Programmaboekje:Layout 1 - De Zalige Zalm

PROGRAMMABOEKJE 21 SEPTEMBER 20081
Boerderij & Kloosterdag
boerenleven en kloosterleven

2
Panorama Kloosterenclave Ter Apel,
gezien vanuit de eerste etage boven entree richting oosten

Voorwoord: Welkom op de Boerderij & Kloosterdag 4
Waarden van het land 6
Programma 8
Plattegrond 9
Het klooster 10
De kruisheren 11
De boeren 12
Bijzondere activiteiten belicht 13
Colofon 15
Inhoud
3

4
Wij heten u van harte welkom op deze bijzondere dag!
Klooster Ter Apel zet vandaag haar poorten open en biedt u gastvrijheid aan. Samen
met boeren, streekondernemers en kruisheren is er een inspirerend programma
gemaakt. Een programma dat bezinning en spiritualiteit op een bijzondere wijze
combineert met het genieten van gezonde producten, mooie natuur en inspirerende
verhalen van boeren en kruisheren.
Kloosters hadden in veel opzichten een pioniersfunctie voor de landbouw. Het waren
centra van waaruit het woeste land ontgonnen werd. De kloosters beschikten ooit over
veel land, bewerkten dit gedeeltelijk zelf en verpachtten dit aan boeren. Kloosters liepen
voorop in de ontwikkeling van de land- en tuinbouw. Zij beheerden vermaarde
kruidentuinen en groentehoven. Zij stonden bekend om hun producten van eigen land:
bier, kaas, brood en wijn. Kortom, kloosters en abdijen hebben een lange traditie met
het land en de land- en tuinbouw.
Vandaag de dag hebben kloosters de samenleving iets anders te bieden. Het zijn plaatsen
voor bezinning en spiritualiteit. Het kloosterleven spreekt sterk tot de verbeelding
van mensen die af en toe rust en inspiratie zoeken en een paar dagen willen leven naar
het levensritme van de kloosterlingen. En nog steeds is in die kloosters de relatie met het
land en het boerenleven zichtbaar. De abdijbieren zijn vermaard en de abdijkaas is een
lekkernij.
Welkom op de Boerderij &

Tegelijkertijd zien we in de landbouw waarden terug vanuit de kloostertradities. Nog
steeds staat de landbouw namelijk voor een waarden-volle cultuur, waarin rust, schoonheid,
betrokkenheid, eten en ontspannen centraal staan.
Vanwege de combinatie van deze unieke aspecten van klooster, voedsel, landbouw en
spiritualiteit organiseert het project Waarden van het Land vandaag voor de tweede
maal een Boerderij & Kloosterdag. Zodoende maakt u vandaag kennis met de levensverhalen
en drijfveren van boeren en kloosterlingen en kunt u een kijkje nemen in het
kloosterleven van weleer. Wij willen bestuur en directie van Klooster Ter Apel en de
kruisheren hartelijk danken voor de gastvrijheid. Zij boden spontaan hun medewerking
aan ons initiatief voor deze dag. De stichting Waarden van het Land Noord Nederland
is vervolgens aan de slag gegaan met de organisatie van deze dag.
Wij zijn heel blij met de deelname van de boeren en boerinnen uit Groningen en met
alle medewerkers die ontzettend veel vrijwillige tijd in de organisatie hebben gestoken.
Kortom: Wij wensen u een inspirerende en genoeglijke middag!
Hein Pieper
Projectleider Waarden van het Land
Kloosterdag 21 september 2008
5

