbeid en laat <strong>de</strong> Inspectie zo nu en<br />
dan een we<strong>in</strong>ig z<strong>in</strong>volle schijnactie tegen een bedrijf on<strong>de</strong>rnemen. Volgens <strong>de</strong><br />
CNV-voorman René Paas ‘slaat <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie nog geen <strong>de</strong>uk <strong>in</strong> een<br />
pakje boter.’ 105 ‘Paas schat dat er <strong>in</strong> 2004 een kle<strong>in</strong>e 100.000 werkgevers<br />
waren die personeel zon<strong>de</strong>r juiste papieren <strong>in</strong> dienst hebben. “Dat is nota<br />
bene één op <strong>de</strong> vijf. Dat zet <strong>de</strong> nette werkgever weer on<strong>de</strong>r druk”, aldus <strong>de</strong><br />
CNV-baas.’ 106<br />
‘De constater<strong>in</strong>g van Paas blijkt ook uit een on<strong>de</strong>rzoek dat staatssecretaris<br />
Van Hoof op 20 januari 2006 naar <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer stuur<strong>de</strong>. Van<br />
Hoof liet on<strong>de</strong>rzoeksbureau Regioplan het on<strong>de</strong>rzoek doen on<strong>de</strong>r werkgevers.<br />
Volgens het on<strong>de</strong>rzoeksbureau lieten tenm<strong>in</strong>ste 73.000 werkgevers samen<br />
tussen <strong>de</strong> 65.000 en 90.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs werken. Het aantal gewerkte<br />
uren door <strong>de</strong> illegale werknemers bedroeg samen ongeveer 1 procent van <strong>de</strong><br />
legale arbeidsuren die jaarlijks <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland wor<strong>de</strong>n gewerkt.’ 107 ‘Met <strong>in</strong>gang<br />
van 1 januari 2005 is <strong>de</strong> boete voor het <strong>in</strong> dienst hebben van illegale werknemers<br />
voor werkgevers verhoogd tot 8.000 euro. Volgens <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers is<br />
het effect van dit beleid nu nog nauwelijks te zien.’ 108 ‘In 2005 heeft het m<strong>in</strong>isterie<br />
van Sociale Zaken 8.500 controles laten uitvoeren. Daarbij is <strong>in</strong> 2.200<br />
gevallen illegale arbeid aangetroffen.’ 109<br />
De Amsterdamse horeca is <strong>de</strong> hoofdste<strong>de</strong>lijke kampioen <strong>in</strong> het betalen<br />
van lage lonen aan illegale werknemers. De economie gaat vóór <strong>de</strong> mensenrechten.<br />
In 2004 trof <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie bij 30% van <strong>de</strong> 1.260 horecabedrijven<br />
illegale werknemers aan. 110 Bij vervolgcontroles bleek dat 40% van<br />
<strong>de</strong> beboete on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen nog steeds <strong>de</strong> wet overtrad en illegale werknemers<br />
<strong>in</strong> dienst had<strong>de</strong>n. 111<br />
<strong>Zo</strong> werkt Suk<strong>de</strong>v S<strong>in</strong>gh gemid<strong>de</strong>ld 72 uur per week en ontvangt van een<br />
horeca-organisatie 324 euro per week (4,50 euro per uur). 112 Deze horecaorganisatie<br />
levert bedien<strong>in</strong>gs- en schoonmaakpersoneel aan het Okura Hotel<br />
en vele an<strong>de</strong>re horecabedrijven. 113 Suk<strong>de</strong>v S<strong>in</strong>gh, die via een Indiase<br />
smokkelorganisatie <strong>in</strong> 1995 illegaal <strong>in</strong> Amsterdam terechtkwam, werkte <strong>de</strong><br />
eerste jaren <strong>in</strong> <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw, daarna was hij huishou<strong>de</strong>lijk me<strong>de</strong>werker <strong>in</strong><br />
het Okura Hotel. Maan<strong>de</strong>lijks hield hij 700 euro over om naar huis te sturen. In<br />
2003 hoopte S<strong>in</strong>gh terug te gaan naar Punjab om te trouwen en een tractor te<br />
kopen. 114<br />
36
Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven hebben anno 2005 nog steeds grote behoefte aan<br />
duizen<strong>de</strong>n zeer goedkope (illegale) werknemers voor ongeschoold werk <strong>in</strong><br />
slachterijen, <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw en <strong>in</strong> <strong>de</strong> schoonmaakbranche. 115 Volgens <strong>de</strong> Sociale<br />
Inlicht<strong>in</strong>gen- en Opspor<strong>in</strong>gsdienst (SIOD), die on<strong>de</strong>r het m<strong>in</strong>isterie van Sociale<br />
Zaken valt, wor<strong>de</strong>n er <strong>in</strong> lan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> West-Afrika duizen<strong>de</strong>n mensen geronseld<br />
om <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland aan het werk te gaan. Eenmaal hier verdienen ze vaak niet<br />
meer dan enkele euro’s per uur en moeten ze crim<strong>in</strong>elen voor allerlei diensten<br />
betalen (zie hoofdstuk 3). 116<br />
Volgens schatt<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2004 begeven zich zesduizend bemid<strong>de</strong>laars op<br />
<strong>de</strong> markt van <strong>de</strong> illegale arbeid. Ze zijn te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> kle<strong>in</strong>e uitzendbureaus<br />
(vergunn<strong>in</strong>genstelsel <strong>in</strong> 1998 afgeschaft) bij schimmige loonbedrijven.<br />
Sommige <strong>in</strong>termediairs opereer<strong>de</strong>n zelfs via gerenommeer<strong>de</strong> uitzendbureaus.<br />
Deze bemid<strong>de</strong>laars leveren jaarlijks zo’n hon<strong>de</strong>rdduizend illegale arbei<strong>de</strong>rs die<br />
vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong> bouw en op het land aan <strong>de</strong> slag gaan. 117<br />
On<strong>de</strong>rzoek van het Regionaal Interdiscipl<strong>in</strong>air Frau<strong>de</strong>team (RIF) toon<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong> 2003 aan dat asielzoekers – een groep geregistreer<strong>de</strong> migranten <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland die niet mag werken vanwege <strong>de</strong> asielstatus – en illegalen zon<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> papieren werk weten te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n via kle<strong>in</strong>schalige, lokaal<br />
georiënteer<strong>de</strong> uitzendbureaus <strong>in</strong> Amsterdam. B<strong>in</strong>nen het RIF werken on<strong>de</strong>r<br />
meer <strong>de</strong> Sociale Dienst Amsterdam, <strong>de</strong> belast<strong>in</strong>gdienst, <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie,<br />
het Openbaar M<strong>in</strong>isterie en <strong>de</strong> politie samen.<br />
Projectlei<strong>de</strong>r Jan Brouwer on<strong>de</strong>rzocht zes van <strong>de</strong> 38 geselecteer<strong>de</strong><br />
bedrijven. Frau<strong>de</strong>, misbruik van i<strong>de</strong>ntiteitsgegevens en het gebruik van valse<br />
documenten kenmerkt <strong>de</strong> werkwijze van <strong>de</strong>ze uitzendbureaus die zich bezig<br />
hou<strong>de</strong>n met illegale tewerkstell<strong>in</strong>g en het zwart uitbetalen van loon. Volgens<br />
Brouwer bestaat <strong>de</strong> kant van <strong>de</strong> afnemers uit reguliere, Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven<br />
uit on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> voedsel<strong>in</strong>dustrie en <strong>de</strong> schoonmaakwereld ‘die graag voor<br />
een dubbeltje op <strong>de</strong> eerste rang zitten.’ 118<br />
De opdrachtgever betaalt 14 euro per uur voor een illegale arbei<strong>de</strong>r <strong>in</strong><br />
plaats van 18 euro per uur die hij voor een legale uitzendkracht zou betalen.<br />
Aanspraak op vakantie- of <strong>ziek</strong>tegeld maakt <strong>de</strong> werknemer niet. Hij is ook niet<br />
verzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Van het uitzendbureau ontvangt <strong>de</strong> illegaal<br />
gemid<strong>de</strong>ld 4 euro per uur. De uitzendbaas verdient netto nog 200 extra door<br />
<strong>de</strong> illegaal voor veel geld een kamer te verhuren. Al met al maakt hij zo’n 600<br />
euro extra (zwarte) w<strong>in</strong>st per illegaal per maand. 119<br />
De vraag naar laaggeschool<strong>de</strong> en goedkope arbeidskrachten is hoog en<br />
<strong>de</strong> pakkans voor bedrijven die illegalen of asielzoekers tewerkstellen, is laag.<br />
Daarbij is <strong>de</strong> te verwachten w<strong>in</strong>st hoog, constateren <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers. Het<br />
voorlopige f<strong>in</strong>anciële resultaat van het on<strong>de</strong>rzoek van het RIF aan ontdoken<br />
overheidsgeld bedroeg over 2002 ruim 1,7 miljoen euro aan belast<strong>in</strong>gheff<strong>in</strong>g<br />
en premie-<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g, <strong>in</strong>clusief boetes. 120 Het m<strong>in</strong>isterie van Sociale Zaken moet<br />
nu bepalen wat er met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re 32 uitzendbureaus gebeurt, zegt Brouwer. 121<br />
Bij 25% van <strong>de</strong> 4.300 bedrijven die <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste helft van 2005 wer<strong>de</strong>n<br />
gecontroleerd (horeca, tu<strong>in</strong>bouw en bouw) trof <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie <strong>in</strong> totaal<br />
2.500 illegale arbei<strong>de</strong>rs aan. 122 Bij een <strong>in</strong> 2000 verricht on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong><br />
37
schoonmaakbranche <strong>in</strong> Amsterdam, bleek 11% van <strong>de</strong> 500 gecontroleer<strong>de</strong><br />
werknemers illegaal te werken. 123 Bijna <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> werkgevers <strong>in</strong> <strong>de</strong> bouw<br />
drukken hun loonkosten door een <strong>de</strong>el van het werk te laten verrichten door<br />
goedkope illegale arbeidskrachten. De Arbeids<strong>in</strong>spectie had <strong>in</strong> 2002 op 45 van<br />
<strong>de</strong> 99 on<strong>de</strong>rzochte bouwplaatsen illegale werknemers aangetroffen: <strong>in</strong> totaal<br />
129 illegale werknemers op 854 arbeidskrachten. 124<br />
Ook <strong>de</strong> Uitvoer<strong>in</strong>g Werknemersverzeker<strong>in</strong>gen (UWV) ont<strong>de</strong>kt regelmatig<br />
frau<strong>de</strong> bij <strong>de</strong> uitzendbranche. 125 Maar gezien het economisch belang dat<br />
behaald wordt met het <strong>in</strong>zetten van goedkope illegalen en asielzoekers, is het<br />
on<strong>de</strong>nkbaar dat <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong> werkgevers een voet echt dwars zal willen<br />
zetten. ‘Illegalen werken alleen <strong>in</strong> sectoren waar autochtone Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
niet willen werken of zeer moeilijk te krijgen zijn. Mocht er toch een controle<br />
komen, dan betaalt <strong>de</strong> werkgever liever een paar duizend gul<strong>de</strong>n boete per<br />
werknemer dan dat hij zon<strong>de</strong>r personeel zit.’ 126<br />
Hoe gaat het werken met <strong>de</strong> Poolse uitzendkrachten er eigenlijk aan toe<br />
<strong>in</strong> een bedrijf? ‘Een ploeg van zo’n tw<strong>in</strong>tig Polen staat aan weerszij<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
25 meter lange lopen<strong>de</strong> band. Ro<strong>de</strong> overalls, stofkapjes op, oordopjes <strong>in</strong>. In<br />
<strong>de</strong> fabriekshal hangt een grijze, stoffige waas, het geraas van vallend pu<strong>in</strong> is<br />
soms oorverdovend. Zwijgend sorteren <strong>de</strong> mannen het pu<strong>in</strong> dat wordt aangevoerd.<br />
De goe<strong>de</strong> en <strong>de</strong> slechte houtsoorten, papier en karton, beton en<br />
bakstenen. Acht uur per dag, soms nog langer. Vijf, zes dagen per week.’ 127<br />
‘Bedrijfslei<strong>de</strong>r Chris van Berkel van dit afvalverwerk<strong>in</strong>gsbedrijf <strong>in</strong><br />
Amersfoort merkt het volgen<strong>de</strong> op: “Het is eentonig werk.” Hij moet zijn stem<br />
verheffen om boven het lawaai uit te komen. “Af en toe zet ik wel eens eigen<br />
personeel aan <strong>de</strong> band, maar die klagen al heel snel.” De Polen niet. De Polen<br />
doen waar voor ze gekomen zijn. Hard werken. Het liefst zoveel mogelijk, 50-<br />
60 uur per week. Van Berkel roemt, net als alle an<strong>de</strong>re werkgevers die Poolse<br />
arbeid <strong>in</strong>huren, hun arbeidsmoraal. “De werklust is groot. Ze komen keurig op<br />
tijd, klagen niet en mel<strong>de</strong>n zich zel<strong>de</strong>n <strong>ziek</strong>.” Ze zijn een vera<strong>de</strong>m<strong>in</strong>g na het<br />
gedon<strong>de</strong>r met werklozen uit eigen land,” vertelt hij.’ 128<br />
S<strong>in</strong>ds mei 2004 is Polen lid van <strong>de</strong> EU. Ondanks hun huidige status<br />
zitten <strong>de</strong> legale Polen op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arbeidsmarkt <strong>in</strong> hetzelf<strong>de</strong> schuitje<br />
als <strong>in</strong> hun perio<strong>de</strong> van illegaliteit. ‘Vanwege <strong>de</strong> hoge werkloosheid <strong>in</strong> Oost-<br />
Europa willen veel mensen daar graag <strong>in</strong> het westen werken. En ze zijn bereid<br />
daarbij heel veel ongemak te accepteren.’ 129 Op 4 maart 2005 nam Marcel<br />
Nuyten, bestuur<strong>de</strong>r bij FNV Bondgenoten, <strong>de</strong>el aan een Europese<br />
vakbondsconferentie over <strong>de</strong> vleessector <strong>in</strong> Hamburg (Duitsland). Hij<br />
bevestig<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> 4.000 Polen en an<strong>de</strong>re Oost-Europeanen die <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse vleessector werken, vaak als slachter, on<strong>de</strong>rbetaald wor<strong>de</strong>n.<br />
‘De Polen krijgen m<strong>in</strong><strong>de</strong>r betaald dan hun Ne<strong>de</strong>rlandse collega’s. Ook<br />
<strong>de</strong> regels voor arbeidstij<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n ontdoken. De Polen maken erg lange<br />
werktij<strong>de</strong>n, soms wel tien tot twaalf uur per dag. Dat lokt natuurlijk ook<br />
ongelukken uit. En als ze gewond raken, zijn ze afhankelijk van <strong>de</strong> zorg <strong>in</strong><br />
Polen. Er gaan echt d<strong>in</strong>gen fout: mensen die onvoldoen<strong>de</strong> verzekerd zijn,<br />
slechte medische zorg krijgen en nauwelijks meer een <strong>in</strong>komen hebben,’aldus<br />
38
Nuyten. 130 Bovendien kunnen ze niet terugvallen op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociale<br />
zekerheid. 131 Inmid<strong>de</strong>ls is circa een vijf<strong>de</strong> van <strong>de</strong> werknemers <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse vleesverwerken<strong>de</strong> sector afkomstig uit Oost-Europa, vooral uit<br />
Polen. ‘In sommige bedrijven gaat het om bijna <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> mensen,’ aldus<br />
Nuyten. 132<br />
3.6 Para<strong>de</strong>paardje economie draaft dankzij illegalen<br />
Naast <strong>de</strong> Horeca zijn er genoeg an<strong>de</strong>re sectoren die zich voor illegale<br />
me<strong>de</strong>werkers mel<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> uitzendorganisaties, zoals <strong>de</strong> schoonmaakbranche,<br />
vleesverwerken<strong>de</strong> <strong>in</strong>dustrie en pluimveehou<strong>de</strong>rij. De land- en<br />
tu<strong>in</strong>bouw is naar schatt<strong>in</strong>g <strong>de</strong> grootste.<br />
Zelfs <strong>de</strong> zeldzame <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntele controles van bedrijven door <strong>de</strong> overheid<br />
(Arbeids<strong>in</strong>spectie) op ‘eerlijke concurrentie en rechtsgelijkheid’ waren voor<br />
on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen (MKB-Ne<strong>de</strong>rland, VNO-NCW) re<strong>de</strong>nen om te klagen. 133 In<br />
september 2006 heeft het kab<strong>in</strong>et daarom maatregelen genomen om <strong>in</strong> 2007<br />
<strong>de</strong> ‘overlast’ te verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren die het bedrijfsleven on<strong>de</strong>rv<strong>in</strong>dt van <strong>in</strong>spectiediensten.<br />
134<br />
M<strong>in</strong>ister Nicolaï (Bestuurlijke Vernieuw<strong>in</strong>g, VVD) leg<strong>de</strong> op 8 september<br />
2006 <strong>de</strong> m<strong>in</strong>isterraad een reeks voorstellen voor die <strong>de</strong> ‘toezichtlasten’ met<br />
een kwart moeten verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren. Staatssecretaris Van Gennip (Economische<br />
Zaken, CDA) was me<strong>de</strong>-<strong>in</strong>itiatiefnemer. De overige bew<strong>in</strong>dslie<strong>de</strong>n kon<strong>de</strong>n zich<br />
v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> plannen. 135<br />
‘Een van <strong>de</strong> maatregelen is dat Voedsel- en Waren Autoriteit vanaf<br />
volgend jaar bij het bezoeken van horecagelegenhe<strong>de</strong>n ook <strong>de</strong> <strong>in</strong>spectietaken<br />
van <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie gaat uitvoeren (…) Volgens <strong>de</strong> nieuwe regels mogen<br />
on<strong>de</strong>rnemers niet meer dan twee <strong>in</strong>specteurs per jaar (twee <strong>in</strong>specties per<br />
jaar) over <strong>de</strong> vloer krijgen.’ 136 ‘De bew<strong>in</strong>dslie<strong>de</strong>n willen ook bewerkstelligen dat<br />
er een cultuurveran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g bij <strong>de</strong> <strong>in</strong>spectiediensten plaatsheeft, omdat veel<br />
klachten van on<strong>de</strong>rnemers gaan over <strong>de</strong> houd<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>specteurs bij<br />
controles.’<br />
De tu<strong>in</strong>bouw blijft groeien. Het is <strong>de</strong> belangrijkste sector <strong>in</strong> agrarisch<br />
Ne<strong>de</strong>rland als het gaat om productie- en exportwaar<strong>de</strong>. ‘Beg<strong>in</strong> 2004 werkten<br />
er 9.400 tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs. In <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw werken ruim 150.000 mensen, van wie<br />
60% <strong>in</strong> <strong>de</strong> productie en 40% <strong>in</strong> <strong>de</strong> (<strong>de</strong>tail)han<strong>de</strong>l.’ 137 In 1993 maakte alleen <strong>de</strong><br />
glastu<strong>in</strong>bouw 21% uit van <strong>de</strong> omzet van <strong>de</strong> totale landbouwsector. Van alle<br />
glastu<strong>in</strong>bouwproducten werd driekwart geëxporteerd. De omzet bedroeg 3,4<br />
miljard euro. 138 In 2003 was 28% van <strong>de</strong> omzet van <strong>de</strong> landbouwsector<br />
afkomstig uit <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw 21% . Het jaar daarvoor had <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw een<br />
productiewaar<strong>de</strong> bereikt van 6,9 miljard euro, een stijg<strong>in</strong>g van 2% vergeleken<br />
met 2001. De waar<strong>de</strong> van <strong>de</strong> export steeg <strong>in</strong> 2002 met 3% tot 12 miljard<br />
euro. 139<br />
‘De glastu<strong>in</strong>bouw is het goudhaantje van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie,’ zei<br />
voorzitter J. van <strong>de</strong>r Veen van het Productschap Tu<strong>in</strong>bouw beg<strong>in</strong> 2004. 140<br />
39
Deze economische voorspoed is mogelijk dankzij <strong>de</strong> <strong>in</strong>schakel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
toenemen<strong>de</strong> aantallen spotgoedkope niet-westerse illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
tu<strong>in</strong>bouw. ‘Volgens schatt<strong>in</strong>g van het Ne<strong>de</strong>rlands Economisch Instituut <strong>in</strong> 1994<br />
werd 17% van het werk <strong>in</strong> <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw door illegalen gedaan. En <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksgroep<br />
Research voor Beleid schatte dit aan<strong>de</strong>el <strong>in</strong> 2000 op 23%.’ 141<br />
Volgens <strong>de</strong> vakbon<strong>de</strong>n waren <strong>in</strong> 2000 17.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs (20%) en<br />
70.000 legalen werkzaam <strong>in</strong> <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw. 142 Het bedrijf Dutch Fresh Food<br />
werd <strong>in</strong> 2004 beticht van het ontduiken van 100 miljoen euro aan belast<strong>in</strong>g en<br />
premies. 143 In reactie op dit nieuws zei staatssecretaris Rutte van Sociale<br />
Zaken dat <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie er alles aan doet om corrupte tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs aan te<br />
pakken. 144 Projectmanager P.J. Visser van <strong>de</strong> Land- en Tu<strong>in</strong>bouw-Organisatie<br />
(LTO) Ne<strong>de</strong>rland liet later weten: ‘tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs wegen <strong>de</strong> lagere arbeidskosten van<br />
illegale Polen en <strong>de</strong> pakkans tegen elkaar af.’ 145<br />
Na on<strong>de</strong>rzoek bij 654 bedrijven had <strong>de</strong> Inspectie <strong>in</strong> 2002 ruim 18% van<br />
<strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouwbedrijven betrapt op het <strong>in</strong>zetten van illegale vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen.<br />
Bij 425 vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen beschikte <strong>de</strong> werkgever niet over <strong>de</strong> vereiste<br />
papieren. Van hen kwamen 232 uit <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n die op 1 mei 2004 nog moesten<br />
toetre<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> EU. 146 Voor enkele gul<strong>de</strong>ns per uur doen ze daar het werk<br />
waar veel Ne<strong>de</strong>rlandse werknemers zich te goed voor voelen. Bovendien is <strong>de</strong><br />
branche afhankelijk van seizoenarbei<strong>de</strong>rs, die volgens Doornbos, voorzitter<br />
van <strong>de</strong> LTO, <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland nauwelijks te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n zijn. Vijfentachtig procent van<br />
<strong>de</strong> vacatures wordt opgevuld met werknemers van buiten Europa. Ook al<br />
groeit <strong>de</strong> werkloosheid hier. 147<br />
De bon<strong>de</strong>n weten zich geen raad met het verschijnsel. Al jaren vechten<br />
ze b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw voor goe<strong>de</strong> CAO’s en vooral voor <strong>de</strong> nalev<strong>in</strong>g van<br />
<strong>de</strong> arbeidsovereenkomsten. Volgens <strong>de</strong> bon<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> werknemers zelf zijn <strong>de</strong><br />
werkomstandighe<strong>de</strong>n schrijnend. Ook al zijn er voldoen<strong>de</strong> werknemers voorhan<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> voorkeur van een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouwers gaat uit naar hier<br />
illegaal verblijven<strong>de</strong> Oost-Europeanen die hetzelf<strong>de</strong> werk voor luttele gul<strong>de</strong>ns<br />
per uur doen, aldus <strong>de</strong> bon<strong>de</strong>n. 148<br />
De LTO Ne<strong>de</strong>rland pleitte <strong>in</strong> juli 1998 voor versoepel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Wet<br />
Arbeid Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen. ‘Er zijn veel bedrijven die van alles proberen, maar<br />
zon<strong>de</strong>r personeel blijven zitten. Het is een jaarlijks terugkerend probleem,<br />
maar door <strong>de</strong> krapte op <strong>de</strong> arbeidsmarkt is het nu extra groot,’ aldus voorlichter<br />
J. Luiten. De overheid is volgens <strong>de</strong> LTO Ne<strong>de</strong>rland te streng met het<br />
verlenen van vergunn<strong>in</strong>gen aan werkzoeken<strong>de</strong>n van buiten <strong>de</strong> Europese Unie<br />
en asielzoekers zon<strong>de</strong>r status. LTO Ne<strong>de</strong>rland vreest zelfs voor <strong>de</strong><br />
concurrentiepositie van Ne<strong>de</strong>rlandse land- en tu<strong>in</strong>bouwers omdat an<strong>de</strong>re EUstaten<br />
‘veel ruimhartiger zijn <strong>in</strong> het verstrekken van vergunn<strong>in</strong>gen.’ 149<br />
‘Waren er vijf jaar gele<strong>de</strong>n nog 10.000, naar schatt<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
Arbeids<strong>in</strong>spectie lag dit getal <strong>in</strong> 2000 op 17.000. Met name Bulgaren, Polen en<br />
Oekraïners zoeken steeds meer werk <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse kassen (...) Tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs<br />
argumenteren al s<strong>in</strong>ds jaar en dag dat zij gedwongen zijn illegalen <strong>in</strong> dienst te<br />
nemen, omdat Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs simpelweg niet <strong>in</strong> <strong>de</strong> kassen willen werken. Maar<br />
werknemersorganisaties noemen dit een achterhaald argument.<br />
40
FNV-ka<strong>de</strong>rlid Kees Boshuizen (55), zelf twaalf jaar werkzaam bij een tu<strong>in</strong><strong>de</strong>r <strong>in</strong><br />
het Westland, zegt genoeg mensen te kennen die wel <strong>in</strong> <strong>de</strong> kassen willen<br />
werken. “Tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs geven <strong>de</strong> voorkeur aan illegalen, omdat ze goedkoop zijn.”<br />
Boshuizen zegt dat <strong>in</strong> het bedrijf waar hij werkt <strong>in</strong> vijf jaar tijd van <strong>de</strong> 300<br />
werknemers ruim <strong>de</strong> helft is weggestuurd en vervangen door illegalen. “Voornamelijk<br />
Polen en Bulgaren.” Piet van Halsema, die werkzaam is bij een aardbeienkweker,<br />
<strong>de</strong>elt <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van Boshuizen. “In het seizoen werken er zo’n<br />
hon<strong>de</strong>rd Polen en Bulgaren. Ik werk er al vijftien jaar, maar per 1 februari sta ik<br />
op straat. Mijn baas verhuist het hele bedrijf naar Polen, alle vijftien vaste<br />
werknemers kunnen op zoek naar een an<strong>de</strong>re baan,” vertelt Van Halsema.<br />
In maart 2004 gaf <strong>de</strong> LTO openlijk toe dat een aanzienlijk <strong>de</strong>el van haar<br />
achterban zijn toevlucht zoekt tot illegale praktijken. Daarvoor is een veelvoud<br />
aan constructies <strong>in</strong> omloop, gaf een woordvoer<strong>de</strong>r toe. ‘Omdat het gevaarlijk is<br />
voor tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs om zelf illegalen aan te nemen, verkopen ze <strong>de</strong> producten vaak<br />
terwijl ze nog <strong>in</strong> <strong>de</strong> grond zitten. De afnemer moet dus zelf oogsten, en huurt<br />
daarvoor illegalen <strong>in</strong>. Soms betaalt <strong>de</strong>ze afnemer zijn werknemers netjes uit<br />
conform <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse CAO, <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re gevallen geldt een buitenlandse, of<br />
helemaal géén CAO. Ook draagt hij vaak geen belast<strong>in</strong>g en premies af, of<br />
doet hij dat <strong>in</strong> het land waar zijn bedrijf staat <strong>in</strong>geschreven. Door <strong>de</strong>ze constructie<br />
houdt <strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>r relatief schone han<strong>de</strong>n,’ aldus <strong>de</strong> woordvoer<strong>de</strong>r van<br />
<strong>de</strong> LTO. 150<br />
De zogeheten ‘Poolse constructies’ <strong>in</strong> <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw gaan <strong>in</strong> sommige<br />
gevallen nog een stapje ver<strong>de</strong>r. ‘De constructie houdt <strong>in</strong> dat een Pools bedrijf<br />
hier bijvoorbeeld coniferen komt rooien, en ze vervolgens meeneemt naar<br />
Polen. Wat echter gebeurt, is dat <strong>de</strong> producten gewoon <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland geveild<br />
wor<strong>de</strong>n, terwijl <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n met voeten getre<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n.’ 151 In oktober 2004 meld<strong>de</strong> staatssecretaris Van Hoof dat <strong>de</strong> aanpak<br />
van <strong>de</strong>ze tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs ‘<strong>in</strong> <strong>de</strong> steigers’ stond. 152<br />
De komst van <strong>de</strong> Polen heeft volgens <strong>de</strong> werknemers en bondsvertegenwoordigers<br />
zelfs zijn weerslag op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re – duur<strong>de</strong>re – illegalen,<br />
zoals Turken en Marokkanen. Ogun vertelt dat tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs geen trek meer<br />
hebben <strong>in</strong> Turken. ‘Veertien gul<strong>de</strong>n per uur voor een Turk is te duur, Polen,<br />
Bulgaren en Oekraïners zijn met zeven, acht gul<strong>de</strong>n een stuk goedkoper.’ 153<br />
De land- en tu<strong>in</strong>bouworganisatie LTO werkte aan een project, bedoeld<br />
om het werkgevers eenvoudiger te maken seizoenarbei<strong>de</strong>rs uit Mid<strong>de</strong>n- en<br />
Oost-Europa legaal te werven. Maar het sloeg <strong>in</strong> het Westland niet aan.<br />
Slechts 50 tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs hebben <strong>in</strong> 2003 op die manier arbei<strong>de</strong>rs gezocht, en maar<br />
350 vacatures zijn op die manier vervuld. Met een ruim, flexibel en we<strong>in</strong>ig<br />
veeleisend aanbod van illegalen voorhan<strong>de</strong>n is <strong>de</strong> keuze simpel. De Bulgaren<br />
hoor je niet klagen. Zij zijn allang blij dat ze ergens kunnen werken en geld<br />
kunnen verdienen. Of dat nu voor 3, 4, 5 of 6 euro per uur is. Altijd nog vele<br />
malen meer dan <strong>in</strong> hun va<strong>de</strong>rland. 154<br />
De Haagse Sticht<strong>in</strong>g Okia, die zich <strong>in</strong>zet voor illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland, bereken<strong>de</strong> al <strong>in</strong> 1995, dat tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs per illegale arbei<strong>de</strong>r ongeveer<br />
20.000 gul<strong>de</strong>n (9.075 euro) per jaar besparen. De Arbeids<strong>in</strong>spectie meld<strong>de</strong> <strong>in</strong><br />
41
die tijd een bezoek van tevoren aan en zei erbij dat ze een klacht had<strong>de</strong>n<br />
ontvangen. Het kab<strong>in</strong>et heeft vervolgens het Westland Interventie Team (WIT)<br />
<strong>in</strong>gesteld. In tegenstell<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie valt zo’n team<br />
onaangekondigd bedrijven b<strong>in</strong>nen. Tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs kregen <strong>de</strong>stijds per illegaal een<br />
boete van 2.000 gul<strong>de</strong>n, plus <strong>de</strong> ontdoken belast<strong>in</strong>g en sociale premies. 155 In<br />
ruim an<strong>de</strong>rhalf jaar tijd had het team 756 illegale arbei<strong>de</strong>rs aangehou<strong>de</strong>n, <strong>in</strong><br />
totaal goed voor zo’n 20 miljoen gul<strong>de</strong>n (ruim 9 miljoen euro).<br />
Staatssecretaris Van Hoof zei <strong>in</strong> een toelicht<strong>in</strong>g op het jaarplan van <strong>de</strong><br />
Arbeids<strong>in</strong>spectie n 2005 dat <strong>de</strong> ‘Arbeids<strong>in</strong>spectie (…) verwacht <strong>in</strong> totaal 20<br />
miljoen euro aan boetes te <strong>in</strong>nen van <strong>de</strong> werkgevers; er waren 8.500<br />
controles; 156 vorig jaar g<strong>in</strong>g het nog om een totaal bedrag van 3 miljoen<br />
euro;er waren 6.000 controles; 157 dit betekent dat <strong>in</strong> 2004 met circa 30%<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>r controles er 33% meer illegalen waren opgepakt.’ 158 Uit het<br />
bovenstaan<strong>de</strong> en het zwijgen van <strong>de</strong> media en vooraanstaan<strong>de</strong> economen<br />
kunnen we zien we een aanwijz<strong>in</strong>g v<strong>in</strong><strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> illegale arbeid door <strong>de</strong><br />
overheid beschermd wordt.<br />
Joanne van <strong>de</strong>r Leun on<strong>de</strong>rzocht voor haar promotie aan <strong>de</strong> Erasmus<br />
Universiteit <strong>in</strong> Rotterdam hoe illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland overleven. Zij zegt dat <strong>de</strong><br />
kans dat een illegaal wordt gepakt zeer kle<strong>in</strong> is; per jaar wordt slechts vijf<br />
procent van alle kwekers gecontroleerd. Het i<strong>de</strong>e van tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs om illegalen<br />
een werkvergunn<strong>in</strong>g te verlenen v<strong>in</strong>dt ze heel dubbel. “De kwekers hebben<br />
profijt van die illegalen. Als ze een werkvergunn<strong>in</strong>g krijgen, wor<strong>de</strong>n ze duur<strong>de</strong>r.<br />
De tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs zullen dan an<strong>de</strong>re illegalen werven.”’ 159<br />
3.7 Economie op microniveau: ste<strong>de</strong>lijke locaties<br />
De Amsterdamse politie heeft aanwijz<strong>in</strong>gen dat er op <strong>de</strong> markten veel illegalen<br />
werken. Door <strong>de</strong> uitbreid<strong>in</strong>g van grote supermarktketens en hun lage prijzen<br />
kunnen veel marktkooplui hun hoofd amper boven water hou<strong>de</strong>n. Met me<strong>de</strong>werk<strong>in</strong>g<br />
van goedkope illegalen kunnen <strong>de</strong>ze kle<strong>in</strong>e bedrijven <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote<br />
ste<strong>de</strong>n <strong>de</strong> moor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> concurrentieslag overleven. <strong>Zo</strong> nu en dan on<strong>de</strong>rneemt<br />
<strong>de</strong> gemeente een ‘show-actie’ om protesteren<strong>de</strong> marktconcurrenten te laten<br />
zien dat <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong>ze werkwijze niet duldt.<br />
Dit was ook <strong>de</strong> re<strong>de</strong>n voor het Confectie Interventie Team (CIT) om zich<br />
op <strong>de</strong> illegale marktkooplui te richten. Beg<strong>in</strong> oktober 2005 wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> politie <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
wijk Ganzenhoef (Amsterdam Zuidoost) <strong>de</strong> overlast verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren. Op <strong>de</strong><br />
plaatselijke markt wer<strong>de</strong>n 15 kooplui aangehou<strong>de</strong>n omdat ze geen verblijfsvergunn<strong>in</strong>g<br />
had<strong>de</strong>n. 160 Twee jaar daarvoor, op 12 april 2003, was <strong>de</strong> markt<br />
van Ganzenhoef door het CIT gecontroleerd op illegale werknemers. Er<br />
wer<strong>de</strong>n toen zeven illegale werknemers gearresteerd. 161<br />
Ook maken steeds meer particulieren gebruik van <strong>de</strong> <strong>in</strong>zet van illegalen.<br />
In 2004 was er bij 260 gecontroleer<strong>de</strong> particulieren <strong>in</strong> 140 gevallen sprake van<br />
illegale arbeid, terwijl <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste drie maan<strong>de</strong>n van 2005 er 36 van <strong>de</strong> 90<br />
gecontroleer<strong>de</strong> particulieren betrapt wer<strong>de</strong>n op het <strong>in</strong>zetten van illegale<br />
42
arbeid. 162 Dankzij goedkope werkkrachten en au pairs kunnen vele gez<strong>in</strong>nen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n hun economische en maatschappelijke activiteiten<br />
verrichten. Ook veel ou<strong>de</strong>ren kunnen dan thuis blijven wonen en hoeven <strong>in</strong><br />
verband met <strong>de</strong> lange wachtlijst niet jaren te wachten op een verzorg<strong>in</strong>gshuis<br />
of serviceflat.<br />
Ook steeds meer particulieren maken gebruik van goedkope illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs. In 2004 was er bij 260 gecontroleer<strong>de</strong> particulieren <strong>in</strong> 140 gevallen<br />
sprake van illegale arbeid (ruim 50%), terwijl <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste drie maan<strong>de</strong>n van<br />
2005 er 36 van <strong>de</strong> 90 gecontroleer<strong>de</strong> particulieren gebruik maakten van<br />
illegale arbeid (40%). 163 In <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n kunnen tweeverdieners dankzij het<br />
aanbod van rechteloze, goedkope illegale schoonmaaksters en manlijke<br />
hulpen, een volledige bijdrage leveren aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie. De<br />
werkzaamhe<strong>de</strong>n <strong>in</strong> en om het huis wor<strong>de</strong>n door hen moeiteloos overgenomen.<br />
Ook hier geldt <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> afweg<strong>in</strong>g: lage uurlonen van <strong>de</strong> illegalen, tegenover<br />
meer tijd en dus meer geld voor <strong>de</strong> particulieren. <strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze illegalen<br />
‘don<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> economie haast <strong>in</strong> elkaar’, aldus een socioloog die eveneens<br />
gebruikmaakt van een zwarte illegale werkster <strong>in</strong> huis. 164<br />
Veel gez<strong>in</strong>nen hebben <strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls een buitenlandse zwarte illegale hulp<br />
uit <strong>de</strong> Filippijnen, uit Indonesië, Marokko, Sur<strong>in</strong>ame, Peru, Chili, Brazilië,<br />
Colombia, Argent<strong>in</strong>ië, Ecuador, Ghana, Senegal, of Irak. 165 Maar <strong>de</strong> laatste<br />
jaren is ook Oost-Europa sterk vertegenwoordigd. 166 Buitenlandse hulpen zijn<br />
vaak overgekwalificeerd. Velen hebben een goe<strong>de</strong> opleid<strong>in</strong>g gehad. Voor<br />
twaalf uur werken verdienen ze 100 euro. Met het geld laten <strong>de</strong>ze illegale<br />
hulpen hun k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren stu<strong>de</strong>ren. 167<br />
S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong>cennia maken ook veel gez<strong>in</strong>nen <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n gebruik<br />
van m<strong>in</strong><strong>de</strong>rjarige au pairs uit Oost-Europa en Azië. Het komt voor dat jonge<br />
meisjes langer dan 32 uur per week werken zon<strong>de</strong>r vrije dagen. De mogelijkheid<br />
van studie wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> meisjes niet gegund en ze ontberen bij vele<br />
gastou<strong>de</strong>rs hun privacy. De au pairs moeten vaak <strong>in</strong> <strong>de</strong> huishoud<strong>in</strong>g meehelpen<br />
met werkzaamhe<strong>de</strong>n die niet voor hen bestemd zijn. Deze misstan<strong>de</strong>n<br />
zijn net als met <strong>de</strong> illegalen al lang bekend bij politici. Toch nam m<strong>in</strong>ister<br />
Verdonk pas <strong>in</strong> 2003 enkele maatregelen om <strong>de</strong> uitbuiters van <strong>de</strong> au pairs een<br />
halt toe te roepen. Gastgez<strong>in</strong>nen die au pairs te lang of te hard laten werken,<br />
moeten hen voortaan het volledige arbeidsloon betalen. 168<br />
3.8 Onverzeker<strong>de</strong> illegalen lopen gezondheidsrisico<br />
Naast bedrijven <strong>in</strong> <strong>de</strong> (glas)tu<strong>in</strong>bouw, schoonmaak- en uitzendbranche, <strong>de</strong><br />
bouw en <strong>de</strong> vleesverwerken<strong>de</strong> <strong>in</strong>dustrie zijn er ook bedrijven <strong>in</strong> <strong>de</strong> pluimvee<br />
die het zware werk laten doen door goedkope werknemers zon<strong>de</strong>r<br />
verblijfsvergunn<strong>in</strong>g. Op 1 juni 2004 <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> politie <strong>in</strong> een<br />
pluimveeverwerk<strong>in</strong>gsbedrijf <strong>in</strong> Utrecht een <strong>in</strong>val en hield 31 van <strong>de</strong> 40<br />
werknemers aan (80%) wegens illegaal verblijf <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Het waren vooral<br />
Ghanezen en Brazilianen die via een uitzendbureau bij het bedrijf werkten. 169<br />
43
De <strong>in</strong>zet van migranten zon<strong>de</strong>r verblijfs- en werkvergunn<strong>in</strong>g zijn goedkoop<br />
omdat niet allen <strong>de</strong> belast<strong>in</strong>gen wor<strong>de</strong>n genegeerd, maar ook <strong>de</strong> verzeker<strong>in</strong>gen:<br />
zowel <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>dagsvoorzien<strong>in</strong>g, <strong>de</strong> sociale verzeker<strong>in</strong>gskosten en <strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g.<br />
Het is algemeen bekend dat bedrijven die hun w<strong>in</strong>sten vergroten door<br />
<strong>de</strong> arbeidskosten laag te hou<strong>de</strong>n – en <strong>in</strong> sommige gevallen <strong>de</strong> overheid – ook<br />
we<strong>in</strong>ig <strong>in</strong>vesteren <strong>in</strong> veiligheid en <strong>de</strong> werkomstandighe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> werknemers.<br />
Hierdoor lopen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland dagelijks duizen<strong>de</strong>n van <strong>de</strong>ze illegalen<br />
een veiligheidsrisico.<br />
Illegale werknemers kunnen doorgaans zo aan <strong>de</strong> slag als ‘tomatenzakkers’<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw. ‘Zij moeten <strong>de</strong> tomatenplanten <strong>in</strong> toom hou<strong>de</strong>n,<br />
die ie<strong>de</strong>r jaar twaalf meter groeien. Omdat <strong>de</strong> kas geen twaalf meter hoog kan<br />
zijn, groeien <strong>de</strong> planten langs dra<strong>de</strong>n die ie<strong>de</strong>re twee weken naar bene<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n gehaald, het zogeheten “zakken.” <strong>Zo</strong> blijven <strong>de</strong> tomaten steeds op een<br />
hoogte van 2,5 à 3 meter hangen, <strong>de</strong> meest geschikte plukhoogte <strong>in</strong> <strong>de</strong> kas.<br />
“Dat zakken is zwaar,” vertelt Frans van Oosten, bedrijfslei<strong>de</strong>r bij Van <strong>de</strong>r Lans<br />
Tomaten <strong>in</strong> het Zuid-Hollandse Maasland. “We til<strong>de</strong>n <strong>de</strong> plant op en laten hem<br />
met draad en al zakken, dat is toch ie<strong>de</strong>re keer 5 kilo.” Meestal doen een paar<br />
mannen dagenlang niets an<strong>de</strong>rs dan vele tienduizen<strong>de</strong>n planten zakken, en<br />
dat ie<strong>de</strong>re twee weken opnieuw. Omdat ze op een verhog<strong>in</strong>g staan, moeten ze<br />
naast het tillen ook een complexe draaibeweg<strong>in</strong>g maken. Veel kasarbei<strong>de</strong>rs<br />
krijgen last van pijnlijke armen en schou<strong>de</strong>rs of wor<strong>de</strong>n arbeidsongeschikt.” 170<br />
De werkgevers kunnen illegalen <strong>de</strong>ze bedrijfsrisico’s nemen omdat <strong>de</strong><br />
straffen voor <strong>de</strong>ze overtred<strong>in</strong>gen m<strong>in</strong><strong>de</strong>r kosten dan <strong>de</strong> <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen. Voor <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse rechters komen bedrijven met een paar duizend euro’s boete<br />
weg. <strong>Zo</strong> werd slachterij Van Holland Vlees uit Breukelen op 25 januari 2004<br />
door <strong>de</strong> rechtbank <strong>in</strong> Utrecht beboet met 15.000 euro wegens dood door<br />
schuld. Een illegale Marokkaan was <strong>in</strong> mei 2002 bij een klus <strong>in</strong> een gierput<br />
bewusteloos geraakt door giftige gassen; <strong>de</strong> man overleed later <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis.<br />
Het bedrijf had <strong>de</strong> man <strong>in</strong> zijn eentje laten afdalen, ‘zon<strong>de</strong>r toezicht,<br />
redd<strong>in</strong>gslijn en bescherm<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len.’ 171 Deze slachterij werkt vaker met<br />
illegale Marokkanen. ‘Ze zijn goedkoop, 5 euro per uur, en doen hun werk<br />
zon<strong>de</strong>r morren.’ 172<br />
Als men een <strong>de</strong>rgelijk bericht leest <strong>in</strong> een door een illegale werknemer<br />
bezorg<strong>de</strong> krant, <strong>de</strong>nk dan niet dat het om een <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt zal gaan. Ook <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re<br />
sectoren van het bedrijfsleven komen <strong>de</strong>ze misstan<strong>de</strong>n voor. Illegalen wor<strong>de</strong>n<br />
juist vaak voor het risicovolle werk <strong>in</strong> dienst genomen. Zij die werkzaam zijn <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw hebben regelmatig huidaandoen<strong>in</strong>gen die veroorzaakt<br />
wor<strong>de</strong>n doordat ze op een on<strong>de</strong>skundige manier <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g komen met<br />
concentraten van bestrijd<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len. Veel bedrijven overtre<strong>de</strong>n alleen al <strong>in</strong><br />
dat opzicht <strong>de</strong> wetgev<strong>in</strong>g. 173<br />
Ook <strong>de</strong> vakbon<strong>de</strong>n zijn op <strong>de</strong> hoogte van het misbruik van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />
slaven. Tot nu toe is het echter nooit gekomen tot een stak<strong>in</strong>g voor structurele<br />
verbeter<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> werkomstandighe<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong>ze illegalen. De<br />
werknemersorganisaties willen hun eigen glazen niet <strong>in</strong>gooien. Zij zijn zich<br />
44
ervan bewust dat vele bedrijven waar hun le<strong>de</strong>n werken dankzij <strong>de</strong> goedkope<br />
illegale arbei<strong>de</strong>rs niet failliet zullen gaan.<br />
Beleidsme<strong>de</strong>werker bij <strong>de</strong> FNV, Frank Bluim<strong>in</strong>ck, bevestig<strong>de</strong> <strong>in</strong> 2002 dat<br />
‘goedkope illegale arbeid als smeermid<strong>de</strong>l voor hele sectoren van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
economie fungeert.’ 174 Bluim<strong>in</strong>ck: ‘Het overgrote <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> meer dan<br />
100.000 illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland werkt voor legale bedrijven. Vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong> bouwwereld,<br />
<strong>de</strong> glastu<strong>in</strong>bouw en <strong>de</strong> horeca komt het veel voor. Dat is geen geheim.<br />
Meestal wordt er gewerkt via een koppelbaas, zodat <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>g zelf is<br />
afgeschermd (…) Het aanpakken van <strong>de</strong> werkgevers heeft geen prioriteit.<br />
Naar <strong>de</strong> arbeidsomstandighe<strong>de</strong>n waaron<strong>de</strong>r die mensen werken wordt<br />
bijvoorbeeld nooit gekeken.’ 175<br />
Maar ook <strong>de</strong> overheid zelf maakt soms misbruik van migranten zon<strong>de</strong>r<br />
een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g. <strong>Zo</strong> nu en dan komt <strong>de</strong>ze hypocrisie tot uit<strong>in</strong>g. De<br />
