Layout 4 - paint-online.de
Layout 4 - paint-online.de
Layout 4 - paint-online.de
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Schutzgebühr 2,– Euro<br />
<strong>paint</strong>:<br />
v o l . 0 4 / 2 0 1 1 w w w . p a i n t - o n l i n e . d e
Jörg Eberhard<br />
Neue Bil<strong>de</strong>r<br />
27.11.2011 – 29.01.2012<br />
G A L E R I E E B B E R S<br />
Siep 7 | D - 47559 Kranenburg<br />
Tel. 0 2 8 2 6 - 8 0 2 5 2 1 | Fax 0 2 8 2 6 - 8 0 2 5 2 2<br />
e-mail:info@galerie-ebbers.<strong>de</strong><br />
www.galerie-ebbers.<strong>de</strong><br />
Mi bis Fr 15 bis 19 Uhr,<br />
Sa 11 bis 15 Uhr und nach Vereinbarung.<br />
Woensdag tot vrijdag 15 tot 19 uur,<br />
zaterdag 11 tot 15 uur en op afspraak.<br />
Jörg Eberhard<br />
Ulrich Erben<br />
Stephan Fritsch<br />
Florian Haller<br />
Horst Keining<br />
Viviane Klagsbrun<br />
Matthias Köster<br />
Kirsten Lampert<br />
Martín Mele<br />
Martin Noël<br />
Hans-Willi Notthoff<br />
Ronald Noorman<br />
Norbert Prangenberg<br />
Adrian Schiess<br />
Klaus Schmitt<br />
Richard Schur<br />
Paul Schwer<br />
Cornelius Völker<br />
Jerry Zeniuk
Editorial. Sammeln ist geben. Angesichts fallen<strong>de</strong>r Aktienkurse<br />
und überhaupt allgemeiner Unsicherheit rückt Kunst als Invest ment<br />
immer mal wie<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>n Vor<strong>de</strong>rgrund.<br />
Vor allem wenn Milliardäre und Oligarchen für zweistellige Milli o -<br />
nenbeträge Kunst kaufen und gleich ein Museum dazu stiften.<br />
Oft fragt man besser nicht nach <strong>de</strong>r Herkunft dieser in kurzer<br />
Zeit erworbenen riesigen Vermögen. Und die Frage, ob Sammeln<br />
in dieser Form überhaupt das richtige Tätigkeitswort ist, wird in<br />
aller Regel sowieso nicht gestellt.<br />
Spektakuläre Preise und sensationelle Auktionsergebnisse, die die<br />
Presse gerne aufgreifen, geben nur ein unscharfes Bild von <strong>de</strong>m,<br />
was <strong>de</strong>n (Kunst-)Betrieb im Innersten zusammenhält und was<br />
Treibstoff für eine Branche ist, <strong>de</strong>ren Wertesystem nicht immer<br />
<strong>de</strong>n Gesetzen <strong>de</strong>r Ökonomie gehorchen will.<br />
Der Frage ob Sammeln Geben ist, und in welcher Form ein In vest -<br />
ment, gehen wir in dieser Ausgabe von <strong>paint</strong>: nach. Der Blick -<br />
wechsel vom Künstler zum Sammler schien uns wichtig und<br />
inter essant, um eine an<strong>de</strong>re Gruppe von Akteuren ins Blickfeld<br />
zu rücken, nämlich die, die es zu einem guten Teil erst möglich<br />
machen, dass Künstler arbeiten, Galerien ausstellen, Druckereien<br />
Bücher, Einladungskarten und Kunstmagazine herstellen, kurz:<br />
Dass Sammler maßgeblich für <strong>de</strong>n Erfolg <strong>de</strong>s sogenannten Kre a -<br />
tivsektors mitverantwortlich sind.<br />
Wir stellen ihnen drei Sammlerpersönlichkeiten vor: Jos Kuijlen,<br />
Biologe, <strong>de</strong>r Leiter <strong>de</strong>r Brabantbibliothek wur<strong>de</strong> und mit seiner<br />
Frau Dorine Bol<strong>de</strong>rman die wohl wichtigste Privatsammlung in<br />
Nijmegen aufgebaut hat.<br />
Raimund Stecker, Direktor <strong>de</strong>s Lehmbruckmuseums, <strong>de</strong>r sich nicht<br />
am Oligarchen-Monopoly beteiligen will und <strong>de</strong>r gera<strong>de</strong> Lehm -<br />
brucks „Knien<strong>de</strong>“ zur Mona Lisa <strong>de</strong>r Neuzeit ausgerufen hat: Eine<br />
Knien<strong>de</strong> – welche Geste in Zeiten <strong>de</strong>r Arroganz und Maßlosigkeit.<br />
Steffen Missmahl, Gestalter vieler Künstlermonographien und<br />
Ausstellungskataloge, unserer Einladungskarten, und von <strong>paint</strong>:,<br />
er hat gera<strong>de</strong> ein Buch für <strong>de</strong>n ersten Teil <strong>de</strong>r Sammlung gestaltet,<br />