6
Het project
Waarden van het Land is een bijzonder project. Het brengt boeren en burgers echt bij
elkaar. Aan de keukentafel of in de stal op de boerderij, in dorpshuizen, kerken en
andere sociale ontmoetingsplaatsen zoals boerencampings. Steeds draait het hierbij om
ontmoeting en uitwisseling op basis van persoonlijke verhalen, ervaringen en belevingen
ten aanzien van de productie en consumptie van voedsel, het werk op de boerderij, het
leven op het platteland, en de betekenis van de agrarische natuur en landschap.
Waarden van het Land kiest heel bewust voor een eigen en bijzondere weg om de
cultuur van de land- en tuinbouw voor de samenleving te onderstrepen. Een weg waarin
onder meer het persoonlijke verhaal van de agrarische ondernemer over zijn drijfveren
en motivaties centraal staat. Een weg waarin ook de burgers en de consumenten in
ontmoeting en gesprek actief aangesproken worden op de waarden die zij hechten aan
gezond voedsel, duurzame land- en tuinbouw, fraaie agrarische natuur en een vitaal
platteland. Deze persoonlijke ontmoetingen en momenten van bezinning dienen
vervolgens weer als inspiratiebron voor bredere maatschappelijke discussies en activiteiten
rond de ‘waarden van het land’.
Vandaar dat we vanuit het project verheugd gereageerd hebben op het onlangs
verschenen rapport van de Sociaal Economische Raad (SER) “Waarden van de Landbouw”.
Onder leiding van professor Louise Fresco benadrukt deze SER-commissie nu
ook dat boeren en tuinders een cruciale rol in de samenleving spelen. Zij voorzien de
samenleving namelijk niet alleen van voedsel maar zorgen ook voor waterbeheer, voor
Waarden van het land
de natuur en de instandhouding van het weidse landschap. En daarvoor verdienen ze
beloond te worden. Aldus het rapport.
Het zou mooi zijn als de toespraken, inleidingen en ontmoetingen op deze Boerderij &
Kloosterdag een impuls geven aan de verdere verdieping en doorwerking van dit
rapport.
Meer informatie: www.waardenvanhetland.nl

Louise O. Fresco
Wat eens het meest vanzelfsprekende beroep was, is
geworden tot een van de meest complexe, meest beladen
activiteiten. Ik doel op het boeren, het produceren van voedsel, voer en andere
plantaardige en dierlijke grondstoffen door en voor de mens. Ooit was dat heel
eenvoudig, zij het niet makkelijk, want vaak was het te droog of te nat, of wilde het
zaad niet kiemen of gingen de dieren zo maar dood. Vandaag spelen zo veel meer
dimensies een rol: hoe kan productie duurzaam gemaakt worden, hoe kan ingespeeld
worden op een veranderende markt met scherpe concurrentie, een markt die bovendien
letterlijk de hele wereld omspant. Stedelingen weten steeds minder wat landbouw is. Het
valt hen makkelijk de landbouw te beschuldigen van het aantasten van natuur en
landschap. Soms was dat terecht, ook al is er zo veel verbeterd in de laatste decennia.
Op vergelijkbare wijze is wat eens een vanzelfsprekende activiteit was, het kopen,
bereiden en eten van voedsel, net zozeer gecompliceerd en beladen geworden. Hoe
moeten consumenten kiezen wat zij dagelijks eten, nu zo veel meegewogen moet
worden. Is ons voedsel wel gezond, eten we niet te veel, is het wel geproduceerd op een
mens-, dier- en milieuvriendelijke wijze? Weten we eigenlijk wel wat er allemaal in de
voedselketen gebeurt?
Uiteindelijk gaat het om de kloof tussen mens en natuur, tussen burger en boer, tussen de
vanzelfsprekendheid waarmee goedkoop voedsel dagelijks op tafel komt en de echte
waarde van dit voedsel. De waarden van het land dus.
7

8
Plattegrond
Ingang
Sellinger straat
Parkeren
Kindervertier
Toiletwagen
Lekenkerk
Grote tent
Kapittelzaal
Kanunnikenkerk
Partytent a
Partytent b
Ingang
klooster

Programma
Grote tent 11.00 Opening door burgemeester Jan Broertjes van Vlagtwedde
Inleiding door Albert Jan Maat, voorzitter LTO Nederland
Inleiding door Prof. Dr. Rudy Rabbinge, hoogleraar
duurzame ontwikkeling en systeeminnovatie
Party tent a 13.00 Boerentafelgesprek met Arnold Vergeer over zijn biologisch
dynamische schapenboerderij
Party tent b 13.00 Presentatie door vogelaar Ben Koks die alles weet over de
grauwe kiekendief en agrarisch natuurbeheer
Kapittelzaal 13.00 Een ontmoeting met de kruisheren en hun levensverhaal
Ingang klooster 13.00 Excursie naar de bijenstand
Kanunniken kerk 13.00 Stilteruimte met Gregoriaanse muziek
Party tent a 13.30 Boerentafelgesprek met melkveehouder Nanda Perdok over
haar waarden van het land
Party tent a 14.00 Boerentafelgesprek met akkerbouwer en biogasproducent
Martin Dankers
Ingang klooster 14.00 Aan de wandel met de boswachter
Ingang klooster 14.00 Excursie naar de bijenstand
Ingang klooster 15.00 Aan de wandel met de boswachter
Grote tent 15.00 Zang van zanggroep Fosfour
Ingang klooster 15.00 Excursie naar de bijenstand
Lekenkerk 15.45 Rondetafelgesprek o.l.v. Leo Fijen (KRO/RKK) met boeren,
boerinnen, kruisheren en bisschop de Korte
Grote tent 16.00 Optreden van harmonie Amicitia
Grote tent 17.00 Oecumenische oogstdankviering
9