reger<strong>in</strong>g houdt <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g voor dat ze door haar goe<strong>de</strong> toezichthou<strong>de</strong>n<strong>de</strong>-<br />
en controleren<strong>de</strong> <strong>in</strong>stanties misstan<strong>de</strong>n en misbruik van <strong>de</strong> arbeid van mo<strong>de</strong>rne<br />
slaven kunnen voorkomen. Het tegen<strong>de</strong>el bleek waar te zijn <strong>in</strong> 2003. Onze<br />
overheid liet tientallen asielzoekers, volwassenen en m<strong>in</strong><strong>de</strong>rjarigen, gezondheidsrisico’s<br />
lopen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> vogelpestepi<strong>de</strong>mie.<br />
De overheid liet <strong>de</strong> mensen zon<strong>de</strong>r medicatie kippen ruimen die<br />
mogelijk besmet waren met het vogelgriepvirus. Hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n asielzoekers zijn<br />
<strong>in</strong> maart 2003 illegaal <strong>in</strong>gezet bij het ruimen van vergaste kippen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />
vogelpestepi<strong>de</strong>mie. 176 Uitzend- en arbeidsbureaus slaag<strong>de</strong>n er niet <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse werklozen <strong>in</strong> te schakelen, terwijl <strong>de</strong> nood hoog was. In totaal<br />
wer<strong>de</strong>n er <strong>de</strong>rtig miljoen kippen en kalkoenen vergast. 177<br />
Directeur Pater van het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA) <strong>in</strong><br />
Limburg zei <strong>in</strong> augustus 2003 <strong>in</strong> <strong>de</strong> actualiteiten rubriek Netwerk dat er zelfs<br />
illegalen en m<strong>in</strong><strong>de</strong>rjarige asielzoekers aan het werk waren geweest <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
kippenstallen. Zij werkten eerst <strong>in</strong> <strong>de</strong> Gel<strong>de</strong>rse Vallei en later <strong>in</strong> Limburg. Pater<br />
sloot niet uit dat <strong>de</strong> asielzoekers het virus hebben meegenomen naar Limburg,<br />
omdat zij hun beschermen<strong>de</strong> kled<strong>in</strong>g mochten meenemen. 178<br />
De asielzoekers die moesten helpen ruimen, bevon<strong>de</strong>n zich <strong>in</strong> een sterk<br />
afhankelijke positie en kon<strong>de</strong>n het risicovolle werk <strong>in</strong> wezen moeilijk weigeren.<br />
In afwacht<strong>in</strong>g van hun asielverzoek kregen <strong>de</strong> asielzoekers van <strong>de</strong> overheid<br />
voedsel en on<strong>de</strong>rdak <strong>in</strong> een soort kamp (asielzoekerscentrum met streng<br />
regime). Mogelijk dachten ze ook dat dit gebaar zou helpen voor een gunstige<br />
besliss<strong>in</strong>g op hun asielverzoek. Niet bekend is of er asielzoekers later<br />
gezondheidsscha<strong>de</strong> hebben opgelopen. De meesten zijn waarschijnlijk al het<br />
land uitgezet.<br />
In oktober 2004 werd bekend dat het vogelgriepvirus <strong>in</strong> 2003 zeker<br />
1.000 mensen geveld had. Bij veruit <strong>de</strong> meesten leid<strong>de</strong> het niet tot gezondheidsproblemen.<br />
Een m<strong>in</strong><strong>de</strong>rheid had mil<strong>de</strong> klachten, zoals oogvliesontstek<strong>in</strong>g<br />
of grieperigheid. Exacte cijfers van het Rijks<strong>in</strong>stituut voor Volksgezondhied en<br />
Milieu (RIVM) en het Instituut voor Psychotrauma laten zien dat <strong>de</strong> besmettelijkheid<br />
van het virus groter is dan werd gedacht. Na <strong>de</strong> uitbraak meld<strong>de</strong>n<br />
453 personen zich met lichte klachten. Aan ver<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek <strong>de</strong><strong>de</strong>n 1.300<br />
45
pluimveehou<strong>de</strong>rs, familiele<strong>de</strong>n en bestrij<strong>de</strong>rs van <strong>de</strong> kippengriep mee. Bij 500<br />
mensen die contact had<strong>de</strong>n gehad met besmet pluimvee, werd bloed afgenomen:<br />
<strong>de</strong> helft daarvan had antistoffen tegen het virus gevormd. Blijkbaar verspreid<strong>de</strong><br />
het virus zich vrij vlot van mens tot mens. Dat gegeven vergrootte <strong>de</strong><br />
zorg dat zich een virusvariant ontwikkelt die nóg besmettelijker is voor <strong>de</strong><br />
mens. Het antivirale mid<strong>de</strong>l Oseltamivir bescherm<strong>de</strong> goed tegen besmett<strong>in</strong>g;<br />
mond-neusmaskers en veiligheidsbrillen niet, aldus <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>rgenoem<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen. 179<br />
<strong>Zo</strong> overleed <strong>de</strong> 57-jarige dierenarts Jan Bosch uit Rosmalen half april<br />
2003 aan longontstek<strong>in</strong>g veroorzaakt door vogelpestbesmett<strong>in</strong>g. De arts was<br />
namens <strong>de</strong> Gezondheidsdienst voor Dieren betrokken bij <strong>de</strong> bestrijd<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
vogelpest. Hij was <strong>in</strong> maart 2003 op vier bedrijven geweest <strong>in</strong> <strong>de</strong> Gel<strong>de</strong>rse<br />
Vallei. Eén daarvan bleek te zijn besmet. Twee dagen nadat hij op het laatste<br />
bedrijf was geweest, werd hij <strong>ziek</strong>. Op 11 april werd <strong>de</strong> man opgenomen <strong>in</strong> het<br />
Jeroen Bosch Ziekenhuis <strong>in</strong> Den Bosch, waar hij na zes dagen overleed. 180<br />
Na zijn dood <strong>de</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> bew<strong>in</strong>dslie<strong>de</strong>n van VWS, m<strong>in</strong>ister De Geus en<br />
staatssecretaris Ross <strong>in</strong> <strong>de</strong> media het beeld ontstaan dat Bosch onverstandig<br />
was geweest om geen pillen <strong>in</strong> te nemen. Toen kwamen <strong>de</strong> nabestaan<strong>de</strong>n van<br />
Bosch <strong>in</strong> het geweer. Volgens hen had<strong>de</strong>n bezoeken<strong>de</strong> dierenartsen geen<br />
<strong>in</strong>structies gekregen antivirale mid<strong>de</strong>len <strong>in</strong> te nemen. Het m<strong>in</strong>isterie gaf later<br />
toe dat het er, op basis van <strong>de</strong> adviezen van VWS, steeds vanuit was gegaan<br />
dat <strong>de</strong> mensen die besmette bedrijven ruimen, <strong>de</strong>ze pillen moesten krijgen.<br />
‘Het beeld ontstaat dat Bosch onverstandig was. Maar hij han<strong>de</strong>l<strong>de</strong> conform<br />
het advies. Hierna heeft het m<strong>in</strong>isterie van VWS wel <strong>de</strong> voorzorgsmaatregelen<br />
aangescherpt. Niet alleen <strong>de</strong> mensen die voortdurend gevaar van besmett<strong>in</strong>g<br />
lopen, moeten antivirale mid<strong>de</strong>len nemen, maar ook <strong>de</strong>genen die <strong>de</strong>rgelijke<br />
contacten <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel hebben.’ 181<br />
De vraag dr<strong>in</strong>gt zich natuurlijk op of <strong>de</strong> ruimen<strong>de</strong> asielzoekers <strong>de</strong>ze<br />
pillen geslikt hebben. Deze migranten zijn door <strong>de</strong> overheid willens en wetens<br />
<strong>in</strong> groot gevaar gebracht. Een <strong>de</strong>rgelijke <strong>in</strong>zet van asielzoekers kan namelijk<br />
geen toevallige actie zijn. Bij zo’n <strong>in</strong>grijpen<strong>de</strong> megaoperatie is er sprake van<br />
doeltreffen<strong>de</strong> regie en coörd<strong>in</strong>atie. De verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> organisatie<br />
van <strong>de</strong> pluimveeruim<strong>in</strong>gen was over enkele m<strong>in</strong>isteries gespreid. In <strong>de</strong><br />
eerste plaats waren natuurlijk <strong>de</strong> <strong>de</strong>partementen van Landbouw en Volksgezondheid<br />
erbij betrokken, maar mogelijk ook Justitie, want asielzoekers<br />
vallen on<strong>de</strong>r dit m<strong>in</strong>isterie (<strong>de</strong>partement Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genzaken en IND). Toen<br />
bleek dat F<strong>in</strong>anciën en vermoe<strong>de</strong>lijk Sociale Zaken er ook een janboel van<br />
had<strong>de</strong>n gemaakt, moest dat nog maar eens dui<strong>de</strong>lijk wor<strong>de</strong>n uitgesproken.<br />
Op advies van <strong>de</strong> Belast<strong>in</strong>gdienst <strong>in</strong> Heerlen wer<strong>de</strong>n alle asielzoekers<br />
namelijk on<strong>de</strong>r één fictieve naam (F. Vogelpest) en één sofi-nummer<br />
<strong>in</strong>geschreven. Dit is <strong>in</strong> strijd met <strong>de</strong> wet. Volgens het Centrum voor Werk en<br />
Inkomen (CWI) beschikten <strong>de</strong> werknemers niet over een werkvergunn<strong>in</strong>g. In<br />
juli 2003 erken<strong>de</strong> het m<strong>in</strong>isterie van F<strong>in</strong>anciën <strong>de</strong> ‘fout’. 182 Er zou<strong>de</strong>n maatregelen<br />
genomen om herhal<strong>in</strong>g te voorkomen, zei het <strong>de</strong>partement. Maar dat<br />
was vanzelfsprekend niet toereikend.<br />
46
Is <strong>de</strong> overheid nog geloofwaardig? Een belast<strong>in</strong>gplichtige die een misstap<br />
begaat, komt met mooie beloften over goed gedrag <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst niet weg.<br />
Dat behoort dus ook voor <strong>de</strong> fiscus te gel<strong>de</strong>n. In wat voor land leven we, als<br />
<strong>de</strong> overheid zelf opdracht geeft tot valsheid <strong>in</strong> geschrifte omdat dat haar even<br />
beter uitkomt?<br />
3.9 De berg komt naar Mohammed: goedkope arbeid <strong>in</strong> <strong>de</strong> thuislan<strong>de</strong>n<br />
De arbei<strong>de</strong>rs die hun geboorteland nog niet ontvlucht zijn om als illegalen <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland te werken, zijn tientallen keren goedkoper <strong>in</strong> hun streek. Bovendien<br />
gel<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze lan<strong>de</strong>n doorgaans geen of soepelere regels als het gaat om<br />
arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n en -recht. Re<strong>de</strong>n genoeg voor bedrijven om zich <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze<br />
regio’s te vestigen.<br />
Staatssecretaris Van Gennip van het m<strong>in</strong>isterie van Economische Zaken<br />
liet het Centraal Planbureau en on<strong>de</strong>rzoeksbureau Berenschot on<strong>de</strong>rzoek<br />
doen naar <strong>de</strong> verplaats<strong>in</strong>gen van bedrijven en stuur<strong>de</strong> beg<strong>in</strong> februari 2005 het<br />
rapport naar <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer. De on<strong>de</strong>rzoekers van Berenschot conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong> Visie op verplaats<strong>in</strong>g dat het proces van bedrijfsverplaats<strong>in</strong>gen <strong>de</strong> welvaart<br />
<strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland versterkte, en dat consumenten ervan profiteer<strong>de</strong>n door<br />
lagere prijzen en dat het bijdroeg aan <strong>de</strong> versterk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> concurrentiepositie<br />
van het bedrijfsleven. 183 De staatssecretaris on<strong>de</strong>rschreef <strong>de</strong> uitkomsten.<br />
184<br />
‘Vooral arbeids<strong>in</strong>tensieve activiteiten wor<strong>de</strong>n naar lagelonenlan<strong>de</strong>n<br />
verplaatst. In bijna <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> gevallen betreft het <strong>de</strong> verplaats<strong>in</strong>g van<br />
laaggeschool<strong>de</strong>, veelal <strong>in</strong>dustriële arbeid. Het on<strong>de</strong>rzoek schat dat jaarlijks<br />
netto 9.000 banen door bedrijfsverplaats<strong>in</strong>gen uit Ne<strong>de</strong>rland verdwijnen.’ 185<br />
Met name Oost-Europa, gevolgd door Zuid- en West-Europa, Ch<strong>in</strong>a en India<br />
zijn favoriet. 186<br />
Bedrijven kunnen dus met goedkeur<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong> loonkosten<br />
ver<strong>de</strong>r verlagen zon<strong>de</strong>r dat ze nog gebruik hoeven te maken van illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs. Het bedrijf verhuist eenvoudig naar het thuisland van <strong>de</strong> hier aanwezige<br />
illegalen en maakt gebruik van <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs die te arm waren om naar<br />
Ne<strong>de</strong>rland te vluchten. Dat versterkt hun concurrentiepositie <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland en<br />
<strong>de</strong> consument profiteert. <strong>Zo</strong> wil Unilever <strong>in</strong> 2006 700 miljoen besparen door<br />
een aanzienlijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> f<strong>in</strong>anciële adm<strong>in</strong>istratie te verplaatsen naar<br />
servicecentra <strong>in</strong> India, Polen en Portugal. Hierdoor zullen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland 75 van<br />
<strong>de</strong> 150 banen kunnen verdwijnen. 187<br />
Tientallen bloemenkwekers zijn al verhuisd naar Kenia, Ethiopië en<br />
Uganda. ‘In 1999 vertrokken <strong>de</strong> laatste chrysantenbedrijven uit Ne<strong>de</strong>rland. De<br />
stookkosten waren te hoog, <strong>de</strong> arbeid te duur. In Uganda kost een ongeschool<strong>de</strong><br />
arbeidster 45 euro per maand.’ 188 ’Dat is een profijtelijk verschil met<br />
Ne<strong>de</strong>rland waar het dagloon van een illegaal 45 euro bedraagt.<br />
‘De universitair geschool<strong>de</strong> exportmanager heeft een salaris van 900<br />
euro per maand. Alles is voor export naar Europa en Noord-Amerika, met <strong>de</strong><br />
47
Aalsmeerse veil<strong>in</strong>g als distributiepunt. In 2003 wer<strong>de</strong>n er 600 miljoen<br />
chrysantenstekken naar Ne<strong>de</strong>rland geëxporteerd, bijna 45% van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
markt. Naast chrysanten kweekt Boen<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> zijn 17 hectare aan<br />
kassen vooral rozen voor Albert Heijn en Aldi. Een op <strong>de</strong> 40 rozen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
komt uit Uganda.’ 189 In april 2005 begon <strong>de</strong> KLM twee keer per week te<br />
vliegen naar Ethiopië, vanwege <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> teelt van groente en bloemen<br />
door Ne<strong>de</strong>rlandse tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs. 190<br />
De markt staat sterk on<strong>de</strong>r druk door concurrentie uit Ch<strong>in</strong>a. In maart<br />
2005 besloot schoenenfabrikant Van Lier met een <strong>de</strong>el van het bedrijf naar<br />
Polen en Portugal te vertrekken. Volgens directeur Geert van Spaendonck kan<br />
zijn bedrijf het <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland ‘niet meer bolwerken op <strong>de</strong> schaal waarop we dat<br />
hier gewend waren.’ 191 Van Spaendonck: ‘We lij<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> productie al langer<br />
verlies. Dat dreigt het hele bedrijf naar bene<strong>de</strong>n te trekken.’ 192<br />
Deze veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> economische situatie zet <strong>de</strong> concurrentiepositie van<br />
<strong>de</strong> bedrijven die <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland blijven nog meer on<strong>de</strong>r druk. Zij wor<strong>de</strong>n bijna<br />
gedwongen om illegalen <strong>in</strong> te zetten <strong>in</strong> <strong>de</strong> fabrieken. Vele mid<strong>de</strong>lgrote tot grote<br />
bedrijven raken failliet als ze geen gebruik kunnen maken van lage lonen<br />
arbei<strong>de</strong>rs. Illustratief <strong>in</strong> dit geval is het faillissement <strong>in</strong> 2004 van <strong>de</strong> <strong>in</strong> 1883<br />
opgerichte fabriek Mosa Porsele<strong>in</strong>, waarbij 130 werknemers op straat zijn<br />
komen te staan. 193 De on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>g had te lij<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r moor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> concurrentie<br />
uit <strong>de</strong> lagelonenlan<strong>de</strong>n.<br />
3.10 Illegalen en overheid<br />
Ook al maakt <strong>de</strong> overheid soms zelf gebruik van migranten zon<strong>de</strong>r verblijfs- en<br />
werkvergunn<strong>in</strong>g, zij loopt jaarlijks <strong>de</strong> vele <strong>in</strong>komsten mis die zij bij <strong>in</strong>zet van<br />
illegale werknemers wel zou hebben ontvangen. Daar staat tegenover dat als<br />
illegale werknemers <strong>ziek</strong>, arbeidsongeschikt en oud wor<strong>de</strong>n, het <strong>de</strong> overheid<br />
geen geld kost. De vraag is dus of <strong>de</strong> overheid niet ook het beken<strong>de</strong> rekensommetje<br />
maakt: wat levert het <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie op. Aan die kant<br />
zijn namelijk wel weer <strong>in</strong>komsten te halen. Slaagt <strong>de</strong> overheid er<strong>in</strong> <strong>de</strong> schijn<br />
van me<strong>de</strong>plichtigheid weg te nemen? Waaruit bestaat haar aanpak?<br />
On<strong>de</strong>rzoeks<strong>in</strong>stituut Research voor Beleid <strong>in</strong> Lei<strong>de</strong>n heeft <strong>in</strong> 2000 een<br />
on<strong>de</strong>rzoek verricht met cijfers verkregen door bestan<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie<br />
te gebruiken en door <strong>in</strong>terviews met werkgevers uit verschillen<strong>de</strong><br />
bedrijfstakken af te nemen. 194 Naar aanleid<strong>in</strong>g van dit on<strong>de</strong>rzoek bleek dat<br />
illegale arbeid fors was toegenomen. E<strong>in</strong>d 2000 zei <strong>de</strong> opvolger van m<strong>in</strong>ister<br />
De Vries van Sociale Zaken, Vermeend, dat rechters s<strong>in</strong>ds kort hoge straffen<br />
op g<strong>in</strong>gen leggen aan werkgevers en koppelbazen. Dat <strong>de</strong> illegale arbeid<br />
niettem<strong>in</strong> toegenomen was, weet m<strong>in</strong>ister Vermeend me<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> krapte op<br />
<strong>de</strong> arbeidsmarkt. ‘Dat merk je <strong>in</strong> <strong>de</strong> bouw, waar het aantal illegalen sterk is<br />
toegenomen,’ aldus <strong>de</strong> bew<strong>in</strong>dsman. 195<br />
Ondanks <strong>de</strong> toegezeg<strong>de</strong> <strong>in</strong>grepen blijven <strong>de</strong> cijfers stijgen. In totaal<br />
wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> 2003 ruim 20.700 illegalen opgepakt, waar dat aantal <strong>in</strong> 2000 nog<br />
48
ond 13.063 lag. Het m<strong>in</strong>isterie van Justitie, dat <strong>de</strong> cijfers openbaar maakte,<br />
kon toen zelf niet verklaren waardoor het cijfer zo fors was toegenomen. 196 In<br />
<strong>de</strong> illegalennota van april 2004 had het m<strong>in</strong>isterie al wel geconstateerd dat <strong>de</strong><br />
zogenoem<strong>de</strong> ‘overlev<strong>in</strong>gscrim<strong>in</strong>aliteit’ door mensen zon<strong>de</strong>r verblijfsvergunn<strong>in</strong>g<br />
merkbaar toeneemt. Was <strong>de</strong> verhog<strong>in</strong>g te wijten aan een toename van<br />
illegalen of aan het feit dat er meer <strong>de</strong>licten wer<strong>de</strong>n opgelost?<br />
Pas <strong>in</strong> november 2004 verklaar<strong>de</strong> het kab<strong>in</strong>et <strong>de</strong> bestrijd<strong>in</strong>g van illegaliteit<br />
en misdaad door illegalen tot een van <strong>de</strong> speerpunten van het beleid te<br />
hebben gemaakt. M<strong>in</strong>ister Verdonk wil het aantal illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland drastisch<br />
terugbrengen. Verdonk had <strong>in</strong> april een serie maatregelen aangekondigd<br />
om illegaal verblijf, crim<strong>in</strong>aliteit door illegalen, mensenhan<strong>de</strong>l en illegale arbeid<br />
strenger aan te pakken. De capaciteit van <strong>de</strong> vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genbewar<strong>in</strong>g werd<br />
uitgebreid van 1.500 naar 2.000 cellen. De Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie werd versterkt<br />
met 450 agenten. Ook het uitzetbeleid is door Verdonk aangescherpt en<br />
<strong>de</strong> uitzetcapaciteit is <strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls verdubbeld. 197 <strong>Zo</strong> zijn b<strong>in</strong><strong>de</strong>n<strong>de</strong> afspraken<br />
gemaakt met diverse lan<strong>de</strong>n waar veel illegalen vandaan komen.<br />
De Arbeids<strong>in</strong>spectie controleert strenger dan voorheen op illegale<br />
arbeid. De dienst trad <strong>in</strong> 2004 ruim duizend keer tegen illegale tewerkstell<strong>in</strong>g<br />
op, <strong>in</strong> 2005 steeg dat aantal naar 2.200. Daardoor wer<strong>de</strong>n 4.650 illegale werknemers<br />
opgespoord, tegen ruim 2.800 <strong>in</strong> 2004. 198 Ongeveer <strong>de</strong> helft van <strong>de</strong><br />
aangehou<strong>de</strong>n illegalen komt uit <strong>de</strong> vier grote ste<strong>de</strong>n. An<strong>de</strong>re regio’s waar veel<br />
illegalen wor<strong>de</strong>n gearresteerd, zijn Kennemerland, Zuidoost Brabant en<br />
Limburg. 199 Uit on<strong>de</strong>rzoek blijkt dat twee<strong>de</strong>r<strong>de</strong> van <strong>de</strong> illegalen <strong>in</strong> het land<br />
<strong>in</strong>komsten heeft uit illegale arbeid. 200<br />
Is <strong>de</strong> misdaad door illegalen dan ook toegenomen of leidt een har<strong>de</strong>re<br />
aanpak van illegalen tot meer crim<strong>in</strong>aliteit? Ook al stelt hij vast dat een groep<br />
illegalen zich genoodzaakt ziet tot ‘overlev<strong>in</strong>gs-crim<strong>in</strong>aliteit’, <strong>de</strong>nkt Anton van<br />
Kalmthout, hoogleraar strafrecht en vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genrecht aan <strong>de</strong> Universiteit<br />
van Tilburg, dat illegalen niet gewelddadiger en crim<strong>in</strong>eler wor<strong>de</strong>n: ‘De cijfers<br />
tonen vooral aan dat <strong>de</strong> politie haar werk goed doet. Er is afgesproken dat <strong>de</strong><br />
politie strenger zal optre<strong>de</strong>n tegen crim<strong>in</strong>ele illegalen, en vooral tegen <strong>de</strong><br />
zware crim<strong>in</strong>elen <strong>in</strong> die groep. De politie heeft daar meer mensen voor<br />
gekregen, en het aantal cellen voor <strong>de</strong> opsluit<strong>in</strong>g van illegale en crim<strong>in</strong>ele<br />
vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen is <strong>in</strong> <strong>de</strong> afgelopen jaren fors uitgebreid. Dat sorteert effect.’ 201<br />
Van Kalmthout <strong>de</strong>nkt zelfs dat dit <strong>de</strong> enige verklar<strong>in</strong>g is voor <strong>de</strong><br />
stijgen<strong>de</strong> cijfers: ‘Veel illegalen durven het crim<strong>in</strong>ele circuit niet <strong>in</strong> te gaan,<br />
omdat ze het risico van arrestatie niet willen lopen. Dan wor<strong>de</strong>n ze uitgezet<br />
(…) er is natuurlijk een groep illegalen die zich crim<strong>in</strong>eel gedraagt, uit<br />
noodzaak. Dat zijn dus niet <strong>de</strong> zware jongens, maar juist <strong>de</strong> mensen die <strong>de</strong><br />
kle<strong>in</strong>ere <strong>de</strong>licten plegen. Die zullen toch moeten overleven. En als ze daarvoor<br />
moeten stelen, zullen ze dat ook doen. Ondanks <strong>de</strong> risico’s die ze daarmee<br />
lopen.’ 202<br />
Vluchtel<strong>in</strong>genorganisaties wijzen er echter op dat <strong>de</strong> cijfers ook aantonen<br />
dat steeds meer illegalen <strong>de</strong> crim<strong>in</strong>aliteit nodig hebben om te overleven.<br />
‘Illegalen wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> misdaad geduwd,’ zegt Rian E<strong>de</strong>rveen van het Lan<strong>de</strong>-<br />
49
lijk Ongedocumenteer<strong>de</strong>n Steunpunt. ‘Er wordt strenger gecontroleerd op<br />
zwart werken, waardoor illegalen kwetsbaar<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n en steeds meer <strong>in</strong> het<br />
illegale circuit terechtkomen.’ 203<br />
Illegalen dan maar massaal het land uitzetten of juist legaliseren? Beg<strong>in</strong><br />
jaren negentig van <strong>de</strong> vorige eeuw zei<strong>de</strong>n <strong>de</strong> PvdA-coryfeeën staatssecretaris<br />
van Justitie Aad Kosto en PvdA-voorzitter Felix Rottenberg dat alle illegalen<br />
het land uit moesten. 204 Terecht reageer<strong>de</strong> hun partijgenoot <strong>in</strong> <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong><br />
Kamer, W. <strong>de</strong> Boer, daarop door te stellen dat vooral eerst ‘<strong>de</strong> grote helers als<br />
C&A moeten wor<strong>de</strong>n aangepakt, want hun spijkerhar<strong>de</strong> <strong>in</strong>kopers zijn <strong>de</strong><br />
afnemers die <strong>de</strong> uitbuiten<strong>de</strong> illegale textielateliers aan <strong>de</strong> gang hou<strong>de</strong>n.’ 205<br />
Ook toenmalig commissaris van <strong>de</strong> Amsterdamse politie Eric Nordholt corrigeer<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong> november 1992 <strong>de</strong> schijnverontwaardig<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> eerste twee<br />
politici. ‘We praten over grote aantallen mensen die hier niet mogen zijn, maar<br />
die hier al wel jaren lang smerig werk mogen opknappen.’ 206<br />
In een vonnis van mensenhan<strong>de</strong>laren bij een Belgische rechtbank <strong>in</strong><br />
2003 kreeg Engeland een uitbran<strong>de</strong>r. Voorzitter Freddy Troch van <strong>de</strong> rechtbank<br />
noem<strong>de</strong> Groot-Brittannië ‘het beloof<strong>de</strong> land’. ‘Een land dat door zijn<br />
gebrekkige wetgev<strong>in</strong>g illegalen aantrekt, en hen door die gebrekkige wetgev<strong>in</strong>g<br />
geen bescherm<strong>in</strong>g biedt. Het wekt verwon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g dat een bepaald land<br />
<strong>de</strong> oorzaken van <strong>de</strong> mensensmokkel niet aanpakt,’ aldus Troch. 207<br />
In datzelf<strong>de</strong> jaar gaf <strong>de</strong> Britse reger<strong>in</strong>g al een schot voor <strong>de</strong> boeg door te<br />
overwegen om duizen<strong>de</strong>n illegale immigranten <strong>de</strong> mogelijkheid te bie<strong>de</strong>n hun<br />
verblijf <strong>in</strong> het land te legaliseren. 208 M<strong>in</strong>ister van B<strong>in</strong>nenlandse Zaken David<br />
Blankett gaf toe dat illegale immigranten een belangrijke rol spelen <strong>in</strong> <strong>de</strong> Britse<br />
economie en bijdragen aan <strong>de</strong> welvaart van het land. 209 De Labourm<strong>in</strong>ister<br />
wees er ook op dat er <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> branches, zoals <strong>de</strong> horeca en bouw,<br />
met tekorten aan personeel kampen.<br />
Deze pog<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Britse m<strong>in</strong>ister om het probleem op te lossen is op<br />
zijn zachtst gezegd naïef. Hij gaat voorbij aan het feit dat een gelegaliseer<strong>de</strong><br />
illegaal duur<strong>de</strong>r wordt voor <strong>de</strong> werkgever en <strong>de</strong> overheid. Tevens zal <strong>de</strong> legale<br />
ook naar een an<strong>de</strong>re en betere baan kunnen gaan uitkijken, waardoor er door<br />
<strong>de</strong>ze pardonregel<strong>in</strong>g werknemerstekorten <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> sectoren kunnen<br />
ontstaan. Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n: er zullen altijd illegale zwartwerkers <strong>in</strong> een<br />
slaafse positie nodig zijn.<br />
Toch wil<strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister Verdonk <strong>in</strong> januari 2005 op Europees niveau<br />
afspraken maken over het legaliseren van illegalen. 210 ‘Het beleid van<br />
bijvoorbeeld Spanje om grote groepen illegalen te legaliseren, moet passen bij<br />
een geharmoniseerd vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genbeleid.’ 211 Het lijkt erop dat <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister <strong>de</strong><br />
illegalen het liefst <strong>in</strong> hun illegale status wil laten. In <strong>de</strong>ze status hebben ze<br />
namelijk geen rechten en zijn ze dus spotgoedkoop voor het bedrijfsleven,<br />
onze economie en <strong>de</strong> overheid (geen zorg, geen on<strong>de</strong>rwijs, geen huisvest<strong>in</strong>g,<br />
etcetera): ‘Lan<strong>de</strong>n als Spanje, Italië en België hebben op grote schaal illegalen<br />
gelegaliseerd, of gaan dat op korte termijn doen. Volgens m<strong>in</strong>ister Verdonk<br />
heeft een <strong>de</strong>rgelijk beleid ook consequenties voor an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n omdat<br />
50
gelegaliseer<strong>de</strong> illegalen aan die status ook rechten kunnen ontlenen <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re<br />
EU-lidstaten.’ 212<br />
De gelegaliseer<strong>de</strong>n mogen zich van Spanje naar Ne<strong>de</strong>rland verplaatsen.<br />
Is Verdonk bang om haar goedkope reservoir kwijt te raken aan <strong>de</strong> iets<br />
duur<strong>de</strong>re, pas gelegaliseer<strong>de</strong> krachten uit <strong>de</strong> EU? De huidige illegale status<br />
van <strong>de</strong>ze werknemers is voor <strong>de</strong> overheid het meest w<strong>in</strong>stgevend en m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
duur en belastend. Legaliseren on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n is altijd duur<strong>de</strong>r.<br />
Maar als bepaal<strong>de</strong> wijken van ste<strong>de</strong>n door teveel, niet geregistreer<strong>de</strong> mensen<br />
onbestuurbaar wor<strong>de</strong>n, zal men zich genoodzaakt voelen om maatregelen te<br />
treffen zon<strong>de</strong>r het eigen belang te willen scha<strong>de</strong>n.<br />
Ook m<strong>in</strong>ister Zalm van F<strong>in</strong>anciën was we<strong>in</strong>ig gecharmeerd van het plan<br />
om bijvoorbeeld Poolse werknemers welkom te heten toen <strong>de</strong> Oost-Europese<br />
lan<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> Europese Unie toetra<strong>de</strong>n. Volgens Zalm zou het <strong>de</strong> staatskas<br />
hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n miljoenen euro’s kosten aan Ne<strong>de</strong>rlandse uitker<strong>in</strong>gen voor Oost-<br />
Europeanen die hier lang hebben gewerkt en later weer werkloos zijn<br />
gewor<strong>de</strong>n. 213<br />
Het probleem van illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland blijft het probleem van<br />
vraag en aanbod. Heeft het dan bijvoorbeeld z<strong>in</strong> <strong>de</strong> vraag te beantwoor<strong>de</strong>n<br />
met goedkope(re) legale werknemers? Al <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> jaren negentig<br />
van <strong>de</strong> vorige eeuw waarschuw<strong>de</strong> <strong>de</strong> commissie-Zeevalk<strong>in</strong>g voor het ‘lui’<br />
wor<strong>de</strong>n van werkgevers. <strong>Zo</strong>lang <strong>de</strong>ze vrijelijk over illegalen kunnen beschikken,<br />
zullen ze zich niet druk maken over schol<strong>in</strong>gsprogramma’s en an<strong>de</strong>re<br />
vormen van plann<strong>in</strong>g op <strong>de</strong> arbeidsmarkt. 214 De waarschuw<strong>in</strong>g is uitgekomen.<br />
De werkloosheid on<strong>de</strong>r bijvoorbeeld ongeschool<strong>de</strong> niet-westerse migranten is<br />
enkele keren hoger dan bij autochtonen en ze leven van een bijstandsuitker<strong>in</strong>g.<br />
In april 2005 tel<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rland meer dan an<strong>de</strong>rhalf miljoen niet-werken<strong>de</strong><br />
burgers die <strong>de</strong> potentie hebben om klaargestoomd te wor<strong>de</strong>n om het werk te<br />
verrichten die <strong>de</strong> illegalen en Oost-Europeanen op dit moment doen. Cijfers<br />
die het CBS publiceer<strong>de</strong> maakten dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> gemeenten e<strong>in</strong>d 2004<br />
337.000 uitker<strong>in</strong>gen verstrekten, duizend meer dan een jaar eer<strong>de</strong>r; het aantal<br />
WW-uitker<strong>in</strong>gen nam <strong>in</strong> 2004 toe met 13 procent, naar 323.000 en het aantal<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs met een arbeidsongeschiktheidsverzeker<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 2004 bedroeg<br />
961.000, aldus het CBS. 215<br />
In 2004 waren er al signalen te bespeuren om dit reservoir goedkope<br />
legale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> te zetten om het werk van <strong>de</strong> even goedkope illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs te laten doen. Vice-premier Zalm vond dat mensen met een bijstandsuitker<strong>in</strong>g<br />
best als huishou<strong>de</strong>lijk hulp <strong>in</strong> <strong>de</strong> zorg kon<strong>de</strong>n werken. 216 Om<br />
die re<strong>de</strong>n wil<strong>de</strong>n CDA, VVD en D’66 dat langdurig werklozen voor m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan<br />
het m<strong>in</strong>imumloon aan <strong>de</strong> slag gaan. 217 Het plan hield <strong>in</strong> dat werklozen die<br />
langdurig <strong>in</strong> <strong>de</strong> bijstand zitten en geen diploma’s hebben, een leerwerktraject<br />
kregen aangebo<strong>de</strong>n bij een werkgever. De coalitiepartijen waren van men<strong>in</strong>g<br />
dat <strong>de</strong> nieuwe loonschalen tot 20% lager (250 euro per maand) dan het<br />
huidige wettelijke m<strong>in</strong>imum kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n vastgesteld. 218 Deze zou<strong>de</strong>n dan<br />
51
overeengekomen zijn met <strong>de</strong> lonen die bedrijven al betalen aan niet-westerse<br />
illegalen.<br />
Ze ontvangen dan 90% van het m<strong>in</strong>imumloon totdat ze hun diploma<br />
zou<strong>de</strong>n hebben behaald. Daarna moet <strong>de</strong> werkgever hen nog m<strong>in</strong>stens twee<br />
jaar <strong>in</strong> dienst hou<strong>de</strong>n tegen een loon conform <strong>de</strong> CAO. De gemeente kan<br />
besluiten om een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> bijstandsuitker<strong>in</strong>g, die op <strong>de</strong>ze manier werd<br />
uitgespaard, aan <strong>de</strong> werkgever te geven als loonkostensubsidie. De drie<br />
reger<strong>in</strong>gsfracties zou<strong>de</strong>n het voorstel <strong>in</strong>dienen bij <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
begrot<strong>in</strong>g van Sociale Zaken.<br />
De vakcentrale FNV vond dat het plan een kans verdien<strong>de</strong>. ‘Maar ik ga<br />
wel uit van gelijk loon voor gelijk werk,’ aldus FNV-bestuur<strong>de</strong>r Ton Heerts. Ook<br />
het CNV stond niet afwijzend tegen <strong>de</strong> uitgewerkte plannen van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>gsfracties.<br />
Wel benadrukte CNV-bestuur<strong>de</strong>r Rienk van Splun<strong>de</strong>r dat er geen<br />
sprake mocht zijn van een normale baan tegen een verlaagd <strong>in</strong>komen.’ 219 Het<br />
vorenstaan<strong>de</strong> is een verkapte vorm van het laten verrichten van volwaardig<br />
werk door een stagiaire via een leerwerktraject, waardoor <strong>de</strong> loonkosten even<br />
laag blijven als <strong>de</strong> loonkosten voor een illegale werknemer.<br />
Daartegenover moesten dan m<strong>in</strong><strong>de</strong>r werkvergunn<strong>in</strong>gen wor<strong>de</strong>n<br />
afgegeven door <strong>de</strong> overheid. Tegen <strong>de</strong>ze beperken<strong>de</strong> maatregelen kwamen<br />
<strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs <strong>in</strong> het geweer. De LTO wil niet dat staatssecretaris Van Hoof het<br />
aantal werkvergunn<strong>in</strong>gen voor Oost-Europeanen beperkt: ‘Als Van Hoof zijn<br />
plan doorzet en er <strong>in</strong> het hoogseizoen straks geen mensen te krijgen zijn,<br />
dreigt <strong>de</strong> illegaliteit weer <strong>de</strong> kop op te steken.’ 220 Ook vond <strong>de</strong> LTO het onz<strong>in</strong><br />
dat Van Hoof vrees<strong>de</strong> dat door <strong>de</strong> toestroom van vooral Polen <strong>in</strong> <strong>de</strong> land- en<br />
tu<strong>in</strong>bouw <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse werklozen een baan aan hun neus voorbij zagen<br />
gaan. Volgens <strong>de</strong> LTO g<strong>in</strong>g <strong>de</strong> toestroom van duizen<strong>de</strong>n Polen niet ten koste<br />
van het Ne<strong>de</strong>rlandse arbeidsaanbod. De LTO verwees daarvoor naar het<br />
speciale project ‘Seizoenarbeid’, dat samen met het CWI werd opgezet. Van<br />
<strong>de</strong> 16.000 vacatures wer<strong>de</strong>n er nog geen 400 vervuld door Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs,<br />
terwijl ons land <strong>in</strong> januari 2005 nog 350.000 uitker<strong>in</strong>gsgerechtig<strong>de</strong>n tel<strong>de</strong>. 221<br />
Het argument van werkgevers dat Ne<strong>de</strong>rlandse werklozen geen zwaar,<br />
eenvoudig werk willen doen, is niet waar aldus vakbondsman Simon van <strong>de</strong>r<br />
Pol van <strong>de</strong> FNV. ‘Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs willen best asperges steken of tomaten<br />
plukken, als <strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n maar goed zijn. Maar werkgevers willen<br />
altijd drukken op <strong>de</strong> loonkosten.’ 222 Het animo on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs was<br />
<strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad niet groot. Ze zullen zich nooit massaal mel<strong>de</strong>n, want ze willen geen<br />
slavenarbeid verrichten. Het zeer lage loon en <strong>de</strong> slechte mid<strong>de</strong>leeuwse<br />
werkomstandighe<strong>de</strong>n vormen <strong>de</strong> oorzaken. De illegalen en arme Polen en<br />
Bulgaren zijn voor dit werk wel te porren, omdat ze geen an<strong>de</strong>re keuze<br />
hebben om te overleven. De economie speelt hierbij een grotere rol dan een<br />
beleid dat er op gericht is <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs een beter bestaan te bie<strong>de</strong>n.<br />
Met het oog op <strong>de</strong> verdr<strong>in</strong>g<strong>in</strong>g van Ne<strong>de</strong>rlandse werknemers wil m<strong>in</strong>ister<br />
<strong>de</strong> Geus dat buitenlandse bedrijven die hun werknemers <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland tij<strong>de</strong>lijk<br />
laten werken, <strong>de</strong> bedrijfstak-CAO gaan hanteren. Voor hen gel<strong>de</strong>n nu nog<br />
alleen <strong>de</strong> m<strong>in</strong>imumeisen (loon, werk- en rusttijd, veiligheid). Maar door <strong>de</strong><br />
52
CAO toe te passen, wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>tacheer<strong>de</strong> werknemers <strong>in</strong> arbeidskosten<br />
vergelijkbaar met hun Hollandse collega’s. ‘Nu kunnen buitenlandse bedrijven<br />
nog lonen uitbetalen (ver) on<strong>de</strong>r het m<strong>in</strong>imumloon. Het kostenvoor<strong>de</strong>el is een<br />
van <strong>de</strong> verklar<strong>in</strong>gen waarom Polen populair zijn bij het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
bedrijfsleven. Volgens <strong>de</strong> Geus is <strong>in</strong> <strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouw dui<strong>de</strong>lijk sprake van<br />
oneerlijke concurrentie door bedrijven “die via allerlei trucs” goedkopere<br />
Poolse arbeidskrachten <strong>in</strong>huren.’ 223<br />
De Geus beperkt hiermee een aantrekkelijke manier om f<strong>in</strong>ancieel<br />
voor<strong>de</strong>el te halen uit Oost-Europese arbeidskrachten. Het grootste f<strong>in</strong>anciële<br />
voor<strong>de</strong>el is volgens <strong>de</strong> RWI te behalen als een Ne<strong>de</strong>rlands bedrijf opdracht<br />
geeft aan een Poolse zelfstandige. ‘Afgezien van het feit dat <strong>de</strong>ze<br />
zelfstandigen niet zijn gebon<strong>de</strong>n aan het Ne<strong>de</strong>rlandse m<strong>in</strong>imumloon, zijn er<br />
dan ook an<strong>de</strong>re voor<strong>de</strong>len <strong>in</strong> sfeer van belast<strong>in</strong>g en sociale premies,’ schrijft<br />
<strong>de</strong> RWI. 224<br />
Maar <strong>de</strong> werkgevers v<strong>in</strong><strong>de</strong>n zelfs asielzoekers te duur, laat staan <strong>de</strong><br />
Oost-Europeanen die on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> CAO-regels zou<strong>de</strong>n vallen als <strong>de</strong> legale<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse werknemers. Asielzoekers die <strong>in</strong> 1999 na een strenge selectie<br />
van het arbeidsbureau een tewerkstell<strong>in</strong>gsvergunn<strong>in</strong>g kregen, kwamen<br />
moeilijk aan een baan. Van <strong>de</strong> 1.250 werkzoeken<strong>de</strong> asielzoekers von<strong>de</strong>n<br />
slechts 400 mensen werk. 225<br />
Toen <strong>de</strong>ze zaak aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> kwam <strong>in</strong> het overleg tussen <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong><br />
Kamer en m<strong>in</strong>ister De Vries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, voer<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> bew<strong>in</strong>dsman, net als al zijn voorgangers een prachtige show op voor <strong>de</strong><br />
bühne: ‘De m<strong>in</strong>ister kondig<strong>de</strong> aan dat hij keihard gaat optre<strong>de</strong>n tegen het<br />
groeiend aantal werkgevers <strong>in</strong> <strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouw die illegalen <strong>in</strong> dienst<br />
nemen. De Vries gaf <strong>de</strong> werkgevers een behoorlijke veeg uit <strong>de</strong> pan. Het<br />
geklaag over gebrek aan personeel was volgens hem <strong>in</strong> het geheel niet aan<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong>, <strong>de</strong> werkgevers zijn vooral uit op f<strong>in</strong>ancieel gew<strong>in</strong>. En dat is precies<br />
ook <strong>de</strong> re<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong>ze werkgevers geen asielzoekers willen aannemen.<br />
Ze zijn te duur, omdat zij volgens <strong>de</strong> CAO-regels betaald moeten wor<strong>de</strong>n.’ 226<br />
In een <strong>in</strong> juni 1999 gepubliceerd rapport conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rekenkamer<br />
dat <strong>de</strong> aanpak van illegale werknemers niet echt succesvol is. Het lukt <strong>de</strong><br />
Arbeids<strong>in</strong>spectie onvoldoen<strong>de</strong> <strong>de</strong> opspor<strong>in</strong>g van illegale werknemers systematisch<br />
aan te pakken. De mogelijkhe<strong>de</strong>n om het economische voor<strong>de</strong>el van<br />
werkgevers te bestrij<strong>de</strong>n, blijken verre van optimaal. Bovendien wordt <strong>de</strong><br />
m<strong>in</strong>ister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ‘niet voorzien van relevante<br />
beleids<strong>in</strong>formatie,’ aldus <strong>de</strong> Rekenkamer. Werkgevers die illegalen <strong>in</strong> dienst<br />
hebben, wor<strong>de</strong>n slechts <strong>in</strong> 5 tot 10% van <strong>de</strong> gevallen gepakt. De m<strong>in</strong>isters van<br />
F<strong>in</strong>anciën en Justitie v<strong>in</strong><strong>de</strong>n volgens <strong>de</strong> Rekenkamer dat ze al voldoen<strong>de</strong><br />
maatregelen hebben genomen om frau<strong>de</strong> aan te pakken. 227 ‘Nu nog is bij<br />
illegale arbeid <strong>de</strong> kans op recidive hoog (34%), wat erop duidt dat <strong>de</strong> straffen<br />
we<strong>in</strong>ig effect hebben’, aldus <strong>de</strong> Rekenkamer. 228<br />
Al zijn er s<strong>in</strong>dsdien steeds nieuwe opspor<strong>in</strong>gsdiensten geformeerd,<br />
a<strong>de</strong>quate aanpak en z<strong>in</strong>volle wetgev<strong>in</strong>g blijft achter. Steeds probeert <strong>de</strong><br />
overheid het publiek te overtuigen dat ze het niet zullen dul<strong>de</strong>n dat bedrijven<br />
53
misbruik maken van illegale arbeid. Het beg<strong>in</strong>t op een klucht te gaan lijken om<br />
dan steeds met een nieuwe opspor<strong>in</strong>gsorganisatie op <strong>de</strong> proppen te komen.<br />
De overheid heeft naast het WIT en RIF-team ook een SIOD <strong>in</strong>gesteld. De<br />
dienst is <strong>in</strong> 2002 opgericht voor <strong>de</strong> opspor<strong>in</strong>g van zware, complexe frau<strong>de</strong> <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> sociale zekerheid. Als gevolg van <strong>de</strong> SIOD-on<strong>de</strong>rzoeken wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> 2003<br />
228 verdachten aangehou<strong>de</strong>n. 229 Een Amsterdamse beslisambtenaar bevestig<strong>de</strong><br />
dat van bijvoorbeeld het oppakken van illegale prostituees een ‘politieke<br />
show’ wordt gemaakt. ‘Het komt op televisie, kranten erbij…Maar als je gaat<br />
kijken naar <strong>de</strong> cijfers, dan wor<strong>de</strong>n er uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk maar twee illegalen verwij<strong>de</strong>rd.’<br />
230<br />
In het Haagse Regentesse-Valkenboskwartier doet <strong>de</strong> politie soms<br />
<strong>in</strong>vallen <strong>in</strong> <strong>de</strong> door illegalen bewoon<strong>de</strong> pan<strong>de</strong>n en het liefst op klaarlichte dag,<br />
als <strong>de</strong> meeste illegalen op het werk zijn. 231 Advocaat Bob Hidd<strong>in</strong>ga, die rechtsbijstand<br />
verleent aan illegalen, is cynisch over <strong>de</strong> <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong><br />
Haagse autoriteiten. ‘Het is allemaal symboliek, die uitzetacties, bedoeld voor<br />
<strong>de</strong> bühne. Die Bulgaren vormen helemaal geen probleem. We hebben illegale,<br />
goedkope arbeid nodig. Arme mensen gaan nu eenmaal naar rijke lan<strong>de</strong>n, je<br />
kunt het niet stoppen,’ aldus Hidd<strong>in</strong>ga. 232 Dirk Kloosterboer, beleidsme<strong>de</strong>werker<br />
bij <strong>de</strong> FNV, <strong>de</strong>ed <strong>in</strong> 2002 als eerste on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> positie van<br />
illegalen <strong>in</strong> Den Haag. Hij merkte ook dat het effect van striktere politiecontroles,<br />
niet is dat er m<strong>in</strong><strong>de</strong>r illegalen komen, maar dat ze het moeilijker<br />
krijgen. 233<br />
In oktober 2000 pakte <strong>de</strong> politie bij het oprollen van een mensensmokkelben<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong> Den Haag 72 illegalen op, die bij tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs <strong>in</strong> het Westland werkten.<br />