<strong>de</strong>n seine Frau Edith und er <strong>de</strong>m Museum Kolumba in Köln<br />
übereignet haben.<br />
Verbun<strong>de</strong>n mit <strong>de</strong>r freundlichen Empfehlung für unsere Partner,<br />
die Sie wie immer auf <strong>de</strong>n Schlussseiten von <strong>paint</strong>: fin<strong>de</strong>n,<br />
wünschen wir Ihnen viel Vergnügen und Erkenntnis mit dieser<br />
Ausgabe von <strong>paint</strong>:.<br />
Ihre Sharon und Klaus Ebbers<br />
Cover: Jos Kuijlen, 2011<br />
(Foto: Heiner Frost)<br />
Impressum / colofon<br />
Herausgeber / uitgever: Edition Ebbers<br />
Siep 7, D-47559 Kranenburg<br />
www.<strong>paint</strong>-<strong>online</strong>.<strong>de</strong><br />
Konzeption / concept: Klaus Ebbers<br />
<strong>Layout</strong> / layout: Missmahl Grafik-Design AGD, Köln<br />
Redaktion / redactie: Sharon Ebbers<br />
Übersetzung / vertaling: Sharon Ebbers<br />
Fotografie: Sharon Ebbers (Arbeiten Stephan Fritsch),<br />
Heiner Frost (Fotos Jos Kuijlen, Porträt Steffen Missmahl),<br />
Rune Speck (Porträt Raimund Stecker),<br />
Lehmbruckmuseum<br />
(Ausstellungsansichten LehmbruckMuseum)<br />
Druck / druk: B.O.S.S. Druck und Medien GmbH, Goch<br />
© 2011 bei <strong>de</strong>n Autoren, Fotografen und Künstlern.<br />
Alle Rechte vorbehalten.<br />
Sharon Ebbers Klaus Ebbers (Fotos: Gottfried Evers)<br />
Redactioneel. Verzamelen is geven. Tegen <strong>de</strong> achtergrond van<br />
vallen<strong>de</strong> aan<strong>de</strong>lenkoersen en algemene onzekerheid komt kunst<br />
als investering weer meer op <strong>de</strong> voorgrond. Vooral als miljonairs<br />
en oligarchen voor miljoenen aan kunst kopen en er ook direct<br />
een museum voor bouwen. Vaak kun je maar beter maar niet<br />
vragen naar <strong>de</strong> herkomst van het in korte tijd verworven vermogen.<br />
En <strong>de</strong> vraag of verzamelen in <strong>de</strong>ze vorm wel echt verzamelen<br />
mag heten wordt meestal niet gesteld.<br />
Spectaculaire prijzen en resultaten bij veilingen voor he<strong>de</strong>ndaagse<br />
kunst, die door <strong>de</strong> pers gretig wor<strong>de</strong>n beschreven, geven een<br />
weinig precies beeld van hoe het kunstbedrijf in elkaar zit en wat<br />
<strong>de</strong> brandstof is voor een branche waarvan het waar<strong>de</strong>systeem<br />
niet altijd gehoorzaamt aan <strong>de</strong> wetten van <strong>de</strong> economie.<br />
De vraag of verzamelen geven is, en in welke vorm het een investering<br />
kan zijn, daar gaan we in <strong>de</strong>ze <strong>paint</strong>: naar op zoek. Het<br />
leek ons belangrijk en interessant onze blik eens te richten op<br />
<strong>de</strong> verzamelaar. Om een an<strong>de</strong>re groep van acteurs in het on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> aandacht te brengen, namelijk diegenen die het kunstenaars<br />
mogelijk maken hun werk te maken, die het galerieën mogelijk<br />
maken tentoonstellingen te maken, die het drukkerijen mogelijk<br />
maken boeken, uitnodigingen en tijdschriften te drukken.<br />
Verzamelaars zijn voor een groot <strong>de</strong>el me<strong>de</strong>verantwoor<strong>de</strong>lijk voor<br />
het succes van <strong>de</strong> creatieve sector.<br />
We stellen drie verzamelaars aan u voor: Jos Kuijlen, bioloog, die<br />
directeur werd van <strong>de</strong> Brabantcollectie van <strong>de</strong> universiteitsbibliotheek<br />
in Tilburg en die met zijn vrouw Dorine Bol<strong>de</strong>rman <strong>de</strong><br />
waarschijnlijk belangrijkste privéverzameling in Nijmegen heeft<br />
opgebouwd.<br />
Raimund Stecker, directeur van het Lehmbruckmuseum in Duisburg,<br />
die niet mee wil doen aan het oligarchen-monopoly en die zojuist<br />