10
Klooster Ter Apel
Klooster Ter Apel heeft een geschiedenis die terug gaat tot 1465, het jaar waarin de
kruisheren begonnen met de bouw van hun Domus Novae Lucis, het Huis van het
Nieuwe Licht, in Ter Apel. Ter Apel is het laatste klooster dat in Groningen werd gesticht,
maar het enige van de 34 die de provincie in de Middeleeuwen heeft geteld, dat nog
als klooster herkenbaar bewaard is gebleven.
Tussen 1465 en 1561 werd gewerkt aan de bouw van het klooster volgens een
middeleeuws plan. Behalve het conventgebouw, betekende dat ook de realisatie van
onder meer een poortgebouw, watermolens, perkamenthuis, bak- en brouwhuis en een
gastenverblijf.
Zoals de meeste kloosterordes voorzagen de kruisheren volledig in hun eigen onderhoud.
Rondom het klooster lagen daarom verschillende boerderijen voor de veeteelt en
akkerbouw. Verder was er een molen, een bierbrouwerij, een broodbakkerij, een imker
en een uitgebreide kruidentuin. Geiten werden bijvoorbeeld gehouden voor de melk, de
kaas en het vlees maar ook voor het perkament om op te schrijven. De kruidentuin
leverde de ingrediënten voor verf, medicijnen en natuurlijk voor de keuken. Van oudsher
was op deze plek dus een directe band tussen het kloosterleven en de landbouw. Dit
agrarische verleden is opnieuw zichtbaar gemaakt door de huidige schilderingen achter
de ramen van de kloostercellen.
Aan het einde van de 16e eeuw werd in Groningen en de Ommelanden de zogenaamde
Reductie doorgevoerd. Dat wil zeggen dat de provincie zich aansloot bij de Unie der
Nederlandse Provinciën. Zo werd de hervormde kerk de staatskerk en was geen andere
godsdienst toegestaan in het gebied. In 1604 werd de laatste prior van Klooster Ter
Apel de eerste hervormde predikant. Dit betekende het einde van het tijdperk van de
kruisheren in Ter Apel. Het klooster kwam vervolgens in bezit van de stad Groningen.
Het tegenwoordige klooster is een ontmoetingsplaats voor rust, kunst en cultuurliefhebbers.
Vier jaar geleden is het klooster omgevormd tot het middeleeuwse klooster van
weleer. Onlangs zijn ook de ziekenzaal, de cellen van de kanunniken, het scriptorium
en de kapittelzaal in oude stijl teruggebracht. Daarmee heerst in het klooster weer de
stilte en de spiritualiteit van de kruisheren die er eeuwen geleden woonden. In het
gastenboek is te lezen hoezeer dit de (be)zoekers van tegenwoordig aanspreekt.
Sinds 1992 behoort Klooster Ter Apel tot de UNESCO “Top 100” van onroerende objecten in Nederland, beschermd
krachtens internationaal recht. Deze kwaliteitsgarantie bevestigt de unieke status van Klooster Ter Apel
en de onvervangbaarheid ervan. Stichting Klooster Ter Apel beheert het klooster en zorgt voor de eigentijdse
functie als geregistreerd Museum voor Klooster- & Kerkgeschiedenis en Religieuze Kunst.