Volgens persofficier van Justitie C. Nooy zijn <strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs strafbaar als zij<br />
illegalen aan het werk hebben gezet, maar had vervolg<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs<br />
vooralsnog geen prioriteit. 234 Deze werkwijze van Justitie was toen al jaren<br />
toegepast.<br />
Later, <strong>in</strong> mei 2001, werd bekend dat het WIT <strong>in</strong> 2000 een kwart van <strong>de</strong><br />
tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs betrapt had op onregelmatighe<strong>de</strong>n met illegale arbeidskrachten. Dat<br />
bleek uit het jaarverslag dat m<strong>in</strong>ister Vermeend van Sociale Zaken naar <strong>de</strong><br />
Twee<strong>de</strong> Kamer had gestuurd. Het g<strong>in</strong>g on<strong>de</strong>r meer om werken zon<strong>de</strong>r een<br />
vergunn<strong>in</strong>g, belast<strong>in</strong>g- en premiefrau<strong>de</strong>. Ver<strong>de</strong>r vermoed<strong>de</strong> het WIT dat <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
regio zo’n 400 tot 500 malafi<strong>de</strong> uitleenbureau’s werkten. Zij werkten vooral met<br />
mensen zon<strong>de</strong>r een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g. 235 Een halfjaar later maakte m<strong>in</strong>ister<br />
Vermeend van Sociale Zaken we<strong>de</strong>rom bekend dat bij een nieuwe actie van<br />
<strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie en <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie beg<strong>in</strong> oktober 2001 <strong>in</strong> het<br />
Westland een recordaantal illegalen was aangehou<strong>de</strong>n. Bij twee tomatenkwekers<br />
<strong>in</strong> Schiplui<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong> <strong>in</strong>val plaatshad, waren op dat moment 170<br />
mensen aan het werk. Van hen bleken er 110 illegaal. In <strong>de</strong> eerste helft van<br />
2001 wer<strong>de</strong>n er 384 en <strong>in</strong> 2000 waren er 372 illegale werknemers aangetroffen<br />
op tu<strong>in</strong>bouwbedrijven <strong>in</strong> het Westland. 236<br />
Werkgevers die illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> dienst hebben krijgen een boete.<br />
De opgeleg<strong>de</strong> boetes wor<strong>de</strong>n met alle gemak betaald uit <strong>de</strong> gemaakte w<strong>in</strong>sten<br />
over <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs. Ook schrikt <strong>de</strong> boete <strong>de</strong> werkgever niet af om<br />
54
nieuwe werknemers <strong>in</strong> dienst te nemen. B<strong>in</strong>nen een paar dagen wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
uitgezette illegalen vervangen. Illustratief is het geval, toen door <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie<br />
<strong>in</strong> 1993 bij twee tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Helmond 93 illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
verblijven<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs wer<strong>de</strong>n opgepakt. Bij <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs waren er een<br />
paar weken hiervoor al 99 illegalen aangetroffen. De illegalen wer<strong>de</strong>n uitgezet<br />
en <strong>de</strong> tu<strong>in</strong><strong>de</strong>rs kregen we<strong>de</strong>rom een boete. 237<br />
In november 2005 maakte <strong>de</strong> SIOD bekend dat Nigeriaanse ben<strong>de</strong>s bij<br />
elkaar duizen<strong>de</strong>n West-Afrikanen naar Ne<strong>de</strong>rland had<strong>de</strong>n gesmokkeld. 238 In<br />
maart 2004 stuitte <strong>de</strong> SIOD op 68 grote zaken van illegale arbeid en zwart<br />
werk bij bedrijven. Daarbij g<strong>in</strong>g het <strong>in</strong> veel gevallen om het illegaal aan het<br />
werk zetten van arbei<strong>de</strong>rs van buiten <strong>de</strong> Europese Unie. In totaal was met <strong>de</strong><br />
sociale zekerheidsfrau<strong>de</strong> ongeveer 60 miljoen euro gemoeid. 239 De zaken<br />
kwamen voor <strong>in</strong> on<strong>de</strong>r meer <strong>de</strong> uitzendbranche, <strong>de</strong> bouw en <strong>in</strong> <strong>de</strong> land- en<br />
tu<strong>in</strong>bouw.<br />
Volgens Sociale Zaken is het overtre<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genwet ‘<strong>in</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> branches m<strong>in</strong> of meer verwor<strong>de</strong>n tot een traditie.’ 240 Je kunt je<br />
we<strong>de</strong>rom afvragen hoe het mogelijk is dat bedrijven s<strong>in</strong>ds enkele <strong>de</strong>cennia<br />
geen vrees hebben voor het overtre<strong>de</strong>n van wetten. De Wet Arbeid Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen,<br />
het ontduiken van belast<strong>in</strong>gen en sociale premies kunnen blijkbaar<br />
met hulp van ‘big sister Justitia’ – die een oogje dichtknijpt – jaar <strong>in</strong> en jaar uit<br />
overtre<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, zolang <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie er baat bij heeft. Onze<br />
economie heeft goedkope wegwerpwerknemers nodig, daarom zullen illegale<br />
vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen nooit verdwijnen. Voor <strong>de</strong> politiek en dus samenlev<strong>in</strong>g moet<br />
hun aantal hanteerbaar blijven en wor<strong>de</strong>n er af en toe enkelen uitgezet.<br />
PvdA-kamerlid Albayrak spreekt over ‘veel stoere taal, we<strong>in</strong>ig zo<strong>de</strong>n aan<br />
<strong>de</strong> dijk’. Het huidige kab<strong>in</strong>et heeft ook veel pog<strong>in</strong>gen gedaan het terugkeerbeleid<br />
te <strong>in</strong>tensiveren, maar steeds zon<strong>de</strong>r succes. ‘Veel van <strong>de</strong> nu gelanceer<strong>de</strong><br />
plannen heb ik al eer<strong>de</strong>r zien langskomen,’ zegt Albayrak. 241 ‘Het<br />
vaststellen van <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit blijft een enorm probleem, en nog steeds zijn er<br />
veel lan<strong>de</strong>n die moeilijk doen bij <strong>de</strong> terugname van hun on<strong>de</strong>rdanen.’ Ze wijst<br />
op <strong>de</strong> hoge kosten van het voorgenomen beleid en op <strong>de</strong> strijdigheid met<br />
<strong>in</strong>ternationale verdragen. ‘Je wordt asoland no. 1 <strong>in</strong> Europa.’ De SP is eveneens<br />
tegen. ‘De nieuwe coalitie kiest voor <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong> oploss<strong>in</strong>g,’ zegt<br />
Kamerlid De Wit. ‘Welk strafbaar feit is er gepleegd als je je op het grondgebied<br />
van een an<strong>de</strong>re staat begeeft zon<strong>de</strong>r papieren? Wat doe je daar<br />
vervolgens mee? Zet je zo iemand gevangen? Hoe lang? Dat gaat ons echt te<br />
ver.’ 242<br />
En <strong>in</strong> juni 2002 vroeg <strong>de</strong> redactionele commentator van het Algemeen<br />
Dagblad zich af: ‘Beperk<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> toelat<strong>in</strong>g van nieuwe asielzoekers, die door<br />
<strong>de</strong> nieuwe Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genwet van Paars al fl<strong>in</strong>k <strong>in</strong> gang is gezet, kent overigens<br />
ook een begrenz<strong>in</strong>g. De on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>laren van CDA, LPF en VVD kunnen<br />
dat maar beter hardop zeggen om misverstan<strong>de</strong>n bij hun kiezers te voorkomen.<br />
In die z<strong>in</strong> moeten ook vraagtekens wor<strong>de</strong>n gezet bij <strong>de</strong> stoere taal die<br />
wordt gesproken over het uitzetten van illegalen, die het kab<strong>in</strong>et-<strong>in</strong>-word<strong>in</strong>g tot<br />
crim<strong>in</strong>elen wil verklaren. Daarmee wor<strong>de</strong>n verwacht<strong>in</strong>gen gewekt die nauwe-<br />
55
lijks waar te maken zijn. Afgezien van <strong>de</strong> vraag hoe <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
samenlev<strong>in</strong>g zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze hardwerken<strong>de</strong> lie<strong>de</strong>n functioneert (schoonmaakbranche,<br />
land- en tu<strong>in</strong>bouw, <strong>de</strong> bezorg<strong>in</strong>g van kranten), is het niet zon<strong>de</strong>r<br />
risico’s hen als crim<strong>in</strong>elen te bestempelen. Omdat zij dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> kern niet zijn,<br />
zet zo’n beleid <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur voor willekeur wagenwijd open. En wat gaat <strong>de</strong> coalitie<br />
doen met al die mensen zon<strong>de</strong>r papieren? Oppakken en opsluiten? Dan zullen<br />
er <strong>in</strong> razend tempo <strong>de</strong> nodige straf<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>gen bijgebouwd moeten wor<strong>de</strong>n.<br />
Het klimaat wordt op <strong>de</strong>ze manier wel erg guur. Stemt een partij als het CDA<br />
daar echt mee <strong>in</strong>?’ 243<br />
De reger<strong>in</strong>g is al tientallen jaren op <strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> extreem slechte<br />
werkomstandighe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs bij grote w<strong>in</strong>stgeven<strong>de</strong> legale<br />
bedrijven die miljoenen omzetten. Om <strong>de</strong> economie te beschermen treuzelen<br />
het kab<strong>in</strong>et en parlement om <strong>de</strong> wetgev<strong>in</strong>g aan te passen voor het effectief<br />
aanpakken van werkgevers, zoals <strong>in</strong> het geval van mensenhan<strong>de</strong>laren. In <strong>de</strong><br />
tussentijd maakt <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en het parlement het <strong>de</strong> rechterlijke macht<br />
onmogelijk om a<strong>de</strong>quaat op te kunnen tre<strong>de</strong>n tegen <strong>de</strong> ware uitbuiters van<br />
illegale arbei<strong>de</strong>rs, namelijk <strong>de</strong> werkgevers. Naar <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van Nordholt werd<br />
<strong>de</strong> discussie een kle<strong>in</strong>e vijftien jaar gele<strong>de</strong>n al niet op een goe<strong>de</strong> wijze<br />
gevoerd, waardoor er geen oploss<strong>in</strong>gen gevon<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n: ‘Waarom lees ik<br />
niets over kritiek op hoe <strong>de</strong> mensen wor<strong>de</strong>n uitgebuit, hoe ze soms moeten<br />
werken on<strong>de</strong>r omstandighe<strong>de</strong>n die eer<strong>de</strong>r aan 1892 doen <strong>de</strong>nken dan aan<br />
1992.’ 244<br />
Het blijven controleren van bedrijven en het streng aanpakken van <strong>de</strong><br />
werkgevers – of dat nu slecht is voor <strong>de</strong> economie of niet – is vooralsnog <strong>de</strong><br />
enige remedie. Niet het oppakken en vastzetten van illegalen. <strong>Zo</strong>lang er een<br />
vraag is naar goedkope (illegale) arbeid, zal het aanbod blijven bestaan. De<br />
eer<strong>de</strong>r geciteer<strong>de</strong> hoogleraar straf- en vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genrecht aan <strong>de</strong> Katholieke<br />
Universiteit Brabant, Anton van Kalmthout, merkte <strong>in</strong> 2002 op: ‘Er wordt geen<br />
kennis genomen van allerlei adviezen. De Adviescommissie Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genzaken<br />
heeft aangegeven dat het vastzetten van illegalen <strong>in</strong> strijd is met <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>ternationale regelgev<strong>in</strong>g. Bovendien gaat Ne<strong>de</strong>rland voorbij aan een recent<br />
advies van <strong>de</strong> Europese commissie waar<strong>in</strong> wordt gepleit voor vrijwillige<br />
terugkeerprojecten, voor on<strong>de</strong>rsteun<strong>in</strong>g. Nu komt Ne<strong>de</strong>rland met repressie,<br />
wordt illegaliteit strafbaar gesteld. Onna<strong>de</strong>nkend.’ 245<br />
Het belangrijkste is dat er strengere wetgev<strong>in</strong>g en straffen wor<strong>de</strong>n<br />
geformuleerd. De rechterlijke macht speelt een belangrijke rol bij <strong>de</strong> aanpak<br />
van werkgevers en koppelbazen die gebruik maken van illegale werknemers.<br />
De voormalige m<strong>in</strong>ister van Sociale Zaken De Vries had zich <strong>in</strong> 2000 al<br />
beklaagd over <strong>de</strong> slappe houd<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> rechters. Hij vond dat zij te lage<br />
straffen opleg<strong>de</strong>n, waardoor <strong>de</strong> toegenomen controles door <strong>de</strong> Arbeids<strong>in</strong>spectie<br />
amper <strong>in</strong>druk maakten op werkgevers. 246 Het Openbaar M<strong>in</strong>isterie<br />
(OM) geeft toe dat zij zich wil richten op hoofdverdachten van organisaties. 247<br />
Het OM <strong>de</strong>monstreert regelmatig <strong>de</strong>ze schertsverton<strong>in</strong>g.<br />
De Adviescommissie voor Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genzaken kwam daarom <strong>in</strong><br />
februari 2005 met het voorstel werkgevers en uitzendbureaus die herhaal<strong>de</strong>lijk<br />
56
illegalen <strong>in</strong>huren, te veroor<strong>de</strong>len met gevangenisschap. De commissie v<strong>in</strong>dt <strong>de</strong><br />
beg<strong>in</strong> 2005 verhoog<strong>de</strong> boetes – tot 8.000 euro per illegale werknemer en 50%<br />
verhog<strong>in</strong>g bij recidive – nog te laag. M<strong>in</strong>ister Verdonk wil dit advies overnemen.<br />
Als boetes niet helpen, dan maar <strong>de</strong> gevangenis. Zij wil werk gaan<br />
maken van <strong>de</strong>ze vrijwel nooit toegepaste wettelijke mogelijkheid. Verdonk is<br />
het met <strong>de</strong> adviescommissie eens dat zowel <strong>de</strong> illegalen als <strong>de</strong> werkgevers<br />
hard moeten wor<strong>de</strong>n aangepakt. 248<br />
Wanneer <strong>de</strong>ze aanpak effectief wordt, is nog maar <strong>de</strong> vraag. Beg<strong>in</strong> jaren<br />
negentig van <strong>de</strong> vorige eeuw lag bij <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer al eenzelf<strong>de</strong> wetsvoorstel<br />
dat gevangenisstraf mogelijk moest maken voor werkgevers die<br />
illegalen <strong>in</strong> dienst namen. 249 De Amsterdamse hoofdofficier van Justitie liet via<br />
<strong>de</strong> toenmalige korpschef van politie, Eric Nordholt, weten dat ‘hij niet bereid is<br />
om illegale arbeid aan te pakken. Hij wachtte op <strong>de</strong> strafbaarstell<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
werkgever. Op grond van <strong>de</strong> nieuwe wetgev<strong>in</strong>g wordt het <strong>in</strong> dienst hebben van<br />
illegalen een misdrijf, waarop een maximumstraf van drie jaar komt te staan.<br />
Als dat eenmaal wet is, komt illegale arbeid uit <strong>de</strong> sfeer van <strong>de</strong> economische<br />
<strong>de</strong>licten.’ 250 Tot 2006 zijn <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en het parlement echter nog steeds <strong>in</strong><br />
gebreke gebleven met het aannemen van <strong>de</strong>ze nieuwe wetgev<strong>in</strong>g.<br />
Over het algemeen doen <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> politiek er alles aan <strong>de</strong><br />
discussie over illegale werknemers zo veel mogelijk buiten <strong>de</strong> publieke arena<br />
te hou<strong>de</strong>n en het bedrijfsleven <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze ethisch zeer gevoelige kwestie buiten<br />
schot te hou<strong>de</strong>n, zo lijkt het. De werkgevers die gebruik maken van illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> overheid met fluwelen handschoenen aangepakt.<br />
Werkgevers wor<strong>de</strong>n nog steeds niet, zoals mensenhan<strong>de</strong>laren, strafrechtelijk<br />
vervolgd. Verschillen<strong>de</strong> voorgaan<strong>de</strong> reger<strong>in</strong>gen schroom<strong>de</strong>n <strong>de</strong> wetgev<strong>in</strong>g<br />
hiertoe aan te passen. Waarom?<br />
3.11 Conclusie: gedoogbeleid?<br />
Terug naar <strong>de</strong> kern van ons probleem: kan Ne<strong>de</strong>rland het zich <strong>in</strong> <strong>de</strong> 21 ste<br />
eeuw nog permitteren zich schuldig te maken aan mo<strong>de</strong>rne slavenarbeid?<br />
Past dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> huidige tijd nog <strong>in</strong> <strong>de</strong> westerse samenlev<strong>in</strong>g? Is dit <strong>de</strong> achtergrond<br />
van globaliser<strong>in</strong>g? Naar mijn i<strong>de</strong>e zijn wij tegen <strong>de</strong> grens van <strong>de</strong> economie<br />
aangelopen. Onze economie heeft blijkbaar migranten en goedkope<br />
arbeidskrachten nodig. Maar ten koste van mensenlevens? Vanuit economisch<br />
perspectief kun je illegalen niet straffen dat zij naar een gunstiger<br />
klimaat gaan. Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven doen hetzelf<strong>de</strong>. Dat zijn <strong>de</strong> wetten van<br />
vraag en aanbod. Als Ne<strong>de</strong>rland <strong>de</strong> vraag hoog houdt, moeten wij niet vreemd<br />
opkijken als het aanbod zich aandient. En als Ne<strong>de</strong>rland vervolgens illegalen<br />
aan het werk helpt, dan dient onze economie voor <strong>de</strong>ze mensen ook <strong>de</strong> consequenties<br />
te dragen. Dat betekent dat <strong>de</strong>ze mensen bescherm<strong>in</strong>g dienen te<br />
krijgen en <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n voor een menswaardig bestaan.<br />
Twee<strong>de</strong> Kamerfractievoorzitter Thijs Wöltgens (PvdA) wond er e<strong>in</strong>d<br />
1992 geen doekjes om: ‘Bijna hon<strong>de</strong>rd jaar na <strong>de</strong> opricht<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> SDAP<br />
57
lijkt het nog steeds nodig uitbuit<strong>in</strong>g en rechteloosheid te bestrij<strong>de</strong>n. Wetten<br />
die met veel moeite tot stand zijn gebracht over een behoorlijk m<strong>in</strong>imumloon,<br />
re<strong>de</strong>lijke werktij<strong>de</strong>n en gezon<strong>de</strong> arbeidsomstandighe<strong>de</strong>n, zou<strong>de</strong>n <strong>in</strong> ons land<br />
voor ie<strong>de</strong>reen moeten gel<strong>de</strong>n. De praktijk is helaas an<strong>de</strong>rs. Voor tienduizen<strong>de</strong>n<br />
werknemers zijn <strong>de</strong>ze wetten meestal theorie, omdat zij geen vergunn<strong>in</strong>g<br />
hebben <strong>in</strong> ons land te verblijven, waardoor zij aan <strong>de</strong> willekeur van hun werkgever<br />
on<strong>de</strong>rworpen zijn. Het vraagstuk van illegale vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen is daarom<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste plaats het vraagstuk van illegale arbeid <strong>in</strong> een mo<strong>de</strong>rne<br />
samenlev<strong>in</strong>g (...) Dat zijn <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen waarom <strong>de</strong> PvdA vond en v<strong>in</strong>dt dat het<br />
ontmoedigen van illegale migratie eerst en vooral gericht moet zijn op het<br />
bestrij<strong>de</strong>n van illegale arbeid. On<strong>de</strong>r dit kab<strong>in</strong>et wor<strong>de</strong>n e<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk stappen gezet<br />
om dit te bereiken,’ aldus Wöltgens. 251<br />
Hoe goed bedoeld ook, <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n van Wöltgens waren een doekje<br />
voor het bloe<strong>de</strong>n. In 2006 zitten we nog steeds met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> problemen; ze<br />
zijn alleen groter gewor<strong>de</strong>n. Ne<strong>de</strong>rland bezit een reservoir van 200.000 illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs, voornamelijk uit Oost-Europa, Afrika en Azië. Zij vervullen <strong>de</strong> banen<br />
waarvoor Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs niet uit bed willen komen. Zij doen dat voor een<br />
hongerloontje en zijn ver<strong>de</strong>r vogelvrij. Arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n zijn er niet,<br />
verzeker<strong>in</strong>gen al helemaal niet. Premies voor sociale- en zorgverzeker<strong>in</strong>gen<br />
wor<strong>de</strong>n niet afgedragen, evenm<strong>in</strong> als ou<strong>de</strong>dagsvoorzien<strong>in</strong>gen, belast<strong>in</strong>gen<br />
wor<strong>de</strong>n ontdoken. De productiviteit van <strong>de</strong>ze mo<strong>de</strong>rne slaven ligt hoger dan<br />
van hun legale collega’s en ze werken gemid<strong>de</strong>ld langer dan tien uur per dag.<br />
Alleen <strong>in</strong> het uiterste geval zullen zij wegblijven van hun werk <strong>in</strong> verband met<br />
<strong>ziek</strong>te. En als hen iets overkomt, geeft niemand thuis: zij zijn ongewenst en<br />
hebben slechts <strong>de</strong> status van een mo<strong>de</strong>rne slaaf.<br />
De overheid komt niet <strong>in</strong> beeld <strong>in</strong> dit ‘schouwspel’ en wast <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n<br />
steeds <strong>in</strong> onschuld. Zij speelt <strong>de</strong> rol van <strong>de</strong>gene die het hoofd schudt en or<strong>de</strong><br />
op zaken komt stellen en mompelt on<strong>de</strong>rtussen: ‘moeilijk, <strong>in</strong>gewikkeld, gecompliceerd…tja,<br />
EU-problematiek.’ Maar wat goed is voor <strong>de</strong> bedrijven, is goed<br />
voor Ne<strong>de</strong>rland. Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk wegen <strong>de</strong> baten op tegen <strong>de</strong> kosten.<br />
Voor arbei<strong>de</strong>rs uit <strong>de</strong> lagelonenlan<strong>de</strong>n geldt Ne<strong>de</strong>rland als het ‘beloof<strong>de</strong><br />
land’. Illegale arbei<strong>de</strong>rs verdienen hier altijd nog meer dan <strong>in</strong> hun thuisland.<br />
Als zij hier al levend aankomen, wacht hen een <strong>de</strong>ceptie. De arbeidsomstandighe<strong>de</strong>n<br />
zijn slecht en ze lopen gevaren op het gebied van veiligheid en<br />
gezondheid. Ze zijn <strong>de</strong> paria’s van onze samenlev<strong>in</strong>g. Illegale arbei<strong>de</strong>rs zijn<br />
niet alleen spotgoedkoop, ze zijn ook bereid alle werkzaamhe<strong>de</strong>n te aanvaar<strong>de</strong>n<br />
en op elk gewenste dag en tijdstip – ook bij <strong>ziek</strong>te – te werken én<br />
ontslag te accepteren.<br />
De reger<strong>in</strong>g laat <strong>de</strong> immigratie en huisvest<strong>in</strong>g over aan mensenhan<strong>de</strong>laren<br />
en huisjesmelkers. Voor alle extra’s wor<strong>de</strong>n illegalen nog eens extra<br />
uitgeknepen. Voor het on<strong>de</strong>rwijs aan <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren van <strong>de</strong>ze arbei<strong>de</strong>rs kunnen<br />
<strong>de</strong> scholen een extraatje op het budget tegemoet zien. Bij <strong>ziek</strong>te zijn <strong>de</strong><br />
illegalen aan God en Allah overgeleverd en zij die <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te overleven, zijn<br />
toevertrouwd aan <strong>de</strong> me<strong>de</strong>menselijkheid van enkele vrijwilligers en hulpverleners.<br />
Als zij toch klagen of problemen krijgen met <strong>de</strong> werkgever, won<strong>in</strong>g-<br />
58
verhuur<strong>de</strong>r, schoolbestuur of <strong>ziek</strong>enhuis dan komt <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g (IND, Justitie,<br />
B<strong>in</strong>nenlandse Zaken) plotsel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> beeld. Uitzett<strong>in</strong>g volgt.<br />
Ne<strong>de</strong>rland accepteert <strong>de</strong>ze situatie, profiteert en verrijkt. Er wordt<br />
eenvoudig gesteld: ‘Ne<strong>de</strong>rland heeft altijd een grijze zone gehad, die hou<strong>de</strong>n<br />
we ook altijd.’ De economie van <strong>de</strong> (kas)tu<strong>in</strong>bouw bewijst dit. En <strong>de</strong> overheid<br />
staat het oogluikend toe. Want <strong>de</strong> vraag naar goedkope arbeidskrachten is<br />
groot en <strong>de</strong> pakkans voor bedrijven is kle<strong>in</strong>. Illegalen vervangen door legale<br />
arbei<strong>de</strong>rs heeft geen z<strong>in</strong>: er dienen zich spoedig weer goedkopere krachten<br />
aan.<br />
Beschermd door <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en uit economisch belang hou<strong>de</strong>n<br />
werkgevers <strong>de</strong> arbeid door illegalen <strong>in</strong> stand. Alleen <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze slaafse positie<br />
kunnen <strong>de</strong>ze werknemers gebruikt wor<strong>de</strong>n. Bijna een kwart van <strong>de</strong> sectoren<br />
land- en tu<strong>in</strong>bouw, horeca, bouw, schoonmaak maken gebruik van <strong>de</strong>ze<br />
arbei<strong>de</strong>rs zon<strong>de</strong>r grenzen en zon<strong>de</strong>r rechten. Werkgevers die illegalen <strong>in</strong><br />
dienst hebben zijn <strong>in</strong> sterkere mate schuldig dan mensenhan<strong>de</strong>laren maar<br />
riskeren alleen een geldboete. Mensenhan<strong>de</strong>laren krijgen celstraffen. Onze<br />
reger<strong>in</strong>g is zich bewust van <strong>de</strong> zeer belangrijke grote economische betekenis<br />
die <strong>de</strong>ze goedkope illegale arbeidskrachten voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie<br />
hebben.<br />
Het wordt tijd dat het bedrijfsleven <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland zich bewust wordt dat<br />
<strong>de</strong> grenzen van <strong>de</strong> economie bereikt zijn. De vraag dient zich niet langer te<br />
richten op het economische gew<strong>in</strong>, maar op <strong>de</strong> menselijke productiekant. Het<br />
is aangetoond dat <strong>de</strong> stroom illegale arbei<strong>de</strong>rs naar Ne<strong>de</strong>rland drastisch zou<br />
afnemen, <strong>in</strong>dien er geen werk meer aangebo<strong>de</strong>n zou wor<strong>de</strong>n. De illegalen zijn<br />
niet <strong>de</strong> oorzaak, zij zijn het slachtoffer. De oorzaak ligt bij het bedrijfsleven.<br />
Industrieën en on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen die illegale arbei<strong>de</strong>rs aantrekken en voor zich<br />
laten werken moeten streng bestraft wor<strong>de</strong>n, net als mensenhan<strong>de</strong>laren. Een<br />
nieuwe, versneld <strong>in</strong>gevoer<strong>de</strong> wetgev<strong>in</strong>g moet dit mogelijk maken. Een regel<strong>in</strong>g<br />
die <strong>in</strong> het verleng<strong>de</strong> daarvan ook particulieren zou moeten kunnen aanpakken<br />
die illegale werknemers <strong>in</strong> dienst nemen. Tot 2006 is het <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en<br />
parlement met behulp van <strong>de</strong> rechterlijke macht en media gelukt om dit uit te<br />
stellen<br />
En alleen <strong>de</strong> overheid kan een <strong>de</strong>rgelijke vicieuze cirkel doorbreken. Om<br />
<strong>de</strong> bedrijven te achterhalen zou <strong>de</strong> Kamer kunnen besluiten om ie<strong>de</strong>re illegaal<br />
een tij<strong>de</strong>lijke verblijfsvergunn<strong>in</strong>g te verlenen, <strong>in</strong>dien <strong>de</strong>ze kan aantonen dat hij<br />
of zij een bepaal<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> bij een bepaal<strong>de</strong> werkgever gewerkt heeft. Ook<br />
dient geregeld te zijn dat <strong>de</strong> werkgever en niet het uitzendbureau alleen<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk moet zijn voor <strong>de</strong> controle op <strong>de</strong> verblijfsstatus van <strong>de</strong> werknemer.<br />
Dit betekent dat <strong>de</strong>ze arbei<strong>de</strong>rs niet door <strong>de</strong> overheid gestraft zou<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n, maar diegenen die het arbeidsreservoir van illegalen <strong>in</strong> stand hou<strong>de</strong>n,<br />
met name <strong>de</strong> bemid<strong>de</strong>laars, <strong>de</strong> werkgevers en <strong>de</strong> overheid zelf.<br />
Op een an<strong>de</strong>r manier gebeurt er niets. In <strong>de</strong>ze problematiek van vraag<br />
en aanbod rest maar een d<strong>in</strong>g: het uitschakelen van <strong>de</strong> vraag. Alle pog<strong>in</strong>gen<br />
om het aanbod te keren zijn totnogtoe mislukt.<br />
59
De schrijnen<strong>de</strong> situatie van illegale arbei<strong>de</strong>rs valt blijkbaar niet on<strong>de</strong>r het<br />
normen- en waar<strong>de</strong>nbeleid. Zij zijn vogelvrij en wor<strong>de</strong>n uitgebuit. Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk<br />
wor<strong>de</strong>n niet <strong>de</strong> bedrijven <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland afgeschil<strong>de</strong>rd als <strong>de</strong> boosdoeners,<br />
maar <strong>de</strong> economische vluchtel<strong>in</strong>gen. Ne<strong>de</strong>rland moet zich schamen. En<br />
beteren. De overheid voorop.<br />
60
4 Illegalen leveren geld op: mensensmokkel<br />
4.1 Ne<strong>de</strong>rland en <strong>de</strong> smokkel van illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
In <strong>de</strong> Europese Unie verdien<strong>de</strong>n <strong>de</strong> mensenhan<strong>de</strong>laren tussen 1997 en 2001<br />
ruim 118 miljoen euro aan hun activiteiten. Een kwart van <strong>de</strong>ze han<strong>de</strong>laren is<br />
van Ne<strong>de</strong>rlandse afkomst. 252 De SIOD is al jaren op <strong>de</strong> hoogte dat ‘duizen<strong>de</strong>n<br />
mensen die via crim<strong>in</strong>ele organisaties vanuit West-Afrika <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland zijn<br />
terechtgekomen, hier dusdanig wor<strong>de</strong>n uitgebuit, dat er sprake is van mo<strong>de</strong>rne<br />
slavernij.’ 253<br />
Op 16 maart 2005 bood het Ne<strong>de</strong>rlandse Informatie- en Analysecentrum<br />
Mensensmokkel (IAM), on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van het Korps Lan<strong>de</strong>lijke Politiediensten,<br />
zijn rapport Mensensmokkel <strong>in</strong> beeld aan het lan<strong>de</strong>lijk parket van het Openbaar<br />
M<strong>in</strong>isterie aan. In dit rapport stond on<strong>de</strong>r meer dat <strong>de</strong> luchthaven<br />
Schiphol nog steeds een belangrijke rol speelt bij <strong>de</strong> mensensmokkel naar <strong>de</strong><br />
EU. Van twaalf beken<strong>de</strong> luchtsmokkelroutes naar <strong>de</strong> EU e<strong>in</strong>digen er volgens<br />
<strong>de</strong> politieorganisatie Europol vijf op <strong>de</strong> nationale Ne<strong>de</strong>rlandse luchthaven<br />
Schiphol. 254 Beg<strong>in</strong> 2005 werd bekend dat vooral het luchthavenpersoneel een<br />
belangrijke rol speelt <strong>in</strong> het b<strong>in</strong>nenloodsen van illegalen. In <strong>de</strong> afgelopen vijf<br />
jaar zijn 675 werknemers aangehou<strong>de</strong>n voor mensensmokkel. Zij hielpen<br />
vermoe<strong>de</strong>lijk duizen<strong>de</strong>n illegalen ons land <strong>in</strong>. 255<br />
Ons land is tevens een doorvoerland van illegale werknemers naar<br />
an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>len van Europa. Een substantieel <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
zijn door mensensmokkelaars Ne<strong>de</strong>rland b<strong>in</strong>nengehaald. Voor <strong>de</strong>ze diensten<br />
wor<strong>de</strong>n bedragen betaald tussen <strong>de</strong> 10.000 en 50.000 dollar. 256 <strong>Zo</strong> nu en dan<br />
wor<strong>de</strong>n er organisaties van mensenhan<strong>de</strong>laren opgerold. In 2003 ontmantel<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> Amsterdamse politie en <strong>de</strong> Kon<strong>in</strong>klijke Marechaussee een groot netwerk.<br />
Er wer<strong>de</strong>n 46 mensen gearresteerd. De organisatie bestond uit Roemenen<br />
en Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs. 257<br />
Er zijn zeer veel smokkelorganisaties die verschillen<strong>de</strong> bedragen<br />
vragen. On<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>g beconcurreren ze elkaar, soms met vuurwapens net als <strong>de</strong><br />
drugs<strong>de</strong>alers. Beg<strong>in</strong> jaren tachtig wer<strong>de</strong>n om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n twee Sikhs met<br />
zwaar<strong>de</strong>n vermoord en van een hoge flat naar bene<strong>de</strong>n gegooid. Na zijn straf<br />
uitgezeten te hebben werd één van <strong>de</strong> da<strong>de</strong>rs patiënt <strong>in</strong> mijn praktijk. Misschien<br />
was <strong>de</strong> illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> Suk<strong>de</strong>v S<strong>in</strong>gh wel een van<br />
zijn klanten. Suk<strong>de</strong>v woont s<strong>in</strong>ds 1995 <strong>in</strong> Amsterdam. Hij betaal<strong>de</strong> een smokkelorganisatie<br />
<strong>in</strong> India 5.000 euro voor een visum en een vliegticket naar<br />
Moskou. Per vrachtauto werd hij via Polen en Duitsland <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland afgeleverd.<br />
258<br />
Ne<strong>de</strong>rland is ook het centrum voor smokkel van illegale Ch<strong>in</strong>ezen naar<br />
Engeland. 259 On<strong>de</strong>rzochte zaken maken dui<strong>de</strong>lijk dat doorgaans <strong>de</strong> personenauto<br />
het meest gebruikte transportmid<strong>de</strong>l van mensensmokkelaars is, gevolgd<br />
door <strong>de</strong> veerboot naar het Verenigd Kon<strong>in</strong>krijk. Daarna komen <strong>de</strong> tre<strong>in</strong> en het<br />
vliegtuig. De betaal<strong>de</strong> reissommen die door Ch<strong>in</strong>ezen betaald wor<strong>de</strong>n lopen<br />
uiteen van 1.000 euro tot boven <strong>de</strong> 20.000 euro. 260<br />
61
Na het Dover-drama met <strong>de</strong> gruweldood van 58 Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong> juni 2000<br />
had men <strong>de</strong> verwacht<strong>in</strong>g dat een streng beleid gevolgd zou wor<strong>de</strong>n door een<br />
har<strong>de</strong>re aanpak en hoge straffen. <strong>Zo</strong>dat op zijn m<strong>in</strong>st een ontmoedigend effect<br />
bereikt zou wor<strong>de</strong>n bij mensensmokkelaars en hun klanten, want net als<br />
drugssmokkel blijft het een lucratieve bus<strong>in</strong>ess. Bijna drie jaar later is die hoop<br />
ij<strong>de</strong>l gebleken. In maart 2003 werd <strong>in</strong> Rotterdam weer een ben<strong>de</strong> opgerold en<br />
het zal <strong>de</strong> laatste niet zijn. De Ch<strong>in</strong>ese klanten had<strong>de</strong>n vooruit moeten betalen.<br />
Als tegeneffect bleek alleen <strong>de</strong> prijs omhoog te zijn gegaan. Volgens sommige<br />
betrokkenen van 15.000 tot 20.000 duizend dollar naar soms wel 30.000<br />
duizend of meer. 261<br />
4.2 Mensenmokkel: vraag en aanbod op <strong>de</strong> markt<br />
De voormalige hoofdcommissaris van <strong>de</strong> Amsterdamse politie, Eric Nordholt,<br />
liet zich <strong>in</strong> 2004 als volgt uit over het illegalenbeleid: ‘Als het aantal asielzoekers<br />
terugloopt, <strong>de</strong>nk jij dan dat er ook m<strong>in</strong><strong>de</strong>r illegalen komen? Welnee, je<br />
kunt toch zon<strong>de</strong>r problemen <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze stad illegaal zijn? Je kunt hier gewoon<br />
b<strong>in</strong>nenkomen, dat laten wij toe. Er ontstaat pas een politiek probleem als je<br />
iets kunt meten. En illegaliteit kan je niet meten. Dus doen ze net alsof het er<br />
niet is en tellen ze alleen het afgenomen aantal asielzoekers, en dat is dan<br />
hun succesnummer.’ 262<br />
Waarvoor ex-hoofdcommissaris van politie Nordholt <strong>in</strong> 2004 waarschuw<strong>de</strong><br />
kwam een jaar later uit. De bovengenoem<strong>de</strong> mensensmokkelanalisten<br />
(rapporteurs) meld<strong>de</strong>n <strong>in</strong> maart 2005 dat <strong>de</strong> smokkel van mensen<br />
naar Ne<strong>de</strong>rland sterk was afgenomen. Dat leid<strong>de</strong>n zij af uit <strong>de</strong> scherpe afname<br />
van het aantal asielzoekers. En ver<strong>de</strong>r zagen ze wel een lichte toename van<br />
het aantal illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> personen. 263<br />
Illegale activiteiten als drugshan<strong>de</strong>l, gokken, prostitutie en mensensmokkel<br />
voegen drie miljard euro aan waar<strong>de</strong> toe aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
economie. Dat was <strong>in</strong> september 2005 <strong>de</strong> conclusie van een studie van het<br />
CBS. 264 In 1995 was <strong>de</strong> omvang van <strong>de</strong> illegale economie nog geschat op 2,2<br />
miljard euro. 265 Een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> economische vluchtel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
wor<strong>de</strong>n s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong>cennia met behulp van mensensmokkelorganisaties Ne<strong>de</strong>rland<br />
b<strong>in</strong>nengeloodst.<br />
In oktober 2004 heeft <strong>de</strong> marechaussee een paar KLM-me<strong>de</strong>werkers<br />
aangehou<strong>de</strong>n die samenwerkten met een ben<strong>de</strong> voor mensensmokkel. Ze<br />
waren belast met het <strong>in</strong>checken van passagiers en <strong>de</strong> afhan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van bagage<br />
en brachten illegalen via een personeelsdoorgang het land <strong>in</strong>. Er zijn tientallen<br />
paspoorten <strong>in</strong> beslag genomen. De KLM meent dat <strong>de</strong>rgelijke misstan<strong>de</strong>n niet<br />
volledig zijn uit te bannen. 266<br />
<strong>Zo</strong>lang <strong>de</strong> EU behoefte heeft aan goedkope arbeidskrachten om haar<br />
concurrentiepositie op <strong>de</strong> wereldmarkt te behou<strong>de</strong>n en te verbeteren, zullen <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>elstaten een veilige haven zijn voor arme illegale burgers uit niet-westerse<br />
lan<strong>de</strong>n en uit Oost-Europa. Door <strong>de</strong> uitzichtloze situatie <strong>in</strong> hun thuislan<strong>de</strong>n en<br />
62
<strong>de</strong> betere kansen <strong>in</strong> het Westen om te kunnen overleven, blijft het bedrijfsleven<br />
<strong>in</strong> West-Europa een enorme aantrekk<strong>in</strong>gskracht uitoefenen op<br />
economische vluchtel<strong>in</strong>gen. ‘De gedachte dat illegalen kunnen wor<strong>de</strong>n<br />
uitgebannen en dat het werk dat ze doen massaal door legale werknemers<br />
kan wor<strong>de</strong>n overgenomen, is niet realistisch. Er is vraag en er is aanbod; het<br />
zijn <strong>de</strong> werkgevers die het vraagstuk me<strong>de</strong> <strong>in</strong> stand hou<strong>de</strong>n.’ 267<br />
Han<strong>de</strong>l- en smokkelben<strong>de</strong>s die illegalen naar Ne<strong>de</strong>rland halen, zorgen<br />
ervoor dat bedrijven goed voorzien kunnen wor<strong>de</strong>n van goedkoop personeel.<br />
Voor <strong>de</strong> economische groei zijn er meer goedkope krachten nodig om <strong>de</strong><br />
banen die on<strong>de</strong>r erbarmelijke omstandighe<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n uitgevoerd, <strong>in</strong> te vullen.<br />
Terecht weigeren <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>ze taken te verrichten. Slecht presteren<strong>de</strong><br />
en <strong>ziek</strong>e of ou<strong>de</strong> illegalen moeten dus vervangen wor<strong>de</strong>n. Een cont<strong>in</strong>ue<br />
aanwas van verse krachten is zeer belangrijk om onze economie draaiend te<br />
hou<strong>de</strong>n.<br />
In feite hou<strong>de</strong>n Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven <strong>de</strong> ben<strong>de</strong>s van mensensmokkelaars<br />
<strong>in</strong> stand. <strong>Zo</strong>n<strong>de</strong>r afnemers <strong>in</strong> het bedrijfsleven hebben <strong>de</strong>ze smokkelorganisaties<br />
geen bestaanszekerheid. Een groot <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
werken<strong>de</strong> illegalen zijn voor grote bedragen Ne<strong>de</strong>rland b<strong>in</strong>nengesmokkeld<br />
door mensenhan<strong>de</strong>laren. Uit zes on<strong>de</strong>rzoeken van <strong>de</strong> opspor<strong>in</strong>gsdienst bleek<br />
dat ben<strong>de</strong>s uit Nigeria en Ghana vele miljoenen verdienen aan <strong>de</strong> uitbuit<strong>in</strong>g<br />
van illegalen. 268 Hoeveel miljoenen euro’s w<strong>in</strong>st <strong>de</strong> werkgevers en <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse economie aan <strong>de</strong> illegalen overhou<strong>de</strong>n, werd door <strong>de</strong> SIOD niet<br />
meege<strong>de</strong>eld. De ABU schatte echter <strong>in</strong> 2004 dat het <strong>in</strong>zetten van illegalen<br />
jaarlijks een bedrag van 630 miljoen euro oplevert voor bedrijven. On<strong>de</strong>rnemers<br />
verdienen dus het meest aan <strong>de</strong>ze illegalen en zij zullen nooit <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gevangenis terechtkomen.<br />
In april 2005 meld<strong>de</strong> het m<strong>in</strong>isterie van Sociale Zaken dat ruim een<br />
kwart van <strong>de</strong> 1.665 bedrijven die <strong>in</strong> het eerste kwartaal van 2005 wer<strong>de</strong>n<br />
gecontroleerd, gebruikmaakten van illegale arbeid. 269 De Arbeids<strong>in</strong>spectie<br />
leg<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze bedrijven slechts boetes op voor een totaal van ruim vier miljoen<br />
euro. 270 Dat zijn lage straffen. In wezen zijn <strong>de</strong>ze voornoem<strong>de</strong> bedrijven<br />
me<strong>de</strong>verantwoor<strong>de</strong>lijk geweest voor het <strong>in</strong> gang brengen en hou<strong>de</strong>n van<br />
strafbare crim<strong>in</strong>ele activiteiten. De Duitse vakbond IG Bau noem<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
bedrijven die <strong>de</strong>ze spotgoedkope werknemers te werk stellen regelrechte<br />
‘mensenhan<strong>de</strong>laren.’ 271<br />
Mensenhan<strong>de</strong>laren behoren via het strafrecht aangepakt te wor<strong>de</strong>n.<br />
Blijkbaar is onze reger<strong>in</strong>g zich bewust van <strong>de</strong> zeer belangrijke en grote<br />
economische betekenis die <strong>de</strong>ze goedkope illegale arbei<strong>de</strong>rs voor Ne<strong>de</strong>rland<br />
hebben. De vier miljoen euro boete is maar een schijntje <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met <strong>de</strong><br />
tientallen miljoenen w<strong>in</strong>st die <strong>de</strong>ze mo<strong>de</strong>rne slaven voor onze economie<br />
opleveren.<br />
63
4.3 Corruptie: ambtenaren ontvangen steekpenn<strong>in</strong>gen<br />
Het meest schrijnen<strong>de</strong> is dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid soms ook zelf<br />
betrokken is bij <strong>de</strong>ze mensensmokkel. De hieron<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> gevallen zijn<br />
daar voorbeel<strong>de</strong>n van. Maar ook gevallen op ambassa<strong>de</strong>s <strong>in</strong> Sur<strong>in</strong>ame,<br />
Nigeria, Sri Lanka en Ch<strong>in</strong>a zijn bekend. Vele zaken wor<strong>de</strong>n echter achter<br />
gesloten <strong>de</strong>uren besproken of er blijkt voor <strong>de</strong> rechter dat er geen sluitend<br />
bewijs geleverd kan wor<strong>de</strong>n. 272 Sommige processen lei<strong>de</strong>n gelukkig tot<br />
veroor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen.<br />
In 2003 eiste het Openbaar M<strong>in</strong>isterie 14,5 miljoen euro van een<br />
vrouwelijke mensensmokkelaar uit E<strong>in</strong>dhoven. 273 Het zijn summiere berichten<br />
van het Openbaar M<strong>in</strong>isterie of <strong>de</strong> rechtbank, waaruit <strong>de</strong> doorsnee burger <strong>de</strong><br />
achtergron<strong>de</strong>n en mechanismen bijna nimmer te lezen zal krijgen. Een<br />
smokkelorganisatie kan namelijk alleen functioneren als het justitieel- en<br />
politieapparaat een oogje toeknijpt. Ook ambtenaren verlenen <strong>in</strong> ruil voor geld<br />
hand- en spandiensten voor het b<strong>in</strong>nensmokkelen van illegale arbei<strong>de</strong>rs.<br />
In <strong>de</strong> jaren negentig zijn er <strong>in</strong> Amsterdam geduren<strong>de</strong> ruim tien jaar<br />
duizen<strong>de</strong>n mensen aan een Ne<strong>de</strong>rlands paspoort geholpen. Met me<strong>de</strong>werk<strong>in</strong>g<br />
van een aantal ambtenaren van <strong>de</strong> IND en het bevolk<strong>in</strong>gsregister was het heel<br />
eenvoudig om een schijnhuwelijk aan te gaan.<br />
In oktober 1999 is er tegen twee hoge ambtenaren van <strong>de</strong> Immigratie-<br />
en Naturalisatiedienst (IND) respectievelijk an<strong>de</strong>rhalf en een jaar gevangenisstraf<br />
geëist wegens het aannemen van steekpenn<strong>in</strong>gen. P. van B., bij zijn<br />
aanhoud<strong>in</strong>g plaatsvervangend hoofd van het uitzetcentrum Ter Apel, gaf toe<br />
dat hij <strong>in</strong> juni 1997 een enveloppe met 25.000 gul<strong>de</strong>n had aangenomen van <strong>de</strong><br />
Srilankees A.M. Deze had een dag eer<strong>de</strong>r terecht gestaan als hoofdverdachte<br />
<strong>in</strong> een omvangrijke mensensmokkelzaak.<br />
De twee<strong>de</strong> verdachte, E.D., bij zijn arrestatie unit-manager van het INDregiokantoor<br />
<strong>in</strong> Arnhem en daarvoor hoofd grensbewak<strong>in</strong>g, had naar zijn<br />
zeggen geen geld aangenomen, al was hij bij het overhandigen van <strong>de</strong><br />
enveloppe aanwezig geweest. De vluchtel<strong>in</strong>g M. was er een aantal keer <strong>in</strong><br />
geslaagd groepen Srilankezen naar Ne<strong>de</strong>rland uit te nodigen, via <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
ambassa<strong>de</strong> <strong>in</strong> Colombo. De reizigers bleven illegaal <strong>in</strong> West-Europa en<br />
M. ontv<strong>in</strong>g voor zijn diensten enorme geldbedragen. 274<br />
In 2000 <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> Rijksrecherche on<strong>de</strong>rzoek naar het verstrekken van<br />
valse visa via <strong>de</strong> politie te E<strong>in</strong>dhoven. Een politieme<strong>de</strong>werker werd ontslagen.<br />
Een Roermondse bedrijfsjurist zou hierover contacten hebben on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> politie <strong>in</strong> <strong>de</strong> Brabantse stad. De visa wer<strong>de</strong>n verkocht voor 2.500<br />
gul<strong>de</strong>n per stuk. 275<br />
In april 2001 werd <strong>in</strong> Amsterdam bekend dat drie an<strong>de</strong>re ambtenaren<br />
van <strong>de</strong> IND door het m<strong>in</strong>isterie van Justitie aangehou<strong>de</strong>n waren wegens<br />
corruptie. De 42-jarige hoofdverdachte werkte al jaren bij <strong>de</strong> IND en besliste<br />