“Die Knien<strong>de</strong>” van Lehmbruck tot Mona Lisa van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />
kunst heeft uitgeroepen: een knielen<strong>de</strong> – wat een gebaar in tij<strong>de</strong>n<br />
van arrogantie en mateloosheid.<br />
Steffen Missmahl, grafisch ontwerper, die vele kunstenaarmonografieën<br />
en tentoonstellingscatalogi heeft vormgegeven en die<br />
onze uitnodigingen en <strong>paint</strong>: vormgeeft. Hij heeft kort gele<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
catalogus gemaakt voor het eerste <strong>de</strong>el van zijn privéverzameling,<br />
die hij met zijn vrouw Edith geschonken heeft aan het museum<br />
Kolumba in Keulen.<br />
We bevelen u van harte onze partners aan, die u zoals altijd vindt<br />
op <strong>de</strong> laatste bladzij<strong>de</strong>n van <strong>paint</strong>: en wensen u veel plezier en<br />
nieuwe ont<strong>de</strong>kkingen bij het lezen van <strong>paint</strong>:.<br />
Sharon en Klaus Ebbers<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Das Herz<br />
<strong>de</strong>s Sammlers<br />
Von Kranenburg nach Nimwegen sind es zehn Minuten. Mit <strong>de</strong>m<br />
Auto. Keine Entfernung. Sollte man meinen. Aber es ist ein weiter<br />
Weg ins Herz eines Sammlers.<br />
Wenn du über einen Künstler schreibst, schreibst du über seine<br />
Kunst. Wenn du über einen Sammler schreibst, beschreibst du<br />
nicht unbedingt eine Samm lung. Du wirst zum Korkenzieher. Es<br />
gibt ein Ziel: Das Herz <strong>de</strong>s Sammlers.<br />
Motivsuche. Spurensuche. Wie wird einer zum Sammler? Ein Re -<br />
porter fragte einst John Ford: Wie kamen sie zum Film? Fords<br />
Antwort: Ich nahm <strong>de</strong>n Zug. Eine erste Frage: Wird einer Samm ler<br />
o<strong>de</strong>r ist er es? Fängt man beim Huhn an o<strong>de</strong>r beim Ei? Sind es<br />
die Gene o<strong>de</strong>r muss das Schicksal einspringen? Ein erster Ant -<br />
wortversuch: Egal, ob Huhn o<strong>de</strong>r Ei. Es geht nicht um <strong>de</strong>n Start.<br />
Es ist das Ziel. Jos hat mit Büchern angefangen. Jos kam vom<br />
Lan<strong>de</strong>. Nichts <strong>de</strong>utete auf Kunst. Die Familie: Einfache Menschen.<br />
Fokussiert auf das Überleben. Die Natur. Erster Kontakt zur Kunst:<br />
Ein Schwarzweißfernseher. Ein Film über Picasso. Es muss En<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>r 50er gewesen sein. Jos’ Nachbar sah Picassos Bil<strong>de</strong>r. Dann<br />
das Urteil: Das kann meine Tochter auch. In Jos stieg die Ahnung<br />
auf, dass etwas nicht stimmen konnte mit einem solchen Satz.<br />
Jos Auseinan<strong>de</strong>rsetzung mit <strong>de</strong>m Sehen hatte angefangen.<br />
Gazelle<br />
Das Leben ist Sehen. Du siehst, was du weißt. Weißt du mehr,<br />
siehst du mehr. Trotz<strong>de</strong>m ist Sehen mehr als Hingucken. Jos’ Hin -<br />
sehen ist längst ein Hin-Empfin<strong>de</strong>n. Jos studierte Biologie. Er<br />
ging nach Nimwegen. Nimwegen war die Stadt. Huhn und Ei in<br />
Überschneidung. Die Sechziger traten <strong>de</strong>n Endspurt an. Für Jos<br />
begann ein an<strong>de</strong>res Leben. Ein neues Leben mit neuen Themen.<br />
Die Dinge entwickelten sich. Durch die Eierschale <strong>de</strong>r Jos’schen<br />
Weltsicht pickte sich ein Herr mit Bart. Ein bisschen sah er aus<br />
wie Marx aus. Aber nicht je<strong>de</strong>r Herr mit Bart heißt Marx. Ein an -<br />
<strong>de</strong> rer Bartträger hieß Darwin. Charles Darwin. Das ist einer meiner<br />
Hel<strong>de</strong>n, sagt Jos. Er zeigt auf die Büste in seiner Dachkammer.<br />
Darwin passt. Auch Marx wür<strong>de</strong> passen.<br />
Ein Stück weiter: Ein Affe. In <strong>de</strong>r Hand hält er einen Menschen -<br />