De kruisheren
De kloosters van de Orde van het Heilig Kruis (in het Latijn: Ordo Sanctae Crucis, OSC)
ontstonden in Europa in de 12e en 13e eeuw. In het Belgische Hoei stichtte Theodorus
van Celles in 1210 het eerste klooster van de kruisheren. De orde breidde zich vervolgens
uit naar Duitsland, Frankrijk en Engeland. Het huidige doel van de orde der kruisheren
is evangeliseren in de vele vormen die dit streven kan aannemen. De orde heeft als
leefregel de Regel van Augustinus. De middeleeuwse liturgie van de kruisheren is in veel
opzichten afkomstig van de dominicanen.
De geest, waaruit de kruisheren altijd geleefd hebben is er een van protest tegen
onechtheid, pleidooi voor authenticiteit, nabijheid bij de mensen, tolerantie en
democratie, wetend, dat dit weerstand en lijden met zich brengt, maar ook dat daaruit
opstanding en nieuw leven ontstaat. Het leven van de kruisheren had steeds twee kanten,
naar binnen gekeerd door de contemplatie of het gebedsleven, maar ook naar buiten
gekeerd door een of andere vorm van apostolaat of zorg voor de medemensen.
In de 20e eeuw werd de orde ook actief in de missie (Congo, Amerika, Brazilië,
Indonesië). In Nederland waren er bekende scholen te Uden en Amersfoort. De
Nederlandse provincie vormt sinds enkele jaren met de voormalige provincies van België
en Duitsland de provincie van Theodorus van Celles. Momenteel zijn er nog 3 kloostergemeenschappen
van de kruisheren in Nederland. Dat zijn St. Agatha, Uden en
Nijmegen. In het klooster in Uden nabij de kapel der kruisheren aan het Lieve
Vrouwenplein worden de laatste jaren meer en meer de kruisheren verzorgd die met
pensioen (emeritaat) zijn vanuit onderwijs of missie. In het klooster te St. Agatha is
tevens het provincialaat van de Europese provincie gevestigd.
11

12
De boeren
Nanda Perdok-de Haan heeft samen met haar man een gemengd bedrijf in
Woldendorp. Zij nam de melkveetak over van haar ouders, hij de akkerbouwtak van
zijn ouders. Ze houden 70 melkkoeien en verbouwen tarwe, koolzaad en suikerbieten.
Een gezond bedrijf, in alle opzichten, daar draait het voor Nanda om. Maar ook het
besef dat zij de aarde van hun kinderen te leen hebben. Goed rentmeesterschap dus.
Arnold Vergeer heeft een biologisch dynamische schapenboerderij in Oldehove. De
100 melkschapen leveren het belangrijkste ingrediënt voor de Oldehoofster schapenkaas.
Sinds 1993 werkt Vergeer biologisch dynamisch wat betekent dat alles op de
boerderij met elkaar in verbinding staat en ten dienste van elkaar werkt. De koeien eten
wat de schapen laten staan en hun melk is voor de lammeren. De varkens ruimen het
afval op, zoals de kaaswei en dit komt weer ten goede aan het vlees. Het bedrijf werkt
op die manier als een kringloop met minimale verliezen, zoals het al eeuwen lang gebeurt.
Martin Dankert uit Borger Compagnie heeft samen met zijn broer een akkerbouw en
biogas bedrijf op 200 hectare grond. Uiteindelijk levert hij met zijn maïs groene duurzame
stroom. Een jaar geleden maakte hij de omslag van koeienboer naar biogasboer.
Dat gaf hem niet alleen bedrijfsmatig meer toekomstperspectief maar ook veel meer vrijheid.
Het levensritme wordt niet meer bepaald door de koeien.