over <strong>de</strong> toekenn<strong>in</strong>g van verblijfsvergunn<strong>in</strong>gen. Hij arrangeer<strong>de</strong> s<strong>in</strong>ds 1997<br />
schijnhuwelijken en vervalste samen met twee collega’s documenten. Het is<br />
volgens Justitie niet bekend hoeveel illegalen door het drietal aan een<br />
64
verblijfsstatus zijn geholpen. 276 Beg<strong>in</strong> 2003 eiste <strong>de</strong> Haagse rechtbank tw<strong>in</strong>tig<br />
maan<strong>de</strong>n onvoorwaar<strong>de</strong>lijke gevangenisstraf tegen een frau<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> IND’er<br />
die zijn functie had misbruikt. De officier van justitie achtte bewezen dat hij<br />
valsheid <strong>in</strong> geschrifte had gepleegd. Hij zou ten onrechte een bezwaarschrift<br />
hebben toegewezen. Tevens zou hij bemid<strong>de</strong>ld hebben bij schijnhuwelijken<br />
waarvoor hij 15.000 gul<strong>de</strong>n vroeg. 277<br />
In februari 2003 werd een me<strong>de</strong>werker van <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gendienst <strong>in</strong><br />
Brabant gearresteerd wegens corruptie. Hij zou buitenlan<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> ruil voor<br />
smeergeld aan valse verblijfsvergunn<strong>in</strong>gen hebben geholpen. 278 Een paar<br />
maan<strong>de</strong>n later was het we<strong>de</strong>rom raak. Op 8 september 2003 ontsloeg <strong>de</strong><br />
politie Mid<strong>de</strong>n- en West-Brabant een 48-jarige me<strong>de</strong>werker van <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gendienst.<br />
Hij zou illegalen tegen betal<strong>in</strong>g hebben voorzien van verblijfspapieren.<br />
279<br />
De marechaussee hield op 16 november 2004 <strong>in</strong> Breda een me<strong>de</strong>werkster<br />
van <strong>de</strong> IND aan voor corruptie. De 46-jarige vrouw zou een Iraanse<br />
asielzoekster hebben geholpen bij een pog<strong>in</strong>g illegaal Groot-Brittannië <strong>in</strong> te<br />
komen. Ook een an<strong>de</strong>re vrouw (41) werd opgepakt. De twee verdachten<br />
had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> asielzoekster voorzien van een vals Brits paspoort en geld voor <strong>de</strong><br />
overtocht. Zij zou<strong>de</strong>n 5.000 euro opstrijken voor hun hulp. 280<br />
4.4 Mensensmokkel: <strong>de</strong> schuldvraag<br />
Het lijkt een z<strong>in</strong>loze vraag: bij wie ligt <strong>de</strong> schuld als het gaat om mensensmokkel?<br />
Toch mogen we niet vergeten dat mensensmokkel alleen gedijt<br />
on<strong>de</strong>r economische factoren. Illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verdienen meer<br />
dan <strong>in</strong> hun thuisland. Daarnaast heeft <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie behoefte aan<br />
goedkope arbeidskrachten. Het is een markt van vraag en aanbod. Aan <strong>de</strong><br />
activiteiten van mensenhan<strong>de</strong>l en –smokkel zelf wordt bovendien veel geld<br />
verdiend. Door <strong>de</strong> crim<strong>in</strong>ele organisatie, maar ook door het gehele netwerk –<br />
<strong>in</strong>clusief overheidspersoneel.<br />
Bovendien houdt <strong>de</strong> markt van vraag en aanbod zichzelf <strong>in</strong> stand. De<br />
ruim 200.000 illegale arbei<strong>de</strong>rs die <strong>in</strong> ons land werken moeten regelmatig<br />
vervangen wor<strong>de</strong>n door nieuwe aanwas, als zij oud, <strong>ziek</strong> of te duur gewor<strong>de</strong>n<br />
zijn.<br />
Ook door <strong>de</strong> economische groei <strong>in</strong> bepaal<strong>de</strong> sectoren moeten er nieuwe<br />
groepen illegalen b<strong>in</strong>nengehaald wor<strong>de</strong>n. Vele Ne<strong>de</strong>rlandse arbei<strong>de</strong>rs zijn<br />
alleen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> CAO-voorwaar<strong>de</strong>n bereid het werk te doen.<br />
Werknemers uit <strong>de</strong> nieuwe Oost-Europese lan<strong>de</strong>n zijn duur<strong>de</strong>r dan illegale<br />
werknemers, gaan <strong>in</strong> stak<strong>in</strong>g en stappen met succes makkelijker naar <strong>de</strong><br />
rechter bij arbeidsconflicten, zoals <strong>in</strong> juli 2005. 281 Het product wordt daardoor<br />
te duur voor <strong>de</strong> markt en zo’n bedrijfssector zou economisch gezien<br />
opgeheven moeten wor<strong>de</strong>n. Alleen dankzij <strong>de</strong> lage uurprijs van <strong>de</strong> illegale<br />
arbei<strong>de</strong>r kan doorgeproduceerd wor<strong>de</strong>n.<br />
65
Het b<strong>in</strong>nenhalen van illegalen is alleen mogelijk als ie<strong>de</strong>reen een oogje<br />
toeknijpt: reger<strong>in</strong>g, parlement, Openbaar M<strong>in</strong>isterie, rechterlijke macht,<br />
ambtenaren <strong>in</strong> b<strong>in</strong>nen- en buitenland, media en enkele burgers. Legale<br />
bedrijven zijn <strong>de</strong> afnemers van crim<strong>in</strong>ele organisaties en maken gebruik van<br />
b<strong>in</strong>nengesmokkel<strong>de</strong> illegalen. Meestal wordt gere<strong>de</strong>neerd vanuit het aanbod:<br />
als die goedkope krachten zich niet had<strong>de</strong>n aangediend, had ik ze nooit voor<br />
mij laten werken. Maar moeten we <strong>in</strong> dit geval juist niet economisch <strong>de</strong>nken?<br />
Is het niet zo dat als er geen vraag is, er ook geen aanbod wordt gegenereerd?<br />
En licht daar ook niet <strong>de</strong> schuldkwestie? Zijn <strong>de</strong> bedrijven niet <strong>de</strong><br />
grootste profiteurs en <strong>in</strong> feite hoofdschuldigen? En zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> stille steun van<br />
reger<strong>in</strong>g, parlement en media was het <strong>de</strong> werkgevers nooit gelukt om ruim<br />
200.000 arbei<strong>de</strong>rs onzichtbaar mee te laten draaien <strong>in</strong> onze maatschappij.<br />
Alles wijst erop dat <strong>de</strong> overheid doelbewust <strong>de</strong> 200.000 illegalen<br />
gedoogt om enkele economische sectoren w<strong>in</strong>stgevend te hou<strong>de</strong>n. <strong>Zo</strong> nu en<br />
dan wordt er een razzia gehou<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dien <strong>de</strong> overlast <strong>in</strong> een bepaal<strong>de</strong> wijk te<br />
groot wordt, of <strong>in</strong>dien vakbon<strong>de</strong>n uit concurrentieoverweg<strong>in</strong>g zich aan illegale<br />
arbeid gaan storen. De overheid is zich er ook van bewust dat <strong>de</strong> meeste<br />
uitgezette illegalen b<strong>in</strong>nen twee maan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland terug zijn.<br />
Het m<strong>in</strong>ste wat <strong>de</strong> overheid kan doen is <strong>de</strong> schijn van betrokkenheid<br />
wegnemen. Naast mensensmokkelaars en –han<strong>de</strong>laren dienen werkgevers<br />
van illegele arbei<strong>de</strong>rs structureel en streng te wor<strong>de</strong>n aangepakt. Bedrijven<br />
maken misbruik van werknemers zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> hier te lan<strong>de</strong> gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> normen en<br />
rechten <strong>in</strong> acht te nemen. Op <strong>de</strong>ze problematiek zal <strong>in</strong> het volgen<strong>de</strong> hoofdstuk<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gegaan.<br />
66
5 Illegalen leveren geld op: huisvest<strong>in</strong>g<br />
5.1 Illegale huur<strong>in</strong>komsten uit illegaal werk<br />
Als illegalen eenmaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland zijn aangekomen, dan dient er eerst huisvest<strong>in</strong>g<br />
geregeld te wor<strong>de</strong>n. Liefst daar, waar <strong>de</strong> anonimiteit van <strong>de</strong> nieuwe<br />
‘Euroburgers’ gewaarborgd blijft. In <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n kunnen zij doorgaans<br />
ongestoord verblijven, omdat <strong>de</strong> sociale controle daar kle<strong>in</strong>er is. De volgen<strong>de</strong><br />
fase van profijt dient zich dus aan: illegale huur<strong>in</strong>komsten.<br />
In opdracht van het m<strong>in</strong>isterie van Volkshuisvest<strong>in</strong>g <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> Erasmus<br />
Universiteit Rotterdam <strong>in</strong> 2004 on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> huisvest<strong>in</strong>g van illegalen.<br />
De on<strong>de</strong>rzoekers conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> illegalen geconcentreerd wonen <strong>in</strong> 32<br />
wijken <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier grote ste<strong>de</strong>n en <strong>in</strong> bepaal<strong>de</strong> agrarische gebie<strong>de</strong>n: ‘Kenmerken<br />
van een typische illegalenwijk zijn on<strong>de</strong>r meer een zwak sociaal milieu, <strong>de</strong><br />
aanwezigheid van legale landgenoten en veel alleenstaan<strong>de</strong>n, die vaak<br />
illegalen blijken te huisvesten.’ 282 Tevens werd ‘geruststellend’ geconclu<strong>de</strong>erd<br />
dat <strong>de</strong> tienduizen<strong>de</strong>n illegalen niet <strong>de</strong> huizen <strong>in</strong>pikten van an<strong>de</strong>re won<strong>in</strong>gzoeken<strong>de</strong>n.<br />
Op 21 juni 2004 wil<strong>de</strong> een Kamermeer<strong>de</strong>rheid dat m<strong>in</strong>ister Verdonk<br />
illegalen strenger zou gaan aanpakken. Illegalen die weiger<strong>de</strong>n om uit<br />
Ne<strong>de</strong>rland te vertrekken, moesten door <strong>de</strong> rechter tot ongewenste vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen<br />
wor<strong>de</strong>n verklaard. Op die manier zou<strong>de</strong>n ze sneller het land kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n uitgezet. Deze juridische omweg was nodig, omdat illegaliteit op<br />
zichzelf <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland niet strafbaar is. De Kamer wil dat ook niet veran<strong>de</strong>ren.<br />
De fracties wil<strong>de</strong>n dat tevens <strong>de</strong> huisjesmelkers die woonruimte<br />
aanbie<strong>de</strong>n aan illegalen, sneller kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n onteigend. Volgens <strong>de</strong> politici<br />
gaat daar nu vaak een jarenlange procedure aan vooraf. 283 Opvallend was<br />
opnieuw dat <strong>de</strong> kern van <strong>de</strong> discussie niet werd aangesne<strong>de</strong>n: zon<strong>de</strong>r werkgever<br />
is er ook bijna geen illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. <strong>Zo</strong>u<strong>de</strong>n naast <strong>de</strong> huisjesmelkers<br />
niet ook <strong>de</strong> werkgevers voor een <strong>de</strong>el ‘onteigend’ moeten wor<strong>de</strong>n?<br />
‘Huisjesmelkerij is een groot probleem <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier grote ste<strong>de</strong>n. In Den<br />
Haag gaat het vooral om huisbazen die illegalen en tij<strong>de</strong>lijke arbeidskrachten<br />
uit Oost-Europa op grote schaal <strong>in</strong> ou<strong>de</strong> pan<strong>de</strong>n wegzetten. Ambtenaren van<br />
<strong>de</strong> Dienst Ste<strong>de</strong>lijke Ontwikkel<strong>in</strong>g (DSO) komen jaarlijks zo’n 250 van <strong>de</strong>ze<br />
huizen tegen. Ze zitten vaak met tien, vijftien man <strong>in</strong> een verwaarloosd pand,’<br />
aldus <strong>de</strong> Haagse wethou<strong>de</strong>r Nor<strong>de</strong>r, portefeuillehou<strong>de</strong>r Wonen <strong>in</strong> november<br />
2005. 284 En met betrekk<strong>in</strong>g tot zaken die bij Justitie lopen: ‘Huisjesmelkers<br />
lachen. Een dwangsom van een paar duizend euro stelt niets voor als je<br />
maan<strong>de</strong>lijks 20.000 euro verdient aan zulke pan<strong>de</strong>n.’<br />
Als het gaat om <strong>de</strong> huisvest<strong>in</strong>g van illegalen door huiseigenaren en<br />
kamerverhuur<strong>de</strong>rs, is <strong>in</strong> veel gevallen <strong>de</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met on<strong>de</strong>rduiken<strong>de</strong><br />
joodse Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog op zijn plaats. Illegalen<br />
betalen relatief veel geld en hebben geen rechten; <strong>de</strong> ‘helpen<strong>de</strong> hand’ is <strong>in</strong><br />
veel gevallen <strong>in</strong> staat om geroerd te verklaren dat <strong>de</strong>ze mensen toch ook recht<br />
hebben op een plaats <strong>in</strong> <strong>de</strong> maatschappij. Maar als <strong>de</strong> huisjesmelkers op een<br />
67
epaald ogenblik <strong>de</strong> ruimte terug willen en <strong>de</strong> illegale bewoners niet b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong><br />
gestel<strong>de</strong> termijn <strong>de</strong> kamer kan ontruimen, wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> illegalen verra<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
politie. Het lukt <strong>de</strong> verhuur<strong>de</strong>r bijna altijd zich er met een smoesje uit te<br />
kletsen. En <strong>de</strong> te veel betaal<strong>de</strong> huur wordt niet teruggevor<strong>de</strong>rd.<br />
De overheid zal zich achter dit ‘beleid’ verschuilen vanuit het standpunt<br />
door te stellen dat <strong>de</strong> situatie op <strong>de</strong>ze wijze nog enigsz<strong>in</strong>s controleerbaar is en<br />
dat illegalen an<strong>de</strong>rs geheel <strong>in</strong> een verborgen en crim<strong>in</strong>ele wereld on<strong>de</strong>rduiken.<br />
Het is een argument dat past b<strong>in</strong>nen het Ne<strong>de</strong>rlandse gedoogbeleid: doe maar<br />
liever niets. Het kost zo m<strong>in</strong> mogelijk geld en het levert zo veel mogelijk op.<br />
5.2 Ophokken <strong>in</strong> krotten<br />
M<strong>in</strong>ister De Graaf van Groteste<strong>de</strong>nbeleid bezocht <strong>in</strong> 2003 <strong>de</strong> Haagse wijk<br />
Transvaal. Hij bekeek een kle<strong>in</strong>e won<strong>in</strong>g waar<strong>in</strong> veertien mensen on<strong>de</strong>r<br />
mensonteren<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n woon<strong>de</strong>n. De m<strong>in</strong>ister was geschokt en zei<br />
dat <strong>de</strong> burgemeesters meer bevoegdhe<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n moeten krijgen om op te<br />
kunnen tre<strong>de</strong>n tegen huisjesmelkers en illegale uitzendbureaus die verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
zijn voor wantoestan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> illegale slaappan<strong>de</strong>n. 285 De bewoners<br />
van <strong>de</strong> Haagse wijk hebben tot op he<strong>de</strong>n geen veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g kunnen constateren<br />
na het bezoek van <strong>de</strong> geschokte m<strong>in</strong>ister De Graaf.<br />
In <strong>de</strong> eerste zes maan<strong>de</strong>n van 2003 wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Den Haag al bijna net<br />
zoveel meld<strong>in</strong>gen gedaan als <strong>in</strong> heel 2002: 527 tegenover 530. Weliswaar<br />
maakt <strong>de</strong> gemeente s<strong>in</strong>ds twee jaar met verhoog<strong>de</strong> <strong>in</strong>zet werk van het<br />
probleem van huisjesmelkers die bed<strong>de</strong>n verhuren voor soms 300 euro per<br />
maand, maar voor een goe<strong>de</strong> aanpak missen ze <strong>de</strong> steun van het Rijk om er<br />
een e<strong>in</strong><strong>de</strong> aan te maken. 286 In 2002 <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> gemeente een aantal <strong>in</strong>vallen <strong>in</strong><br />
pan<strong>de</strong>n waar soms tientallen mensen sliepen. In een groot aantal gevallen<br />
g<strong>in</strong>g het daarbij om illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> Bulgaren die werkzaam<br />
waren <strong>in</strong> <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw <strong>in</strong> het Westland. In heel 2002 wer<strong>de</strong>n slechts 41<br />
won<strong>in</strong>gen gesloten. Den Haag zei <strong>in</strong> september 2003 <strong>de</strong> strijd te hebben<br />
aangebon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> illegale verhuur van won<strong>in</strong>gen. In dat jaar werd <strong>in</strong> 54<br />
gevallen een won<strong>in</strong>g gesloten wegens brandgevaar of ernstige overlast voor<br />
omwonen<strong>de</strong>n.<br />
Mensen die niet voor een kamer <strong>in</strong> een won<strong>in</strong>g <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g komen,<br />
moeten hun toevlucht nemen tot een bed <strong>in</strong> een kamer <strong>in</strong> een won<strong>in</strong>g. In een<br />
opgerold pand <strong>in</strong> Den Haag huur<strong>de</strong>n ze een matras op een bed <strong>in</strong> een kamer<br />
<strong>in</strong> een won<strong>in</strong>g. Slapen gebeur<strong>de</strong> <strong>in</strong> ploegen. Wanneer je wakker werd, propte<br />
je je matras on<strong>de</strong>r het bed zodat <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> zijn eigen matrasje kon neerleggen.<br />
Overal waar je keek, zag je bed<strong>de</strong>n en een veelvoud aan matrassen.<br />
Ruimte om te lopen was er nauwelijks, <strong>de</strong> we<strong>in</strong>ige vrije ruimte werd vooral <strong>in</strong><br />
beslag genomen door elektrische kacheltjes. ‘Levensgevaarlijk,’ bromt<br />
Herman, een van <strong>de</strong> <strong>in</strong>specteurs van het Meldpunt Onrechtmatig Wonen. 287<br />
‘Als er brand uitbreekt, zitten ze als ratten <strong>in</strong> <strong>de</strong> val (…) Wij sluiten pan<strong>de</strong>n<br />
waar huisjesmelkers een goeie boterham aan verdienen. Ga maar na: als je<br />
68
zestien man <strong>in</strong> een won<strong>in</strong>g stalt en je vraagt aan ie<strong>de</strong>reen 250 euro, dan<br />
begrijp je dat ze niet blij zijn als wij <strong>de</strong> boel komen verzegelen (...) We treffen<br />
soms <strong>de</strong>rtig man aan <strong>in</strong> één won<strong>in</strong>kje, daar wil je echt <strong>de</strong> buurman niet van<br />
wezen.’ 288<br />
Ook <strong>in</strong> een aantal ou<strong>de</strong> wijken <strong>in</strong> Rotterdam hebben <strong>de</strong>ze problemen<br />
zich <strong>de</strong> afgelopen jaren huizenhoog opgestapeld. In bepaal<strong>de</strong> buurten <strong>in</strong><br />
Delfshaven en Charlois is van <strong>de</strong>rtig tot veertig procent ondui<strong>de</strong>lijk wie <strong>de</strong><br />
bewoners zijn en met hoeveel mensen <strong>de</strong> won<strong>in</strong>g wordt ge<strong>de</strong>eld. Op <strong>de</strong>ze<br />
adressen wordt een groot <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> kamers op een niet-legale wijze aan<br />
illegalen verhuurd, maar ook aan uitgeproce<strong>de</strong>er<strong>de</strong> asielzoekers, alleenstaan<strong>de</strong><br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>rjarige asielzoekers en Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs die zich bev<strong>in</strong><strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rkant van <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gmarkt. 289<br />
Bij het oprollen van een mensensmokkelben<strong>de</strong> <strong>in</strong> Rotterdam <strong>in</strong> maart<br />
2003, ston<strong>de</strong>n 46 mensen opeengepakt <strong>in</strong> drie kamers. De meesten had<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> afgelopen dagen tegen elkaar aan zittend, of zelfs staand moeten<br />
slapen. 290 Arie Kapte<strong>in</strong>, teamlei<strong>de</strong>r Kerntaken Won<strong>in</strong>gtoezicht bij <strong>de</strong><br />
Gemeente Rotterdam is belast met het controleren van verblijfs<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>gen.<br />
Regelmatig controleert hij won<strong>in</strong>gen die door illegalen bewoond wor<strong>de</strong>n. In<br />
een won<strong>in</strong>g treft hij soms drie tot 22 mensen aan. De won<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
stadswijken ‘kunnen kamertjes zijn met bed<strong>de</strong>n en soms met stapelbed<strong>de</strong>n en<br />
soms met allerlei kookplaatjes <strong>in</strong> allerlei kamers. Levensgevaarlijke<br />
toestan<strong>de</strong>n als er brand komt,’ aldus Kapte<strong>in</strong>. 291<br />
S<strong>in</strong>ds 2002 constateer<strong>de</strong> Kapte<strong>in</strong> dat er steeds meer verblijfs<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>gen<br />
met overbewon<strong>in</strong>g bijkomen en dat er grotere aantallen bewoners verblijven.<br />
De teamlei<strong>de</strong>r merkte dat <strong>de</strong>ze grotere aantallen veroorzaakt wer<strong>de</strong>n door ‘wat<br />
agrarische uitzendbureau’s die mensen plaatsen <strong>in</strong> het Westland om tomaten<br />
en paprika’s te plukken. Die huren bij iemand dan een pand of één of an<strong>de</strong>re<br />
tussenpersoon. Die mensen wor<strong>de</strong>n er dan <strong>in</strong>gepropt voor zo’n 150 tot 200<br />
gul<strong>de</strong>n per week.’<br />
Veel illegalen blijken dus aan een kamer of won<strong>in</strong>g te komen via een<br />
verhuurbureau. In Amsterdam zijn er ten m<strong>in</strong>ste negentig illegale bemid<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gsbureaus<br />
actief. <strong>Zo</strong>l<strong>de</strong>rkamers van nog geen tw<strong>in</strong>tig vierkante meter<br />
wor<strong>de</strong>n voor achthon<strong>de</strong>rd euro per maand verhuurd, sociale huurwon<strong>in</strong>gen<br />
voor vijftienhon<strong>de</strong>rd euro. 292<br />
In januari 2005 werd bekend dat er over een perio<strong>de</strong> van 10 jaar (s<strong>in</strong>ds<br />
1995) door <strong>de</strong> <strong>in</strong>zet van <strong>de</strong> Amsterdamse actie <strong>Zo</strong>eklicht 1.200 illegaal<br />
verhuur<strong>de</strong> huizen waren vrijgekomen. ‘Wij gaan ervan uit dat tien tot vijftien<br />
procent van <strong>de</strong> goedkope huurwon<strong>in</strong>gen illegaal wordt bewoond, op een totaal<br />
van ongeveer 260.000,’ rekent Hans van Zijl, het <strong>in</strong>terim-hoofd van <strong>Zo</strong>eklicht,<br />
voor. ‘Dat komt neer op 25.000 tot 40.000 huizen.’ Een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen<br />
wordt bewoond door illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> burgers. 293<br />
In het RTL-Nieuws van 12 maart 2005 verklaar<strong>de</strong> een woordvoerster<br />
van <strong>de</strong> Amsterdamse won<strong>in</strong>gcorporatie Rochdale dat er bij controle van<br />
won<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Amsterdam soms 45 stoelen gevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. 294 Uitgebuite<br />
illegalen uit Nigeria en Ghana die <strong>in</strong> veel gevallen niet meer dan twee euro per<br />
69
uur verdienen voor ongeschoold werk <strong>in</strong> slachterijen, <strong>de</strong> schoonmaakbranche<br />
en <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw, ‘kunnen alleen een stoel huren voor 150 euro per maand,’<br />
aldus directeur Nico Laagland van <strong>de</strong> SIOD. 295<br />
Mensensmokkelaars gebruiken <strong>in</strong> Amsterdam soms won<strong>in</strong>gen voor<br />
illegalen als tij<strong>de</strong>lijk verblijf, om <strong>de</strong> bewoners later naar een an<strong>de</strong>r EU-land te<br />
smokkelen. Als beesten wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> illegalen <strong>in</strong> kle<strong>in</strong>e ruimten volgepropt.<br />
On<strong>de</strong>rzoek naar een ben<strong>de</strong> mensensmokkelaars leid<strong>de</strong> <strong>de</strong> politie op 19<br />
oktober 2004 naar een adres <strong>in</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse b<strong>in</strong>nenstad dat als doorvoerwon<strong>in</strong>g<br />
werd gebruikt voor illegale Ch<strong>in</strong>ezen. In een tweekamerappartement<br />
wer<strong>de</strong>n 21 illegalen aangetroffen. De vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie tel<strong>de</strong> vier<br />
vrouwen en zeventien mannen die <strong>in</strong> afwacht<strong>in</strong>g waren van hun overtocht naar<br />
Engeland. In het kle<strong>in</strong>e tweekamerappartement ston<strong>de</strong>n stapelbed<strong>de</strong>n, die<br />
met schotten waren afgeschermd. 296<br />
De Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie <strong>in</strong> Amsterdam, Rotterdam en Den Haag komt<br />
met zekere regelmaat op adressen <strong>in</strong> vooroorlogse wijken, waar vijf tot tien<br />
volwassen buitenlan<strong>de</strong>rs een etage <strong>de</strong>len. ‘In <strong>de</strong> Bijlmer is illegale on<strong>de</strong>rhuur<br />
<strong>de</strong> regel.’ 297 In 1996 woon<strong>de</strong>n er alleen al <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost op circa tien<br />
procent van <strong>de</strong> adressen mensen die er niet volgens het bevolk<strong>in</strong>gsregister<br />
behoor<strong>de</strong>n te wonen. 298<br />
Toch wor<strong>de</strong>n politie-<strong>in</strong>vallen <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost pas s<strong>in</strong>ds beg<strong>in</strong><br />
2004 met een zekere regelmaat uitgevoerd. S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> jaren tachtig van <strong>de</strong><br />
vorige eeuw is <strong>de</strong> overheid al op <strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> aanwezigheid van ruim<br />
15.000 illegale bewoners <strong>in</strong> dit stads<strong>de</strong>el. De illegalen die voornamelijk<br />
afkomstig zijn uit West-Afrika ‘wor<strong>de</strong>n door crim<strong>in</strong>ele ben<strong>de</strong>s Ne<strong>de</strong>rland<br />
b<strong>in</strong>nengesmokkeld.’ 299 De meesten hebben een baan <strong>in</strong> een van <strong>de</strong> sectoren<br />
van het bedrijfsleven. Er zijn kle<strong>in</strong>e groepjes illegalen die op <strong>de</strong>n duur voor<br />
overlast zorgen, doordat zij zich ook met crim<strong>in</strong>ele activiteiten bezighou<strong>de</strong>n.<br />
Beg<strong>in</strong> 2004 voer<strong>de</strong> <strong>de</strong> politie on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> co<strong>de</strong>naam ‘Spirit’ <strong>in</strong> drie weken tijd<br />
twee <strong>in</strong>vallen uit . Per keer <strong>de</strong><strong>de</strong>n ambtenaren <strong>in</strong> gemid<strong>de</strong>ld tien won<strong>in</strong>gen een<br />
<strong>in</strong>val. De eerste keer arresteer<strong>de</strong> <strong>de</strong> politie 52 en bij <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> keer 58<br />
illegalen uit West-Afrika. 300 Van een echt structurele aanpak kan hier dus geen<br />
sprake zijn. De <strong>in</strong>vallen dienen slechts als prikacties en voorzien <strong>de</strong> overheid<br />
van argumenten om te kunnen zeggen dat ze situatie on<strong>de</strong>r controle heeft.<br />
In dat jaar zijn er geen <strong>in</strong>vallen meer <strong>in</strong> <strong>de</strong> media gemeld. De acties<br />
v<strong>in</strong><strong>de</strong>n meestal alleen plaats als <strong>de</strong> overlast <strong>de</strong> politie teveel klachten<br />
bezorgen. Het resultaat: gemid<strong>de</strong>ld 5 tot 6 illegalen per won<strong>in</strong>g bij twee<br />
selectieve steekproeven van <strong>in</strong> totaal 20 won<strong>in</strong>gen.<br />
5.3 Conclusie<br />
Opnieuw <strong>de</strong> economische factor die prevaleert: illegaal werk aan illegale<br />
werknemers levert illegale huur<strong>in</strong>komsten op. De illegale werknemers staan<br />
van hun karige loon hoge huursommen af aan Ne<strong>de</strong>rlandse huisbazen. Het<br />
geld blijft circuleren <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie. De mo<strong>de</strong>rne slaven van <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse samenlev<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n ver<strong>de</strong>r uitgebuit.<br />
70
De reger<strong>in</strong>g is zich ervan bewust dat illegale werknemers ook een dak boven<br />
hun hoofd moeten hebben. Deze verantwoor<strong>de</strong>lijkheid laten ze over aan <strong>de</strong><br />
huisjesmelkers. S<strong>in</strong>ds tientallen jaren zijn <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g, het bedrijfsleven, <strong>de</strong><br />
vakbon<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> media op <strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> schrijnen<strong>de</strong> situaties <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
huisvest<strong>in</strong>g van illegale werknemers. Deze werknemers zon<strong>de</strong>r papieren<br />
verblijven ver verwij<strong>de</strong>rd van <strong>de</strong> gegoe<strong>de</strong> burgerij. Zij ‘hou<strong>de</strong>n zich voornamelijk<br />
op’ <strong>in</strong> <strong>de</strong> verpauper<strong>de</strong> wijken van <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n.<br />
Van hun lage loon betalen <strong>de</strong> illegalen aan <strong>de</strong> huisjesmelkers gemid<strong>de</strong>ld<br />
150 euro per maand voor een matras of een stoel. Ze wonen vaak met tien<br />
man <strong>in</strong> een kamer en slapen op stapelbed<strong>de</strong>n of <strong>de</strong>len hetzelf<strong>de</strong> bed. Er is<br />
geen privacy, <strong>de</strong> won<strong>in</strong>g is onhygiënisch en brandgevaarlijk.<br />
Als afleid<strong>in</strong>gsmanoeuvre doen ambtenaren – al of niet vergezeld van <strong>de</strong><br />
media – zo nu en dan een <strong>in</strong>val <strong>in</strong> een door illegalen bewoond pand. <strong>Zo</strong>’n actie<br />
brengt dan wat rust <strong>in</strong> <strong>de</strong> buurt en geeft <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g het i<strong>de</strong>e dat <strong>de</strong> overheid<br />
haar uiterste best doet om op tre<strong>de</strong>n als het gaat om veiligheid.<br />
De maatregelen van <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer om <strong>de</strong> werkgevers en huisjesmelkers<br />
aan te pakken zijn nooit effectief geweest, omdat ze weten dat<br />
hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n bedrijven niet zon<strong>de</strong>r goedkope arbeid kunnen functioneren. Dit is<br />
zeer belangrijk voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie. Daardoor houdt het systeem<br />
zichzelf <strong>in</strong> stand. Alleen <strong>de</strong> overheid kan dit doorbreken.<br />
71
III ILLEGALEN EN GEZONDHEIDSZORG<br />
6 Balkenen<strong>de</strong> versus Bakli: twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
6.1 Illegalen en gezondheidszorg: een <strong>in</strong>troductie<br />
Illegalen behoren tot <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rklasse <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Zij vormen een uit noodzaak<br />
geschapen arbei<strong>de</strong>rsgroep zon<strong>de</strong>r rechten. Ze hebben onze dure gastarbei<strong>de</strong>rs<br />
vervangen. Ze mogen <strong>in</strong> ons mid<strong>de</strong>n vertoeven, zolang ze onze<br />
economie versterken. Ze draaien verborgen mee <strong>in</strong> <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g en werken<br />
voor een schijntje. Ze wor<strong>de</strong>n ook nog eens uitgebuit voor bijkomen<strong>de</strong> kosten<br />
bij immigratie (mensenhan<strong>de</strong>laren), huisvest<strong>in</strong>g (huisjesmelkers) en <strong>ziek</strong>te<br />
(zelfmedicatie).<br />
(Zieke) illegalen, <strong>de</strong> overheid, het bedrijfsleven (economie) en <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg spelen een centrale rol b<strong>in</strong>nen het maatschappelijke<br />
on<strong>de</strong>rwerp van <strong>de</strong>ze studie. Voor niet-<strong>in</strong>gewij<strong>de</strong>n is dit echter een complexe<br />
materie. Het werkt zeer <strong>in</strong>zichtelijk om <strong>de</strong> ongef<strong>in</strong>geer<strong>de</strong> casussen van twee<br />
zeer verschillen<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lpatiënten op te voeren, namelijk die van <strong>de</strong> heren<br />
Bakli en Balkenen<strong>de</strong>. Onze premier Jan Peter Balkenen<strong>de</strong> (geb. 1956) – een<br />
hooggeplaatste legale <strong>ziek</strong>e verzeker<strong>de</strong> – en <strong>de</strong> onbeken<strong>de</strong>, onverzeker<strong>de</strong><br />
sterven<strong>de</strong> illegale patiënt, <strong>de</strong> heer Khalid Bakli (1968-2002) waren bei<strong>de</strong>n<br />
een tijdlang als patiënt opgenomen <strong>in</strong> hetzelf<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis <strong>in</strong> Capelle aan <strong>de</strong>n<br />
IJssel. Hun <strong>ziek</strong>tegeschie<strong>de</strong>nissen zijn spreken<strong>de</strong> voorbeel<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
on<strong>ethische</strong> twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidszorg.<br />
6.2 ‘Grenzeloos <strong>ziek</strong>e’ Khalid Bakli sterft <strong>in</strong> IJsselland Ziekenhuis:<br />
geen geld voor thuiszorg.<br />
Juli 2002: Khalid Bakli, een 34-jarige onverzeker<strong>de</strong> illegaal die s<strong>in</strong>ds jaren <strong>in</strong><br />
Capelle aan <strong>de</strong>n IJssel woont met zijn Ne<strong>de</strong>rlandse vriend<strong>in</strong> Elisabeth Geeve,<br />
is zojuist va<strong>de</strong>r gewor<strong>de</strong>n van een gezon<strong>de</strong> zoon, Karim. Hij heeft net twee<br />
maan<strong>de</strong>n kunnen genieten van zijn zoontje als kanker bij hem wordt geconstateerd.<br />
De <strong>ziek</strong>te is al <strong>in</strong> een ver gevor<strong>de</strong>rd stadium en curatieve behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
(gericht op herstel) blijkt z<strong>in</strong>loos te zijn: er is niets meer aan te doen.<br />
S<strong>in</strong>ds mid<strong>de</strong>n jaren negentig woon<strong>de</strong> <strong>de</strong> heer Bakli zon<strong>de</strong>r verblijfstitel<br />
<strong>in</strong> Rotterdam. Hij was onverzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Met <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Elisabeth Geeve woon<strong>de</strong> Bakli s<strong>in</strong>ds 1998 gelukkig samen en <strong>in</strong> 2001 lieten zij<br />
door notaris H. v.d. Waal <strong>in</strong> hun woonplaats een samenlev<strong>in</strong>gscontract<br />
opstellen. Op basis van dit contract probeer<strong>de</strong> hij een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g te<br />
krijgen. De patiënt had een voorlopige voorzien<strong>in</strong>g die geldig was tot 5<br />
september 2002. Hij vervul<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> tussentijd geduren<strong>de</strong> korte of langere tijd<br />
allerlei baantjes. Tot hij <strong>ziek</strong> werd. Ondanks <strong>de</strong> pijn wil<strong>de</strong> hij toch steeds bij<br />
72
Elisabeth en zijn zoon Karim zijn. Op bepaal<strong>de</strong> momenten kon<strong>de</strong>n ze zich<br />
b<strong>in</strong>nen hun gez<strong>in</strong>sleven blij en gelukkig voelen.<br />
Op 13 juli 2002 werd <strong>de</strong> heer Bakli <strong>in</strong> verband met algehele malaise,<br />
braken, hoge koorts, gewichtsverlies en steeds erger wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> pijnen <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
rug, opgenomen op <strong>de</strong> <strong>in</strong>terne af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het IJsselland Ziekenhuis te<br />
Cappelle aan <strong>de</strong>n IJssel, on<strong>de</strong>r ver<strong>de</strong>nk<strong>in</strong>g van pancreatitis, of miliaire<br />
tuberculose. Zijn toestand werd met <strong>de</strong> dag slechter. Na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek liet<br />
aanwijz<strong>in</strong>gen zien voor een maligniteit met uitzaai<strong>in</strong>gen. De primaire tumor<br />
werd niet gelokaliseerd, maar pathologisch on<strong>de</strong>rzoek van een botbiopt liet<br />
een grootcellig carc<strong>in</strong>oom zien. De patiënt was niet meer te behan<strong>de</strong>len. De<br />
doktoren besloten tot palliatieve (pijnbestrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong>) therapie.<br />
Door zijn slechte toestand lag <strong>de</strong> heer Bakli op een kamertje alleen. Half<br />
augustus was hij sterk vermagerd, volledig bedlegerig en hij kon niet meer<br />
praten; als er wat gezegd werd kon hij nog wel reageren met zijn ogen en zijn<br />
han<strong>de</strong>n. Omdat <strong>de</strong> patiënt niet thuis kon sterven, verbleven zijn vrouw en zoon<br />
elke nacht bij hem op een veldbed <strong>in</strong> zijn kamer. Mevrouw Geeve had toestemm<strong>in</strong>g<br />
gekregen hem te verzorgen. De grootste wens van <strong>de</strong> heer Bakli<br />
was echter om naar huis te gaan en daar <strong>in</strong> zijn eigen omgev<strong>in</strong>g te sterven,<br />
met hulp van zijn vrouw, thuiszorg, hulpmid<strong>de</strong>len, medicatie, pijnstillers en<br />
zuurstof.<br />
In verband met bewustzijnsdal<strong>in</strong>gen heeft <strong>de</strong> heer Bakli niet veel meer<br />
van zijn zoon kunnen her<strong>in</strong>neren. Hij kreeg elk uur een aantal liters zuurstof<br />
via een neusslangetje. Daarnaast kreeg hij pijnstillers en an<strong>de</strong>re medicatie via<br />
een <strong>in</strong>fuus en een morf<strong>in</strong>epomp.<br />
Bakli was onverzekerd, maar <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuiskosten mochten <strong>in</strong> dit geval<br />
uit het Koppel<strong>in</strong>gsfonds vergoed wor<strong>de</strong>n. Toen <strong>de</strong> patiënt het gevoel kreeg dat<br />
zijn e<strong>in</strong><strong>de</strong> na<strong>de</strong>r<strong>de</strong>, verzocht hij <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijken van het <strong>ziek</strong>enhuis om<br />
naar huis te mogen om temid<strong>de</strong>n van zijn vrouw, zoon en vrien<strong>de</strong>n te mogen<br />
sterven <strong>in</strong> <strong>de</strong> huiselijke sfeer die hem nog wat geestelijke kracht zou kunnen<br />
bezorgen. 301 Het bureau voor <strong>de</strong> toewijz<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> <strong>in</strong>dicatie voor thuiszorg had<br />
<strong>in</strong> afwacht<strong>in</strong>g van een f<strong>in</strong>anciële oploss<strong>in</strong>g het volgen<strong>de</strong> plan opgezet:<br />
• Thuiszorg Zell<strong>in</strong>gen zou voor <strong>de</strong> dagelijkse begeleid<strong>in</strong>g zorgdragen.<br />
• De firma Hoekloos zou zuurstof leveren: kosten 521 euro per maand.<br />
• De firma Provema zou het <strong>in</strong>fuus en <strong>de</strong> morf<strong>in</strong>epomp leveren: kosten<br />
m<strong>in</strong>imaal 50 euro per dag en eenmalig 134 euro voor lever<strong>in</strong>gskosten.<br />
• <strong>Zo</strong>rgnet zou specialistische verpleg<strong>in</strong>g verzorgen voor het hanteren van<br />
<strong>de</strong> morf<strong>in</strong>epomp.<br />
Daarvoor moest echter <strong>de</strong> Thuiszorg wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>geschakeld. De heer Bakli was<br />
echter onverzekerd en <strong>de</strong>ze kosten kon<strong>de</strong>n niet vanuit het Koppel<strong>in</strong>gsfonds<br />
vergoed wor<strong>de</strong>n. Daardoor kon het <strong>ziek</strong>enhuis <strong>de</strong> heer Bakli niet overdragen<br />
aan <strong>de</strong> Thuiszorg. Het <strong>ziek</strong>enhuis zelf kon <strong>de</strong>ze kosten ook niet uit eigen<br />
budget vergoe<strong>de</strong>n. Ook <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len van thuiszorg had<strong>de</strong>n<br />
geen geld om <strong>de</strong>ze kosten te <strong>de</strong>kken.<br />
73
De transferverpleegkundige van het <strong>ziek</strong>enhuis, mevrouw E.B. van Daal,<br />
had met alle betrokken <strong>in</strong>stanties contact opgenomen om hulp voor thuis te<br />
regelen, maar zij kreeg nul op het rekest. De heer Bakli was immers niet<br />
verzekerd. Pas als er zekerheid zou bestaan over een f<strong>in</strong>anciële regel<strong>in</strong>g<br />
waren <strong>de</strong> <strong>in</strong>stanties bereid om <strong>de</strong> gevraag<strong>de</strong> hulp te geven. Vervolgens werd<br />
ik op 13 augustus 2002, als huisarts <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost en voorzitter van<br />
<strong>de</strong> Sticht<strong>in</strong>g Rechtsbescherm<strong>in</strong>g Gezondheidszorg Allochtonen (SRGA),<br />
gebeld door het IJsselland Ziekenhuis om f<strong>in</strong>anciële steun voor <strong>de</strong> thuiszorgkosten.<br />
De SRGA vond <strong>de</strong> be<strong>de</strong>ltocht van het IJsselland Ziekenhuis opmerkelijk.<br />
Net als an<strong>de</strong>re <strong>ziek</strong>enhuizen heeft ook het <strong>ziek</strong>enhuis <strong>in</strong> Capelle aan <strong>de</strong>n<br />
IJssel een potje met enkele miljoenen euro’s voor dubieuze <strong>de</strong>biteuren. En <strong>de</strong><br />
kosten van patiënt Khalid Bakli <strong>in</strong> dit <strong>ziek</strong>enhuis waren totnogtoe vergoed uit<br />
het Koppel<strong>in</strong>gsfonds; bovendien had <strong>de</strong> patiënt naar verwacht<strong>in</strong>g niet langer<br />
dan tien dagen nog te leven. Toch was <strong>de</strong> niet-gesubsidieer<strong>de</strong> SRGA bereid<br />
eenmalig 500 euro per direct over te maken. <strong>Zo</strong> hoopte ik <strong>de</strong> sterven<strong>de</strong> Bakli<br />
alsnog thuis te krijgen. Dit gebaar hielp niet. De maatschappelijk werker,<br />
mevrouw Renee van <strong>de</strong>r Hulle-Ossendrijver, en mevrouw <strong>de</strong> Ruiter van het<br />
IJsselland Ziekenhuis g<strong>in</strong>gen niet akkoord met het voorstel van <strong>de</strong> SRGA,<br />
omdat volgens het Transferbureau van het <strong>ziek</strong>enhuis Thuiszorg Zell<strong>in</strong>gen<br />
niets met dat bedrag zou kunnen beg<strong>in</strong>nen. 302<br />
Vrijdagnacht 16 augustus 2002 om 02.00 uur is <strong>de</strong> heer Khalid Bakli<br />
overle<strong>de</strong>n. F<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen maakten het onmogelijk om <strong>in</strong> <strong>de</strong> warme<br />
huiselijke sfeer bij zijn gez<strong>in</strong> en vrien<strong>de</strong>n te kunnen sterven. Zijn laatste wens<br />
is niet <strong>in</strong> vervull<strong>in</strong>g gegaan. Hij g<strong>in</strong>g dood <strong>in</strong> <strong>de</strong> kille omgev<strong>in</strong>g van zijn<br />
<strong>ziek</strong>enhuiskamertje.<br />
6.3 Premier Balkenen<strong>de</strong> opgenomen <strong>in</strong> het IJsselland Ziekenhuis<br />
In 2002, het jaar dat Khalid Bakli <strong>in</strong> het IJsselland Ziekenhuis stierf, was<br />
premier Jan Peter Balkenen<strong>de</strong> aanwezig <strong>in</strong> hetzelf<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis om een<br />
WHO-certificaat uit te reiken. 303 We mogen aannemen dat onze premier<br />
daardoor op <strong>de</strong> hoogte is van het werk van <strong>de</strong> Wereldgezondheids (WHO) en<br />
<strong>de</strong> kritiek die <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>ternationale organisatie heeft op lan<strong>de</strong>n die <strong>de</strong> rechten<br />
van illegalen structureel schen<strong>de</strong>n.<br />
Eveneens <strong>in</strong> 2002 gaf <strong>de</strong> WHO het startse<strong>in</strong> voor een project dat zich <strong>de</strong><br />
komen<strong>de</strong> jaren zal gaan richten op gezondheidsaspecten en mensenrechten<br />
<strong>in</strong> relatie tot discrim<strong>in</strong>atie- en migratievraagstukken. 304 Voor die gelegenheid<br />
bracht <strong>de</strong> organisatie het pamflet 25 Questions and Answers on Health and<br />
Human Rights uit. Het uitgangspunt van <strong>de</strong> 36 pag<strong>in</strong>a’s tellen<strong>de</strong> publicatie<br />
werd gevormd door <strong>de</strong> stell<strong>in</strong>g, dat ‘overhe<strong>de</strong>n wereldwijd meer reken<strong>in</strong>g<br />
dienen te hou<strong>de</strong>n met mensenrechten <strong>in</strong> hun volksgezondheidsbeleid’. Ik hoop<br />
dat <strong>de</strong> premier ook hiervan kennis genomen heeft. De publicatie weerspiegelt<br />
namelijk <strong>de</strong> actueelste ontwikkel<strong>in</strong>gen op het gebied van mensenrechten en<br />
74
volksgezondheid en biedt daarmee, zo stelt <strong>de</strong> WHO, een handvest voor <strong>de</strong><br />
toenemen<strong>de</strong> eisen en verplicht<strong>in</strong>gen die zowel op beleidsniveau als <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
medische praktijk gel<strong>de</strong>n. Belangrijke on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len zijn <strong>de</strong> toegang tot zorg en<br />
medicijnen, het uitsluiten van discrim<strong>in</strong>atie, <strong>de</strong> bescherm<strong>in</strong>g van zorgverleners<br />
evenals faciliteiten en <strong>de</strong> toegang tot medische zorg tij<strong>de</strong>ns (<strong>in</strong>ter)nationale<br />
conflicten. 305<br />
Onze buurlan<strong>de</strong>n herkennen het door <strong>de</strong> WHO aangehaal<strong>de</strong> probleem<br />
en hebben al actie on<strong>de</strong>rnomen. <strong>Zo</strong> heeft Duitsland op nationaal niveau een<br />
brochure doen uitgaan on<strong>de</strong>r artsen met <strong>de</strong> titel Mediz<strong>in</strong> gegen Auslän<strong>de</strong>rhass.<br />
<strong>Zo</strong>als <strong>de</strong> titel al doet vermoe<strong>de</strong>n is het centrale thema dat het uitsluiten<br />
van ie<strong>de</strong>re vorm van discrim<strong>in</strong>atie en vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genhaat <strong>de</strong> bescherm<strong>in</strong>g<br />
dient van gezondheid en leven. ‘Artsen kunnen hieraan een belangrijke<br />
bijdrage aan leveren’, zo verklaart <strong>de</strong> <strong>in</strong>itiator, <strong>de</strong> Duitse af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van een<br />
<strong>in</strong>ternationale artsenorganisatie. 306<br />
Twee jaar nadat premier Balkenen<strong>de</strong> het WHO-certificaat had mogen<br />
uitreiken aan het IJsselland Ziekenhuis, kon hij zelf <strong>de</strong> proef op <strong>de</strong> som nemen<br />
of <strong>de</strong> standaards <strong>in</strong> acht genomen wer<strong>de</strong>n. Hij zal positief zijn geweest. Toch<br />
is er <strong>in</strong> 2006 nog we<strong>in</strong>ig hoop op verbeter<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> rechten van <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e<br />
illegale mens <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. De mensenrechtenorganisatie Amnesty<br />
International w<strong>in</strong>dt er <strong>in</strong> haar Jaarboek 2005 geen doekjes om en heeft kritiek<br />
over <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van asielzoekers en migranten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. 307<br />