schä<strong>de</strong>l. „Gott schuf <strong>de</strong>n Menschen nach seinem Vorbild“, steht<br />
auf <strong>de</strong>m Sockel. Jos ist einer, <strong>de</strong>r von Neugier getrieben wird.<br />
Wenn die Neugier <strong>de</strong>in Motor ist, gibt es zwei Ziele: Wissen schaft<br />
und Kunst. Aus <strong>de</strong>m Biologen Jos wur<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Bibliothekar Jos.<br />
Alles Sammeln begann mit <strong>de</strong>n Büchern. Bücher sind Neugie r be -<br />
frie digungsapparate. Bil<strong>de</strong>r sind das auch. Du siehst, was du<br />
weißt. Manchmal weißt du, was du siehst. Jos ist kontrollierter<br />
Chaot. Er mag sich nicht festlegen. Das Herz eines Sammlers ist<br />
eine Gazelle. Gazellen altern nicht. Immer zum Sprung bereit o<strong>de</strong>r<br />
untauglich für die Savanne.<br />
Kitt<br />
Der Weg ins Herz <strong>de</strong>s Sammlers führt durch die Augen. Bil<strong>de</strong>r<br />
haben einen Richtungswillen. Es zieht sie zum Sammler. Eins<br />
kommt zum an<strong>de</strong>ren. Wo an<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n dritten Jahresurlaub<br />
abbiegen, fin<strong>de</strong>t für Jos <strong>de</strong>r Urlaub am Bild statt. Im Bild zu sein<br />
ist <strong>de</strong>r Anfangs-, Wunsch- und Endzustand. Es geht nicht um das<br />
Vor<strong>de</strong>rgründige. Es geht um die Kunst. Gute Kunst zeigt ihre Bot -<br />
schaft nicht am Haupteingang. Für Jos sind Bil<strong>de</strong>r Teil <strong>de</strong>s Zu sam -<br />
menlebens. Handlungsanweisungen für eine lebenswertere Welt.<br />
Man sieht sich morgens – gleich nach <strong>de</strong>m Aufstehen und abends<br />
04 | 05<br />
vor <strong>de</strong>m Zubettgehen. Dazwischen lernt man sich kennen. Man<br />
lernt: Sich zu kennen.<br />
Im Angesicht einer Sammlung entsteht Geschichte. Es entstehen<br />
Geschichten. Sammeln ist die Herstellung von Gleichgewicht mit<br />
an<strong>de</strong>ren Mitteln. Mittel kommt von Mitte. Jos’ Mitte sind die Bil<strong>de</strong>r.<br />
Jos’ Mitte ist die Kunst. Jos’ Existenz ist an die Bil<strong>de</strong>r geheftet.<br />
An die Sammlung. Sie fließt als Blut in <strong>de</strong>n A<strong>de</strong>rn. Die Samm lung<br />
ist <strong>de</strong>r Blutdruck. Im Herz <strong>de</strong>s Sammlers ist die Kunst <strong>de</strong>r Kitt,<br />
<strong>de</strong>r Scheibe und Rahmen verbin<strong>de</strong>t. Geschützter Durchblick. Herz -<br />
schlag. Jos behauptet, ein Chaot zu sein. Er ist ein Chaot von eben<br />
jener Liebenswürdigkeit, die vom Kindsein beherrscht wird – von<br />
<strong>de</strong>r Unersättlichkeit. Da sitzt einer im Nest, <strong>de</strong>n Schnabel weit<br />
geöffnet.<br />
Eingebrannt<br />
Worum es geht? Schwer zu sagen. Je<strong>de</strong>nfalls nicht um Schönheit.<br />
Bil <strong>de</strong>r sprechen nicht, sagt Jos. Wenn du Stimmen möchtest, musst<br />
du ein Tonband an die Wand hängen, sagt er. Und irrt. Natürlich<br />
erzählen die Bil<strong>de</strong>r Geschichten. Aber die Geschichten sind eine<br />
Zugabe am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Besessenheit vom Sehen. Auch Bücher<br />
sprechen nicht. Sie fin<strong>de</strong>n im erst im Leser zur Stimme. Bil<strong>de</strong>r<br />
sind eine geheime Botschaft für die Seele <strong>de</strong>s Sammlers. Manche<br />
Bil<strong>de</strong>r erweisen sich als Lebensgefährten. An<strong>de</strong>re schwin<strong>de</strong>ln. Jos<br />
sagt nicht, dass die Bil<strong>de</strong>r schwin<strong>de</strong>ln. Jos formuliert es richtiger.<br />
Als Sammler machst du Fehler, sagt er. Du musst lernen, sagt er.<br />
Alle Unschuld <strong>de</strong>n Bil<strong>de</strong>rn.<br />