Rondetafelgesprek
Leo Fijen (KRO/RKK) gaat met bisschop de Korte, boerin
Nanda Perdok en de boeren Arnold Vergeer en Martin Dankers
en de kruisheren op zoek naar de verbindingen tussen het
kloosterleven en het boerenleven. Heeft het (platte)land een
eigen spiritualiteit die te vergelijken is met de
kloosterspiritualiteit? Hebben we een gezamenlijke opdracht
als het gaat om het werken met de aarde en de vruchten van
het land? Welke waarde(n) heeft het land voor boeren en
religieuzen? Over deze vragen zal het ondermeer gaan in dit
openbare gesprek in de lekenkerk.
Boerentafelgesprekken
Aan de keukentafel van een boerenbedrijf komt het vaak tot goede gesprekken over het
bedrijf, het vee, het gewas, de zorgen en het geluk. Kortom, het gaat over het leven in
al zijn facetten. Tijdens de boerentafelgesprekken vandaag praten boeren en burgers
met elkaar over hun bezieling, hun motivatie en hun passie. Zo wordt duidelijk welke
waarden belangrijk zijn voor boeren én burgers.
Bijzondere activiteiten belicht
Rondkijken in Klooster Ter Apel
Op vertoon van uw programmaboekje heeft u vrij toegang tot het klooster. Hier proeft u
weer de rust, de stilte en de spiritualiteit van eeuwen geleden. Om deze kloostersfeer
ook op deze Boerderij & Kloosterdag te bewaren zal het klooster bij grote drukte
beperkt toegankelijk zijn. Er zijn gidsen aanwezig om u de weg te wijzen naar de verschillende
exposities en de vertrekken. Een bezoek aan de kruidentuin op de
voormalige begraafplaats is zeker aan te raden.
Aan de wandel met de boswachter
Westerwolde, de streek rondom Ter Apel, is rijk aan natuur die zeer veel heilzame kruiden
en voedingsmiddelen voortbrengt. Neem bijvoorbeeld de rogge die hier groeit, het vee
dat de natuurterreinen begraast of de unieke kruiden die in dit gebied groeien. Vanuit
13

14
hun eigen invalshoek vertellen boswachter Jan Dommerholt en Rineke Dijkinga, natuurgeneeskundige,
over de betekenis van ‘puur natuur’ voor een ‘natuurlijk gezond’ leven.
Zij vertellen waarom de rogge zo gezond is voor mensen, wat de bijzondere waarde
van geitenkaas is voor onze gezondheid en waarom ‘schoon’ natuurbeheer zo belangrijk
is. De boswachter en de natuurgeneeskundige nemen u mee in een wereld waarin u zult
merken dat we geen dag zonder de natuur kunnen.
Unieke markt met (h)eerlijke streekproducten
Na een wandeling of een goed gesprek is het heerlijk om even neer te strijken op de
markt met de streekproducten. Hier maakt u kennis met alle goede dingen die de regio u
te bieden heeft. Naast kaas, fruit, honing en vlees kunt u proeven van heerlijk vers
gebakken brood. Vanzelfsprekend ontbreekt vandaag het kloosterbier niet. Geniet op
deze markt van het goede land- én kloosterleven.
Kinderprogramma
Terwijl u in gesprek gaat met de boeren of de kruisheren of in alle rust het klooster
bekijkt kunnen de kinderen terecht bij het kinderprogramma. Geheel in stijl van deze
dag kunnen ze zich daar vermaken. Ze gaan onder andere ontspanningsolie maken
met producten uit de eigen streek. Nog nooit kreeg u ze zo rustig weer terug!
Oogstdankviering
Deze dag wordt afgesloten met een oecumenische oogstdankviering in de grote tent.
Voorgangers zijn mgr. de Korte, de kruisheren en predikanten. Het muziekcorps Amicitia
en zanggroep Fosfour verzorgen de muzikale omlijsting.

Colofon
Deze Boerderij & Kloosterdag kwam tot stand met hulp van veel betrokken organisaties
en sponsoren.
Onze dank gaat uit naar:
* bestuur en directie van Klooster Ter Apel
* de kruisheren
* de boeren en boerinnen
* alle ondernemers aan de regionale markt
* LTO afdeling Westerwolde
* Stichting ABTB
* Rabobank Zuid en Oost Groningen
* LTO Nederland
En alle andere vrijwilligers
De Boerderij & Kloosterdag is een initiatief van het project Waarden van het Land en
wordt georganiseerd door de stichting Waarden van het Land Noord Nederland.
www.waardenvanhetland.nl
tekst en redactie: Laetitia van der Lans. www.dezaligezalm.nl
vormgeving en druk: drukkerij Hoekstra, Oude Pekela
illustraties pagina 2 en 11: c KTA/Geert Schreuder
fotografie: Peter Schut, KTA/Jans Kuper, Piet Notenbomer en Geert Schreuder
foto Leo Fijen: bron: KRO, fotograaf: Wim Kluvers
15