September 2004: Jan Peter Balkenen<strong>de</strong>, een 48-jarige verzeker<strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r en premier van Ne<strong>de</strong>rland, woont s<strong>in</strong>ds 1999 met zijn vrouw en<br />
dochter <strong>in</strong> Capelle aan <strong>de</strong>n IJssel. Op <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> van <strong>de</strong>ze maand wordt hij<br />
opgenomen <strong>in</strong> het IJsselland Ziekenhuis <strong>in</strong> zijn woonplaats met een ontstek<strong>in</strong>g<br />
aan zijn rechtervoet. De ontstek<strong>in</strong>g blijkt zich zeer agressief te ontwikkelen,<br />
maar ondanks het zeer ernstige <strong>ziek</strong>tebeeld kon <strong>de</strong> particulier verzeker<strong>de</strong><br />
patiënt Balkenen<strong>de</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis na een maand verlaten: lopend met twee<br />
krukken en thuisrevali<strong>de</strong>rend met a<strong>de</strong>quate Thuishulp.<br />
Het verloop van <strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie ken<strong>de</strong> ernstige momenten door <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
van osteomyelitis (botontstek<strong>in</strong>g) en sepsis (bloedvergiftig<strong>in</strong>g). Met een<br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>re kwalitatieve zorg zou <strong>de</strong> premier kunnen komen te overlij<strong>de</strong>n. 308 De<br />
restverschijnselen van <strong>de</strong> voetoperaties die Balkenen<strong>de</strong> moest on<strong>de</strong>rgaan,<br />
waren dankzij a<strong>de</strong>quate en optimale revalidatie door <strong>de</strong>skundigen thuis goed<br />
te genezen. Hij mocht het <strong>ziek</strong>enhuis verlaten en ver<strong>de</strong>r genezen <strong>in</strong> <strong>de</strong> warme<br />
omgev<strong>in</strong>g van vrouw en k<strong>in</strong>d. Immers, door het niet ontbreken van f<strong>in</strong>anciële<br />
mid<strong>de</strong>len was <strong>de</strong> patiënt verzekerd van goe<strong>de</strong> zorg. Als particulier verzeker<strong>de</strong><br />
en belangrijke patiënt werd <strong>de</strong> premier bedolven on<strong>de</strong>r aanbied<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong><br />
medische sector, waaron<strong>de</strong>r thuiszorgw<strong>in</strong>kels. 309<br />
6.4 Twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
De <strong>ziek</strong>tegeschie<strong>de</strong>nissen van <strong>de</strong> patiënten Balkenen<strong>de</strong> en Bakli, bei<strong>de</strong>n<br />
opgenomen <strong>in</strong> hetzelf<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>ziek</strong>enhuis, illustreren het ware gezicht<br />
75
van ons gezondheidszorgsysteem. Je zou verwachten dat onze welzijnsstaat<br />
aan bei<strong>de</strong>n <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> a<strong>de</strong>quate zorg zou bie<strong>de</strong>n. Net als premier Balkenen<strong>de</strong><br />
had <strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>r Bakli <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland een arbeidsverle<strong>de</strong>n en had<br />
daardoor een bijdrage geleverd aan onze economie. Toch gaf geen enkele<br />
organisatie thuis toen hij <strong>in</strong> <strong>de</strong> huiselijke sfeer wil<strong>de</strong> sterven. Het Koppel<strong>in</strong>gsfonds<br />
vergoedt geen thuiszorg en het IJsselland Ziekenhuis durf<strong>de</strong> haar potje<br />
‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ voor een sterven<strong>de</strong> <strong>in</strong> dat jaar niet aan te spreken. Het<br />
<strong>ziek</strong>enhuis en <strong>de</strong> Thuiszorg hebben geluk gehad dat <strong>de</strong> heer Bakli snel is<br />
overle<strong>de</strong>n.<br />
Onze reger<strong>in</strong>g is al jaren op <strong>de</strong> hoogte van het ontbreken van a<strong>de</strong>quate<br />
medische zorg voor niet-verzeker<strong>de</strong>, <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs. Een on<strong>de</strong>rzoeksrapport<br />
uit april 2005 van enkele medische <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en GGD’s bevestigt dat<br />
het, ondanks het Koppel<strong>in</strong>gsfonds, voor illegalen bijna onmogelijk is om toegang<br />
te krijgen tot passen<strong>de</strong> zorg. 310 De twee casussen hierboven zijn<br />
exemplarisch voor <strong>de</strong> wijze waarop onze reger<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> medische wereld<br />
onrecht <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg accepteert en verzwijgt. Het beleid van onze<br />
reger<strong>in</strong>g aan niet-westerse migranten is dui<strong>de</strong>lijk: als je niet kan geven zal je<br />
ook niet krijgen op het moment dat het medisch noodzakelijk is. 311<br />
Grondwettelijk, ethisch en christelijk hebben we zeer veel mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong> ons beschaaf<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rland om ie<strong>de</strong>re patiënt op een humane manier te<br />
kunnen behan<strong>de</strong>len. Deze normen en waar<strong>de</strong>n blijken echter on<strong>de</strong>r druk<br />
komen te staan als <strong>de</strong> f<strong>in</strong>anciële aspecten om <strong>de</strong> hoek komen kijken.<br />
In <strong>de</strong>ze publicatie wordt uiteengezet hoe slecht <strong>de</strong> medische zorg <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland geregeld is voor <strong>ziek</strong>en aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant van <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g.<br />
Premier Balkenen<strong>de</strong>, die aan <strong>de</strong>n lijve heeft moge ervaren wat het betekent<br />
als je <strong>ziek</strong> bent, is nu aan zet. Na zijn <strong>ziek</strong>enhuiservar<strong>in</strong>gen kan hij zijn<br />
kab<strong>in</strong>etsle<strong>de</strong>n en parlement beter lei<strong>de</strong>n om duurzame acties te on<strong>de</strong>rnemen.<br />
Want ook <strong>de</strong> premier is van men<strong>in</strong>g dat wij <strong>de</strong> maatschappelijke plicht hebben<br />
om (structurele) maatschappelijke misstan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g aan het licht<br />
te brengen. 312 Bovendien verwacht ik, dat als hij <strong>de</strong> activiteiten van <strong>de</strong> WHO<br />
on<strong>de</strong>rsteunt, ook maatregelen <strong>in</strong> eigen land wil nemen als het gaat om<br />
a<strong>de</strong>quate gezondheidszorg voor ie<strong>de</strong>reen. Ook voor ‘<strong>grenzeloos</strong>’ <strong>ziek</strong>en.<br />
76
7 Illegale arbeid en <strong>ziek</strong>tekosten<br />
7.1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
Volgens het CBS verricht ruim 90% van <strong>de</strong> illegale werknemers <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
betaal<strong>de</strong> arbeid. 313 Volgens eer<strong>de</strong>r gedane schatt<strong>in</strong>gen zou dit aantal neerkomen<br />
op 180.000. Werkgevers verzekeren <strong>de</strong>ze spotgoedkope arbeidskrachten<br />
niet tegen <strong>ziek</strong>tekosten en vertikken het <strong>in</strong> <strong>de</strong> meeste gevallen <strong>de</strong><br />
medische kosten te vergoe<strong>de</strong>n bij <strong>ziek</strong>te en ongevallen. Ook Amsterdamse<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen weigeren om f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen <strong>ziek</strong>e, illegale en onverzeker<strong>de</strong><br />
arbei<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> a<strong>de</strong>quate zorg te geven die ze verzeker<strong>de</strong> legale patiënten wél<br />
geven. Directies van zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen maken keer op keer dui<strong>de</strong>lijk dat ze geen<br />
geld hebben om <strong>de</strong> kosten voor een optimale hulpverlen<strong>in</strong>g bij onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten te <strong>de</strong>kken. De reger<strong>in</strong>g speelt <strong>de</strong> bal terug door te wijzen op het<br />
‘Koppel<strong>in</strong>gsfonds’, <strong>de</strong> post ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ en last but not least, op een<br />
verhog<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> efficiëntie van hun zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen.<br />
Vooral het laatste argument is eenvoudig te pareren door <strong>de</strong> post van<br />
tientallen miljoenen euro’s, die <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen op <strong>de</strong>ze hulpverlen<strong>in</strong>g aan <strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>r kwijt zou<strong>de</strong>n zijn, te stellen tegenover <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n<br />
miljoenen euro’s die door efficiënter en zorgvuldiger beleid bespaard zou<strong>de</strong>n<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n.<br />
Mel<strong>de</strong>n illegale onverzeker<strong>de</strong> patiënten zich toch bij zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen of<br />
artsen, dan lopen ze nog een zeker risico ook. Met zekere regelmaat schen<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong>dividuele artsen hun beroepsethiek door <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie te<br />
tippen. De meeste hulpverleners zijn bovendien niet bereid om hun naastenlief<strong>de</strong><br />
te tonen door bijvoorbeeld gratis of voor m<strong>in</strong><strong>de</strong>r geld hun hulp aan <strong>ziek</strong>e<br />
illegalen aan te bie<strong>de</strong>n. In een enkel geval lichten <strong>ziek</strong>enhuisbestuur<strong>de</strong>rs over<br />
<strong>de</strong>ze wantoestan<strong>de</strong>n een tipje van <strong>de</strong> sluier op. Jammergenoeg is het voor <strong>de</strong><br />
betrokken onverzeker<strong>de</strong>n dan al te laat.<br />
In dit hoofdstuk wordt aangetoond dat <strong>ziek</strong>enhuizen veel spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong><br />
medische zorg beschouwen als niet-spoe<strong>de</strong>isend, om op <strong>de</strong>ze manier <strong>de</strong><br />
plicht te kunnen ontlopen <strong>de</strong> medische hulp te verlenen die vereist is. Het is<br />
opnieuw een voorbeeld van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rmaatse wijze waarop medische zorg <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland wordt gegeven. Door <strong>de</strong>ze willekeur wordt <strong>de</strong> volksgezondheid <strong>in</strong><br />
gevaar gebracht. Om <strong>de</strong>ze situatie te doorbreken is een tij<strong>de</strong>lijk nationaal<br />
Waarborgfonds Ziektekosten Illegale Arbei<strong>de</strong>rs (WZIA) noodzakelijk als<br />
overgang naar een duurzame oploss<strong>in</strong>g. Daarvoor kan het systeem van het<br />
EU-lid Spanje als voorbeeld dienen, dat er wel <strong>in</strong> geslaagd is een a<strong>de</strong>quate<br />
controle te krijgen over <strong>de</strong> gezondheidsaspecten van alle illegale arbei<strong>de</strong>rs. Dit<br />
komt ten goe<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> medische zorg en aan <strong>de</strong> volksgezondheid. Een<br />
besluit van reger<strong>in</strong>g en parlement is nodig.<br />
77
7.2 Fe<strong>de</strong>ratie van artsen (KNMG) en volksgezondheid:<br />
kwalitatief <strong>in</strong>ferieure zorg aan illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
De KNMG is een fe<strong>de</strong>ratie van zes beroepsverenig<strong>in</strong>gen van artsen. Al s<strong>in</strong>ds<br />
<strong>de</strong> opricht<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1849 maakt <strong>de</strong> KNMG zich sterk voor het bevor<strong>de</strong>ren van <strong>de</strong><br />
kwaliteit van <strong>de</strong> beroepsuitoefen<strong>in</strong>g én van <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
314 Aan <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs wordt om f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen meestal<br />
kwalitatief m<strong>in</strong><strong>de</strong>re zorg verleend door artsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste en twee<strong>de</strong>lijn.<br />
Volgens <strong>de</strong> regels en richtlijnen van <strong>de</strong> KNMG zijn artsen die zich hier aan<br />
schuldig maken officieel <strong>in</strong> overtred<strong>in</strong>g. Toch wordt <strong>de</strong>ze han<strong>de</strong>lwijze<br />
algemeen geaccepteerd en <strong>in</strong> <strong>de</strong> openbaarheid óf niet, óf slechts op terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
wijze bekritiseerd. Met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong>ze doelstell<strong>in</strong>gen lijkt <strong>de</strong><br />
KNMG een papieren tijger te zijn. Maar al te vaak vertonen <strong>de</strong> activiteiten van<br />
<strong>de</strong> artsenfe<strong>de</strong>ratie gelijkenis met een groep schapenher<strong>de</strong>rs die een kud<strong>de</strong><br />
hoedt van ‘veel geschreeuw en we<strong>in</strong>ig wol’.<br />
De KNMG omschrijft zelf haar werkwijze aldus: ‘Dat doen wij door <strong>in</strong> te<br />
spelen op technologische en maatschappelijke ontwikkel<strong>in</strong>gen, door zelf beleid<br />
te ontwikkelen en beleid van an<strong>de</strong>ren te beïnvloe<strong>de</strong>n, en door <strong>in</strong>dividuele<br />
dienstverlen<strong>in</strong>g. We werken samen met <strong>de</strong> overheid, <strong>de</strong> politiek, zorgverzekeraars,<br />
patiëntenorganisaties, zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en an<strong>de</strong>re organisaties <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
zorgwereld. Dat samenspel moet lei<strong>de</strong>n tot het optimaliseren van <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
en van het functioneren van artsen. Voor <strong>de</strong> arts, <strong>de</strong> patiënt en <strong>de</strong><br />
samenlev<strong>in</strong>g.’ 315 De fe<strong>de</strong>ratie beweert dat hun beleid aansluit op <strong>de</strong> relevante<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> volksgezondheid, <strong>de</strong> zorgbehoefte en <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg. Het beleid heeft echter geen effect gehad op <strong>de</strong> medische<br />
zorg aan illegale werknemers.<br />
In een brief aan <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer schreef <strong>de</strong> KNMG mid<strong>de</strong>n jaren<br />
negentig dat ‘het uitsluiten van illegalen voor <strong>de</strong> meest voorkomen<strong>de</strong><br />
medische voorzien<strong>in</strong>gen (…) er toe [zal] lei<strong>de</strong>n dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n artsen<br />
hun werk niet meer goed kunnen doen. De maatregel kan daarnaast een<br />
gevaar betekenen voor <strong>de</strong> volksgezondheid omdat besmettelijke <strong>ziek</strong>tes, zoals<br />
tuberculose, niet meer op tijd wor<strong>de</strong>n gesignaleerd. Volgens <strong>de</strong> artsenorganisatie<br />
zal <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet <strong>in</strong> met name grote ste<strong>de</strong>n tot effect hebben dat<br />
artsen die zich het lot van ontheem<strong>de</strong>n aantrekken hun werk niet meer kunnen<br />
doen, omdat <strong>de</strong>ze mensen voor <strong>de</strong> overheid niet bestaan. Het gevolg hiervan<br />
is dat <strong>de</strong>ze mensen geen recht hebben op normale medische zorg.’ 316 Bijna<br />
tien jaar later blijkt dat <strong>de</strong> KNMG eenvoudig heeft berust <strong>in</strong> het gegeven dat<br />
het parlement niets met <strong>de</strong> <strong>in</strong>houd van <strong>de</strong>ze brief heeft gedaan.<br />
Uit <strong>de</strong> reactie van <strong>de</strong> KNMG op het on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> Commissie<br />
Smeets van enkele jaren gele<strong>de</strong>n blijkt bovendien dat <strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie zelfs geen<br />
pog<strong>in</strong>g <strong>de</strong>ed om <strong>de</strong> positie van onverzeker<strong>de</strong> illegalen te verbeteren. De<br />
Commissie Smeets <strong>de</strong>ed on<strong>de</strong>rzoek naar alleenstaan<strong>de</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>rjarige<br />
asielzoekers (AMA’s). In maart 2004 werd het on<strong>de</strong>rzoeksrapport aan <strong>de</strong><br />
m<strong>in</strong>ister van Justitie overhandigd. De KNMG was het met <strong>de</strong> opvatt<strong>in</strong>g van het<br />
Rapport eens dat er ‘vanuit een medisch-ethisch perspectief geen gron<strong>de</strong>n<br />
78
aanwezig (lijken te) zijn om het begrip medisch noodzakelijke zorg voor<br />
asielzoekers en illegalen ver<strong>de</strong>r <strong>in</strong> te perken dan <strong>de</strong> <strong>in</strong>perk<strong>in</strong>g die (…) al voor<br />
alle (overige) <strong>in</strong>gezetenen voor Ne<strong>de</strong>rland geldt, en af te wijken van <strong>de</strong> praktijk<br />
het bepalen van <strong>de</strong> noodzakelijkheid van <strong>de</strong> zorg geschiedt vanuit het pr<strong>in</strong>cipe<br />
dat elke patiënt gelijk is.’ 317<br />
De KNMG heeft met haar reactie aan <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n van Vaste Kamercommissie<br />
van Justitie <strong>in</strong> Den Haag <strong>in</strong> wezen het on<strong>de</strong>rmaatse overheidsbeleid<br />
met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> medische zorg aan asielzoekers en illegale werknemers<br />
goedgekeurd. Dit is verwerpelijk, omdat door dit overheidsbeleid <strong>de</strong> kwaliteit<br />
van leven van vele mensen achteruit is gegaan, en is tevens het gevaar voor<br />
<strong>de</strong> volksgezondheid toegenomen. We kunnen ervan uitgaan dat <strong>de</strong> KNMG van<br />
het on<strong>de</strong>rmaatse en niet-a<strong>de</strong>quate beleid op <strong>de</strong> hoogte was. In <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> brief<br />
van <strong>de</strong> KNMG aan <strong>de</strong> Kamercommissie stelt <strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie van artsen dat ‘<strong>de</strong><br />
afgelopen jaren <strong>de</strong> KNMG door een groot aantal artsen bena<strong>de</strong>rd is die vragen<br />
had<strong>de</strong>n over <strong>de</strong> medische zorg aan vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen (waaron<strong>de</strong>r asielzoekers<br />
en mensen die illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven). Deze vragen had<strong>de</strong>n en<br />
hebben betrekk<strong>in</strong>g op <strong>de</strong> toegankelijkheid van <strong>de</strong> gezondheidszorg voor <strong>de</strong>ze<br />
mensen en op <strong>de</strong> medische aspecten van <strong>de</strong> procedures die zijn gericht op<br />
het krijgen van een verblijfstitel. In dat ka<strong>de</strong>r hebben on<strong>de</strong>r meer gesprekken<br />
plaatsgevon<strong>de</strong>n tussen het Bureau Medische Adviser<strong>in</strong>g (BMA) van <strong>de</strong> IND en<br />
<strong>de</strong> KNMG, over <strong>de</strong> taak en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid van <strong>de</strong> voor het BMA<br />
werkzame artsen.’ 318<br />
Het m<strong>in</strong>ste wat <strong>de</strong> KNMG had kunnen doen is om vóór <strong>de</strong> reactie op het<br />
rapport van <strong>de</strong> Commissie Smeets zelf een on<strong>de</strong>rzoek te beg<strong>in</strong>nen, maar dan<br />
rechtstreeks. Dat wil zeggen: artsen, GGD’s en <strong>ziek</strong>enhuizen omzeilen en<br />
<strong>in</strong>terviews afnemen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> asielzoekers en illegale werknemers <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
opvangcentra en daarbuiten. Overigens moet <strong>de</strong> beroepsgroep van artsen<br />
door an<strong>de</strong>re publicaties op <strong>de</strong> hoogte zijn van <strong>de</strong> knelpunten <strong>in</strong> <strong>de</strong> verleen<strong>de</strong><br />
zorg aan illegale werknemers en <strong>de</strong> gevaren <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg <strong>in</strong><br />
Amsterdam die <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie wor<strong>de</strong>n beschreven. De KNMG had dus ook<br />
anticiperend on<strong>de</strong>rzoek kunnen (laten) doen. Het overnemen van <strong>de</strong> signalen<br />
en het implementeren van nieuw beleid met betrekk<strong>in</strong>g tot het medisch<br />
han<strong>de</strong>len heeft niet plaatsgevon<strong>de</strong>n.<br />
Regelmatig komt <strong>de</strong> KNMG met manifesten, maar <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g wordt<br />
nooit geëvalueerd. <strong>Zo</strong> zijn <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> passages van een <strong>in</strong> 2003<br />
uitgegeven manifest een typisch voorbeeld van veel geschreeuw en we<strong>in</strong>ig<br />
wol. De KNMG bevestigt dat ‘arts en patiënt samen <strong>de</strong> kern vormen van het<br />
primaire proces <strong>in</strong> <strong>de</strong> zorg en dat het han<strong>de</strong>len van artsen jegens een patiënt<br />
en samenlev<strong>in</strong>g wordt bepaald door <strong>de</strong> uitgangspunten en normen van <strong>de</strong><br />
medische professie. Die uitgangspunten en normen, waar<strong>in</strong> het belang van <strong>de</strong><br />
patiënt centraal staat, zijn voortdurend <strong>in</strong> discussie.’ 319 Terecht wijst <strong>de</strong> KNMG<br />
erop dat <strong>de</strong> ‘talrijke veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> samenlev<strong>in</strong>g en gezondheidszorg <strong>de</strong><br />
vraag oproepen of <strong>de</strong>ze uitgangspunten en normen nog wel toereikend zijn.’ 320<br />
De formuler<strong>in</strong>g van <strong>de</strong>ze z<strong>in</strong> impliceert dat <strong>de</strong>ze vraag ontkennend beantwoord<br />
moet wor<strong>de</strong>n.<br />
79
De KNMG geeft tevens toe dat ‘<strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong>ze ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>de</strong> kwaliteit<br />
van <strong>de</strong> door artsen gelever<strong>de</strong> zorg en bereidheid van <strong>de</strong> arts en <strong>de</strong> medische<br />
professie om verantwoord<strong>in</strong>g af te leggen een belangrijke rol spelen. Dit zijn<br />
kwesties die ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g als geheel on<strong>de</strong>rwerp van uitvoerige<br />
discussie zijn. Gewezen kan wor<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> aandacht <strong>in</strong> het<br />
publieke <strong>de</strong>bat voor <strong>de</strong> kwaliteit van zorg en op het overheidsbeleid <strong>in</strong>zake <strong>de</strong><br />
kwaliteit van zorg en het toezicht daarop.’ 321 Het artsenorgaan stelt tevens dat<br />
‘kwaliteit en verantwoord<strong>in</strong>g hoog <strong>in</strong> het vaan<strong>de</strong>l staan van artsen en hun<br />
organisaties. En dat naar <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie KNMG artsen <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
discussie over kwaliteit en verantwoord<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg het<br />
voortouw behoren te nemen.’ 322<br />
De organisatie v<strong>in</strong>dt ook dat het kwaliteitsmanifest een uit<strong>in</strong>g daarvan is<br />
en dat het manifest <strong>de</strong> visie van <strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie KNMG op het kwaliteitsbeleid <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> gezondheidszorg bevat. 323 De KNMG: ‘Het manifest is zowel gericht op<br />
artsen en hun professionele omgev<strong>in</strong>g als op burgers, patiënten en an<strong>de</strong>re<br />
betrokkenen bij <strong>de</strong> zorg. Dit manifest richt zich op thema’s die relevant zijn<br />
voor alle artsen, ongeacht hun specialisme. Het manifest beoogt bouwstenen<br />
aan te dragen voor een mo<strong>de</strong>rne visie van <strong>de</strong> arts met betrekk<strong>in</strong>g tot kwaliteit<br />
en verantwoord<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg. Naar <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g toe wil <strong>de</strong><br />
KNMG hiermee verhel<strong>de</strong>ren wat men van <strong>in</strong>dividuele artsen en van <strong>de</strong><br />
medische beroepsgroep mag verwachten. Dit manifest is <strong>de</strong> opmaat voor het<br />
kwaliteitsbeleid van <strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie KNMG <strong>in</strong> <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren. De KNMG is<br />
graag bereid daarbij samen te werken met an<strong>de</strong>re organisaties <strong>in</strong> <strong>de</strong> zorg.’ 324<br />
Het bovenstaan<strong>de</strong> illustreert dat <strong>de</strong> KNMG blijkbaar niet weet wat er <strong>in</strong><br />
het veld plaatsv<strong>in</strong>dt. Artsen mogen bij hun beroepsuitoefen<strong>in</strong>g geen on<strong>de</strong>rscheid<br />
maken tussen legale en illegale – en tussen verzeker<strong>de</strong> – en nietverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten. Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n, alle door <strong>de</strong> KNMG opgestel<strong>de</strong> en<br />
aan alle belanghebben<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n manifestaties zijn ook van toepass<strong>in</strong>g<br />
op <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs. De KNMG verkeert <strong>in</strong> <strong>de</strong> positie om herstructurer<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> gezondheidszorg <strong>in</strong> gang te zetten. Dit <strong>in</strong>stituut kan politici en<br />
reger<strong>in</strong>gen maken en breken. We moeten dus conclu<strong>de</strong>ren dat <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> fe<strong>de</strong>ratie zich nooit op een succesvolle, a<strong>de</strong>quate manier hebben willen<br />
<strong>in</strong>zetten voor kwalitatieve optimale medische zorg aan <strong>de</strong> illegale werknemers.<br />
Nu is dus <strong>de</strong> overheid aan zet.<br />
7.3 Toename <strong>ziek</strong>enhuisopname onverzeker<strong>de</strong>n<br />
De groep <strong>ziek</strong>e illegale werknemers die het geluk hebben gehad om <strong>in</strong> het<br />
<strong>ziek</strong>enhuis behan<strong>de</strong>ld te wor<strong>de</strong>n, laten jaarlijks onbetaal<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen achter.<br />
De omvang van <strong>de</strong>ze scha<strong>de</strong>post staat niet <strong>in</strong> verhoud<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n<br />
miljoenen euro’s overbodige en te voorkomen kosten die <strong>ziek</strong>enhuizen maken.<br />
Ziekenhuizen hebben geld waarmee <strong>de</strong> kosten van <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van nietbetalen<strong>de</strong><br />
patiënten, zoals onverzeker<strong>de</strong> legalen en illegalen, ge<strong>de</strong>kt zou<strong>de</strong>n<br />
80
mogen wor<strong>de</strong>n. Dit is <strong>de</strong> pot ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’. Indirect wordt <strong>de</strong> pot<br />
‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ opgebracht door <strong>de</strong> premiebetalers.<br />
Een zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g spreekt dit budget echter niet graag aan. <strong>Zo</strong>dra <strong>de</strong><br />
reservepot wordt aangesproken, neemt <strong>de</strong> kredietwaardigheid af en wordt het<br />
moeilijker een len<strong>in</strong>g te sluiten om bijvoorbeeld meer bed<strong>de</strong>n te kopen. 325 Bij<br />
<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van dit budget krijgen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse onverzeker<strong>de</strong>n bovendien<br />
voorrang boven <strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs. Het CBS on<strong>de</strong>rscheidt drie groepen nietverzeker<strong>de</strong>n.<br />
Voor een <strong>de</strong>el gaat het om dak- en thuislozen en alcohol- en<br />
drugsverslaaf<strong>de</strong>n. In an<strong>de</strong>re gevallen gaat het om pr<strong>in</strong>cipiële bezwaren of is<br />
<strong>de</strong> verzeker<strong>in</strong>g opgezegd vanwege het uitblijven van premiebetal<strong>in</strong>g. 326 In <strong>de</strong><br />
hoofdstad is <strong>de</strong> groep onverzeker<strong>de</strong>n iets meer divers: naast illegalen wordt<br />
een substantieel <strong>de</strong>el gevormd door zwervers, gestran<strong>de</strong> toeristen en Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
die geen zorgverzeker<strong>in</strong>g sluiten uit oogpunt van religie of kostenbespar<strong>in</strong>g.<br />
327 Door <strong>de</strong> verwachte sterke toename van het aantal Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
zon<strong>de</strong>r zorgverzeker<strong>in</strong>g (het nieuwe zorgstelsel is op 1 januari 2006 <strong>in</strong>gegaan)<br />
zal het geld uit <strong>de</strong> pot ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ waarschijnlijk helemaal niet meer<br />
bestemd wor<strong>de</strong>n voor illegalen.<br />
De laatste officiële cijfers van het CBS laten zien dat er <strong>in</strong> 2004 <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland 223.000 onverzeker<strong>de</strong>n waren (1,4%). 328 Volgens Maarten Boon,<br />
directeur Agis <strong>Zo</strong>rgverzeker<strong>in</strong>gen (Amsterdam en omgev<strong>in</strong>g) waren <strong>in</strong><br />
november 2005 300.000 Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs, een kle<strong>in</strong>e 2% van <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g, niet<br />
verzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Boon verwacht dat dit aantal medio 2006 zal<br />
oplopen tot een aantal tussen <strong>de</strong> 500.000 en <strong>de</strong> 800.000 mensen. 329 Gaston<br />
Sporre, topman Achmea <strong>Zo</strong>rg, maakt <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> <strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g. 330 De vrees is dat<br />
mensen <strong>de</strong> relatief hoge reken<strong>in</strong>g die ze vanaf januari 2006 maan<strong>de</strong>lijks<br />
moeten betalen voor hun zorgpolis, zullen laten liggen.<br />
In het VU medisch centrum (VUmc) te Amsterdam hou<strong>de</strong>n onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten gemid<strong>de</strong>ld 1,5 van <strong>de</strong> 26 IC-bed<strong>de</strong>n (m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan 6 procent)<br />
permanent bezet. Het bezett<strong>in</strong>gspercentage ligt boven <strong>de</strong> 90%. Calamiteiten,<br />
zoals <strong>de</strong> opname van een onverzeker<strong>de</strong> patiënt, veroorzaken volgens prof. A.<br />
Girbes, af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gshoofd van <strong>de</strong> IC, direct een belangrijke verstor<strong>in</strong>g van<br />
geplan<strong>de</strong> operaties <strong>in</strong>. Bovendien moet het <strong>ziek</strong>enhuis <strong>in</strong> zo’n geval zelf voor<br />
<strong>de</strong> opnamekosten opdraaien. 331<br />
Het aantal <strong>ziek</strong>enhuisopnamen <strong>in</strong> Amsterdam van patiënten die onverzekerd<br />
zijn tegen <strong>ziek</strong>tekosten neemt jaarlijks toe. Directeur Wiegman van het<br />
Amsterdamse AMC meldt dat het aantal opnamen van onverzeker<strong>de</strong>n <strong>in</strong> ‘zijn’<br />
<strong>ziek</strong>enhuis tussen 1998 en 2002 is verdubbeld van 234 naar 477 per jaar. In<br />
1999 lagen er <strong>in</strong> het AMC 318 mensen zon<strong>de</strong>r verzeker<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis.<br />
332 De helft was van buitenlandse afkomst. 333 De kosten voor medische<br />
hulp aan onverzeker<strong>de</strong>n <strong>in</strong> dat jaar stegen tot ruim drie miljoen gul<strong>de</strong>n – een<br />
toename met 36 procent. 334<br />
In 2004 nam het AMC 588 onverzeker<strong>de</strong>n op: 78 meer dan <strong>in</strong> 2003. Een<br />
woordvoer<strong>de</strong>r van het AMC zei dat <strong>de</strong> kostenpost <strong>in</strong> 2003 vijf miljoen euro<br />
bedroeg. ‘Een <strong>de</strong>el van dat bedrag krijgen we terug van <strong>de</strong> zorgverzekeraars.<br />
Maar ik verwacht dat we er ongeveer een miljoen euro bij <strong>in</strong>schieten’, aldus <strong>de</strong><br />
81
woordvoer<strong>de</strong>r van het AMC. 335 De stijg<strong>in</strong>g was vooral het gevolg van het<br />
afschaffen van <strong>de</strong> Bijzon<strong>de</strong>re Bijstand waarop onverzeker<strong>de</strong>n voordien<br />
aanspraak kon<strong>de</strong>n doen. De pot ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ was <strong>in</strong> 2001 nog 43,6<br />
miljoen gul<strong>de</strong>n groot, <strong>in</strong> 2004 bedroeg <strong>de</strong> buffer 32 miljoen euro. 336<br />
Een AMC-woordvoer<strong>de</strong>r: ‘Het is niet zo dat vooral illegalen een beroep<br />
doen op het <strong>ziek</strong>enhuis. Het aantal dak- en thuislozen dat medische hulp<br />
zoekt, is enorm toegenomen. We zien ook kle<strong>in</strong>e on<strong>de</strong>rnemers bewust geen<br />
<strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g afsluiten om <strong>de</strong> premies uit te sparen. Deze patiënten<br />
komen pas hulp vragen als het echt niet an<strong>de</strong>rs kan. Dak- en thuislozen<br />
kunnen verzekerd wor<strong>de</strong>n als ze een postadres hebben. Illegalen proberen<br />
met hulp van familiele<strong>de</strong>n <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g te betalen. Gelukkig doet <strong>de</strong> zorgverzekeraar<br />
niet moeilijk met vergoed<strong>in</strong>gen.’ 337<br />
Het Lucas-Andreas Ziekenhuis <strong>in</strong> Amsterdam West bleef <strong>in</strong> 1999 zitten<br />
met twee miljoen gul<strong>de</strong>n aan onbetaal<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen, een stijg<strong>in</strong>g van 40<br />
procent. 338 Bij het Amsterdamse VUmc steeg het totaal aantal onverzeker<strong>de</strong><br />
opnamen van 196 <strong>in</strong> 1998 naar 275 <strong>in</strong> 2002, waardoor <strong>de</strong> verpleegkosten<br />
opliepen van 700.000 euro naar 1,7 miljoen euro. 339<br />
Vooral <strong>ziek</strong>enhuizen <strong>in</strong> <strong>de</strong> probleemwijken van <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n zijn veel<br />
geld kwijt aan het behan<strong>de</strong>len van onverzeker<strong>de</strong> patiënten. Het Aca<strong>de</strong>misch<br />
Ziekenhuis Rotterdam (AZR) zag <strong>de</strong> post dubieuze <strong>de</strong>biteuren groeien van 2,5<br />
miljoen gul<strong>de</strong>n <strong>in</strong> 1998 naar 3,2 miljoen <strong>in</strong> 1999, dat is 1 procent van het<br />
<strong>ziek</strong>enhuisbudget. Van die 3,2 miljoen g<strong>in</strong>g 60 procent op aan onverzeker<strong>de</strong><br />
illegalen, en 40 procent aan daklozen. 340 Volgens E. van Veen, hoofd<br />
juridische zaken van het AZR, zijn er gewoon steeds meer onverzeker<strong>de</strong><br />
illegalen en daklozen, die makkelijker <strong>de</strong> weg naar het <strong>ziek</strong>enhuis weten te<br />
v<strong>in</strong><strong>de</strong>n. 341<br />
M<strong>in</strong>ister Borst van VWS beklemtoon<strong>de</strong> <strong>in</strong> 1999 nog dat artsen nooit<br />
medisch noodzakelijke hulp aan illegalen mogen weigeren. Ze zei dit naar<br />
aanleid<strong>in</strong>g van een <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt met een illegale vrouw die uit zu<strong>in</strong>igheid een<br />
operatie werd onthou<strong>de</strong>n. Hierdoor moest later een been wor<strong>de</strong>n geamputeerd.<br />
342 Van Veen erger<strong>de</strong> zich aan <strong>de</strong> wijze waarop het werkelijke probleem<br />
werd ontkend: ‘De m<strong>in</strong>ister zegt dat we alle noodzakelijke behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen<br />
moeten doen, maar we krijgen niet alles vergoed en dat klopt niet. Of we doen<br />
alles en krijgen het vergoed, óf we willen criteria van <strong>de</strong> politiek op basis<br />
waarvan we patiënten mogen weigeren.’ 343<br />
De <strong>ziek</strong>enhuizen laten hun artsen over het algemeen zelf beslissen of<br />
een <strong>in</strong>greep noodzakelijk is. Maar ze drukken hun personeel op het hart <strong>de</strong><br />
kosten scherp <strong>in</strong> <strong>de</strong> gaten te hou<strong>de</strong>n. ‘Bij onverzeker<strong>de</strong> patiënten vragen we<br />
onze artsen langer na te <strong>de</strong>nken’, zei M. van <strong>de</strong>n Heuvel, hoofd zorgadm<strong>in</strong>istratie<br />
van het Aca<strong>de</strong>misch Ziekenhuis <strong>in</strong> Utrecht (AZU). 344<br />
Niet het <strong>ziek</strong>enhuis, maar <strong>de</strong> gemeenschap draagt <strong>de</strong> kosten. Ziekenhuizen<br />
zijn strikt genomen dus geen risicodragen<strong>de</strong> partij, maar geven <strong>de</strong><br />
reken<strong>in</strong>g door. 345 Daardoor ligt het probleem feitelijk niet bij <strong>de</strong> zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen<br />
en maar ge<strong>de</strong>eltelijk bij <strong>de</strong> verzekeraars. De burgers betalen <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g. Het<br />
is dus <strong>de</strong> overheid die knopen moet door hakken, temeer omdat ‘pappen en<br />
82
nathou<strong>de</strong>n’ van het beleid ten aanzien van onverzeker<strong>de</strong> patiënten <strong>de</strong><br />
volksgezondheid ver<strong>de</strong>r <strong>in</strong> gevaar brengt.<br />
7.4 Gezondheidszorg niet toegankelijk voor illegalen<br />
Volgens <strong>de</strong> KNMG heeft <strong>de</strong> overheid op basis van <strong>de</strong> Grondwet <strong>de</strong><br />
e<strong>in</strong>dverantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> kwaliteit van zorg. ‘Laten an<strong>de</strong>ren na hun<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid op dit gebied te nemen, dan is het <strong>in</strong> het publiek belang<br />
dat <strong>de</strong> overheid <strong>in</strong>grijpt. Dit vergt een <strong>in</strong>zichtelijke en werkbare verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
tussen <strong>de</strong> overheid en het veld. De primaire verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
ligt bij het veld. Ver<strong>de</strong>r is op grond van artikel 22 van <strong>de</strong> Grondwet <strong>de</strong><br />
overheid verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> toegankelijkheid en kwaliteit van <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
Deze verantwoor<strong>de</strong>lijkheid moet eveneens wor<strong>de</strong>n opgevat als een<br />
e<strong>in</strong>dverantwoor<strong>de</strong>lijkheid. De overheid heeft een belangrijke faciliteren<strong>de</strong> taak<br />
en behoort <strong>in</strong> te grijpen als zorgaanbie<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk niet aan <strong>de</strong> gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
kwaliteitsnormen voldoen.’ 346<br />
De monitor<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> gezondheidstoestand van illegalen door VWS <strong>in</strong><br />
1999 leid<strong>de</strong> tot een aantal aspecten en kritische aanteken<strong>in</strong>gen. Bij bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
is 5% van het aantal <strong>in</strong>woners <strong>in</strong> Amsterdam, Rotterdam illegaal. 347 VWS<br />
geeft toe dat monitor<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> gezondheidstoestand van illegalen zeer complex<br />
is en dat dit me<strong>de</strong> komt door <strong>de</strong> grote onzekerhe<strong>de</strong>n over het aantal<br />
illegalen, hun sociaal-<strong>de</strong>mografische samenstell<strong>in</strong>g en door het grote aantal<br />
gezondheidsklachten (en zorgvoorzien<strong>in</strong>gen) waarnaar gekeken kan<br />
wor<strong>de</strong>n. 348 VWS is zich bewust dat monitor<strong>in</strong>g van <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> maat zal blijven, omdat ze zoveel mogelijk uit <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
samenlev<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n geweerd. Als zij hulp zoeken, zullen zij dit bovendien zo<br />
veel mogelijk doen zon<strong>de</strong>r hun illegaliteit bekend te maken. 349<br />
Al <strong>in</strong> 1995 rapporteer<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nationale Raad voor <strong>de</strong> Volksgezondheid<br />
(NRV) dat <strong>de</strong> feitelijke gezondheidssituatie van illegale vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen voor<br />
een groot <strong>de</strong>el onbekend is. Op een enkel oriënterend on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong><br />
leefsituatie van illegalen na, kan alleen maar afgegaan wor<strong>de</strong>n op wat zich bij<br />
<strong>de</strong> gezondheidszorg aandient. 350 Tot 2006 is er <strong>in</strong> <strong>de</strong> tussenliggen<strong>de</strong> jaren niet<br />
veel gewijzigd omtrent het bovenstaan<strong>de</strong>.<br />
De DIA / RIVM-on<strong>de</strong>rzoekers hebben ‘uit <strong>de</strong> officiële beleidsdoelen <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> prioriteitenvolgor<strong>de</strong> voor een monitor<strong>in</strong>gstrategie van <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
voor illegalen kunnen aflei<strong>de</strong>n:<br />
1. monitor<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> toegankelijkheid van medisch noodzakelijke zorg<br />
(waarbij ook <strong>de</strong> plann<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> omvang van <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> zorg en <strong>de</strong><br />
f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g daarvan een rol speelt);<br />
2. monitor<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> bedreig<strong>in</strong>gen die <strong>de</strong> gezondheidstoestand van<br />
illegalen voor <strong>de</strong> volksgezondheid kan hebben;<br />
3. monitor<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> gezondheidstoestand van illegalen zelf (als afgeleid<br />
doel van <strong>de</strong> eerste twee prioriteiten en niet als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van een<br />
83
monitor<strong>in</strong>gstrategie gericht op <strong>de</strong> bevor<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> algemene<br />
gezondheidstoestand van <strong>de</strong>ze groep zoals bij <strong>de</strong> legale bevolk<strong>in</strong>g). 351<br />
De bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie zijn naar mijn oor<strong>de</strong>el een waar<strong>de</strong>volle, oriënteren<strong>de</strong><br />
aanvull<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> bovenstaan<strong>de</strong> monitor<strong>in</strong>gstrategie van het DIA /<br />
RIVM. Deze aspecten zullen door <strong>de</strong> betrokken <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen (GGD en <strong>ziek</strong>enhuizen)<br />
om strategische re<strong>de</strong>nen niet vermeld wor<strong>de</strong>n aan on<strong>de</strong>rzoekers. In<br />
het bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gevallen niet die met geen enkel officieel on<strong>de</strong>rzoek achterhaald<br />
zou<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n.<br />
Vooral het aantal consulten van <strong>ziek</strong>e illegalen bij eerstelijnhulpverleners<br />
(huisartsen, verloskundigen, apothekers, tandartsen) wordt om belast<strong>in</strong>gtechnische<br />
re<strong>de</strong>nen zo laag mogelijk opgegeven en tevens wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> consulten <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> meeste gevallen niet controleerbaar geregistreerd. De illegalen moeten<br />
contant afrekenen en <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>komsten zien <strong>de</strong> hulpverleners als een <strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g<br />
van bijvoorbeeld <strong>de</strong> extra skivakantie. <strong>Zo</strong> registreert het NIVEL, het nationale<br />
on<strong>de</strong>rzoeks<strong>in</strong>stituut voor on<strong>de</strong>rzoek <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerstelijnsgezondheidszorg, alleen<br />
contacten van patiënten die <strong>in</strong> <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> huisartspraktijken staan<br />
<strong>in</strong>geschreven. 352<br />
7.5 Koppel<strong>in</strong>gsfonds<br />
Het ‘Koppel<strong>in</strong>gsfonds’ is door <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het leven geroepen om vooral <strong>de</strong><br />
vergoed<strong>in</strong>g van medisch noodzakelijke hulp aan onverzeker<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e illegalen<br />
mogelijk te maken. S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet kunnen illegalen<br />
geen aanspraak meer maken op het <strong>ziek</strong>enfonds. Artsen en apothekers die<br />
illegalen helpen, krijgen <strong>de</strong> kosten vergoed uit het lan<strong>de</strong>lijke Koppel<strong>in</strong>gsfonds.<br />
Jaarlijks wordt er door <strong>de</strong> overheid ruim 5 miljoen euro <strong>in</strong> dit fonds gestort. In<br />
<strong>de</strong> praktijk valt het vies tegen met het halen van <strong>de</strong> doelen van dit fonds. Door<br />
<strong>de</strong> beperk<strong>in</strong>gen en adm<strong>in</strong>istratieve rompslomp wordt dit fonds niet of nauwelijks<br />
aangesproken.<br />
‘De Koppel<strong>in</strong>gswet die werd <strong>in</strong>gevoerd op 1 juli 1998, koppelt het recht<br />
op allerlei gemeenschapsvoorzien<strong>in</strong>gen aan <strong>de</strong> vraag of iemand legaal <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland verblijft. Personen zon<strong>de</strong>r verblijfsvergunn<strong>in</strong>g hebben daardoor<br />
on<strong>de</strong>r meer geen recht op <strong>ziek</strong>enfondsverzeker<strong>in</strong>g. Medisch noodzakelijke<br />
zorg kan echter niemand wor<strong>de</strong>n geweigerd; niet volgens <strong>de</strong> wet en niet vanuit<br />
<strong>ethische</strong> overweg<strong>in</strong>gen. Daarom wordt er op het koppel<strong>in</strong>gsbeg<strong>in</strong>sel een<br />
uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g gemaakt voor spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> en an<strong>de</strong>re medisch noodzakelijke<br />
hulp. Om dat te garan<strong>de</strong>ren, zijn door <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister van VWS twee maatregelen<br />
getroffen:<br />
84<br />
1. Voor eerstelijnzorgverleners, zoals huisartsen, verloskundigen en<br />
apothekers, maar ook voor kraamzorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen, is er jaarlijks<br />
een budget beschikbaar ter compensatie van <strong>de</strong> bovenmatige<br />
kosten voor onbetaald verleen<strong>de</strong> medisch noodzakelijke zorg.