Dreh einem Bild <strong>de</strong>n Rücken zu – weg ist es. Schaust du nicht hin,<br />
gibt es kein Bild. Doch. Ein gutes Bild brennt sich ein. Es lebt<br />
fortan mit. Vervollständigt das Leben. Da liegt das Motiv. Leben<br />
ohne die Bil<strong>de</strong>r ist kein Leben. Jos’ Leben: Die Bil<strong>de</strong>r. Seine Frau.<br />
Rangfolgen wer<strong>de</strong>n nicht ermittelt. Es gibt kein Ranking. Im Herz<br />
<strong>de</strong>s Sammlers entsteht die wun<strong>de</strong>rbare Gleichzeitigkeit <strong>de</strong>s Seins.<br />
Wer sammelt, biegt vor <strong>de</strong>r Oberflächlichkeit ab und fin<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n<br />
Weg in die Lei<strong>de</strong>nschaft. Die Seele sucht nach Entsprechungen.<br />
Jos füllt sich mit Leben. Wenn er von <strong>de</strong>n Bil<strong>de</strong>rn erzählt, spielt<br />
sich Leben ab: Lachen, Tränen, Verzweiflung und schieres Glück<br />
hausen nebeneinan<strong>de</strong>r. Kein Eines ohne das An<strong>de</strong>re.<br />
Wan<strong>de</strong>rer<br />
Der Gedanke an die Bil<strong>de</strong>r ist abgekoppelt vom Gedanken an das<br />
eigene En<strong>de</strong>. Wenn das Leben en<strong>de</strong>t, en<strong>de</strong>t das Bewusstsein für<br />
<strong>de</strong>n Besitz. Papperlapapp: Es geht nicht um <strong>de</strong>n Besitz. Wür<strong>de</strong>n<br />
sie Jos die Bil<strong>de</strong>r nur leihen – es machte keinen Unterschied.<br />
Sowieso: Kunst wan<strong>de</strong>rt. Sie überlebt und kann folglich nur ausgeliehen<br />
sein. Sie macht <strong>de</strong>n Mensch am an<strong>de</strong>ren En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r<br />
Sammlung zum Lebensabschnittgefährten. Jetzt wird ein Schuh<br />
draus: Die Bil<strong>de</strong>r suchen ein Zuhause. Fin<strong>de</strong>n es. Ziehen, wenn<br />
nötig weiter. Jos hat das verstan<strong>de</strong>n. O<strong>de</strong>r ahnt er es nur? Bil<strong>de</strong>r<br />
sind Dialoge auf Reisen. Das musst du verstehen. Es geht nicht<br />
um Analyse. Bil<strong>de</strong>r suchen <strong>de</strong>n Weg in die Seele. Nicht, dass sie<br />
sich am Hirn vorbeimogeln möchten. Sie fin<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re Wege.<br />
Der Weg <strong>de</strong>r Liebe ist nicht <strong>de</strong>r Weg <strong>de</strong>s Kopfes. Und doch geht<br />
es um Wissen. Du siehst, was du weißt. Nicht immer weißt du,<br />
was du siehst.<br />
Einer wie Jos sammelt nicht für <strong>de</strong>n Tresor. Nicht für die Divi<strong>de</strong>n <strong>de</strong>.<br />
Ein Bild im Schrank ist ein Bild am falschen Ort. Es ist wie ein<br />
zugemauertes Kino. Die Mechanik <strong>de</strong>s Sammelns erfin<strong>de</strong>t eigene
physikalische Zusammenhänge. Da entsteht ein in sich geschlossenes<br />
Bezugssystem. Jos sagt, dass er nicht sammelt um zu zeigen.<br />
Er und die Bil<strong>de</strong>r stellen einen Kosmos dar, <strong>de</strong>r keine Angst<br />
vor <strong>de</strong>r Welt haben muss. Im Reich <strong>de</strong>r Bil<strong>de</strong>r herrscht eine Ge -<br />
borgenheit beson<strong>de</strong>rer Prägung. Im Angesicht <strong>de</strong>r Sammlung<br />
fin<strong>de</strong>t Erweiterung <strong>de</strong>s inneren Frie<strong>de</strong>ns statt. Anbindung durch<br />
Abkopplung.<br />
Zukunft<br />
Jos stellt einen Zug zusammen, in <strong>de</strong>m er durch das Leben reist.<br />
Je<strong>de</strong>s Bild ein Fenster. Eine Erklärung. Ein Argument. Da sitzen sie<br />
einan<strong>de</strong>r gegenüber wie ein in gegenseitiger Erkenntnis er grautes<br />
Paar, das längst schon nicht mehr vom schnellen Sex <strong>de</strong>r frühen<br />
Tage lebt son<strong>de</strong>rn von <strong>de</strong>r beruhigten Erkenntnis, Ent sprechung<br />
im Leben gegenüber gefun<strong>de</strong>n zu haben. Kann man von blin<strong>de</strong>m<br />
Verständnis sprechen? Vielleicht besser nicht. Man mag <strong>de</strong>m<br />
Sammler vieles wünschen. Blindheit gehört nicht dazu. Ein Jos,<br />
<strong>de</strong>r morgen erblin<strong>de</strong>t, wür<strong>de</strong> nichts vermissen. Er kennt seine<br />
Bil<strong>de</strong>r. Seine Bil<strong>de</strong>r kennen ihn. Und doch wäre da Verlust: Das<br />
Herz <strong>de</strong>s Sammlers ist unersättlich.<br />
Zuhause<br />
Sammeln ist nicht Rückschau. Sammeln ist <strong>de</strong>r ewig jung bleiben<strong>de</strong><br />
Wunsch nach <strong>de</strong>r nächsten Bekanntschaft. Sammeln ist die<br />
Vorbereitung <strong>de</strong>r Zukunft mittels Gegenwart. Jos ist ein Robinson,<br />
<strong>de</strong>r seine Insel mit Bil<strong>de</strong>rn bestückt, die gegen das Wegsacken<br />
im Durchschnittlichen helfen. Das Wun<strong>de</strong>rbare: Niemand muss<br />
Platz schaffen.<br />
Kein Bild raubt einem an<strong>de</strong>ren <strong>de</strong>n Platz. Wir sprechen vom<br />
Seelenplatz. Sammeln lässt jenen scheinparadoxen Zustand entstehen,<br />
in <strong>de</strong>m alles Neue <strong>de</strong>n Platz für das Nächste wachsen<br />
lässt – in <strong>de</strong>m ein Film <strong>de</strong>n nächsten generiert, aus <strong>de</strong>m er sich<br />
aber nachträglich erfin<strong>de</strong>t. Die Zeitachsen sind verschoben. Auf -<br />
gehoben. Das Sammleruniversum: Ein Magen, <strong>de</strong>r alles verdaut<br />
ohne sich selbst anzugreifen. Jos ist nichts und nieman<strong>de</strong>m verpflichtet.<br />
Seine Bil<strong>de</strong>r haben ein Zuhause. Wenn er geht, suchen<br />
sie ein Neues. Oben unterm Dach: Darwin. Alles entwickelt sich.<br />
Heiner Frost<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Van Kranenburg naar Nijmegen is het tien minuten. Met <strong>de</strong> auto.<br />
Geen afstand, zou je <strong>de</strong>nken. Maar <strong>de</strong> weg naar het hart van <strong>de</strong><br />
verzamelaar is lang. Als je over een kunstenaar schrijft, schrijf je<br />
over <strong>de</strong> kunst die hij maakt. Schrijf je over een verzamelaar, dan<br />
beschrijf je niet per sé een verzameling. Je wordt kurkentrekker.<br />
Je hebt een doel: het verzamelaarshart.<br />
Zoektocht naar het motief. Spoorzoeken. Waardoor wordt iemand<br />
verzamelaar? Een reporter vroeg ooit aan John Ford: hoe bent u bij<br />
<strong>de</strong> film gekomen? Fords antwoord was: met <strong>de</strong> trein. Een eerste<br />
vraag: wordt iemand verzamelaar of is hij het? Begin je bij <strong>de</strong> kip<br />
of het ei? Zit het in <strong>de</strong> genen of is het het noodlot? Een eerste<br />
poging om te komen tot een antwoord: kip of ei is niet belangrijk.<br />
Het gaat niet om het begin. Het gaat om het doel. Jos is be -<br />
gonnen met boeken. Jos kwam van het platteland. Niets duid<strong>de</strong><br />
op kunst. Het gezin: eenvoudige mensen. Gericht op overleven.<br />
Op <strong>de</strong> natuur. Het eerste contact met kunst: een zwart-wit televisie.<br />
Een film over Picasso. Het moet mid<strong>de</strong>n 50er jaren zijn ge -<br />
weest. Jos’ buurman zag <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen van Picasso. Het oor<strong>de</strong>el:<br />
dat kan mijn dochter ook. Er kwam een vermoe<strong>de</strong>n in Jos op dat<br />
die opmerking niet kon kloppen. Jos’ uiteenzetting met het zien<br />
was begonnen.<br />
06 | 07<br />
Gazelle<br />
Leven is zien. Je ziet wat je weet. Weet je meer, dan zie je meer.<br />
Toch is zien meer dan kijken. Jos’ zien is al lang een ervaren. Jos<br />
stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> biologie. Hij ging naar Nijmegen. Nijmegen was <strong>de</strong> stad.<br />