Sticht<strong>in</strong>g Koppel<strong>in</strong>g vraagt voor dat doel subsidie aan bij het<br />
m<strong>in</strong>isterie van VWS. In <strong>de</strong> wan<strong>de</strong>lgangen wordt wel gesproken<br />
over het Koppel<strong>in</strong>gsfonds of Illegalenfonds. De regel<strong>in</strong>g heet<br />
officieel Regel<strong>in</strong>g Sticht<strong>in</strong>g Koppel<strong>in</strong>g.<br />
2. Voor <strong>ziek</strong>enhuizen, revalidatiecentra en ambulancediensten is<br />
b<strong>in</strong>nen het eigen budget een voorzien<strong>in</strong>g opgenomen ter <strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> kosten van dubieuze <strong>de</strong>biteuren. Deze al jaren bestaan<strong>de</strong><br />
regel<strong>in</strong>g is s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet eveneens<br />
opengesteld voor kosten waarmee <strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g blijft zitten als nietverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten hun nota’s niet kunnen voldoen. De hoogte<br />
van <strong>de</strong> voorzien<strong>in</strong>g kan jaarlijks <strong>in</strong> overleg met <strong>de</strong> verzekeraars<br />
wor<strong>de</strong>n bijgesteld.’ 353<br />
De Sticht<strong>in</strong>g Koppel<strong>in</strong>g werkt nauw samen met regionale platforms, die<br />
kunnen bestaan uit GGD’s, districtshuisartsenverenig<strong>in</strong>gen, apothekers,<br />
verenig<strong>in</strong>gen van verloskundigen, tandartsenkr<strong>in</strong>gen en zorgverzekeraars.<br />
Ie<strong>de</strong>r jaar wordt door elk regionaal platform een on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong> begrot<strong>in</strong>g<br />
opgesteld, waar<strong>in</strong> wordt gespecificeerd welke kosten <strong>de</strong> zorgverleners b<strong>in</strong>nen<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> regio <strong>de</strong>nken te gaan maken. Doorgaans is <strong>de</strong> lokale GGD<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk voor het <strong>in</strong>dienen van <strong>de</strong> aanvraag, het beheer van <strong>de</strong><br />
bijdrage en het vergoe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> kosten. Als <strong>de</strong> aanvraag wordt goedgekeurd<br />
door het bestuur van <strong>de</strong> Sticht<strong>in</strong>g Koppel<strong>in</strong>g, dan ontvangt <strong>de</strong> regio een<br />
voorschot van 50% van het toegezeg<strong>de</strong> bedrag. Het twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>el wordt<br />
uitgekeerd nadat verantwoord<strong>in</strong>g is afgelegd over <strong>de</strong> bested<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
bijdrage van het voorgaan<strong>de</strong> jaar.<br />
7.5.1 Uitvoer<strong>in</strong>gsperikelen van het Koppel<strong>in</strong>gsfonds<br />
Een standaardprocedure voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>claratie van <strong>de</strong> kosten vanuit het<br />
Koppel<strong>in</strong>gsfonds bestaat niet, omdat <strong>de</strong> werkwijze is afgestemd op <strong>de</strong> aard en<br />
omvang van <strong>de</strong> regionale problematiek. 354 Daarnaast is <strong>de</strong> accuratesse en<br />
efficiëntie van <strong>de</strong> GGD een voorwaar<strong>de</strong> voor het welslagen van het systeem.<br />
Dat levert wel eens uitvoer<strong>in</strong>gsperikelen op.<br />
<strong>Zo</strong> dreig<strong>de</strong>n apothekers <strong>in</strong> Amsterdam <strong>in</strong> oktober 2002 te stoppen met<br />
het verstrekken van medicijnen aan illegalen, omdat hun <strong>de</strong>claraties door <strong>de</strong><br />
GGD niet of te laat zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n terugbetaald. 355 Een aantal apothekers<br />
was er al mee gestopt, of eiste een contante betal<strong>in</strong>g. Ze klaag<strong>de</strong>n dat ze vaak<br />
een halfjaar moesten wachten op betal<strong>in</strong>g. Hun <strong>de</strong>claraties zou<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong><br />
gemeentelijke gezondheidsdiensten verzan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> bureaucratie. De<br />
Amsterdamse apothekers <strong>de</strong>clareer<strong>de</strong>n samen 40 duizend euro per maand.<br />
‘Vaak duurt het vier tot zes maan<strong>de</strong>n voordat apotheken hun geld<br />
terugkrijgen,’ zei Re<strong>in</strong> Sasburg, directeur van <strong>de</strong> koepelorganisatie van 97<br />
apotheken <strong>in</strong> Amsterdam en omgev<strong>in</strong>g. De norm is twee maan<strong>de</strong>n. ‘We klagen<br />
85
hier al een jaar over,’ zei Sasburg. Ongeveer vijftien Amsterdamse apotheken<br />
hebben veel met illegalen te maken. 356<br />
7.5.2 Effecten Koppel<strong>in</strong>gswet door TNO en NIVEL onjuist geëvalueerd<br />
Na <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet <strong>in</strong> 1998, die on<strong>de</strong>r meer beoogt <strong>ziek</strong>en<br />
zon<strong>de</strong>r geldige verblijfsvergunn<strong>in</strong>g te weren uit <strong>de</strong> gezondheidszorg, kunnen<br />
illegalen haast geen gebruik meer maken van <strong>de</strong> gezondheidszorg. Over dit<br />
on<strong>de</strong>rwerp wordt <strong>de</strong> buitenwereld onjuist geïnformeerd. De feiten zijn <strong>in</strong><br />
tegenspraak met <strong>de</strong> resultaten van het on<strong>de</strong>rzoek dat het Utrechtse <strong>in</strong>stituut<br />
Nivel <strong>in</strong> 2001 heeft gedaan naar <strong>de</strong> gezondheidsklachten van illegalen. 357<br />
Nivel meld<strong>de</strong> via on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re het NRC Han<strong>de</strong>lsblad het volgen<strong>de</strong> bericht:<br />
‘Illegalen maken ondanks <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet vrijwel onbeperkt<br />
gebruik van <strong>de</strong> gezondheidszorg. Zij weten tijdig <strong>de</strong> huisarts te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n.’ 358<br />
De toonaangeven<strong>de</strong> en gezaghebben<strong>de</strong> krant maakte kritiekloos meld<strong>in</strong>g<br />
van dit persbericht. Het on<strong>de</strong>rzoek verdient niet het predikaat wetenschappelijk<br />
en kan niet serieus genomen wor<strong>de</strong>n. De stell<strong>in</strong>g was echter koren<br />
op <strong>de</strong> molen van politici en medici en zal door hen nog steeds met tevre<strong>de</strong>nheid<br />
geciteerd wor<strong>de</strong>n; burgers zullen aan <strong>de</strong> uitspraken een aangenaam<br />
solidariteitsgevoel overgehou<strong>de</strong>n hebben. Kritiek zal er dan ook uit <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte<br />
doelgroep niet snel komen: <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers zijn zich bewust van het<br />
feit dat <strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs geen mogelijkheid tot <strong>in</strong>spraak hebben.<br />
Bovendien is het Amsterdamse segment van <strong>de</strong> doelgroep bij dit on<strong>de</strong>rzoek<br />
niet gehoord. Slechts <strong>de</strong> hulpverleners en <strong>ziek</strong>enhuis-me<strong>de</strong>werkers die<br />
<strong>de</strong> illegalen hulp zou<strong>de</strong>n moeten verlenen, zijn (voor een groot <strong>de</strong>el schriftelijk)<br />
betrokken geweest bij het on<strong>de</strong>rzoek. Het zijn juist <strong>de</strong>ze mensen die vaak<br />
besluiten om een <strong>ziek</strong>e illegaal niet te helpen of niet die kwalitatieve optimale<br />
hulp te verlenen die op dat moment noodzakelijk is en verleend zou wor<strong>de</strong>n bij<br />
een verzeker<strong>de</strong> patiënt.<br />
In opdracht van VWS voer<strong>de</strong> het Nivel on<strong>de</strong>rzoek uit naar <strong>de</strong> gezondheidsklachten<br />
van illegalen. Het on<strong>de</strong>rzoeks<strong>in</strong>stituut liet huisartsen en spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong><br />
hulpaf<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen van <strong>ziek</strong>enhuizen verspreid over het land, al hun<br />
contacten met illegalen nauwkeurig registreren. In dit on<strong>de</strong>rzoek beperkte<br />
Nivel zich tot <strong>de</strong> hulpverleners en ‘vergat’ <strong>de</strong> verkregen <strong>in</strong>formatie van <strong>de</strong><br />
hulpverleners te verifiëren bij <strong>de</strong> illegalen. Omdat <strong>de</strong> illegalen niet zelf zijn<br />
gehoord door <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers is dit on<strong>de</strong>rzoek waar<strong>de</strong>loos. De hulpverleners<br />
en <strong>ziek</strong>enhuizen hebben er namelijk alle belang bij om hun toegankelijkheid<br />
voor niet-verzeker<strong>de</strong> illegalen zo gunstig mogelijk aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers voor te<br />
spiegelen. Ze zou<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>rs namelijk <strong>in</strong> problemen kunnen komen met <strong>de</strong><br />
publieke op<strong>in</strong>ie en <strong>de</strong> IGZ.<br />
Uit het on<strong>de</strong>rzoek conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> het Nivel <strong>in</strong> oktober 2001 dat beperkte<br />
toegang van illegalen tot medische zorg niet of nauwelijks leidt tot extra<br />
gezondheidsrisico’s en dat illegalen wel ernstiger klachten hebben dan<br />
an<strong>de</strong>ren, maar meestal op tijd naar een arts gaan. Tevens maakte het Nivel<br />
86
ekend dat illegalen aan we<strong>in</strong>ig <strong>ziek</strong>ten le<strong>de</strong>n met een hoog besmett<strong>in</strong>gsrisico<br />
voor <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g. ‘De risico’s vallen dus mee,’ zei on<strong>de</strong>rzoekslei<strong>de</strong>r D. <strong>de</strong><br />
Bakker van het Nivel. 359 ‘Medici dachten niet dat klachten van illegalen ernstiger<br />
waren dan van an<strong>de</strong>ren.’ De consequenties moeten niet wor<strong>de</strong>n overdreven,<br />
vond hij. ‘Echt gevaarlijke aandoen<strong>in</strong>gen komen maar sporadisch<br />
voor. Dus er lijkt mij geen re<strong>de</strong>n tot zorg,’ zei <strong>de</strong> Bakker.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek meld<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>r: ‘Illegalen komen meestal op tijd (niet te<br />
laat, niet te vroeg) bij hun arts en bij <strong>de</strong> Eerste Hulp. Hun klachten zijn relatief<br />
vaak van psychische aard. In we<strong>in</strong>ig of geen gevallen is sprake van “import<strong>ziek</strong>ten”<br />
of an<strong>de</strong>re aandoen<strong>in</strong>gen die een risico voor <strong>de</strong> algemene bevolk<strong>in</strong>g<br />
vormen’. De Bakker conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> voorts dat <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet er niet toe<br />
heeft geleid dat <strong>de</strong> gezondheidszorg ontoegankelijk is gewor<strong>de</strong>n voor<br />
illegalen. Ook zag hij geen aanwijz<strong>in</strong>gen dat er onvoldoen<strong>de</strong> hulp werd<br />
gebo<strong>de</strong>n. 360<br />
TNO Preventie en Gezondheid conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> <strong>in</strong> juli 2001 eveneens dat<br />
illegalen niet of nauwelijks geweerd wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> gezondheidszorg uit<br />
f<strong>in</strong>anciële overweg<strong>in</strong>gen. 361 En tevens dat zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en artsen afdoen<strong>de</strong><br />
kanalen hebben om <strong>de</strong>ze zorg vergoed te krijgen. TNO constateer<strong>de</strong> ook dat<br />
<strong>de</strong> vergoed<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>teksten vanuit het Koppel<strong>in</strong>gsfonds goed verliep,<br />
evenals <strong>de</strong> boek<strong>in</strong>gen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> post ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ <strong>in</strong> <strong>ziek</strong>enhuizen.<br />
Merkwaardig is wel dat TNO een jaar eer<strong>de</strong>r nog het tegenovergestel<strong>de</strong><br />
conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> <strong>in</strong> een on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> hulpverlen<strong>in</strong>g aan illegalen, eveneens<br />
gef<strong>in</strong>ancierd door het m<strong>in</strong>isterie van VWS. Beg<strong>in</strong> 2000, twee jaar na <strong>de</strong> <strong>in</strong>troductie<br />
van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet, on<strong>de</strong>rzochten artsepi<strong>de</strong>mioloog dr. S. Reijneveld<br />
van TNO Preventie en Gezondheid en gezondheidswetenschapper mevrouw<br />
L.van Herten <strong>de</strong> toegankelijkheid van <strong>de</strong> zorg voor illegalen. Naar aanleid<strong>in</strong>g<br />
van een enquête on<strong>de</strong>r 1.148 huisartsen en <strong>in</strong>terviews met tientallen artsen,<br />
tandartsen, <strong>ziek</strong>enhuisbestuur<strong>de</strong>rs en verloskundigen bleek dat zij ongerust<br />
waren. 362 Hun rapport Toegankelijkheid van zorg voor illegalen liet zien dat <strong>de</strong><br />
zorg voor <strong>ziek</strong>e illegalen te wensen overlaat. ‘Dat brengt gezondheidsrisico’s<br />
met zich mee en mogelijk gevaar voor <strong>de</strong> volksgezondheid verwacht<br />
Reijneveld. Denk aan onbehan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> diabetes of HIV-besmett<strong>in</strong>g (…) Wat <strong>de</strong><br />
gevaren voor <strong>de</strong> volksgezondheid zijn, weten we niet precies. Maar ik sluit niet<br />
uit dat psychiatrische problemen of besmettelijke <strong>ziek</strong>ten een groot probleem<br />
zijn. Hoeveel illegalen bijvoorbeeld niet voor tuberculose zijn behan<strong>de</strong>ld, is<br />
immers onbekend’. 363 Uit angst voor uitzett<strong>in</strong>g durft <strong>de</strong> illegaal vaak ook pas<br />
laat hulp te vragen. De <strong>ziek</strong>e illegaal is afhankelijk van <strong>de</strong> <strong>in</strong>zet en <strong>in</strong>ventiviteit<br />
van <strong>de</strong> zorgverleners, was een van <strong>de</strong> conclusies <strong>in</strong> het rapport.’ 364<br />
Het is ondui<strong>de</strong>lijk hoe verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksgroepen <strong>in</strong> zo’n korte tijd<br />
tot verschillen<strong>de</strong> conclusies kunnen komen. Daarbij zijn met name <strong>de</strong><br />
uitkomsten van <strong>de</strong> twee TNO-on<strong>de</strong>rzoeken (2000 en 2001) opmerkelijk. De<br />
on<strong>de</strong>rzoeksmetho<strong>de</strong>n moeten dan ook zeer kritisch bekeken en vergeleken<br />
wor<strong>de</strong>n. Waarom een jaar later <strong>de</strong> visie compleet an<strong>de</strong>rs ligt en <strong>in</strong>eens<br />
overeenkomt met die van het Nivel is duister. Wiens brood men eet, diens<br />
woord men spreekt?<br />
87
De praktijkervar<strong>in</strong>gen die <strong>in</strong> on<strong>de</strong>rhavige studie wor<strong>de</strong>n gepresenteerd, liggen<br />
overigens zeer dicht bij <strong>de</strong> conclusies van het TNO-on<strong>de</strong>rzoek uit 2000. Naar<br />
mijn men<strong>in</strong>g zijn <strong>de</strong> conclusies van bovenstaan<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken van TNO en<br />
Nivel (2001) daarom een ramp voor <strong>de</strong> gezondheid van <strong>de</strong> illegalen en <strong>de</strong><br />
volksgezondheid, omdat ze door beleidsmakers van overheid en medische<br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen als leidraad gebruikt zullen wor<strong>de</strong>n.<br />
Dit <strong>in</strong>zicht wordt ge<strong>de</strong>eld door <strong>de</strong> Leidse huisarts Kea Fogelberg. Zij is<br />
actief bij <strong>de</strong> hulpverlen<strong>in</strong>g aan illegalen, is bestuurslid van <strong>de</strong> werkgroep<br />
‘Gezondheidszorg en illegalen’. Zij zegt het volgen<strong>de</strong>: ‘Door <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet<br />
is <strong>de</strong> toegankelijkheid van <strong>de</strong> gezondheidszorg voor illegalen aanzienlijk<br />
kle<strong>in</strong>er gewor<strong>de</strong>n. Bovendien creëert die wet een hetze tegen illegalen: door<br />
een bepaal<strong>de</strong> groep mensen <strong>de</strong> meest basale rechten te ontzeggen wordt <strong>de</strong><br />
suggestie gewekt dat we hier te maken hebben met een <strong>in</strong>ferieure groep. Ik<br />
v<strong>in</strong>d het een hele slechte zaak wanneer een overheid tot dit soort zaken<br />
aanzet. Bovendien zorgt <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet voor een onaanvaardbare<br />
twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g tussen mensen met geld en mensen zon<strong>de</strong>r geld.’ 365<br />
7.5.3 Gevolgen van Koppel<strong>in</strong>gswet rampzalig voor volksgezondheid<br />
Een van <strong>de</strong> doelen van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet is om te voorkomen dat illegale<br />
werknemers zich bij een <strong>ziek</strong>enfonds kunnen verzekeren tegen <strong>ziek</strong>tekosten.<br />
Doordat zij economisch afhankelijk zijn (gewor<strong>de</strong>n) van Ne<strong>de</strong>rland, zullen zij<br />
zich hierdoor niet laten ontmoedigen. Feit is, dat zij zich pas <strong>in</strong> het uiterste<br />
geval zullen mel<strong>de</strong>n bij hulpverleners. Door <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>gsproblematiek van <strong>de</strong><br />
Koppel<strong>in</strong>gswet is <strong>de</strong> medische zorg voor onverzeker<strong>de</strong> illegalen zelfs <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze<br />
noodsituaties uiterst onzeker. De werkelijke gang van zaken blijft buiten het<br />
zicht van <strong>de</strong> gemeenschap, doordat <strong>de</strong> gezondheidszorg én <strong>de</strong> patiënt niet<br />
naar buiten zullen tre<strong>de</strong>n.<br />
Vele illegalen kon<strong>de</strong>n zich vóór <strong>de</strong>ze wet nog met behulp van bepaal<strong>de</strong><br />
‘loonconstructies’ van koppelbazen en met me<strong>de</strong>weten van werkgevers, laten<br />
verzekeren tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Door <strong>de</strong> koppel<strong>in</strong>g van loongegevens met <strong>de</strong><br />
gegevens van <strong>de</strong> Gemeentelijke Basisadm<strong>in</strong>istratie en het Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen<br />
Adm<strong>in</strong>istratie Systeem, kan dat echter niet meer. Door <strong>de</strong> koppel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
Gemeentelijke Basisadm<strong>in</strong>istratie aan die van het Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen Adm<strong>in</strong>istratie<br />
Systeem is een nog onbekend aantal illegalen hun uitker<strong>in</strong>g kwijtgeraakt;<br />
ook kunnen zij geen aanspraak meer maken op basisvoorzien<strong>in</strong>gen als<br />
k<strong>in</strong><strong>de</strong>rbijslag, huursubsidie, <strong>de</strong> Algemene Wet Bijzon<strong>de</strong>re Ziektekosten en<br />
studief<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g.<br />
Als <strong>de</strong> gedupeer<strong>de</strong>n daar al geld voor zou<strong>de</strong>n hebben, behoort ook het<br />
afsluiten van een standaardpakketpolis bij een particuliere <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g<br />
tot het verle<strong>de</strong>n. Mensen die <strong>de</strong>ze verzeker<strong>in</strong>g willen afsluiten,<br />
moeten namelijk een geldige verblijfstitel hebben. Naar verwacht<strong>in</strong>g zal het<br />
aantal niet-verzeker<strong>de</strong> illegalen <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> tijd alleen maar stijgen. Aan<br />
medici <strong>de</strong> taak om ook die nieuwe groep onverzeker<strong>de</strong>n <strong>de</strong> noodzakelijke<br />
88
medische hulp te bie<strong>de</strong>n. De meeste artsen doen dat niet en <strong>de</strong> enkelen die<br />
wél hulp willen verlenen, on<strong>de</strong>rv<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> grootste problemen om een a<strong>de</strong>quate<br />
hulpverlen<strong>in</strong>g te kunnen realiseren.<br />
Naast <strong>de</strong> gangbare klachten en <strong>ziek</strong>ten heeft <strong>de</strong>ze categorie burgers<br />
ook te maken met specifieke medische problemen die <strong>in</strong> verband staan met<br />
het land van herkomst, maar ook met hun slechte armoedige leef- en woonsituatie<br />
<strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Deze patiënten lij<strong>de</strong>n vaak aan een scala van specifieke<br />
psychische klachten die moeilijk te behan<strong>de</strong>len zijn. Ze leven ver van familie<br />
en vrien<strong>de</strong>n die soms grote schul<strong>de</strong>n gemaakt hebben bij mensensmokkelaars.<br />
De onzekerheid en <strong>de</strong> druk op succes is soms do<strong>de</strong>lijk. Ook <strong>de</strong> angst<br />
voor onbeken<strong>de</strong>n en hulpverleners om verra<strong>de</strong>n te kunnen wor<strong>de</strong>n is ontzettend<br />
groot.<br />
Maria van <strong>de</strong>n Muijsenbergh, huisarts <strong>in</strong> Nijmegen, is voorzitter van <strong>de</strong><br />
werkgroep ‘Gezondheidszorg en illegalen’. Volgens Van <strong>de</strong>n Muijsenbergh<br />
kost het huisartsen s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet nog meer moeite<br />
dan voorheen om illegalen opgenomen te krijgen <strong>in</strong> een <strong>ziek</strong>enhuis. In <strong>de</strong><br />
memorie van toelicht<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet wordt expliciet gesproken van<br />
een ‘levensbedreigen<strong>de</strong> situatie’ waarbij artsen verplicht zijn om illegalen te<br />
behan<strong>de</strong>len. Vele huisartsen weigeren illegalen te behan<strong>de</strong>len als er geen<br />
sprake is van een levensbedreigen<strong>de</strong> situatie. Dokter van <strong>de</strong>n Muijsenbergh<br />
noemt het voorbeeld van een illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> patiënt met<br />
een ernstig kaakabces, die werd doorverwezen naar een kaakchirurg. Deze<br />
specialist reageer<strong>de</strong> furieus op het feit dat <strong>de</strong> huisarts een onverzeker<strong>de</strong><br />
illegaal naar hem doorverwees.<br />
Doordat illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> migranten niet vanzelfsprekend<br />
een beroep kunnen doen op medische zorg, blijven ook sluimeren<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten onopgemerkt. Daarmee komt <strong>de</strong> volksgezondheid <strong>in</strong> gevaar.<br />
De Amsterdamse GGD is verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> bestrijd<strong>in</strong>g van besmettelijke<br />
<strong>ziek</strong>ten <strong>in</strong> <strong>de</strong> hoofdstad. Al s<strong>in</strong>ds het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> jaren tachtig zijn daar<br />
verontrusten<strong>de</strong> cijfers over <strong>de</strong> toename van het aantal besmett<strong>in</strong>gen met TBC,<br />
HIV-Aids en hepatitis-B bekend. F<strong>in</strong>anciële en bestuurlijke problemen, en het<br />
ontbreken van <strong>de</strong> wettelijk vastgeleg<strong>de</strong> aanstur<strong>in</strong>g vanuit <strong>de</strong> gemeente lei<strong>de</strong>n<br />
ertoe dat <strong>de</strong>ze cijfers <strong>in</strong> Amsterdam nog steeds schrikbarend hoog zijn.<br />
7.6 I<strong>de</strong>ntificatieplicht<br />
Vanaf 2006 is er een legitimatieplicht <strong>in</strong>gesteld voor patiënten van 14 jaar en<br />
ou<strong>de</strong>r die het <strong>ziek</strong>enhuis of <strong>de</strong> polikl<strong>in</strong>iek bezoeken. 366 Later volgen ook<br />
an<strong>de</strong>re sectoren <strong>in</strong> <strong>de</strong> zorg. 367 Vanaf <strong>de</strong> jaren tachtig merkten <strong>ziek</strong>enhuizen,<br />
en <strong>in</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>re mate huisartsen, namelijk dat <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel<br />
medische hulp zochten met het <strong>ziek</strong>enfondspasje van een verzeker<strong>de</strong> vriend<br />
of familielid. Soms wer<strong>de</strong>n er ook personalia gebruikt van een particulier<br />
verzeker<strong>de</strong> vriend of familielid.<br />
89
De re<strong>de</strong>n is begrijpelijk en drieledig. Deze patiënten zijn bang gearresteerd en<br />
het land uitgezet te wor<strong>de</strong>n. Ze weten dat het voorkomt dat lotgenoten door<br />
hulpverleners verra<strong>de</strong>n zijn aan <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie. Immers, een<br />
uitgezette illegaal hoeft niet meer behan<strong>de</strong>ld te wor<strong>de</strong>n. Dit bespaart geld, <strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>e illegaal verdwijnt gelijk uit beeld en levert geen eventueel gevaar meer<br />
op voor <strong>de</strong> volksgezondheid <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Een twee<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n waarom een<br />
illegale <strong>ziek</strong>e zich uitgeeft voor een verzeker<strong>de</strong> patiënt, is het gebrek aan geld<br />
om <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g contant af te rekenen. Dat wordt namelijk verlangd door <strong>de</strong><br />
huisarts en f<strong>in</strong>anciële adm<strong>in</strong>istratie van het <strong>ziek</strong>enhuis. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n is dat<br />
er hulpverleners zijn die zelfs <strong>de</strong> betalen<strong>de</strong> groep ‘particuliere’ illegalen niet <strong>in</strong><br />
hun patiëntenbestand willen opnemen.<br />
Deze illegalen wor<strong>de</strong>n door een substantieel <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> huisartsen en<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen geweigerd om on<strong>de</strong>rzocht en behan<strong>de</strong>ld te wor<strong>de</strong>n. En zon<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>ze doorverwijz<strong>in</strong>g van een huisarts naar <strong>de</strong> twee<strong>de</strong>lijn (zoals een<br />
<strong>ziek</strong>enhuis) is het haast onmogelijk voor een illegaal om het <strong>ziek</strong>enhuis te<br />
bezoeken.<br />
Om tegen dit misbruik van ge<strong>de</strong>clareer<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>tekosten op te tre<strong>de</strong>n,<br />
heeft <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse reger<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 2005 een legitimatieplicht <strong>in</strong>gevoerd. Naast<br />
<strong>de</strong> daarvoor bevoeg<strong>de</strong> ambtenaren, mogen ook <strong>ziek</strong>enhuizen naar een geldig<br />
legitimatiebewijs vragen. Er zijn tevens <strong>ziek</strong>enhuizen die een digitale pasfoto<br />
op het <strong>ziek</strong>enhuispasje plaatsen, zoals <strong>in</strong> het OLVG te Amsterdam s<strong>in</strong>ds<br />
september 2005 gebeurt. 368 Het kab<strong>in</strong>et wil zo een stokje steken voor het<br />
misbruik van <strong>ziek</strong>enfondspassen door illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong><br />
werknemers. 369<br />
In het AMC mogen <strong>ziek</strong>en thans een polikl<strong>in</strong>iek bezoeken <strong>in</strong>dien zij het<br />
volgen<strong>de</strong> kunnen meenemen:<br />
• Een geldig legitimatiebewijs: paspoort, rijbewijs, toeristen- of<br />
i<strong>de</strong>ntiteitskaart.<br />
• Verzeker<strong>in</strong>gsgegevens, ook <strong>in</strong>dien men particulier verzekerd is.<br />
• Verwijskaart <strong>in</strong>dien men <strong>ziek</strong>enfonds verzekerd is.<br />
• Verwijsbrief van <strong>de</strong> doorverwijzend arts of specialist.<br />
• Het AMC-ponsplaatje.<br />
Indien een patiënt geen geldig verzeker<strong>in</strong>gsbewijs heeft, of <strong>in</strong>dien <strong>de</strong>ze<br />
contant wil betalen, dan dient men zich een uur voor <strong>de</strong> afspraak te mel<strong>de</strong>n bij<br />
een bureau <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis.<br />
7.7 Angst voor arrestatie: gevaar voor volksgezondheid<br />
De KNMG wijst er terecht op dat <strong>de</strong> wettelijke legitimatieplicht patiënten<br />
afschrikt, vooral illegalen (die zich niet kunnen en mogen verzekeren) en<br />
mensen die een verzeker<strong>in</strong>g niet kunnen betalen. Deze mensen met een (ook<br />
onschuldig lijkend maar) ernstig medisch probleem, maar zon<strong>de</strong>r ‘pas’ durven<br />
90
niet naar het <strong>ziek</strong>enhuis komen, of zij krijgen daar niet <strong>de</strong> zorg die zij op dat<br />
moment nodig hebben. 370 KNMG-beleidsme<strong>de</strong>werker mr. Rose Marie S.<br />
Doppegieter: ‘Halen we hiermee dan niet een groter gezondheidsprobleem <strong>in</strong><br />
huis? Te <strong>de</strong>nken valt aan <strong>de</strong> toename van <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten die lange tijd niet<br />
meer <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland voorkwamen. Of aan ernstige gezondheidsscha<strong>de</strong> door<br />
uitstel van bezoek aan <strong>de</strong> arts. En dat is héél erg duur.’ 371<br />
Tij<strong>de</strong>ns een <strong>in</strong>terview beg<strong>in</strong> 1996 met Rob Oudkerk, een <strong>in</strong> Amsterdam<br />
werken<strong>de</strong> huisarts die tevens lid van <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer was, werd <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
uitspraak van een patiënte opgetekend:<br />
Ik durf niet naar het <strong>ziek</strong>enhuis want dan moet ik me legitimeren en dan<br />
word ik geregistreerd, en misschien b<strong>in</strong>nen een week opgepakt en het<br />
land uitgezet.<br />
Ook maakte eer<strong>de</strong>rgenoem<strong>de</strong> huisarts en politicus meld<strong>in</strong>g van het<br />
volgen<strong>de</strong> geval:<br />
Een vijf à zes maan<strong>de</strong>n zwangere vrouw met wat bloedverlies en<br />
buikpijn, hetgeen – normaal – geen levensbedreigen<strong>de</strong> situatie was,<br />
maar die wel een bedreigen<strong>de</strong> situatie kon zijn voor <strong>de</strong> zwangerschap.<br />
Maar zij durf<strong>de</strong> niet naar het <strong>ziek</strong>enhuis, om <strong>de</strong> doo<strong>de</strong>envoudige re<strong>de</strong>n<br />
dat ze beducht was dat die artsen een soort opspor<strong>in</strong>gsambtenaren zijn<br />
<strong>in</strong> buitengewone dienst: ‘die ont<strong>de</strong>kken dus dat ik illegaal ben, en dan<br />
moet ik het land uit. 372<br />
Ziekenhuizen die patiëntengegevens verzamelen, han<strong>de</strong>len tegen het advies<br />
en richtlijnen van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Verenig<strong>in</strong>g van Ziekenhuizen (NVZ). Beg<strong>in</strong><br />
2003 heeft <strong>de</strong> NVZ zich verzet tegen verplichte legitimer<strong>in</strong>g door patiënten. Dit<br />
druist lijnrecht tegen het wetsvoorstel van <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister van VWS <strong>in</strong>. 373 De VNZ<br />
vreest dat patiënten, zoals bovenstaand geval zich niet meer bij een <strong>ziek</strong>enhuis<br />
durven te mel<strong>de</strong>n als zij zich moeten legitimeren. 374 ‘Deze manier van<br />
werken staat haaks op <strong>de</strong> eed die <strong>de</strong> artsen hebben afgelegd, staat haaks op<br />
<strong>de</strong> verplicht<strong>in</strong>g van <strong>ziek</strong>enhuizen om verantwoor<strong>de</strong> zorg te leveren en daarbij<br />
<strong>de</strong> persoonlijke levenssfeer te beschermen’, aldus <strong>de</strong> NVZ. Ie<strong>de</strong>reen, zo stelt<br />
<strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g, heeft recht op zorg. Ook patiënten die geen pasje hebben. 375<br />
‘B<strong>in</strong>nen onze muren moet men zich veilig kunnen voelen’, zegt een woordvoer<strong>de</strong>r<br />
(…) Als je die asielfunctie niet kunt waarborgen, ontstaan alternatieve<br />
circuits en kunnen verwaarloos<strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten sneller om zich heen<br />
grijpen.’ 376 De angst voor en<strong>de</strong>mieën is terecht. Door <strong>de</strong> nalev<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
nieuwe Wet op <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntificatieplicht zal een groep <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs met<br />
besmettelijke <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten onbehan<strong>de</strong>ld blijven.<br />
Restricties op het gebied van gezondheidszorg roepen weerstand op.<br />
Fundamentele mensenrechten wor<strong>de</strong>n daardoor beperkt. Beg<strong>in</strong> 1996 zei <strong>de</strong><br />
toenmalige m<strong>in</strong>ister van VWS, Borst, het volgen<strong>de</strong>: ‘Illegaal is illegaal, maar<br />
dat moet je dan weten te comb<strong>in</strong>eren met het adagium <strong>in</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidszorg dat wie zorg nodig heeft, die zorg ook krijgt. Punt uit.’ 377 Met<br />
<strong>de</strong>ze machotaal van een vrouwelijke m<strong>in</strong>ister werd zand <strong>in</strong> <strong>de</strong> ogen van<br />
91
mensen gestrooid die geen weet hebben van <strong>de</strong> huidige praktijk <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
medische wereld. De vraag is tevens of mevrouw Borst zelf wel op <strong>de</strong> hoogte<br />
was van <strong>de</strong> werkelijke situatie.<br />
Politici en journalisten maakten zich ongerust over het feit dat als <strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>en geen paspoort of rijbewijs zou<strong>de</strong>n kunnen laten zien, zij niet toegelaten<br />
zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Ook waren ze <strong>de</strong> men<strong>in</strong>g toegedaan dat <strong>de</strong> gevolgen van die<br />
maatregel niet <strong>in</strong> volle omvang waren te overzien, maar dat ze verstrekkend<br />
zou<strong>de</strong>n zijn, stond wel vast. 378 Dat was niet alleen voor hen en voor hun k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren<br />
zeer <strong>in</strong>grijpend vond men, maar het schaad<strong>de</strong> op <strong>de</strong>n duur natuurlijk ook<br />
<strong>de</strong> volksgezondheid. 379 Politici en media waren blijkbaar volledig onwetend dat<br />
dit beleid al vanaf 1984 door Amsterdamse gezondheidszorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen werd<br />
uitgevoerd en dat <strong>de</strong> Amsterdamse volksgezondheid daar al langere tijd <strong>de</strong><br />
negatieve gevolgen van on<strong>de</strong>rv<strong>in</strong>dt, vooral op het gebied van besmettelijke<br />
<strong>ziek</strong>ten als TBC, HIV-Aids en hepatitis-B.<br />
Uit <strong>de</strong> rapportage en evaluatie van hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n medisch dossiers,<br />
voornamelijk afkomstig uit mijn huisartsenpraktijk <strong>in</strong> Amsterdam, kunnen we<br />
conclu<strong>de</strong>ren dat er vanaf <strong>de</strong> jaren tachtig tot he<strong>de</strong>n ernstige structurele<br />
oorzaken ten grondslag liggen bij Amsterdamse <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen die verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
zijn voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>tenbestrijd<strong>in</strong>g.<br />
Door het nalatig han<strong>de</strong>len van medici, adm<strong>in</strong>istrateurs, <strong>in</strong>spectie en<br />
vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie (VWS, Justitie) verslechtert dus <strong>de</strong> gezondheid van<br />
patiënten en hun omgev<strong>in</strong>g. Alle belangrijke en verantwoor<strong>de</strong>lijke autoriteiten<br />
en <strong>in</strong>stanties zijn al jaren op <strong>de</strong> hoogte, zon<strong>de</strong>r dat er <strong>in</strong>gegrepen wordt om dit<br />
onheil te keren. De IGZ weiger<strong>de</strong> maatregelen te treffen. Hierdoor is het<br />
vertrouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> medische stand ernstig geschaad bij <strong>de</strong> groep patiënten die<br />
le<strong>de</strong>n of lij<strong>de</strong>n aan (<strong>de</strong> gevolgen van) een verslechter<strong>de</strong> gezondheid.<br />
Bij onveran<strong>de</strong>rd beleid bestaat het gevaar op het uitbreken van grotere<br />
epi<strong>de</strong>mieën en sociale spann<strong>in</strong>gen. Dit zal een duurzaam en legitiem<br />
argument zijn voor <strong>de</strong> uitsluit<strong>in</strong>g van bepaal<strong>de</strong> etnische groepen <strong>in</strong> alle<br />
sectoren <strong>in</strong> <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g. TBC en an<strong>de</strong>re besmettelijke <strong>ziek</strong>ten hebben<br />
altijd geleid tot ernstige sociaal-maatschappelijke gevolgen <strong>in</strong> <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g.<br />
7.8 Verzekeren tegen <strong>ziek</strong>tekosten voor illegalen vrijwel onmogelijk<br />
In 1996 voer<strong>de</strong> ik als huisarts <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost een briefwissel<strong>in</strong>g met<br />
het m<strong>in</strong>isterie van VWS over het uitsluiten van behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van illegale<br />
patiënten door gezondheidszorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen vanwege f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen en <strong>de</strong><br />
medische problematiek die dat veroorzaakte voor <strong>in</strong>dividuele medici.<br />
Volgens <strong>de</strong> toenmalige m<strong>in</strong>ister van VWS, Borst, en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re le<strong>de</strong>n<br />
van het kab<strong>in</strong>et heeft <strong>de</strong> ‘Koppel<strong>in</strong>gswet tot doel illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
verblijven<strong>de</strong> vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen af te sluiten van toegang tot collectieve<br />
voorzien<strong>in</strong>gen, waaron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sociale <strong>ziek</strong>tekostenvoorzien<strong>in</strong>gen. Hiermee<br />
streeft het kab<strong>in</strong>et ernaar om <strong>de</strong> medische zorg die aan illegalen wordt<br />
verleend niet ten laste te laten komen van <strong>de</strong> collectieve mid<strong>de</strong>len. Een<br />
92
uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g op <strong>de</strong>ze regel<strong>in</strong>g wil het kab<strong>in</strong>et laten gel<strong>de</strong>n voor situaties waar<strong>in</strong><br />
sprake is van <strong>in</strong> acute medische nood gebo<strong>de</strong>n hulp aan illegalen, waarvan <strong>de</strong><br />
kosten niet kunnen wor<strong>de</strong>n verhaald op <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> illegaal of op<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n. On<strong>de</strong>r acute nood verstaat <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g situaties waar<strong>in</strong> sprake is van<br />
ogenblikkelijk levensgevaar of een acute vitale hulpeloze toestand, waarbij<br />
verlen<strong>in</strong>g van medische zorg niet kan wor<strong>de</strong>n uitgesteld zon<strong>de</strong>r het leven of <strong>de</strong><br />
gezondheidstoestand van betrokkene ernstig <strong>in</strong> gevaar te brengen – dan wel<br />
gevallen waar<strong>in</strong> een algemeen volksgezondheidsbelang is gemoeid.’ 380<br />
Volgens <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister ‘ontneemt <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
verblijven<strong>de</strong> vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen echter niet <strong>de</strong> mogelijkheid van een particuliere<br />
<strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g (an<strong>de</strong>rs dan <strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> Wet op <strong>de</strong> toegang tot <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>gen<br />
bedoel<strong>de</strong>, zogeheten Standaardpakketpolis).’ 381 Vooral<br />
dit laatste punt van <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister van VWS illustreert overdui<strong>de</strong>lijk hoe treurig<br />
het gesteld was met <strong>de</strong> praktische kennis van ons kab<strong>in</strong>et over <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g<br />
van regel<strong>in</strong>gen. M<strong>in</strong>ister Borst had zich niet eens <strong>de</strong> moeite getroost om na te<br />
gaan of illegalen <strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad <strong>de</strong> mogelijkheid had<strong>de</strong>n een particuliere <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g<br />
af te sluiten.<br />
Vrijwel alle particuliere <strong>ziek</strong>tekostenverzekeraars weigeren namelijk<br />
illegalen. In 1996 al nam ik <strong>de</strong> proef op <strong>de</strong> som. Ik bena<strong>de</strong>r<strong>de</strong> enkele particuliere<br />
<strong>ziek</strong>tekostenverzekeraars om voor illegale arbei<strong>de</strong>rs een verzeker<strong>in</strong>g af<br />
te sluiten. Zes maatschappijen stuur<strong>de</strong>n een afwijz<strong>in</strong>g, maar Univé Verzeker<strong>in</strong>gen<br />
te Alkmaar leef<strong>de</strong> mee met <strong>de</strong> illegale patiënten en adviseer<strong>de</strong> mij om<br />
<strong>de</strong> illegalen aan te mel<strong>de</strong>n bij OOM Verzeker<strong>in</strong>gen te Den Haag. 382 Deze<br />
maatschappij zou zijn gespecialiseerd <strong>in</strong> het afsluiten van verzeker<strong>in</strong>gen voor<br />
illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verblijven<strong>de</strong> personen. Ik liet <strong>de</strong> polisvoorwaar<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong>ze maatschappij opsturen en het advies van Univé bleek juist te zijn. OOM<br />
On<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge Ziektekostenverzeker<strong>in</strong>g-Maatschappij had een Tij<strong>de</strong>lijke<br />
Ziektekostenverzeker<strong>in</strong>g die bestemd was voor zowel <strong>in</strong>komend als uitgaand<br />
reis- en toeristenverkeer voor maximaal 12 maan<strong>de</strong>n. Aan het e<strong>in</strong>d van <strong>de</strong>ze<br />
perio<strong>de</strong> kon een nieuwe verzeker<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n aangevraagd.<br />
Om <strong>de</strong> Amsterdamse illegalen <strong>de</strong> kans te bie<strong>de</strong>n hun gezondheidsrisico’s<br />
te verkle<strong>in</strong>en – zoals <strong>de</strong> weiger<strong>in</strong>g van hulpverlen<strong>in</strong>g door medische<br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen <strong>in</strong>dien er niet contant betaald kan wor<strong>de</strong>n –, plaatste ik als<br />
voorzitter van <strong>de</strong> Sticht<strong>in</strong>g Rechtsbescherm<strong>in</strong>g Allochtonen op eigen kosten<br />
een advertentie <strong>in</strong> een Amsterdamse dagblad. Hier<strong>in</strong> wees ik illegalen op <strong>de</strong><br />
mogelijkheid om bij OOM Verzeker<strong>in</strong>gen te Den Haag een <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g<br />
te kunnen afsluiten. Vele illegalen hebben dit advies opgevolgd.<br />
De directie van OOM Verzeker<strong>in</strong>gen schakel<strong>de</strong> echter onmid<strong>de</strong>llijk <strong>de</strong><br />
Juridische af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van hun maatschappij <strong>in</strong>, <strong>in</strong> <strong>de</strong> persoon van mw. mr.<br />
M.C.V. Daniëls, om alle mogelijke maatregelen tegen mij te nemen. Ik zou<br />
namelijk geen toestemm<strong>in</strong>g hebben om <strong>de</strong> maatschappij via een advertentie<br />
aan te bevelen. Deze strijd liep echter even snel af als <strong>de</strong>ze was begonnen,<br />
toen men merkte dat er geen grond voor een aanklacht bestond.<br />
Maar on<strong>de</strong>rtussen is het wel een trieste zaak: <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland kunnen<br />
drugsgerelateer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen zich tegen velerlei risico’s laten verzeke-<br />
93
en, maar mensen zon<strong>de</strong>r een verblijfstitel wor<strong>de</strong>n geweigerd voor een<br />
<strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g. Directeur A. Wiechmann van verzekeraar Interpolis<br />
liet <strong>in</strong> oktober 2004 weten hennepkwekerijen te willen verzekeren; <strong>de</strong> maatschappij<br />
had al coffeeshops als klant. 383 Ook bestaat er s<strong>in</strong>ds 1999 een <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>g<br />
voor hon<strong>de</strong>n en katten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. 384 Bijna 70.000 katten<br />
hebben <strong>de</strong>ze verzeker<strong>in</strong>g. Dier en <strong>Zo</strong>rg is <strong>de</strong> grootste dierenverzekeraar van<br />
Ne<strong>de</strong>rland. In maart 2005 had <strong>de</strong>ze maatschappij bijna 64.000 beesten <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g. ‘We verkopen zo’n 500 polissen per week, dat is nog niet veel,’ zei<br />
Walter Boer. ‘Maar het huisdier wordt belangrijker. Neemt soms zelfs <strong>de</strong> rol<br />
van het k<strong>in</strong>d over. Een beugeltje bij een hond is bijvoorbeeld al niet meer gek,<br />
want dan kan hij beter kauwen. Zelfs een niertransplantatie bij een kat wordt<br />
gedaan.’ 385 De maatschappij <strong>in</strong>troduceer<strong>de</strong> op 1 april 2005 zelfs een<br />
reisverzeker<strong>in</strong>g voor huisdieren (hon<strong>de</strong>n en katten). 386<br />
Het on<strong>de</strong>rscheid tussen mens en dier gaat ver<strong>de</strong>r. Huisdieren <strong>in</strong> <strong>de</strong> EU<br />
kunnen s<strong>in</strong>ds 1 juli 2004 op een eigen paspoort vrij reizen. Baasjes mogen<br />
met hun hond, kat of fret door <strong>de</strong> hele EU gaan, wanneer <strong>de</strong>ze <strong>in</strong> het bezit zijn<br />
van het blauwe paspoort. 387 Het document voor gezelschapsdieren ziet eruit<br />
als een echt paspoort. Op het blauwe omslag staat <strong>de</strong> Europese vlag met<br />
twaalf sterren. B<strong>in</strong>nen<strong>in</strong> is zelfs ruimte gemaakt voor een foto. 388<br />
7.9 <strong>Zo</strong> kan het ook: EU-lid Spanje maakt het mogelijk<br />
Uit <strong>de</strong> hoek van <strong>de</strong> medische sector wor<strong>de</strong>n er soms kortdurend <strong>in</strong>itiatieven<br />
ontwikkeld om <strong>de</strong> door illegalen gemaakte medische kosten enigsz<strong>in</strong>s te<br />
kunnen <strong>de</strong>kken. <strong>Zo</strong> ook <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>gen, e<strong>in</strong>d jaren negentig. Huisartsen,<br />
vroedvrouwen of tandartsen die <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze noor<strong>de</strong>lijke prov<strong>in</strong>cie illegalen<br />
medische zorg verstrekten, kon<strong>de</strong>n hun kosten vanaf september 1999<br />
<strong>de</strong>clareren bij een speciaal noodfonds. Het doel van het noodfonds was <strong>de</strong><br />
circa 500 vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>gen te stimuleren gebruik te maken van <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg, zodat bijvoorbeeld TBC of an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten sneller<br />
kon<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n opgespoord. 389<br />
Behalve <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland zijn bijvoorbeeld <strong>in</strong> Spanje eveneens immigranten<br />
nodig om aan <strong>de</strong> vraag naar arbeidskrachten te voldoen. Ook <strong>de</strong> Spaanse<br />
economie is namelijk afhankelijk van <strong>de</strong>ze goedkope werkers. ‘En dankzij hen<br />
kent Spanje s<strong>in</strong>ds kort weer een groei én verjong<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g. In<br />
Spanje mogen ook bewoners zon<strong>de</strong>r een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g zich tegenwoordig<br />
laten <strong>in</strong>schrijven <strong>in</strong> het bevolk<strong>in</strong>gsregister van een gemeente. Deze<br />
<strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>g bij <strong>de</strong> burgerlijke stand kan gebeuren zon<strong>de</strong>r opgave van<br />
adresgegevens en zon<strong>de</strong>r uittreksel van het arbeidsregister, maar geeft <strong>de</strong><br />
illegale migrant recht op gratis medische hulp. 390 De regel<strong>in</strong>g maakt <strong>de</strong> illegale<br />
werknemer zichtbaar – hoewel <strong>de</strong>ze volledig anoniem blijft – en heeft dus een<br />
gunstig effect op een systematische duurzame medische zorg en op kwaliteit<br />
van <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
94
Daarnaast heeft Spanje beg<strong>in</strong>g 2005 aan één miljoen illegale arbei<strong>de</strong>rs<br />
een verblijfsvergunn<strong>in</strong>g verleend. Ze moesten aantonen dat ze m<strong>in</strong>imaal zes<br />
maan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het land woon<strong>de</strong>n en een arbeidscontract voor m<strong>in</strong>imaal zes<br />
maan<strong>de</strong>n had<strong>de</strong>n. 391 Tussen 7 februari en beg<strong>in</strong> april 2005 had<strong>de</strong>n al 300.000<br />
illegale werknemers, waaron<strong>de</strong>r Ecuadorianen, Roemenen, Marokkanen en<br />
Colombianen, een verzoek <strong>in</strong>gediend om een legale status te verkrijgen. 392<br />
Vanaf april 2005 zijn voor <strong>de</strong> laat- of nieuwkomers weer an<strong>de</strong>re normen van<br />
kracht. Om dan papieren te bemachtigen, moeten <strong>de</strong> buitenlan<strong>de</strong>rs twee jaar<br />
<strong>in</strong> Spanje verblijven en één jaar gewerkt hebben. Spanje hoopt op <strong>de</strong>ze<br />
manier ook een beter zicht op <strong>de</strong> niet aflaten<strong>de</strong> stroom buitenlan<strong>de</strong>rs te<br />
krijgen.’ 393<br />
Volgens sommige gegevens is het aantal buitenlan<strong>de</strong>rs zon<strong>de</strong>r papieren<br />
<strong>in</strong> Spanje nog groter. Een eenvoudige rekensom laat dat zien: trek van het<br />
aantal immigranten (van buiten <strong>de</strong> EU) dat over papieren beschikt, zo’n 1,6<br />
miljoen, af van het aantal dat bij <strong>de</strong> gemeenten <strong>in</strong> het bevolk<strong>in</strong>gsregister staat<br />
<strong>in</strong>geschreven, 3 miljoen: blijft dus over een totaal van 1,4 miljoen. On<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
vorige Spaanse reger<strong>in</strong>g wer<strong>de</strong>n hon<strong>de</strong>rdduizen<strong>de</strong>n immigranten gedoogd,<br />
maar niet gelegaliseerd. <strong>Zo</strong>als <strong>de</strong> praktijk <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland ook al s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong>cennia<br />
is.<br />
‘Het is <strong>de</strong> eerste keer dat <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g <strong>in</strong> samenspraak met <strong>de</strong> sociale<br />
partners tot een overeenstemm<strong>in</strong>g is gekomen over een nieuwe legaliser<strong>in</strong>gprocedure.<br />
<strong>Zo</strong>wel werknemers- als werkgeversorganisaties klaag<strong>de</strong>n dat het<br />
gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> systeem van gecontroleer<strong>de</strong> <strong>in</strong>stroom van buitenlan<strong>de</strong>rs al tij<strong>de</strong>n niet<br />
functioneert. Ondanks <strong>de</strong> hoge boetes voor werkgevers bestaat nog altijd een<br />
groot illegaal circuit <strong>in</strong> sectoren als <strong>de</strong> land- en tu<strong>in</strong>bouw, <strong>de</strong> horeca en <strong>de</strong><br />
bouw. Demografen wijzen er evenwel op dat <strong>de</strong> immigratie nog substantieel<br />
moet toenemen om aan <strong>de</strong> toekomstige vraag naar arbeid te kunnen<br />
voldoen.’ 394<br />
Premier José Luis Rodríguez Zapatero wil ‘recht doen aan mensen die<br />
<strong>in</strong> veel gevallen wel werken, maar er ver<strong>de</strong>r niet bij mogen horen’. 395 Daarnaast<br />
is hij zich ervan bewust dat Spanje veel sociale premies misloopt. De<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>in</strong>tegratiem<strong>in</strong>ister Rita Verdonk, had e<strong>in</strong>d januari 2005 <strong>in</strong> Brussel<br />
veel kritiek op het Spaanse <strong>in</strong>itiatief. De <strong>in</strong> Spanje gelegaliseer<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n ook<br />
<strong>in</strong> an<strong>de</strong>re EU-lidstaten kunnen aankloppen. Om nog maar te zwijgen over <strong>de</strong><br />
‘aanzuigen<strong>de</strong> werk<strong>in</strong>g’. De Spaanse Immigratie<strong>de</strong>skundige Bernabé Lopez<br />
García van <strong>de</strong> Autónoma Universiteit <strong>in</strong> Madrid maakt zich echter niet druk:<br />
‘De afgelopen tijd zijn er niet meer pateras (immigrantenbootjes) geteld. Wel<br />
zullen er illegalen b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> Schengenlan<strong>de</strong>n naar Spanje gaan, en als die<br />
hier geen kans maken, zijn ze snel weer terug <strong>in</strong> het land waar ze hun netwerk<br />
hebben om zich te handhaven.’ 396<br />
Wil<strong>de</strong>n migranten tot mei 2005 <strong>in</strong> Spanje <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g komen voor<br />
legalisatie, dan moesten zij aan een aantal voorwaar<strong>de</strong>n voldoen; werkgevers<br />
kon<strong>de</strong>n echter ook een aanvraag <strong>in</strong>dienen:<br />
95
1. Kandidaten moesten aantonen dat ze s<strong>in</strong>ds augustus vorig jaar <strong>in</strong><br />
Spanje waren en een bewijs van goed gedrag overleggen.<br />
2. De autoriteiten controleer<strong>de</strong>n of <strong>de</strong> kandidaat een strafblad had.<br />
3. De kandidaat moest <strong>in</strong> het bezit zijn van een arbeidscontract van<br />
m<strong>in</strong>stens een half jaar.<br />
4. Voor <strong>de</strong> tu<strong>in</strong>bouw (veel illegalen werken <strong>in</strong> <strong>de</strong> ‘plastic kassen’ van<br />
Murcia en Andalusië) gold een uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g: een contract van drie<br />
maan<strong>de</strong>n was voldoen<strong>de</strong>. Wie <strong>in</strong> <strong>de</strong> horeca en <strong>de</strong> bouw <strong>in</strong> een<br />
jaar tijd een halfjaar aan contracten had verzameld, maakte een<br />
goe<strong>de</strong> kans. 397<br />
Spanje is een groot EU-land. An<strong>de</strong>re EU-staten, zoals Ne<strong>de</strong>rland, zou<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ze voorbeeldfunctie op waar<strong>de</strong> dienen te schatten en <strong>de</strong> regel<strong>in</strong>g moeten<br />
overnemen. Met steun van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g en het medische machtsblok is dit<br />
haalbaar. De f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> verleen<strong>de</strong> zorg speelt een centrale rol <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
vraagstukken rond <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e illegale arbei<strong>de</strong>rs. Hiervoor is het noodzakelijk dat<br />
<strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs op korte termijn geregistreerd wor<strong>de</strong>n.<br />
7.10 Nationaal Waarborgfonds Ziektekosten Illegale Arbei<strong>de</strong>rs (WZIA)<br />
<strong>Zo</strong>lang Ne<strong>de</strong>rland en het EU-parlement <strong>de</strong> voorbeeldfunctie van het EU-lid<br />
Spanje nog niet overnemen met betrekk<strong>in</strong>g tot het <strong>in</strong>schrijven van burgers<br />
zon<strong>de</strong>r verblijfspapieren <strong>in</strong> het bevolk<strong>in</strong>gsregister, zodat aan <strong>de</strong>ze werken<strong>de</strong><br />
burgers gratis medische zorg gegeven kan wor<strong>de</strong>n, is er behoefte aan een<br />
overgangsregel<strong>in</strong>g. 398 Ik stel voor <strong>de</strong>ze tij<strong>de</strong>lijke regel<strong>in</strong>g het Waarborgfonds<br />
Ziektekosten Illegale Arbei<strong>de</strong>rs (WZIA) te noemen.<br />
De NVZ pleit al langer voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g van een waarborgfonds dat<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen f<strong>in</strong>ancieel compenseert voor <strong>de</strong> hulp aan onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten. 399 ‘In juni 2006 schrijft <strong>de</strong> artsenorganisatie KNMG aan <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong><br />
Kamer dat er direct een waarborgfonds moet komen voor onverzeker<strong>de</strong><br />
patiënten en schrijft <strong>de</strong> KNMG ver<strong>de</strong>r dat het niet klopt dat <strong>de</strong> overheid v<strong>in</strong>dt<br />
dat artsen en <strong>ziek</strong>enhuizen noodzakelijke zorg móeten verlenen, maar daar<br />
niet voor wil betalen (…) Volgens <strong>de</strong> artsenorganisatie is <strong>de</strong> toegankelijkheid<br />
van <strong>de</strong> zorg <strong>in</strong> het ged<strong>in</strong>g. Bovendien levert niet-behan<strong>de</strong>len risico’s op voor<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>dividuele gezondheid én <strong>de</strong> volksgezondheid.’ 400<br />
‘M<strong>in</strong>ister Hoogervorst heeft <strong>in</strong> februari 2006 gezegd daar best voor te<br />
voelen. Maar hij wil het fonds alleen <strong>in</strong>voeren als blijkt dat het aantal onverzeker<strong>de</strong>n<br />
s<strong>in</strong>ds januari 2006 enorm is gestegen.’ 401 Daarbij heeft het voorstel<br />
van <strong>de</strong> NVZ en <strong>de</strong> m<strong>in</strong>ister van VWS echter geen betrekk<strong>in</strong>g op <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e<br />
illegale onverzeker<strong>de</strong> werknemers.<br />
Mid<strong>de</strong>n 2006 liet on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid blijken dat het<br />
haalbaar is om een Waarborgfonds voor illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland op<br />
korte termijn te realiseren. ‘M<strong>in</strong>ister Agnes van Ar<strong>de</strong>nne (Ontwikkel<strong>in</strong>gssamenwerk<strong>in</strong>g)<br />
stel<strong>de</strong> toen 100 miljoen euro over een perio<strong>de</strong> van zes jaar<br />
96
eschikbaar voor <strong>de</strong> subsidie op <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enfondspremie van een nieuw<br />
opgericht <strong>ziek</strong>enfonds voor arme werknemers <strong>in</strong> Afrika (In Nigeria verdient 70<br />
procent van <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan een dollar per dag). Juni 2006<br />
presenteer<strong>de</strong> Van Ar<strong>de</strong>nne en oud-bestuursvoorzitter Kees Storm van Aegon<br />
<strong>in</strong> Amsterdam het nieuwe <strong>ziek</strong>enfonds, het Health Insurance Fund (HIF)voor<br />
Afrika, te beg<strong>in</strong>nen Nigeria. Het HIF met Kees Storm als voorzitter is het<br />
product van een samenwerk<strong>in</strong>g tussen m<strong>in</strong>ister Van Ar<strong>de</strong>nne, <strong>de</strong> top van het<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijfsleven, economen, wetenschappers, aidsbestrij<strong>de</strong>rs en <strong>de</strong><br />
Nigeriaanse verzeker<strong>in</strong>gsmaatschappij Hygiea.’ 402<br />
Het is niet meer dan terecht om werken<strong>de</strong> illegalen (<strong>in</strong> 2002 volgens het<br />
CBS 90% van alle illegalen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland) op te nemen <strong>in</strong> <strong>de</strong> WZIA, zodat zij<br />
verzekerd zijn van medische hulp. 403 Voor <strong>de</strong> f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van dit fonds zijn er<br />
genoeg mogelijkhe<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> baten van illegale arbeid zijn groter dan <strong>de</strong><br />
kosten. Door <strong>in</strong>efficiënt beleid en gedoog<strong>de</strong> frau<strong>de</strong> wor<strong>de</strong>n er <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
jaarlijks voor hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n miljoenen euro’s extrakosten gemaakt.<br />
Deze extralasten zijn natuurlijk te vermij<strong>de</strong>n. Dat gebeurt echter niet: ze zijn<br />
<strong>in</strong>gesleten <strong>in</strong> <strong>de</strong> werkwijze van <strong>de</strong> gezondheidszorg, ze zijn geaccepteerd en<br />
wor<strong>de</strong>n doorberekend <strong>in</strong> <strong>de</strong> premie van <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>tekostenverzeker<strong>in</strong>gen.<br />
Een <strong>de</strong>rgelijke regel<strong>in</strong>g van het WZIA vereist voorbereid<strong>in</strong>gstijd om <strong>de</strong><br />
wettelijke basis ervan te formuleren. In <strong>de</strong>ze aanlooptijd dient een tij<strong>de</strong>lijke<br />
f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>gsregel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> kosten van hulpverlen<strong>in</strong>g aan <strong>ziek</strong>e illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs aangenomen te wor<strong>de</strong>n. Dit houdt <strong>in</strong> dat alle medische hulp aan<br />
<strong>de</strong>ze categorie patiënten verleend zal wor<strong>de</strong>n met een uitzicht op een tij<strong>de</strong>lijk<br />
verblijf, alleen <strong>in</strong>dien <strong>de</strong>ze patiënt <strong>de</strong> werkgever(s) bij wie hij gewerkt heeft kan<br />
aanwijzen. De kosten voor een a<strong>de</strong>quate medische hulpverlen<strong>in</strong>g aan onverzeker<strong>de</strong><br />
<strong>ziek</strong>e arbei<strong>de</strong>rs is immers verwaarloosbaar <strong>in</strong> verhoud<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong><br />
bedragen die via <strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gswet en <strong>de</strong> pot ‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ wor<strong>de</strong>n<br />
uitgegeven. Deze kosten dienen dan alsnog op <strong>de</strong> werkgever(s) verhaald te<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
Ik <strong>de</strong>nk echter dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse staat zal trachten te voorkomen dat<br />
<strong>de</strong>ze bedrijven wor<strong>de</strong>n aangeslagen. Duur<strong>de</strong>re arbeidskrachten betekenen dat<br />
bedrijven sneller hun concurrentiepositie verliezen, zeker <strong>in</strong> een groeien<strong>de</strong> EU.<br />
Het is <strong>in</strong> het belang van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g om haar on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen te beschermen.<br />
Zij zal dus zorgdragen voor een tij<strong>de</strong>lijk Waarborgfonds Ziektekosten Illegale<br />
Arbei<strong>de</strong>rs. Werkgevers wor<strong>de</strong>n zo beschermd en hoeven hun da<strong>de</strong>n niet<br />
openbaar te maken. De reger<strong>in</strong>g ziet zichzelf vervolgens <strong>in</strong>ge<strong>de</strong>kt voor kritiek<br />
op het slecht functioneren<strong>de</strong> Koppel<strong>in</strong>gsfonds. Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk zal Justitie <strong>de</strong> stap<br />
dienen te maken om bedrijven niet (alleen) een boete op te leggen, maar<br />
strafrechtelijk te vervolgen.<br />
7.11 Conclusie: WZIA goed voor maatschappij en economie<br />
De groep van onverzeker<strong>de</strong> legale Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs is even groot als <strong>de</strong> groep<br />
van illegalen die niet-verzekerd zijn tegen <strong>ziek</strong>tekosten. De autochtone legalen<br />
97
zijn niet verzekerd om verschillen<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen. Dat kunnen economische en<br />
pr<strong>in</strong>cipiële re<strong>de</strong>nen zijn, sommige patiënten zijn drugsverslaafd of dakloos.<br />
<strong>Zo</strong>als bij <strong>ziek</strong>e illegalen wèl gebeurt, weigeren <strong>ziek</strong>enhuizen nooit<br />
spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> medische zorg te verlenen bij <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> legalen. 404<br />
De kosten voor medische zorg wor<strong>de</strong>n vergoed uit <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>rgenoem<strong>de</strong> pot<br />
‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’. Vooral <strong>ziek</strong>enhuizen <strong>in</strong> wijken met veel daklozen en<br />
illegalen moeten elk jaar een groot <strong>de</strong>el zelf betalen, omdat het budget niet<br />
toereikend is. 405 Onterecht en systematisch beweren <strong>ziek</strong>enhuizen via <strong>de</strong><br />
media en <strong>in</strong> rapporten dat ze spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong> medische zorg nooit weigeren te<br />
verlenen aan niet-verzeker<strong>de</strong>n. 406 Bovendien komt het regelmatig voor dat<br />
illegalen door <strong>ziek</strong>enhuizen aan <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie verra<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n om<br />
het land te wor<strong>de</strong>n uitgezet. Op <strong>de</strong>ze manier hoeft het <strong>ziek</strong>enhuis geen kosten<br />
te maken voor <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>e illegaal.<br />
Al <strong>de</strong>cennialang wordt een beeld gecreëerd dat illegalen <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
jaarlijks tientallen miljoenen euro’s kosten. Dat is een eenzijdige<br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g: dit bedrag staat niet <strong>in</strong> verhoud<strong>in</strong>g tot het profijt dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
economie behaalt door ontdoken sociale premies, belast<strong>in</strong>gen, achterstallig<br />
loon en gemaakte extra w<strong>in</strong>sten. Dat is niet alleen opportuun voor een<br />
on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>g, maar ook voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse reger<strong>in</strong>g. De overheid ‘bewaakt’<br />
<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke omzetcijfers en krijgt <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re belast<strong>in</strong>gvorm weer <strong>in</strong>komen<br />
terug.<br />
Met <strong>de</strong>ze gedoogsteun van <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g hebben Ne<strong>de</strong>rlandse bedrijven<br />
ruim 90% van <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs die niet beschikken over een verblijf- en werkvergunn<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> dienst. De reger<strong>in</strong>g helpt <strong>de</strong> werkgever met wetgev<strong>in</strong>g om het <strong>de</strong>ze<br />
illegale arbei<strong>de</strong>rs onmogelijk te maken zich te laten verzekeren tegen <strong>ziek</strong>tekosten.<br />
Om f<strong>in</strong>anciële re<strong>de</strong>nen verlenen huisartsen, verloskundigen, GGD’s en<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen <strong>de</strong>ze goedkope arbeidskrachten (en hun gez<strong>in</strong>sle<strong>de</strong>n) niet <strong>de</strong><br />
kwalitatieve medische zorg die nodig is om <strong>ziek</strong>ten te voorkomen en te<br />
genezen. De volksgezondheid loopt zodoen<strong>de</strong> gevaar door het niet of nieta<strong>de</strong>quaat<br />
behan<strong>de</strong>len van besmettelijke <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten.<br />
De door <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enfondsen en reger<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het leven geroepen pot<br />
‘dubieuze <strong>de</strong>biteuren’ en het ‘Koppel<strong>in</strong>gsfonds’ zijn <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk ongeschikt<br />
gebleken om <strong>de</strong> problematiek met betrekk<strong>in</strong>g tot onverzeker<strong>de</strong> illegalen en <strong>de</strong><br />
volksgezondheid te bestrij<strong>de</strong>n. Door <strong>de</strong> sterke groei van het aantal nietverzeker<strong>de</strong><br />
legale <strong>in</strong>woners zal <strong>de</strong> aanspraak van <strong>de</strong>ze groep patiënten – <strong>in</strong><br />
2005 bedroeg dit aantal ruim 200.000, <strong>in</strong> 2006 wordt on<strong>de</strong>r het nieuwe zorgstelsel<br />
een viervoudige toename verwacht – op <strong>de</strong>ze budgetten alleen maar<br />
stijgen. 407 Dat betekent dat <strong>de</strong> situatie van illegale onverzeker<strong>de</strong> patiënten nóg<br />
penibeler zal wor<strong>de</strong>n. Zij zullen nog strenger geweerd wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> gezondheidszorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen.<br />
Het m<strong>in</strong>ste wat <strong>de</strong> reger<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong>ze rechteloze, on<strong>de</strong>rbetaal<strong>de</strong> werknemers<br />
behoort te doen is gelijkwaardige medische zorg verlenen bij <strong>ziek</strong>te.<br />
Dat zou ten goe<strong>de</strong> komen aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse volksgezondheid. De f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g<br />
hoeft geen probleem te zijn. De reger<strong>in</strong>g zou met een efficiënter en<br />
98
doelmatiger beleid <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg enkele miljar<strong>de</strong>n euro’s kunnen<br />
besparen.<br />
De medische kosten dienen betaald te wor<strong>de</strong>n uit een tij<strong>de</strong>lijk fonds dat<br />
door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse staat gef<strong>in</strong>ancierd dient te wor<strong>de</strong>n, het Waarborgfonds<br />
Ziektekosten Illegale Arbei<strong>de</strong>rs (WZIA). Voor vergoed<strong>in</strong>g uit dit fonds komen<br />
<strong>ziek</strong>e illegalen <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g die kunnen aantonen m<strong>in</strong>stens twee maan<strong>de</strong>n<br />
voor bedrijven of particulieren gewerkt te hebben. Deze gegevens stellen <strong>de</strong><br />
overheid <strong>in</strong> staat om <strong>de</strong> kosten te verhalen op <strong>de</strong> betrokken bedrijven en<br />
particulieren door <strong>de</strong> achterstallige premies en opgeleg<strong>de</strong> boetes te laten<br />
storten <strong>in</strong> het WZIA. Het geld dat verdiend is aan <strong>de</strong> <strong>in</strong>zet van illegale arbei<strong>de</strong>rs,<br />
komt zo <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong>n weer ten goe<strong>de</strong>.<br />
Door <strong>de</strong> vrees van werkgevers om betrapt te wor<strong>de</strong>n zal <strong>de</strong> vraag naar<br />
illegale werknemers haast verdwijnen. Enkele sectoren <strong>in</strong> het bedrijfsleven<br />
zullen failliet gaan, of naar lagelonenlan<strong>de</strong>n verhuizen, zoals nu al gebeurt.<br />
Duizen<strong>de</strong>n autochtone legale werknemers zullen hun baan verliezen. De<br />
economie krijgt een gevoelige tik, <strong>de</strong> staats<strong>in</strong>komsten wor<strong>de</strong>n lager en <strong>de</strong><br />
uitgaven hoger. De reger<strong>in</strong>g zal <strong>de</strong>ze situatie met alle mid<strong>de</strong>len trachten te<br />
voorkomen.<br />
Maar <strong>de</strong> oploss<strong>in</strong>g zal zijn dat voor uitgebuite arbei<strong>de</strong>rs een menswaardige<br />
regel<strong>in</strong>g wordt getroffen. Voor bepaal<strong>de</strong> beroepen en bepaal<strong>de</strong> lonen<br />
zullen zij een tij<strong>de</strong>lijke werkvergunn<strong>in</strong>g kunnen krijgen, met kans op verleng<strong>in</strong>g.<br />
Deze geregistreer<strong>de</strong> mensen kunnen dan e<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk <strong>in</strong> alle vrijheid hun<br />
eigen keuzes maken op alle maatschappelijke terre<strong>in</strong>en. De betekenis daarvan<br />
is een enorme w<strong>in</strong>st voor het tegengaan van mensonteren<strong>de</strong> situaties, <strong>de</strong><br />
verpauper<strong>in</strong>g van bepaal<strong>de</strong> buurten en het tegengaan van het gevaar voor <strong>de</strong><br />
volksgezondheid.<br />
Na politieke beraadslag<strong>in</strong>gen en consensus kan het WZIA op <strong>de</strong>n duur<br />
vervangen wor<strong>de</strong>n door het duurzame systeem van me<strong>de</strong> EU-lid Spanje:<br />
burgers zon<strong>de</strong>r verblijfspapieren wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het bevolk<strong>in</strong>gsregister <strong>in</strong>geschreven<br />
en ze ontvangen gratis medische zorg. 408<br />
99
8 Twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg Amsterdam Zuidoost<br />
8.1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
Amsterdamse huisartsen hebben een Werkgroep Deskundigheidsbevor<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
Huisartsen (WDH) opgericht, die <strong>de</strong> beroepsgroep <strong>de</strong> mogelijkheid biedt om<br />
zich door bij- en naschol<strong>in</strong>g te <strong>in</strong>formeren van nieuwe maatschappelijke en<br />
medische ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> hun werkgebied. De huidige samenstell<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
samenlev<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier grote ste<strong>de</strong>n, bestaan<strong>de</strong> uit autochtonen en nietwesterse<br />
migranten, zorgt voor specifieke ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
sectoren van <strong>de</strong> maatschappij. Vooral op het gebied van on<strong>de</strong>rwijs, arbeidsmarkt,<br />
gezondheidszorg, huisvest<strong>in</strong>g en cultuur.<br />
Het leeuwen<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland heeft familieban<strong>de</strong>n<br />
of is bevriend met legale niet-westerse migranten. Door dit hechte<br />
netwerk dienen <strong>in</strong> alle maatschappelijke kwesties <strong>de</strong> niet-westerse migranten<br />
en illegale arbeidskrachten eigenlijk als één <strong>de</strong>mografische groep beschouwd<br />
te wor<strong>de</strong>n. Want medische ontwikkel<strong>in</strong>gen en vraagstukken die <strong>de</strong> legale nietwesterse<br />
migranten betreffen, hebben bijna altijd ook betrekk<strong>in</strong>g op <strong>de</strong> illegale<br />
werknemers en omgekeerd.<br />
Er bestaat een dui<strong>de</strong>lijke scheid<strong>in</strong>g tussen <strong>de</strong> positie van niet-westerse<br />
migranten en die van autochtonen <strong>in</strong> al <strong>de</strong>ze sectoren. Deze twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g heeft<br />
uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk geleid tot een twee<strong>de</strong>rangs, dus een kwalitatief m<strong>in</strong><strong>de</strong>re positie<br />
voor <strong>de</strong> niet-westerse migranten. In het on<strong>de</strong>rwijs leidt dat vaak tot een voortijdig<br />
verlaten - zon<strong>de</strong>r diploma - van een school, of het gediplomeerd verlaten<br />
van een school van een lager niveau.<br />
Gerard van Miltenburg, tot voor kort algemeen directeur van het Terra<br />
College <strong>in</strong> Den Haag, <strong>de</strong> zwarte school waar beg<strong>in</strong> 2004 conrector Hans van<br />
Wieren werd doodgeschoten, zei e<strong>in</strong>d van dat jaar dat ‘het gros van <strong>de</strong> docenten<br />
op zwarte scholen voor voortgezet on<strong>de</strong>rwijs niet geschikt is voor zijn taak.<br />
Zij zijn niet <strong>in</strong> staat een fundamentele relatie aan te gaan met hun leerl<strong>in</strong>gen.<br />
Het gevolg is dat leerl<strong>in</strong>gen zich afzetten en zon<strong>de</strong>r diploma <strong>de</strong> school<br />
verlaten.’ 409<br />
On<strong>de</strong>rzoek is er niet naar gedaan, daarom kan Van Miltenburg <strong>de</strong><br />
ongeschiktheid van docenten niet staven met cijfers. Van Miltenburg: ‘Het is<br />
verborgen te lezen <strong>in</strong> <strong>in</strong>spectieverslagen. Ik heb er met <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwijs<strong>in</strong>spectie<br />
over gesproken. Die is het met me eens.’ De on<strong>de</strong>rwijs<strong>in</strong>spectie on<strong>de</strong>rkent <strong>de</strong><br />
problemen, maar v<strong>in</strong>dt ze te breed geformuleerd. ‘Wij zien veel verschillen bij<br />
<strong>de</strong> scholen’, aldus een woordvoer<strong>de</strong>r. 410 Van Miltenburg verwijt het on<strong>de</strong>rwijs<br />
dat het nooit a<strong>de</strong>quaat heeft gereageerd op een compleet an<strong>de</strong>r klantenbestand.<br />
‘Wij gaan niet met respect om met het allochtone k<strong>in</strong>d dat een an<strong>de</strong>re<br />
achtergrond heeft, een an<strong>de</strong>re cultuur, een an<strong>de</strong>re religie en ou<strong>de</strong>rs die geen<br />
Ne<strong>de</strong>rlands spreken. Een docent moet uitstralen dat een leerl<strong>in</strong>g welkom is.’ 411<br />
100
8.2 On<strong>de</strong>rklassen <strong>in</strong> gezondheidszorg<br />
In Amsterdam hebben we <strong>in</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg niet alleen te maken met<br />
racistische opmerk<strong>in</strong>gen van artsen, maar – misschien nog erger – van<br />
systematisch on<strong>de</strong>rmaats gelever<strong>de</strong> medische zorg aan patiënten die behoren<br />
tot <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant van <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g.<br />
Een twee<strong>de</strong>rangs positie b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> gezondheidszorg leidt bij een nietwesterse<br />
migrant en <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r voor een illegale arbei<strong>de</strong>r, tot een perio<strong>de</strong><br />
van gemid<strong>de</strong>ld tw<strong>in</strong>tig jaar kwalitatief slechter leven. Bovendien wordt <strong>de</strong><br />
levensverwacht<strong>in</strong>g daardoor met gemid<strong>de</strong>ld vijf tot tien jaar bekort. De arbei<strong>de</strong>rs<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong>ze groep vervullen vaak <strong>de</strong> banen die <strong>de</strong> meeste autochtonen weigeren,<br />
vanwege slechte hygiëne en risico’s. De verwacht<strong>in</strong>g is dat zij door hun<br />
beroepsuitoefen<strong>in</strong>g – en door <strong>de</strong> wijze waarop zij met an<strong>de</strong>re niet-westerse<br />
migranten samenleven – eer<strong>de</strong>r een beroep zou<strong>de</strong>n doen op medische hulp.<br />
De meeste artsen weigeren <strong>de</strong>ze onverzeker<strong>de</strong>n echter en zijn bovendien niet<br />
op <strong>de</strong> hoogte van <strong>de</strong> specifieke risico’s die <strong>de</strong>ze groep vormt voor <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
Vanuit mijn huisartsenpraktijk <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost (1994-2004) heb<br />
ik zo’n tien jaar lang <strong>de</strong>ze misstan<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> kaak gesteld. Mijn doel was om<br />
<strong>de</strong> vraagstukken, die <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie beschreven zijn, via naschol<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re huisartsen bre<strong>de</strong>r aan te pakken. Daardoor zou<strong>de</strong>n wij dui<strong>de</strong>lijkheid<br />
kunnen scheppen b<strong>in</strong>nen het schemergebied van noodzakelijke medische<br />
hulpverlen<strong>in</strong>g aan onverzeker<strong>de</strong> illegalen en – niet m<strong>in</strong><strong>de</strong>r belangrijk – om<br />
gerichte medische hulp te kunnen verlenen bij <strong>de</strong>ze specifieke doelgroep. Het<br />
aantal patiënten met een verhoog<strong>de</strong> bloeddruk en suiker<strong>ziek</strong>te is bijvoorbeeld<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong>ze arme regio ruim vier maal groter dan lan<strong>de</strong>lijk het geval is.<br />
De specifieke migrantenproblematiek zou vooral vanuit sociaal-maatschappelijke<br />
en cultureel-religieuze achtergrond van <strong>de</strong>ze patiënten bezien<br />
moeten wor<strong>de</strong>n. Met betere kennis zou het mogelijk zijn om a<strong>de</strong>quaat te<br />
kunnen reageren op <strong>de</strong> nieuwe medische problemen die zich voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
snel van ras, religie en cultuur veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g. Mijn pog<strong>in</strong>gen om<br />
on<strong>de</strong>rwerpen op dit gebied bespreekbaar te krijgen bij het orgaan van <strong>de</strong><br />
beroepsgroep, dat hiermee belast was <strong>in</strong> mijn stads<strong>de</strong>el (WDH-Zuidoost),<br />
liepen op niets uit. Er bestond eenvoudig geen <strong>in</strong>teresse bij <strong>de</strong> artsen om zich<br />
te verdiepen <strong>in</strong> een meer menswaardig en medisch kwalitatief betere situatie<br />
voor <strong>de</strong>ze bevolk<strong>in</strong>gsgroepen. Grote belangstell<strong>in</strong>g was er bijvoorbeeld voor<br />
technische <strong>in</strong>structies voor het verrichten van scopieën (‘kijk-operaties’),<br />
polikl<strong>in</strong>ische <strong>in</strong>grepen die nooit plaatsv<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> een huisartsenpraktijk. Door <strong>de</strong><br />
behou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> en zeer krampachtige houd<strong>in</strong>g van Amsterdamse<br />
gezondheids<strong>in</strong>stituten zijn <strong>de</strong> misstan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> zorg toegenomen en<br />
complexer gewor<strong>de</strong>n.<br />
101
8.3 M<strong>in</strong>iconferentie met Bisschop Muskens<br />
Omdat ik constateer<strong>de</strong> dat er via <strong>de</strong> gangbare wegen en metho<strong>de</strong>n geen<br />
oploss<strong>in</strong>gen kwamen voor <strong>de</strong> twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse gezondheidszorg<br />
met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> legale niet-westerse migranten en onverzeker<strong>de</strong> illegale<br />
werknemers, organiseer<strong>de</strong> ik op 20 februari 1997 een m<strong>in</strong>iconferentie <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
raadszaal van het stads<strong>de</strong>elkantoor van <strong>de</strong> gemeente Amsterdam Zuidoost.<br />
Bijna alle verantwoor<strong>de</strong>lijken van <strong>de</strong> Amsterdamse eerstelijnsgezondheidszorg<br />
waren aanwezig en meer dan 200 burgers. Het doel was <strong>de</strong> problemen <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg <strong>in</strong> Amsterdam <strong>in</strong> het openbaar bespreekbaar te maken, te<br />
discussiëren en om op <strong>de</strong>ze manier voor oploss<strong>in</strong>gen te zorgen. Daardoor<br />
zou<strong>de</strong>n uitgangspunten voor gelijkwaardige medische zorg voor ie<strong>de</strong>reen<br />
geformuleerd kunnen wor<strong>de</strong>n. De bewoners en an<strong>de</strong>re functionele groepen<br />
wer<strong>de</strong>n met elkaar <strong>in</strong> contact gebracht om over <strong>de</strong> knelpunten <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost <strong>in</strong> relatie met werkloosheid en<br />
armoe<strong>de</strong> te praten. Op <strong>de</strong>ze manier hoopte ik dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> toekomst <strong>de</strong><br />
problematische aspecten van <strong>de</strong> gezondheidszorg eer<strong>de</strong>r vanuit <strong>de</strong> basis<br />
(bottom-up) aangekaart zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> plaats vanuit <strong>de</strong> hiërarchie (topdown).<br />
De bevolk<strong>in</strong>g zou dan samen met <strong>de</strong> gemeente van het stads<strong>de</strong>el<br />
Zuidoost <strong>in</strong> overleg kunnen tre<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> huisartsenorganisaties om naar<br />
oploss<strong>in</strong>gen te zoeken.<br />
Mgr. Muskens tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> m<strong>in</strong>iconferentie op Dr. Cout<strong>in</strong>ho tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> conferentie<br />
20 februari 1997 <strong>in</strong> stads<strong>de</strong>el Amsterdam Zuidoost<br />
102
De open<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> conferentie werd verricht door <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>r van on<strong>de</strong>rwijs<br />
van het stads<strong>de</strong>el, mevrouw Helen Burleson-Esajas. Mgr. Dr. M.P.M. Muskens<br />
van Breda, <strong>de</strong> bisschop die bekendheid verkreeg door zijn uitspraak dat een<br />
arme drommel best een brood mag stelen als hij an<strong>de</strong>rs niet leven kan, was<br />
eregast en <strong>de</strong> belangrijkste spreker. 412 Gezien het thema van die dag, sprak<br />
hij over <strong>de</strong> relatie tussen armoe<strong>de</strong> en gezondheid.<br />
Hij g<strong>in</strong>g <strong>in</strong> op gelijke, eerlijke ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van welvaart voor <strong>de</strong> maatschappij:<br />
‘Armoe<strong>de</strong> beïnvloedt <strong>de</strong> houd<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> maatschappij ten opzichte van <strong>de</strong><br />
armen. Er wordt op ze neergekeken. In <strong>de</strong> huidige maatschappij waar alles<br />
draait om <strong>in</strong>dividualiteit, wordt het steeds belangrijker dat we behulpzaam zijn<br />
en helpen <strong>de</strong> sociale positie van armen te verbeteren, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re ter voorkom<strong>in</strong>g<br />
van <strong>ziek</strong>ten. Op materieel gebied dient dus hun situatie verbeterd te<br />
wor<strong>de</strong>n.’ Monseigneur Muskens g<strong>in</strong>g ook <strong>in</strong> op <strong>de</strong> uitholl<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> thuiszorg,<br />
waardoor vooral <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>ren getroffen zullen wor<strong>de</strong>n. Hij stel<strong>de</strong> dat er meer<br />
waar<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g dien<strong>de</strong> te komen voor <strong>de</strong> laagopgelei<strong>de</strong>n, daar zij het sociale<br />
gezicht van Ne<strong>de</strong>rland zijn.<br />
De heer B.P.M. Schweitzer, toenmalige voorzitter van <strong>de</strong> AHV en<br />
huisarts <strong>in</strong> Diemen, gaf een uiteenzett<strong>in</strong>g over het ontstaan van <strong>de</strong> twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> maatschappij, <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> economische situatie van <strong>de</strong><br />
m<strong>in</strong><strong>de</strong>rbe<strong>de</strong>el<strong>de</strong>n en het wegvallen van <strong>de</strong> sociale zekerheid <strong>in</strong> relatie tot het<br />
stijgen van gezondheidsklachten. Hij g<strong>in</strong>g tevens <strong>in</strong> op <strong>de</strong> moeilijkheid dat <strong>de</strong><br />
huisartsen geen structurele oploss<strong>in</strong>gen kunnen aandragen voor <strong>de</strong>ze problematiek,<br />
waardoor <strong>de</strong> medische hulpverlen<strong>in</strong>g bemoeilijkt wordt.<br />
V.W.G. Hogervorst, voorzitter van <strong>de</strong> Regionale Huisartsen Verenig<strong>in</strong>g<br />
Amsterdam Zuidoost en huisarts <strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost, wees op <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografische<br />
problematiek <strong>in</strong> Zuidoost: het hoge aantal eenou<strong>de</strong>rgez<strong>in</strong>nen en <strong>de</strong><br />
verdrievoudig<strong>in</strong>g over tien jaar van het aantal Bijlmerbewoners boven <strong>de</strong> 65<br />
jaar. Hij zette dit af tegen het tekort aan huisartsen en vooral <strong>de</strong> behoefte aan<br />
vrouwelijke allochtone huisartsen en <strong>de</strong> noodzaak van een 24-uurs bereikbaarheidsdienst.<br />
Prof. dr. R.A. Cout<strong>in</strong>ho, hoofd van <strong>de</strong> divisie Gezondheidszorg van <strong>de</strong><br />
Amsterdamse GGD, g<strong>in</strong>g oppervlakkig <strong>in</strong> op <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten, maar kaartte <strong>de</strong><br />
problematiek die we vooral waarnemen bij bepaal<strong>de</strong> grote groepen nietwesterse<br />
migranten niet aan. Vragen over het falend preventiebeleid van<br />
gezondheidszorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>ten <strong>in</strong> Amsterdam en<br />
omgev<strong>in</strong>g g<strong>in</strong>g hij uit <strong>de</strong> weg.<br />
On<strong>de</strong>r het motto ‘geef een ie<strong>de</strong>r <strong>de</strong> medische zorg die u voor u zelf<br />
opeist’ g<strong>in</strong>g ikzelf <strong>in</strong> op <strong>de</strong> problematiek van medische hulpverlen<strong>in</strong>g aan<br />
onverzeker<strong>de</strong> niet-westerse migranten (<strong>ziek</strong>e illegale werknemers) <strong>in</strong><br />
<strong>ziek</strong>enhuizen. Ik wees toen al op <strong>de</strong> twee<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> achterstandswijken, <strong>de</strong><br />
kloof tussen arm en rijk, <strong>de</strong> slechte resultaten <strong>in</strong> het on<strong>de</strong>rwijs en op <strong>de</strong><br />
arbeidsmarkt. De paneldiscussie die hierna volg<strong>de</strong> was zeer levendig en soms<br />
emotioneel. De oproep dat <strong>de</strong>rgelijke conferenties wel zou<strong>de</strong>n moeten lei<strong>de</strong>n<br />
tot resultaten en dat het niet alleen bij praten moest blijven, heeft achteraf<br />
gezien geen effect gehad. De <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie besproken casussen bewijzen<br />
103
dat: <strong>de</strong> ene helft dateert van vóór 20 februari 1997, <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re helft dateert van<br />
na 1997.<br />
8.4 Conclusie<br />
Mijn oor<strong>de</strong>el is dat Amsterdamse huisartsen <strong>de</strong> reorganisatie van<br />
zorg<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerstelijn tegenhou<strong>de</strong>n. Toch zijn medische<br />
hervorm<strong>in</strong>gen noodzakelijk om <strong>in</strong> te kunnen spelen op <strong>de</strong> grote en snelle<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> etnische groepen. Noodzakelijke<br />
naschol<strong>in</strong>g en gerichte <strong>de</strong>skundigheidsbevor<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g helpen niet alleen <strong>de</strong>ze<br />
groep burgers, maar komt <strong>de</strong> gehele volksgezondheid ten goe<strong>de</strong>. De hiervoor<br />
bestem<strong>de</strong> gel<strong>de</strong>n, beheerd door <strong>de</strong> WDH, wor<strong>de</strong>n door artsen eer<strong>de</strong>r gebruikt<br />
voor hobbyistische doele<strong>in</strong><strong>de</strong>n en het b<strong>in</strong>nenhalen van <strong>de</strong> vereiste<br />
accreditatiepunten die ze nodig hebben om hun <strong>in</strong>schrijv<strong>in</strong>g als huisarts te<br />
mogen behou<strong>de</strong>n, dan dat ze besteed wor<strong>de</strong>n aan professionaliser<strong>in</strong>g en een<br />
a<strong>de</strong>quater uitoefenen van het huisartsenvak. In dienst van <strong>de</strong> patiënten.<br />
Een substantieel <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> bewoners van Amsterdam behoort tot <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rklasse van <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g. Ze behoren tot <strong>de</strong> groepen van nietwesterse<br />
migranten en illegale arbei<strong>de</strong>rs. Deze twee categorieën kennen een<br />
hechte samenlev<strong>in</strong>gsvorm. De mensen daarb<strong>in</strong>nen hebben een kwalitatief<br />
slechter leven en een kortere levensverwacht<strong>in</strong>g dan <strong>de</strong> mensen die on<strong>de</strong>r<br />
een hogere levensstandaard leven.<br />
Huisartsen, verloskundigen, apothekers en an<strong>de</strong>re hulpverleners<br />
ervaren <strong>in</strong> hun werkuitoefen<strong>in</strong>g <strong>de</strong> verban<strong>de</strong>n tussen sociaal-economische<br />
factoren en medische problemen. Toch krijgen <strong>de</strong>ze patiënten niet <strong>de</strong> zorg<br />
waarop ze door hun bijdrage aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse economie recht hebben.<br />
Structurele belemmer<strong>in</strong>gen dienen opgeheven te wor<strong>de</strong>n, zodat <strong>de</strong> steeds<br />
voortduren<strong>de</strong> misstan<strong>de</strong>n die <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse volksgezondheid aangaan,<br />
bestre<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n.<br />
104
9 Illegalen en <strong>in</strong>fectieuze <strong>ziek</strong>ten<br />
9.1 Inleid<strong>in</strong>g: dood door eigen schuld?<br />
Elk jaar wor<strong>de</strong>n er lijken aangetroffen <strong>in</strong> <strong>de</strong> openbare ruimte. Een aantal van<br />
<strong>de</strong>ze mensen verbleven tij<strong>de</strong>ns hun leven illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. De doodsoorzaak<br />
wordt nooit wereldkundig gemaakt. Ook artsen die hun praktijk<br />
hebben <strong>in</strong> <strong>de</strong> buurt van het gevon<strong>de</strong>n lichaam wor<strong>de</strong>n daarover niet <strong>in</strong>gelicht.<br />
Terwijl vaak een verwaarloos<strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>te <strong>de</strong> doodsoorzaak is van het<br />
overlij<strong>de</strong>n.<br />
Gerrie Ter Haar, verbon<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> theologische faculteit van <strong>de</strong><br />
Universiteit van Utrecht, volg<strong>de</strong> zeven jaar lang <strong>de</strong> Christelijke kerkdiensten <strong>in</strong><br />
huiskamers en parkeergarages van zwarte Amsterdamse gemeenschappen.<br />
Ter Haar zag hoe dui<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong> effecten van het illegaal bestaan aanwezig zijn.<br />
Tevens maakte Ter Haar e<strong>in</strong>d jaren negentig mee dat een kerklid op straat<br />
overleed aan <strong>de</strong> gevolgen van een verwaarloos<strong>de</strong> longontstek<strong>in</strong>g. Uit angst<br />
als illegaal opgepakt te wor<strong>de</strong>n, zocht <strong>de</strong> man geen medische hulp. 413<br />
De laatste jaren wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> avond- of nachtelijke uren dood<strong>ziek</strong>e<br />
onverzeker<strong>de</strong> illegale arbei<strong>de</strong>rs vaker bij <strong>de</strong> Spoe<strong>de</strong>isen<strong>de</strong>-Hulpaf<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van<br />
<strong>ziek</strong>enhuizen gedropt en maakt men zich uit <strong>de</strong> voeten. Deze jonge patiënten<br />
tussen <strong>de</strong> 25 en 40 jaar oud komen dan meestal te overlij<strong>de</strong>n, doordat ze te<br />
lang geen hulp hebben durven te vragen uit angst voor arrestatie. 414<br />
9.1.1 Casus 1 Illegale vrouw overlijdt aan een <strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>te.<br />
OM laat huisarts <strong>in</strong> het ongewisse<br />
Een bijna 30-jarige vrouw werd mid<strong>de</strong>n 2002 dood aangetroffen <strong>in</strong> haar huis<br />
aan <strong>de</strong> rand van Amsterdam. Ze woon<strong>de</strong> s<strong>in</strong>ds enkele jaren illegaal <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
en was niet verzekerd tegen <strong>ziek</strong>tekosten. Ze had een baan en woon<strong>de</strong> <strong>in</strong><br />
bij vrien<strong>de</strong>n. Ze was ruim vijf jaar bekend met type1 diabetes mellitus (suiker<strong>ziek</strong>te).<br />
De suikerspiegel bleef b<strong>in</strong>nen re<strong>de</strong>lijke grenzen met <strong>in</strong>sul<strong>in</strong>e.<br />
Medische kosten (huisarts, apotheek) kon ze altijd zelf betalen. Een<br />
week voor haar overlij<strong>de</strong>n voel<strong>de</strong> patiënte zich niet goed. Ze had koorts en<br />
was behoorlijk misselijk met braakneig<strong>in</strong>gen. De suikerspiegel van het bloed<br />
was niet te hoog. Ze kreeg een antibioticum en een medicijn tegen <strong>de</strong><br />
misselijkheid. De volgen<strong>de</strong> ochtend werd ze thuis dood aangetroffen.<br />
Justitie nam het lichaam <strong>in</strong> beslag. Sectie wees uit dat <strong>de</strong> longvliezen en<br />
het buikvlies bezaaid waren met puntbloed<strong>in</strong>gen. De sectiearts dacht dat er<br />
mogelijk sprake was van een besmettelijke <strong>ziek</strong>te en <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong><br />
volksgezondheid nam <strong>de</strong> politie contact op met mijn huisartspraktijk, omdat<br />
mijn waarnemer haar behan<strong>de</strong>len<strong>de</strong> huisarts was.<br />
De heer Brand van <strong>de</strong> politie wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> medische gegevens van <strong>de</strong>ze<br />
patiënte <strong>in</strong>zien. Krachtens <strong>de</strong> Wet Bescherm<strong>in</strong>g Persoonsgegevens en <strong>de</strong> Wet<br />
Geneeskundige Behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gsovereenkomst (WGBO) moest ik mij beroepen<br />
105
op <strong>de</strong> geheimhoud<strong>in</strong>gsplicht. Om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>nen verzocht ik <strong>de</strong> politie van <strong>de</strong><br />
Amsterdamse buurgemeente om een dwangbevel door <strong>de</strong> rechter commissaris<br />
uit te vaardigen om <strong>de</strong> privacywetgev<strong>in</strong>g en geheimhoud<strong>in</strong>gsplicht<br />
zon<strong>de</strong>r consequenties te kunnen omzeilen.<br />
Tot mijn grote verbaz<strong>in</strong>g hoor<strong>de</strong> ik daarop niets meer van Justitie. Ik heb<br />
van <strong>de</strong> autoriteiten nimmer gehoord aan wat voor soort besmettelijke <strong>ziek</strong>te <strong>de</strong><br />
patiënte is overle<strong>de</strong>n, of on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n had. Familie, vrien<strong>de</strong>n, hulpverleners<br />
en <strong>de</strong> volksgezondheid zijn daardoor blootgesteld aan ernstige risico’s.<br />
9.2 Tuberculose<br />
Tuberculose (TBC) is een besmettelijke <strong>ziek</strong>te die wordt veroorzaakt door <strong>de</strong><br />
mycobacterium tuberculosis (ofwel <strong>de</strong> tuberkelbacil) of mycobacterium bovis<br />
(run<strong>de</strong>rTBC). Besmett<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>dt plaats door druppel<strong>in</strong>fectie via <strong>de</strong> lucht<br />