Kip en ei overlappen elkaar. Het was eind 60er jaren. Er begon<br />
een an<strong>de</strong>r leven voor Jos. Een nieuw leven met nieuwe thema’s.<br />
Er ontwikkel<strong>de</strong>n zich dingen. Een man met baard pikte in <strong>de</strong><br />
eierschil van Jos’ wereldbeeld. Hij leek een beetje op Marx. Maar<br />
niet ie<strong>de</strong>re man met baard heet Marx. Een an<strong>de</strong>re baardige man<br />
heette Darwin. Charles Darwin. Dat is één van mijn hel<strong>de</strong>n, zegt<br />
Jos. Hij wijst op <strong>de</strong> buste die in zijn zol<strong>de</strong>rkamer staat. Darwin<br />
past hier. Marx zou ook passen.<br />
Ietsje ver<strong>de</strong>rop: een aap. In zijn hand heeft hij een mensensche<strong>de</strong>l.<br />
“God schiep <strong>de</strong> mens naar zijn evenbeeld” staat op <strong>de</strong> sokkel.<br />
Jos is iemand die gedreven wordt door nieuwsgierigheid. Als je<br />
motor nieuwsgierigheid is, zijn er twee mogelijke doelen: <strong>de</strong> we -<br />
tenschap en <strong>de</strong> kunst. Uit Jos <strong>de</strong> bioloog werd Jos <strong>de</strong> bibliothecaris.<br />
Het verzamelen begon met boeken. Boeken zijn nieuwsgierigheidsbevredigingsapparaten.<br />
Schil<strong>de</strong>rijen zijn dat ook. Je ziet<br />
wat je weet. Soms weet je wat je ziet. Jos is een gecontroleer<strong>de</strong><br />
chaoot. Hij wil zich niet vastleggen. Het verzamelaarshart is een
Het hart van<br />
<strong>de</strong> verzamelaar<br />
gazelle. Gazelles wor<strong>de</strong>n niet ou<strong>de</strong>r. Altijd bereid te springen of<br />
ongeschikt voor <strong>de</strong> savanne.<br />
Stopverf<br />
De weg naar het verzamelaarshart loopt via <strong>de</strong> ogen. Schil<strong>de</strong>rijen<br />
willen ergens heen. Ze wor<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> verzamelaar getrokken.<br />
Van het één komt het an<strong>de</strong>r. Terwijl an<strong>de</strong>ren zich opmaken voor<br />
een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> vakantie aan zee, houdt Jos vakantie met het schil<strong>de</strong>rij.<br />
In het schil<strong>de</strong>rij te zijn is <strong>de</strong> begin-, wens- en eindtoestand. Het<br />
gaat niet om <strong>de</strong> buitenkant. Het gaat om <strong>de</strong> kunst. Goe<strong>de</strong> kunst<br />
openbaart haar inhoud niet direct aan <strong>de</strong> hoofdingang.<br />
Schil<strong>de</strong>rijen zijn voor Jos <strong>de</strong>el van het samenleven. Richtlijnen<br />
voor een levenswaardigere wereld. Je ziet elkaar ‘s morgens –<br />
direct na het opstaan en ‘s avonds voor het slapen gaan. In <strong>de</strong><br />
tussentijd leer je elkaar kennen. Je leert jezelf kennen.<br />
Rond een verzameling ontstaat geschie<strong>de</strong>nis. Er ontstaan ge schie -<br />
<strong>de</strong>nissen. Verzamelen is het bereiken van evenwicht met an<strong>de</strong>re<br />
mid<strong>de</strong>len. Mid<strong>de</strong>l komt van mid<strong>de</strong>n. Jos’ mid<strong>de</strong>n zijn <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen.<br />
Jos’ mid<strong>de</strong>n is <strong>de</strong> kunst. Jos’ zijn is met <strong>de</strong> kunstwerken<br />
verbon<strong>de</strong>n. Met <strong>de</strong> verzameling. Ze vloeit als bloed door zijn<br />
a<strong>de</strong>ren. De verzameling is <strong>de</strong> bloeddruk. In het verzamelaarshart<br />
vormt <strong>de</strong> kunst <strong>de</strong> stopverf die het glas met het kozijn verbindt.<br />
Een beschut doorkijkje. Hartslag. Jos beweert dat hij een chaoot<br />
is. Hij is een chaoot van <strong>de</strong> beminnelijke soort, beheerst door<br />
een onverzadigbaarheid als die van een kind. Hier zit iemand in<br />