(hoesten) van <strong>de</strong> ene mens op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re. Open longTBC is een van <strong>de</strong> meest<br />
besmettelijke vormen van TBC. Extrapulmonale TBC (TBC die zich el<strong>de</strong>rs <strong>in</strong><br />
het lichaam openbaart) is vrijwel nooit besmettelijk. ‘TBC is een<br />
gegeneraliseer<strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie, die <strong>in</strong> meer<strong>de</strong>re organen tegelijk actief kan zijn.<br />
Tij<strong>de</strong>ns actieve TBC v<strong>in</strong>dt vanuit <strong>de</strong> primaire haard, die meestal <strong>in</strong> <strong>de</strong> long is<br />
gelegen, verslep<strong>in</strong>g van tuberkelbacteriën plaats naar het dichtstbijzijnd<br />
gelegen lymfklierstation; men spreekt van primair complex.’ 415 Circa 80% van<br />
actieve TBC treedt b<strong>in</strong>nen 2 jaar na <strong>in</strong>fectie op. 416<br />
Door <strong>de</strong> tuberkelbacillen ontstaan kle<strong>in</strong>e ontstek<strong>in</strong>gshaardjes <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
longen, bij aanvang gewoonlijk <strong>in</strong> <strong>de</strong> bovenkwabben. Dit primaire complex kan<br />
genezen met littekenvorm<strong>in</strong>g, later on<strong>de</strong>r afzett<strong>in</strong>g van kalk <strong>in</strong> <strong>de</strong> longhaardjes<br />
en <strong>de</strong> lymfeklieren. Deze calciumrijke <strong>de</strong>len ziet men op een Röntgenfoto van<br />
<strong>de</strong> longen (X-Thorax) terug als oplichten<strong>de</strong> plekken.<br />
De primaire longhaar<strong>de</strong>n kunnen gaan verweken, verkazen en afsterven.<br />
Er ontstaat een holte (cavernevorm<strong>in</strong>g). Men spreekt dan van een<br />
caverneuze of open longTBC. Deze holten bevatten veel tuberkelbacillen en<br />
<strong>de</strong> besmettelijkheid via <strong>de</strong> lucht is dan voor an<strong>de</strong>ren zeer groot. Gemid<strong>de</strong>ld<br />
besmet een niet-behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> patiënt per jaar 12 tot 15 mensen. 417 Een<br />
caverneuze longTBC kan ook het gevolg zijn van een reïnfectie via <strong>de</strong> lucht<br />
(aanhoesten). Vanuit <strong>de</strong> primaire longhaardjes kan echter ook uitzaai<strong>in</strong>g van<br />
tuberkelbacillen plaatsv<strong>in</strong><strong>de</strong>n naar an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>len van het lichaam.<br />
Opgehoeste en verstoven sputumdruppels van een drager kunnen na<br />
<strong>in</strong>a<strong>de</strong>m<strong>in</strong>g <strong>de</strong> longblaasjes van een an<strong>de</strong>r bereiken, waarbij één tot drie<br />
mycobacteriën voldoen<strong>de</strong> zijn om <strong>in</strong>fectie en <strong>ziek</strong>te te veroorzaken. 418 ‘Van<br />
100 personen die besmet raken, ontwikkelen circa 10 tot 15 <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te TBC,<br />
waarvan het meren<strong>de</strong>el <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste één à twee jaar. Vóór het tijdperk van <strong>de</strong><br />
tuberculostatica werd een<strong>de</strong>r<strong>de</strong> van <strong>de</strong>ze <strong>ziek</strong>e personen spontaan weer<br />
beter, een<strong>de</strong>r<strong>de</strong> bleef chronisch <strong>ziek</strong> (met remissies) en circa een<strong>de</strong>r<strong>de</strong> kwam<br />
te overlij<strong>de</strong>n.’ 419 Thans overlij<strong>de</strong>n jaarlijks meer dan 100 TBC-patiënten <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland (30 aan alleen <strong>de</strong>ze <strong>ziek</strong>te en 70 aan <strong>de</strong>ze <strong>ziek</strong>te en een nevenaandoen<strong>in</strong>g).<br />
420<br />
106
Aan longTBC moet men <strong>de</strong>nken bij hoestklachten die langer dan drie weken<br />
duren, veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> een al bestaand hoestpatroon en opgeven van<br />
sputum (slijm, productief hoesten), soms met bloedbijmeng<strong>in</strong>g. An<strong>de</strong>re<br />
symptomen bestaan doorgaans uit zwell<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> regionale lymfklieren,<br />
moeheid, verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong> eetlust, gewichtsverlies en een lichte temperatuurstijg<strong>in</strong>g.<br />
Indien <strong>de</strong> verschijnselen van een luchtweg<strong>in</strong>fectie niet verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren bij<br />
reguliere antibiotica, dient aan TBC te wor<strong>de</strong>n gedacht. In het geval van open<br />
longTBC klaagt <strong>de</strong> patiënt doorgaans over sterke vermoeidheid, gewichtsafname,<br />
het opgeven van sputum met bloed (haemoptoë).<br />
Meestal is het een medisch specialist, bijvoorbeeld een longarts of<br />
<strong>in</strong>ternist, die TBC bij een patiënt vaststelt. Dit is bij drie van <strong>de</strong> vier mensen het<br />
geval. De an<strong>de</strong>re patiënten wor<strong>de</strong>n gevon<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> GGD’s. Als een<br />
medisch specialist <strong>de</strong> diagnose heeft gesteld, meldt hij of zij dit zo snel<br />
mogelijk bij <strong>de</strong> GGD voor registratie. Dit is geregeld <strong>in</strong> <strong>de</strong> Infectie<strong>ziek</strong>tenwet.<br />
Vervolgens neemt <strong>de</strong> verpleegkundige van <strong>de</strong> GGD contact op met <strong>de</strong> patiënt.<br />
Deze verpleegkundige zal <strong>de</strong> patiënt tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> langdurige behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
begelei<strong>de</strong>n.<br />
Een <strong>in</strong>directe metho<strong>de</strong> om vast te stellen of iemand besmet is met <strong>de</strong><br />
tuberkelbacil, is te kijken naar <strong>de</strong> reactie van het afweersysteem van <strong>de</strong><br />
‘gastheer’ tegen <strong>de</strong> bacil. De Mantoux-test wordt daar het meest voor gebruikt.<br />
Daarbij wordt een kle<strong>in</strong>e hoeveelheid tubercul<strong>in</strong>e on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> huid <strong>in</strong>gespoten,<br />
bestaan<strong>de</strong> uit een mengsel van uitscheid<strong>in</strong>gsproducten van <strong>de</strong> tuberkelbacil.<br />
Bij mensen die besmet zijn met <strong>de</strong> mycobacterium tuberculosis, ontstaat dan<br />
op die plek <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop van twee tot drie dagen een verdikk<strong>in</strong>g en roodheid als<br />
gevolg van <strong>de</strong> celreactie van het afweersysteem tegen tubercul<strong>in</strong>e.<br />
‘Een positieve reactie bij een contactpersoon betekent dan dat een<br />
<strong>in</strong>fectie zeer waarschijnlijk is. De reactie is positief wanneer <strong>de</strong> doorsne<strong>de</strong> van<br />
<strong>de</strong> verhard<strong>in</strong>g van het b<strong>in</strong>dweefsel (<strong>de</strong> <strong>in</strong>duratie) ten gevolge van <strong>de</strong> <strong>in</strong>spuit<strong>in</strong>g<br />
met <strong>de</strong> testvloeistof groter of gelijk aan 10 mm is. In verband met <strong>de</strong> tijd die<br />
verloopt tussen het moment van <strong>in</strong>fectie en het positief wor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
Mantoux-test, zijn <strong>in</strong> het algemeen twee on<strong>de</strong>rzoeksron<strong>de</strong>n noodzakelijk met<br />
een <strong>in</strong>terval van acht weken (m<strong>in</strong>imale <strong>in</strong>cubatietijd). Een zogenaam<strong>de</strong> omslag<br />
van <strong>de</strong> reactie, dat is een toename van <strong>de</strong> <strong>in</strong>duratie van m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan 2 mm <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> eerste ron<strong>de</strong> naar 10 mm of meer <strong>in</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> ron<strong>de</strong>, duidt op een recente<br />
<strong>in</strong>fectie. Een valspositieve Mantouxreactie is een reactie die geen bewijs<br />
oplevert voor een recente <strong>in</strong>fectie, omdat <strong>de</strong> geteste persoon vóór 1945 is<br />
geboren (ou<strong>de</strong>re mensen hebben gewoonlijk een TBC-<strong>in</strong>fectie doorgemaakt),<br />
of gevacc<strong>in</strong>eerd is tegen TBC (met BCG-vacc<strong>in</strong>), of geïnfecteerd is met een<br />
an<strong>de</strong>r mycobacterium dan een tuberkelbacterie.’ 421<br />
Een negatieve reactie volgens Mantoux sluit een ernstige open longTBC<br />
overigens niet uit. Daarom wordt ook altijd een Röntgenfoto van <strong>de</strong> longen<br />
gemaakt. Hierop kan men eventuele <strong>in</strong>fectiehaardjes waarnemen. Calcificaties<br />
van <strong>de</strong> hiluslymfklieren kunnen na twaalf tot achttien maan<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n<br />
gevon<strong>de</strong>n. 422 Wijst een X-Thorax niet <strong>in</strong> <strong>de</strong> richt<strong>in</strong>g van TBC, dan wordt een<br />
107
twee<strong>de</strong> controlefoto na drie maan<strong>de</strong>n aanbevolen om te zien of zich alsnog<br />
<strong>in</strong>fectiehaardjes vormen.<br />
Om direct vast te stellen of iemand TBC heeft, moet bij voorkeur <strong>de</strong><br />
tuberkelbacil zelf wor<strong>de</strong>n aangetoond, bijvoorbeeld <strong>in</strong> sputum (opgehoest<br />
slijm). De diagnostiek is gericht op het aantonen van tuberkelbacillen en <strong>de</strong><br />
relatieve waar<strong>de</strong> van kleur<strong>in</strong>gen en kweek. De kleur<strong>in</strong>g volgens Ziehl-Neelsen<br />
(ZN) is <strong>de</strong> bekendste metho<strong>de</strong> om tuberkelbacillen aan te tonen (zuurvaste<br />
staven). Een schaal van 1 tot 5 geeft <strong>de</strong> mate van besmettelijkheid aan. De<br />
diagnose ZN+4 <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met langdurige hoesten en het opgeven van<br />
bloed, duidt op een hoge mate van besmettelijkheid.<br />
Daarbij is alertheid gebo<strong>de</strong>n, want een éénmalige negatieve ZN-kleur<strong>in</strong>g<br />
sluit <strong>de</strong> besmettelijkheid van een patiënt niet uit. On<strong>de</strong>rzoekers toon<strong>de</strong>n aan<br />
dat besmett<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> circa 17% van <strong>de</strong> gevallen wor<strong>de</strong>n veroorzaakt door ZNnegatieve,<br />
maar kweekpositieve patiënten. 423 Tevens kan het zo zijn dat <strong>de</strong><br />
bron(nen) van <strong>in</strong>fectie nog opgespoord moet(en) wor<strong>de</strong>n. Men spreekt van<br />
recidief als tij<strong>de</strong>ns of na <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, na een aanvankelijk negatief wor<strong>de</strong>n<br />
van directe ZN-preparaten of kweken (conversie), opnieuw mycobacteriën<br />
vanuit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>tehaard aantoonbaar zijn. 424<br />
Daarnaast kan men via sputumkweken <strong>de</strong> microscopische aanwezigheid<br />
van tuberkelbacillen aantonen. Indien een sputumkweek <strong>de</strong> eerste maal<br />
negatief blijft, terwijl er wel symptomatische aanwijz<strong>in</strong>gen bestaan voor TBC,<br />
of <strong>de</strong> anamnese op mogelijke <strong>in</strong>fectie wijst, dienen <strong>de</strong>ze Löwenste<strong>in</strong>-kweken<br />
te wor<strong>de</strong>n herhaald.<br />
Dieper aanwezig vocht en sputum kan men voor kweek en kleur<strong>in</strong>g<br />
verkrijgen via een bronchoscopie en lavage. Het is een metho<strong>de</strong> <strong>in</strong>dien een<br />
patiënt geen productieve hoest heeft, of niet <strong>in</strong> staat is om zelfstandig sputum<br />
te verzamelen. Het on<strong>de</strong>rzoek is belastend voor <strong>de</strong> patiënt, maar heeft als<br />
voor<strong>de</strong>el dat het <strong>de</strong> arts <strong>in</strong> staat stelt tevens <strong>de</strong> <strong>in</strong>wendige longen visueel te<br />
<strong>in</strong>specteren.<br />
De <strong>in</strong>cubatietijd van <strong>in</strong>fectie tot <strong>ziek</strong>te kan variëren van zes weken tot<br />
levenslang. In 80% van <strong>de</strong> gevallen waar<strong>in</strong> zich actieve TBC ontwikkelt, zal dit<br />
echter geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> eerste twee jaar na een <strong>in</strong>fectie gebeuren. 425 ‘Elk jaar<br />
komen 800 TBC-patiënten Ne<strong>de</strong>rland <strong>in</strong>, en van hen kan <strong>de</strong> helft <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te<br />
ver<strong>de</strong>r versprei<strong>de</strong>n,’ zegt Jaap Broekmans, directeur van <strong>de</strong> Kon<strong>in</strong>klijke<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Centrale Verenig<strong>in</strong>g tot bestrijd<strong>in</strong>g <strong>de</strong>r Tuberculose (KNCV). 426 In<br />
het eerst kwartaal van 2004 wer<strong>de</strong>n 326 patiënten met actieve TBC gemeld:<br />
dit aantal is vergelijkbaar met het aantal patiënten <strong>in</strong> het eerste kwartaal van<br />
2003. Van <strong>de</strong>ze patiënten werd 94% nooit eer<strong>de</strong>r behan<strong>de</strong>ld voor TBC, een<br />
lichte dal<strong>in</strong>g ten opzichte van 2003. Het percentage patiënten met <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse nationaliteit steeg iets ten opzichte van 2003 van 39% naar 46%<br />
<strong>in</strong> 2004. 427 Dit zou kunnen wijzen op nauwere contacten tussen autochtonen<br />
en niet-westerse migranten.<br />
TBC-bestrijd<strong>in</strong>g kan alleen succesvol zijn bij een optimale en a<strong>de</strong>quate<br />
organisatie en uitvoer<strong>in</strong>g van het bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek. De<br />
Amsterdamse af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> Tuberculosebestrijd<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Gemeentelijke<br />
108
en Geneeskundige Dienst (TB-GGD) voert <strong>de</strong>ze wettelijk vastgeleg<strong>de</strong> taak uit.<br />
Een bevolk<strong>in</strong>gsgroep is een risicogroep als <strong>de</strong> prevalentie van tuberculose<br />
hoger is dan 50 per 100.000. 428 On<strong>de</strong>r <strong>de</strong> onverzeker<strong>de</strong> illegale werknemers is<br />
<strong>de</strong> prevalentie van TBC ruim acht keer hoger. Deze ‘werknemers zon<strong>de</strong>r<br />
grenzen’ vormen daardoor een grote risicogroep.<br />
Volgens dr. Loenhout-Rooyackers, longarts en sociaal-geneeskundige<br />
GGD regio Nijmegen, bedroeg <strong>de</strong> TBC-<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie on<strong>de</strong>r autochtone<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs 10 per 100.000 over 1994. De prevalentie van TBC on<strong>de</strong>r<br />
immigranten bedroeg ongeveer 300 per 100.000, terwijl <strong>de</strong> prevalentie on<strong>de</strong>r<br />
asielzoekers 400 per 100.000 was. 429 Tussen 1994 en 2001 was <strong>de</strong><br />
prevalentie van TBC on<strong>de</strong>r asielzoekers 283 per 100.000. 430 De laatste jaren<br />
is een afname van <strong>de</strong> <strong>in</strong>stroom van asielzoekers geconstateerd en ook een<br />
stijgen<strong>de</strong> prevalentie van TBC. De stijg<strong>in</strong>g wordt toegeschreven aan een<br />
toegenomen <strong>in</strong>stroom uit lan<strong>de</strong>n met een hoge TBC-prevalentie. 431 Net als <strong>in</strong><br />
an<strong>de</strong>re Europese ste<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Amsterdam onverzeker<strong>de</strong> illegale<br />
arbei<strong>de</strong>rs met TBC vaak niet geregistreerd. 432 Een nieuwe TBC-risicogroep <strong>in</strong><br />
Amsterdam wordt gevormd door <strong>de</strong> <strong>in</strong> aantal toenemen<strong>de</strong> verslaaf<strong>de</strong><br />
prostituees uit Oost-Europa die <strong>de</strong> controleren<strong>de</strong> en toezichthou<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen ontlopen.<br />
9.3 Bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek en DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>gsysteem<br />
Wanneer bij iemand een besmettelijke vorm van long-TBC wordt vastgesteld<br />
dient <strong>de</strong> GGD volgens <strong>de</strong> procedure ook mensen voor on<strong>de</strong>rzoek uit te<br />
nodigen uit <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> patiënt. Dit kunnen verwanten en kennissen<br />
zijn, maar bijvoorbeeld ook alle bezoekers van een bezochte discotheek of<br />
café. Het contacton<strong>de</strong>rzoek voorkomt dat mensen die zijn geïnfecteerd, zelf<br />
TBC ontwikkelen en <strong>de</strong> bacterie aan an<strong>de</strong>ren gaan overdragen.<br />
Normaliter wordt het contacton<strong>de</strong>rzoek naar TBC-besmett<strong>in</strong>gen uitgevoerd<br />
aan <strong>de</strong> hand van het zogenaam<strong>de</strong> ‘steen-<strong>in</strong>-<strong>de</strong>-vijverpr<strong>in</strong>cipe’. Ie<strong>de</strong>re<br />
r<strong>in</strong>g om een besmette persoon (<strong>de</strong> bron) duidt op een bepaal<strong>de</strong> <strong>in</strong>tensiteit van<br />
het contact met zijn omgev<strong>in</strong>g. De meest <strong>in</strong>tensieve contacten <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste<br />
r<strong>in</strong>g, zoals gez<strong>in</strong>sle<strong>de</strong>n of me<strong>de</strong>bewoners, en twee<strong>de</strong> r<strong>in</strong>g, familiele<strong>de</strong>n en<br />
verwanten, maar ook frequent en <strong>in</strong>tensief contact met bijvoorbeeld stamgasten<br />
<strong>in</strong> cafés, of met <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren <strong>in</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> schoolklas, wor<strong>de</strong>n doorgaans<br />
als eerste on<strong>de</strong>rzocht. Daar kan men namelijk <strong>de</strong> meeste besmett<strong>in</strong>gen<br />
v<strong>in</strong><strong>de</strong>n. Op gelei<strong>de</strong> van het gevon<strong>de</strong>n aantal besmett<strong>in</strong>gen kan het on<strong>de</strong>rzoek<br />
uitgebreid wor<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong>r<strong>de</strong>- en vier<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gscontacten (werk en sociale<br />
contacten).<br />
Hoe ver<strong>de</strong>r men komt, <strong>de</strong>s te m<strong>in</strong><strong>de</strong>r besmett<strong>in</strong>gen men v<strong>in</strong>dt. In <strong>de</strong><br />
regel wordt het on<strong>de</strong>rzoek niet uitgebreid wanneer <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste r<strong>in</strong>g, <strong>de</strong> directe<br />
omgev<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> bron, geen <strong>in</strong>fecties wor<strong>de</strong>n aangetoond. 433 TBC-bestrij<strong>de</strong>rs<br />
weten uitbraken meestal snel <strong>in</strong> <strong>de</strong> greep te krijgen via dit contacton<strong>de</strong>rzoek:<br />
zodra blijkt dat iemand open longTBC heeft wor<strong>de</strong>n familie, vrien<strong>de</strong>n, team-<br />
109
genoten van <strong>de</strong> voetbalclub en bezoekers van <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> discotheek opgetrommeld<br />
voor <strong>de</strong> befaam<strong>de</strong> Mantoux-test. Blijkt dat ze besmet zijn, dan wor<strong>de</strong>n ze<br />
onmid<strong>de</strong>llijk allemaal m<strong>in</strong>stens een halfjaar behan<strong>de</strong>ld. ‘Deze aanpak faalt bij<br />
groepen mensen <strong>in</strong> <strong>de</strong> rafelran<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g: o.a. illegalen.’ 434<br />
Mid<strong>de</strong>n jaren negentig van <strong>de</strong> vorige eeuw begonnen steeds meer hulpverleners<br />
gebruik te maken van een nieuwe opspor<strong>in</strong>gsmetho<strong>de</strong> voor TBC.<br />
Patiënten kregen een streepjesco<strong>de</strong> volgens het systeem van DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g.<br />
‘TBC-bacillen hebben hun eigen, erfelijke streepjesco<strong>de</strong>, en die wordt<br />
bij elke patiënt vastgelegd. <strong>Zo</strong> kan <strong>de</strong> verspreid<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> bacillen door <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse samenlev<strong>in</strong>g nauwkeurig <strong>in</strong> kaart wor<strong>de</strong>n gebracht via hun DNAprofiel.’<br />
435<br />
In <strong>de</strong> praktijk wordt jammergenoeg nog al eens afgeweken van <strong>de</strong><br />
standaardrichtlijnen. Logistiek en beperkte budgetten spelen daarbij een rol.<br />
Maar on<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoekers bestaan ook verschillen<strong>de</strong> men<strong>in</strong>gen. <strong>Zo</strong> werd <strong>in</strong><br />
2005 het GGD-contacton<strong>de</strong>rzoek van Zeist bekritiseerd door on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren<br />
AMC-<strong>de</strong>skundigen. Naar hun men<strong>in</strong>g hoef<strong>de</strong> het bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek<br />
niet zo massaal uitgevoerd te wor<strong>de</strong>n.<br />
Blijkbaar heeft Amsterdam, <strong>in</strong> tegenstell<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> meeste gemeenten<br />
een an<strong>de</strong>re men<strong>in</strong>g over het uitvoeren van a<strong>de</strong>quaat bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek.<br />
S<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> jaren tachtig van <strong>de</strong> vorige eeuw heeft zich vele keren een<br />
situatie voorgedaan waarbij het nodig was om het r<strong>in</strong>gon<strong>de</strong>rzoek uit te<br />
brei<strong>de</strong>n, maar gebeur<strong>de</strong> dit niet. In an<strong>de</strong>re gemeenten wordt doorgaans<br />
sneller opgetre<strong>de</strong>n. <strong>Zo</strong> had <strong>de</strong> Rotterdamse gezondheidsdienst <strong>in</strong> 1996 ‘zijn<br />
han<strong>de</strong>n vol’ aan <strong>de</strong> Zuid-Hollandse eilan<strong>de</strong>n. Een cafébaas <strong>in</strong> Oud-Beijerland<br />
bleek TBC te hebben. Vervolgens zijn zevenhon<strong>de</strong>rd mensen – familiele<strong>de</strong>n,<br />
kennissen en trouwe cafébezoekers – on<strong>de</strong>rzocht. Tachtig mensen bleken<br />
besmet te zijn. 436<br />
In het Gron<strong>in</strong>gse Mee<strong>de</strong>n liep <strong>in</strong> 1996 een on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>r leerl<strong>in</strong>gen<br />
van een basisschool. Bij een 39-jarige leerkracht was <strong>in</strong> maart 1996 open<br />
longTBC geconstateerd. De Gezondheidsdienst had al wel ont<strong>de</strong>kt dat enkele<br />
mensen uit <strong>de</strong> huiselijke omgev<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> vrouw waren besmet. 437<br />
Bij bezoekers van jongerencafés <strong>in</strong> Venlo waren <strong>in</strong> 1995 enkele gevallen<br />
van open TBC ont<strong>de</strong>kt. Zij had<strong>de</strong>n tw<strong>in</strong>tig mensen <strong>in</strong> hun naaste omgev<strong>in</strong>g<br />
besmet. Daarop besloot <strong>de</strong> plaatselijke gezondheidsdienst tot een groot<br />
on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>r alle regelmatige bezoekers van <strong>de</strong> cafés. Daaruit bleek dat<br />
57 mensen ook <strong>de</strong> tuberkelbacterie had<strong>de</strong>n die TBC kan veroorzaken. 438<br />
In <strong>de</strong> zomer van 1994 ken<strong>de</strong> Friesland een reeks TBC-explosietjes. Een<br />
kroegbaas <strong>in</strong> Warga bleek open TBC te hebben. Kort daarvoor was <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te<br />
geconstateerd bij een werknemer van een supermarkt <strong>in</strong> Sneek. Deze had<br />
zestien familiele<strong>de</strong>n en kennissen besmet, zo bleek uit on<strong>de</strong>rzoek 439 .<br />
Na on<strong>de</strong>rzoek <strong>in</strong> 1993 on<strong>de</strong>r 4000 <strong>in</strong>woners van Harl<strong>in</strong>gen, kwamen 90<br />
gevallen van TBC aan het licht. Het on<strong>de</strong>rzoek volg<strong>de</strong> nadat 24 mensen <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong>ze plaats TBC bleken te hebben. Onlangs is via DNA-on<strong>de</strong>rzoek vastgesteld<br />
dat <strong>de</strong> bron voor <strong>de</strong>ze TBC-explosie <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> is als die van een aantal<br />
TBC-gevallen <strong>in</strong> Vliss<strong>in</strong>gen en Alkmaar <strong>in</strong> dat jaar, namelijk een lasser uit<br />
110
Schotland. Deze man bleek een gemeenschappelijke kennis te zijn van enkele<br />
<strong>in</strong>woners van <strong>de</strong> drie plaatsen. 440<br />
‘In het najaar van 1992 g<strong>in</strong>g <strong>de</strong> GGD van <strong>de</strong> regio IJssel Vecht over tot<br />
een grootschalig on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>r 4.500 jongeren <strong>in</strong> Kampen en IJsselmui<strong>de</strong>n<br />
die regelmatig uitg<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> die plaatsen. Ze on<strong>de</strong>rg<strong>in</strong>gen allemaal een<br />
Mantoux-test. Van <strong>de</strong>ze groep bleken 51 jongeren besmet. Aanleid<strong>in</strong>g voor het<br />
on<strong>de</strong>rzoek was <strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g van twee gevallen van open TBC bij twee<br />
cafébezoekers. Eén patiënt had tevens veertig mensen <strong>in</strong> zijn omgev<strong>in</strong>g<br />
besmet’. 441<br />
En zo zijn er talloze voorbeel<strong>de</strong>n te noemen. In <strong>de</strong> hoofdstad wordt een<br />
<strong>de</strong>rgelijk bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek haast nooit on<strong>de</strong>rnomen. Dit ondanks het<br />
feit dat enkele Amsterdamse onverzeker<strong>de</strong> illegalen met open longTBC <strong>in</strong> café<br />
’s, restaurants of markten werkten.<br />
Door het genetische kenmerk van hun <strong>ziek</strong>teverwekker op die manier <strong>in</strong><br />
kaart te brengen, was het gemakkelijker dan voorheen om te achterhalen via<br />
welke weg een TBC-patiënt was besmet. Verspreid<strong>in</strong>g kon zo eer<strong>de</strong>r een halt<br />
wor<strong>de</strong>n toegeroepen. De metho<strong>de</strong> werd on<strong>de</strong>r meer gebruikt om <strong>de</strong> oorsprong<br />
van het <strong>in</strong> 1994 fors gestegen aantal Amsterdamse TBC-patiënten te<br />
v<strong>in</strong><strong>de</strong>n. 442<br />
Van Deutekom van <strong>de</strong> Amsterdamse GGD toon<strong>de</strong> zich enthousiast over<br />
<strong>de</strong> metho<strong>de</strong> van het RIVM <strong>in</strong> Bilthoven dat <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> heeft ontwikkeld: ‘Het<br />
werkt razendsnel. Als twee patiënten precies <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> co<strong>de</strong> hebben, moeten<br />
zij elkaar wel hebben besmet.’ 443 ‘De metho<strong>de</strong> beg<strong>in</strong>t als <strong>de</strong> GGD’s <strong>de</strong> TBCbacteriën<br />
voor na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek doorsturen naar het RIVM. De metho<strong>de</strong> kan<br />
pas wor<strong>de</strong>n toegepast nadat <strong>de</strong> bacterie is gekweekt en geïsoleerd.’ 444<br />
Het Rijks<strong>in</strong>stituut streeft ernaar voor alle TBC-gevallen <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland een<br />
streepjesco<strong>de</strong> te maken. Op die manier kunnen ook nieuwe risicogroepen en<br />
besmett<strong>in</strong>gsbronnen sneller wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rkend. De DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
tuberkelbacillen bij het RIVM is voor Amsterdam vanaf 1997 tot 2006 beschikbaar.<br />
In 2005 is men begonnen om het materiaal vanaf 1991 tot 1997 <strong>in</strong> kaart<br />
te brengen. 445 Deze metho<strong>de</strong> had <strong>de</strong> toename van het aantal TBC-gevallen <strong>in</strong><br />
Amsterdam achteraf gezien mogelijk kunnen beperken. In het jaarverslag over<br />
1994 van <strong>de</strong> Amsterdamse GGD viel, behalve <strong>de</strong> stijg<strong>in</strong>g, vooral <strong>de</strong> toename<br />
van <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> autochtone bevolk<strong>in</strong>g op. ‘Een stam van een dakloze<br />
kun je door mid<strong>de</strong>l van een i<strong>de</strong>ntieke streepjesco<strong>de</strong> ook terugv<strong>in</strong><strong>de</strong>n bij een<br />
“gewone” Amsterdammer,’ aldus senior-on<strong>de</strong>rzoeker F. Mooi van het RIVM. 446<br />
‘Zeer <strong>in</strong>fectieuze tuberculosebronnen, die lang ongediagnosticeerd<br />
blijven, veroorzaken besmett<strong>in</strong>gen die buiten het r<strong>in</strong>gschema vallen en die niet<br />
door contacton<strong>de</strong>rzoek kunnen wor<strong>de</strong>n getraceerd. DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g toont<br />
aan dat besmett<strong>in</strong>g door <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel, vluchtig contact met een <strong>de</strong>rgelijk bron<br />
vaker voorkomt dan tot nu toe werd aangenomen. Vroegtijdige diagnose en<br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van symptomatische patiënten met besmettelijke TBC is daarom,<br />
meer nog dan het bewaken en actief opsporen van risicogroepen, van<br />
essentieel belang om <strong>de</strong> transmissie van tuberculose <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland te<br />
beperken.’ 447<br />
111
9.4 TBC en illegale patiënten<br />
Beg<strong>in</strong> 2003 startte <strong>de</strong> KNCV een grote campagne met betrekk<strong>in</strong>g tot TBC. De<br />
voice-over van het tv-spotje op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse zen<strong>de</strong>rs: ‘Weet u nog, die<br />
danseres op Java? Die is dood. Ze had tuberculose. Een <strong>ziek</strong>te die per jaar<br />
nog altijd twee miljoen slachtoffers maakt. En dat terwijl tuberculose heel goed<br />
te genezen is.’ 448 De campagne haakte <strong>in</strong> op nieuwe ontwikkel<strong>in</strong>gen. In <strong>de</strong><br />
eerste helft van <strong>de</strong> jaren negentig kwam TBC, een <strong>ziek</strong>te die <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
vrijwel geheel was uitgebannen, weer vaker voor. Vooral door <strong>de</strong> groei van het<br />
aantal asielzoekers en illegalen steeg het aantal TBC-patiënten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
jaarlijks met 15 procent. Volgens cijfers <strong>in</strong> die tijd werd bij 5 op <strong>de</strong> 100.000<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs TBC aangetroffen; bij asielzoekers was het aantal besmett<strong>in</strong>gen<br />
aanzienlijk groter: 450 op <strong>de</strong> 100.000. 449<br />
In augustus 2002 schatte <strong>de</strong> KNCV dat er jaarlijks tussen <strong>de</strong> 50 en 80<br />
illegalen met een TBC-besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland verbleven. Volgens TBC-arts<br />
en coörd<strong>in</strong>ator van <strong>de</strong> KNCV J. Kuyvenhoven kwamen <strong>de</strong>ze patiënten dikwijls<br />
terecht bij <strong>de</strong> plaatselijke GGD’s. ‘In <strong>ziek</strong>enhuizen heb je toch aardig wat<br />
drempels. Dat beg<strong>in</strong>t al bij <strong>de</strong> balie, als je om een pasje wordt gevraagd.’ 450<br />
De eer<strong>de</strong>r geciteer<strong>de</strong> Van Deutekom verklaar<strong>de</strong> <strong>in</strong> 1999 het volgen<strong>de</strong>: ‘Veel<br />
van <strong>de</strong> grote tuberculose-explosies die zich zo nu en dan voordoen, zijn echter<br />
een gevolg van het feit dat te laat aan tuberculose werd gedacht.’ 451<br />
In een artikel verklaar<strong>de</strong> <strong>de</strong> TB-GGD later het volgen<strong>de</strong>: ’Bij <strong>de</strong> preventie<br />
van verspreid<strong>in</strong>g is ook een belangrijke taak voor <strong>de</strong> huisarts weggelegd. Het<br />
gaat erom tijdig aan tuberculose te <strong>de</strong>nken en hier on<strong>de</strong>rzoek naar te (laten)<br />
doen. Bij personen uit risicogroepen moet eer<strong>de</strong>r <strong>de</strong> diagnose tuberculose<br />
wor<strong>de</strong>n overwogen. Het grootste gevaar voor verspreid<strong>in</strong>g is <strong>de</strong> nog niet<br />
gediagnosticeer<strong>de</strong> tuberculosepatiënt. Veel van <strong>de</strong> grote TBC-explosies die<br />
zich zo nu en dan nog voordoen, met veel secundaire <strong>in</strong>fecties en <strong>ziek</strong>tegevallen,<br />
zijn een gevolg van het feit dat te laat aan tuberculose werd<br />
gedacht.’ 452<br />
De Amsterdamse TB-GGD tel<strong>de</strong> <strong>in</strong> 1999 zo’n 1.500 TBC-patiënten <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland. ‘Deze 1.500 patiënten waren niet evenredig over het land<br />
ver<strong>de</strong>eld. In <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het westen van het land, waar relatief nog<br />
steeds veel immigranten uit lan<strong>de</strong>n met een hoge TBC-prevalentie en<br />
personen uit an<strong>de</strong>re risicogroepen voor TBC wonen, was <strong>de</strong> tuberculose<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie<br />
drie- tot viermaal hoger dan <strong>in</strong> <strong>de</strong> rest van Ne<strong>de</strong>rland.’ 453<br />
Om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>nen maakte <strong>de</strong> IGZ mid<strong>de</strong>n jaren negentig bekend dat ze<br />
maatregelen zou nemen om <strong>de</strong> TBC on<strong>de</strong>r bijvoorbeeld illegalen beter te<br />
kunnen bestrij<strong>de</strong>n. Deze groep zou vaker dan tot daarvoor op TBC wor<strong>de</strong>n<br />
on<strong>de</strong>rzocht en er zou beter op toegezien wor<strong>de</strong>n dat zij hun medicijnen<br />
slikken. 454 Infectie van an<strong>de</strong>ren zou daardoor <strong>in</strong>geperkt kunnen wor<strong>de</strong>n. Een<br />
kwart van <strong>de</strong> patiënten met een caverneuze longTBC hoest namelijk al vier tot<br />
zes maan<strong>de</strong>n alvorens <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te wordt vastgesteld. 455<br />
In diezelf<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> was <strong>in</strong> Amsterdam bij een groep van 250 bewoners<br />
actieve TBC vastgesteld. Dat was daarmee <strong>de</strong> grootste populatie on<strong>de</strong>r het<br />
112
totaal van 1.600 TBC-patiënten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland. In 1987 had <strong>de</strong> groep nog een<br />
omvang van 1.227 patiënten. Ongeveer <strong>de</strong> helft van dit totaal was <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
geboren. 456 Prof. dr. R. Cout<strong>in</strong>ho, het toenmalige hoofd van <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
GGD, divisie Gezondheidszorg, on<strong>de</strong>rken<strong>de</strong> dat Amsterdam en<br />
Rotterdam sterker wer<strong>de</strong>n getroffen dan <strong>de</strong> rest van Ne<strong>de</strong>rland. Volgens<br />
Cout<strong>in</strong>ho was migratie een belangrijke factor voor <strong>de</strong> toename van recente<br />
gevallen van besmett<strong>in</strong>g. ‘TBC wordt als het ware geïmporteerd uit lan<strong>de</strong>n<br />
waar het nog op grote schaal voorkomt. En veel migranten wonen nu eenmaal<br />
<strong>in</strong> grote ste<strong>de</strong>n.’ 457<br />
Nieuw on<strong>de</strong>rzoek heeft overigens uitgewezen dat een<strong>de</strong>r<strong>de</strong> van alle<br />
patiënten recent besmet is geraakt. 458 Dat betekent dat er een sterke aanwijz<strong>in</strong>g<br />
bestaat dat besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland heeft plaats gevon<strong>de</strong>n. De<br />
gezondheidsdiensten <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland hebben het beleid dat direct na <strong>de</strong> diagnose<br />
van TBC, <strong>de</strong> patiënt drie weken <strong>in</strong> quaranta<strong>in</strong>e moet. De eerste drie<br />
weken na <strong>de</strong> start van <strong>de</strong> medicatie is <strong>de</strong> patiënt namelijk nog besmettelijk<br />
voor zijn omgev<strong>in</strong>g. A. Horstman, sociaal verpleegkundige bij <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
GGD: ‘Hij mag niet bij mensen op bezoek en hij mag geen bezoek krijgen. Hij<br />
mag niet naar <strong>de</strong> supermarkt of naar an<strong>de</strong>re openbare gelegenhe<strong>de</strong>n.’ 459<br />
Toch erkennen <strong>de</strong> gezondheidsdiensten dat dit beleid tegenwoordig<br />
lastig uitvoerbaar is bij alle patiënten. ‘En dat is ook <strong>de</strong> kern van het<br />
“grotestadsprobleem”: <strong>de</strong> patiënt van vroeger was eenvoudig te bewegen tot<br />
<strong>de</strong>ze noodzakelijke eenzame afzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van drie weken, en ook tot het<br />
dagelijks slikken van medicijnen, negen maan<strong>de</strong>n lang. In ste<strong>de</strong>n met veel<br />
probleemgroepen als verslaaf<strong>de</strong>n, daklozen en illegalen is het geen s<strong>in</strong>ecure<br />
TBC-patiënten on<strong>de</strong>r hen zover te krijgen.’ 460 Horstman: ‘We proberen eerst<br />
zo iemand <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis te laten opnemen. Als hij dat niet wil, kunnen we<br />
afspreken dat hij z’n pillen dagelijks hier komt halen. Of wij brengen <strong>de</strong> medicijnen<br />
naar hem toe. Desnoods helpen we <strong>de</strong> patiënt zijn leven enigsz<strong>in</strong>s op<br />
<strong>de</strong> rails te zetten. We zorgen dan bijvoorbeeld voor tij<strong>de</strong>lijk on<strong>de</strong>rdak bij het<br />
Leger <strong>de</strong>s Heils of het Beatrix-oord, een sanatorium <strong>in</strong> Haren.’ 461<br />
Moet je mensen die weigeren daartoe dw<strong>in</strong>gen? De GGD <strong>in</strong> Amsterdam<br />
v<strong>in</strong>dt van niet. Cout<strong>in</strong>ho: ‘Ik ben geen voorstan<strong>de</strong>r van gedwongen opname.<br />
Als allerlaatste redmid<strong>de</strong>l kan ik me wel voorstellen dat je er toe overgaat<br />
iemand een gedwongen opname voor te hou<strong>de</strong>n, als een soort dreigement.<br />
Maar alleen als je alles hebt geprobeerd en iemand bijvoorbeeld voor <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong><br />
keer niet komt opdraven.’ 462<br />
In Rotterdam wordt daar an<strong>de</strong>rs over gedacht. ‘In 1995 besloot<br />
burgemeester Peper tot gedwongen opname van een drugsverslaaf<strong>de</strong> met<br />
open-tbc. “Hij was door ons naar het <strong>ziek</strong>enhuis gebracht voor een isolatie van<br />
drie weken”, vertelt Els van Galen, sociaal verpleegkundige van <strong>de</strong> af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
TBC-bestrijd<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Rotterdamse Gezondheidsdienst. “Hij liep twee keer<br />
weg. Hij kon niet lange tijd <strong>in</strong> een ruimte blijven, gewend als hij was aan het<br />
straatleven. Deze man was erg besmettelijk, zijn longen zagen er heel slecht<br />
uit, hij moest geïsoleerd wor<strong>de</strong>n.”’ 463 TBC-arts P. van Gerven vult haar aan:<br />
‘Het besluit voor een gedwongen opname was volkomen terecht. De ernst van<br />
113
zijn besmett<strong>in</strong>g bleek uit het feit dat drie weken niet voldoen<strong>de</strong> waren.<br />
Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk heeft er vijf maan<strong>de</strong>n lang een politieagent voor zijn <strong>de</strong>ur gestaan.<br />
Nu is hij weer “vrij” en komt hij ie<strong>de</strong>re dag trouw zijn medicijnen slikken.’<br />
Rotterdam on<strong>de</strong>rscheidt zich van Amsterdam <strong>in</strong> zijn bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g van<br />
illegalen met TBC. Amsterdam negeert <strong>de</strong> illegalen, of laat ze arresteren. De<br />
Maasstad regelt met <strong>de</strong> politie dat illegale patiënten geduren<strong>de</strong> hun behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
van negen maan<strong>de</strong>n een gedoogvergunn<strong>in</strong>g krijgen. Ze moeten daarvoor<br />
elke maand een stempeltje halen bij <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genpolitie. Van Gerven:<br />
‘Wij willen op geen enkele wijze <strong>de</strong> <strong>in</strong>druk wekken dat er een relatie zou<br />
bestaan tussen <strong>de</strong> Gezondheidsdienst en <strong>de</strong> politie. Dan is het moeilijk een<br />
vertrouwensrelatie met <strong>de</strong>ze mensen op te bouwen, die juist zo noodzakelijk is<br />
om er zeker van te zijn dat ze <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g afmaken. We hebben met <strong>de</strong><br />
politie <strong>de</strong> afspraak gemaakt, dat <strong>de</strong>ze mensen met rust wor<strong>de</strong>n gelaten.’ 464<br />
Van Galen: ‘Ook moet je niet te veel willen regelen voor <strong>de</strong>ze groep<br />
illegalen. We zorgen niet meer voor een tij<strong>de</strong>lijke uitker<strong>in</strong>g of on<strong>de</strong>rdak voor<br />
die negen maan<strong>de</strong>n. Dan haal je ze namelijk uit het sociale netwerk dat ze<br />
tij<strong>de</strong>ns hun illegaliteit hebben opgebouwd. Onze ervar<strong>in</strong>g is dat het na <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g moeilijk voor ze is zich te red<strong>de</strong>n. Deze mensen waren illegaal,<br />
zijn tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g illegaal en blijven het daarna. Je moet iemands<br />
leven niet op zijn kop zetten voor die negen maan<strong>de</strong>n.’ 465 Overigens komen <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>lkosten – bijna 2000 euro per patiënt – <strong>in</strong> dit geval voor reken<strong>in</strong>g van<br />
<strong>de</strong> gemeenten.<br />
Elk jaar wordt <strong>de</strong> TBC ont<strong>de</strong>kt bij circa zestig illegalen. Eén op <strong>de</strong> 25<br />
illegalen blijkt <strong>de</strong> <strong>ziek</strong>te on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n te hebben. 466 Omdat zij an<strong>de</strong>rs dan<br />
asielzoekers, niet onmid<strong>de</strong>llijk bij aankomst <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland wor<strong>de</strong>n gescreend<br />
op aanwezigheid van <strong>de</strong> tuberkelbacil, is <strong>de</strong> kans dat zij an<strong>de</strong>ren besmetten<br />
vele malen groter. Uit angst te wor<strong>de</strong>n teruggestuurd doen we<strong>in</strong>ig illegalen een<br />
beroep op artikel 25 uit <strong>de</strong> Vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>genwet, die voorschrijft dat vreem<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen<br />
met een besmettelijke <strong>ziek</strong>te hier moeten wor<strong>de</strong>n behan<strong>de</strong>ld. De KNCV<br />
heeft <strong>in</strong> 1999 <strong>de</strong> toenmalige staatssecretaris van Justititie, Job Cohen,<br />
gevraagd <strong>de</strong> betrokken <strong>in</strong>stanties, waaron<strong>de</strong>r ook het Centraal Orgaan<br />
Opvang Asielzoekers, opdracht te geven om illegale TBC-patiënten met<br />
soepelheid tegemoet te tre<strong>de</strong>n<br />
Waarom illegalen met TBC niet eenvoudig het land uitsturen? Van<br />
Gerven: ‘Dan exporteer je meteen <strong>de</strong> TBC-bacil. Los van <strong>de</strong> vraag of het<br />
ethisch is, is het geen oploss<strong>in</strong>g. Want uitgezette illegalen blijken b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong><br />
kortste tijd weer terug te keren. En dan zullen ze het wel laten weer naar <strong>de</strong><br />
Gezondheidsdienst te stappen voor behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van TBC, uit angst dat <strong>de</strong><br />
politie hen weer uitzet. Dat is pas gevaarlijk, want dan verdwijnt TBC echt <strong>in</strong><br />
het illegale circuit met <strong>de</strong> mogelijkheid dat een resistente vorm van TBC<br />
ontstaat.’ 467<br />
114
9.5 De ter<strong>in</strong>g naar <strong>de</strong> ner<strong>in</strong>g: verzeker<strong>in</strong>gsstatus bepaalt opnamebeleid<br />
bij longontstek<strong>in</strong>g<br />
Het bron- en contacton<strong>de</strong>rzoek, zowel als het systeem van DNA-f<strong>in</strong>gerpr<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
zijn zeer kostbare on<strong>de</strong>rzoeksmetho<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> hoofdstad wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze technieken<br />
maar zel<strong>de</strong>n toegepast. Sterker nog, er zijn vele gevallen bekend van<br />
patiënten die verdacht kunnen wor<strong>de</strong>n van TBC, maar behan<strong>de</strong>ld wor<strong>de</strong>n als<br />
<strong>ziek</strong>en met een banale longontstek<strong>in</strong>g. Het lijkt erop dat f<strong>in</strong>anciële overweg<strong>in</strong>gen<br />
hierbij een rol spelen. Is het zo dat <strong>de</strong> TB-GGD <strong>de</strong> ter<strong>in</strong>g naar <strong>de</strong> ner<strong>in</strong>g zet<br />
en doelbewust tot een zo goedkoop mogelijke diagnose stelt? Het antwoord<br />
daarop lijkt positief te zijn. In een perio<strong>de</strong> van twee jaar ontwikkelt zich maar<br />
bij 8 van <strong>de</strong> 100 patiënten die besmet wer<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> tuberkelbacil daadwerkelijk<br />
TBC (positieve Mantoux-test). Het stellen van <strong>de</strong> juiste diagnose bij een<br />
bronpatiënt en het hierna uitvoeren van grootscheepse contacton<strong>de</strong>rzoeken<br />
die mogelijk tot tientallen legale en illegale latente TBC-patiënten kan lei<strong>de</strong>n,<br />
die dan ook nog geduren<strong>de</strong> een half jaar behan<strong>de</strong>ld moeten wor<strong>de</strong>n met dure<br />
tuberculostatica, zorgen voor grote aanvallen op <strong>de</strong> budgetten van <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>fectie<strong>ziek</strong>tenbestrijd<strong>in</strong>g.<br />
Het is van belang een patiënt met een ernstige pneumonie met a<strong>de</strong>mhal<strong>in</strong>gsklachten<br />
en hoge koorts <strong>de</strong> eerste paar dagen kl<strong>in</strong>isch te behan<strong>de</strong>len<br />
(<strong>ziek</strong>enhuisopname). Bij goe<strong>de</strong> reactie op <strong>de</strong> kuur kan dan alsnog besloten<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> patiënt polikl<strong>in</strong>isch voort te zetten. Op <strong>de</strong>ze<br />
manier heeft <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>laar ook een betere kijk op <strong>de</strong> veroorzaken<strong>de</strong><br />
bacteriën. Specifieker: of er sprake is van een TBC-pneumonie of een banale<br />
pneumonie. Bij niet-verzeker<strong>de</strong> illegalen zijn Amsterdamse artsen vanuit<br />
f<strong>in</strong>anciële overweg<strong>in</strong>gen doorgaans m<strong>in</strong><strong>de</strong>r zorgvuldig, waardoor <strong>de</strong> patiënt en<br />
<strong>de</strong> samenlev<strong>in</strong>g grote risico’s kunnen lopen.<br />
9.5.1 Casus 1 Illegale niet-verzeker<strong>de</strong> patiënt niet opgenomen<br />
Mid<strong>de</strong>n jaren negentig bezocht een circa 50-jarige patiënt mijn huisartspraktijk<br />
<strong>in</strong> Amsterdam Zuidoost. De man was onverzekerd en woon<strong>de</strong> illegaal <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
hoofdstad. Hij was afkomstig uit een en<strong>de</strong>misch gebied voor TBC. De patiënt<br />
hoestte s<strong>in</strong>ds een paar weken frequent, <strong>de</strong> laatste dagen met wat streperige<br />
slierten bloe<strong>de</strong>rig slijm op en tevens had hij koorts.<br />
Na on<strong>de</strong>rzoek vermoed<strong>de</strong> ik dat er sprake zou kunnen zijn van een<br />
pneumonie. In het dichtstbijzijn<strong>de</strong> <strong>ziek</strong>enhuis, het AMC, constateer<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Röntgenoloog dat er sprake was van een lobaire pneumonie. Ik had <strong>de</strong> Röntgenoloog<br />
verzocht om bij <strong>de</strong> diagnose pneumonie <strong>de</strong> patiënt naar <strong>de</strong> <strong>in</strong>ternist<br />
van het <strong>ziek</strong>enhuis door te verwijzen. Na evaluatie door <strong>de</strong> specialist volgt er<br />
dan bijna altijd een opname bij verzeker<strong>de</strong> legale patiënten met dit <strong>ziek</strong>tebeeld.<br />
De <strong>in</strong>ternist van het AMC was van men<strong>in</strong>g dat hij <strong>de</strong> patiënt niet hoef<strong>de</strong><br />
te zien. Hij bel<strong>de</strong> mij op en adviseer<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze <strong>de</strong> patiënt een penicill<strong>in</strong>ekuur voor<br />
te schrijven. De patiënt was op dat moment <strong>in</strong> het <strong>ziek</strong>enhuis een paar meters<br />
115
verwij<strong>de</strong>rd van <strong>de</strong> specialist, maar moest alsnog met het openbaar vervoer en<br />
lopend en hoestend met hoge koorts naar mijn praktijk komen om het recept<br />
voor een kuur <strong>in</strong> ontvangst te nemen. De volgen<strong>de</strong> dag verscheen <strong>de</strong> patiënt<br />
niet op mijn controlespreekuur. Op het opgegeven adres heb ik mensen<br />
ontmoe