een nest met <strong>de</strong> snavel wijd geopend.<br />
Ingebrand<br />
Waar het om gaat? Moeilijk te zeggen. Niet om schoonheid in<br />
ie<strong>de</strong>r geval. Schil<strong>de</strong>rijen kunnen niet spreken, zegt Jos. Als je<br />
stemmen wilt horen moet je een geluidsband aan <strong>de</strong> muur hangen,<br />
zegt hij. En heeft het mis. Natuurlijk vertellen schil<strong>de</strong>rijen<br />
verhalen. Maar die verhalen zijn een toegift aan het eind van het<br />
bezeten zijn van zien. Boeken spreken ook niet. Ze vin<strong>de</strong>n pas<br />
een stem in <strong>de</strong> lezer. Schil<strong>de</strong>rijen zijn een geheime boodschap<br />
voor <strong>de</strong> verzamelaarsziel. Sommige schil<strong>de</strong>rijen blijken levenspartners.<br />
An<strong>de</strong>re bedriegen. Jos zegt niet dat <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen be -<br />
driegen. Jos formuleert het preciezer. Je maakt fouten als verzamelaar,<br />
zegt hij. Je moet leren, zegt hij. De schil<strong>de</strong>rijen zelf zijn<br />
onschuldig.<br />
Draai je een schil<strong>de</strong>rij <strong>de</strong> rug toe, dan is het weg. Als je er niet<br />
naar kijkt is er geen schil<strong>de</strong>rij. Toch wel. Een goed schil<strong>de</strong>rij<br />
brandt in. Het leeft in je. Maakt je leven completer. Daar ligt het<br />
motief. Leven zon<strong>de</strong>r schil<strong>de</strong>rijen is geen leven. Jos’ leven: <strong>de</strong><br />
schil<strong>de</strong>rijen. Zijn vrouw. Zon<strong>de</strong>r volgor<strong>de</strong>. Er is geen rangor<strong>de</strong>. In<br />
het verzamelaarshart ontstaat <strong>de</strong> won<strong>de</strong>rbaarlijke gelijktijdigheid<br />
van het zijn. Wie verzamelt, slaat af vóór <strong>de</strong> oppervlakkigheid en<br />
vind <strong>de</strong> weg naar <strong>de</strong> hartstocht. De ziel zoekt naar overeenkomsten.<br />
Jos vult zichzelf met leven. Als hij over <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen vertelt,<br />
speelt zijn leven zich af: lachen, tranen, vertwijfeling en puur<br />
geluk huizen naast elkaar. Het één bestaat niet zon<strong>de</strong>r het an<strong>de</strong>r.<br />
Zwerver<br />
De gedachte over het schil<strong>de</strong>rij is niet gekoppeld aan <strong>de</strong> gedachte<br />
over <strong>de</strong> eigen eindigheid. Als het leven ophoudt, eindigt ook het<br />
zich bewust zijn van bezit. Nee, het gaat niet om bezitten. Het<br />
zou geen verschil maken, wanneer Jos <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen slechts te<br />
leen zou hebben. Kunst zwerft sowieso. Ze overleeft en kan dus<br />
eigenlijk alleen maar geleend wor<strong>de</strong>n. Zij maakt <strong>de</strong> mens aan<br />
het an<strong>de</strong>re ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> verzameling tot levensfase-begelei<strong>de</strong>r.<br />
Het is omgekeerd: <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen zoeken een plek. Ze vin<strong>de</strong>n er<br />
één. Ze trekken ver<strong>de</strong>r wanneer het nodig is. Jos heeft dat be -<br />
grepen. Of vermoedt hij het alleen maar? Schil<strong>de</strong>rijen zijn reizen<strong>de</strong><br />
dialogen. Dat moet je begrijpen. Het gaat niet om analyse.<br />
Schil<strong>de</strong>rijen zoeken hun weg naar <strong>de</strong> ziel.<br />
Niet dat ze om <strong>de</strong> hersens heen willen sluipen. Ze vin<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re<br />
wegen. De weg van <strong>de</strong> lief<strong>de</strong> is niet <strong>de</strong> weg van het hoofd. En<br />
toch gaat het om kennis. Je ziet wat je weet. Je weet niet altijd<br />
wat je ziet. Iemand als Jos verzamelt niet voor <strong>de</strong> kluis. Niet voor<br />
divi<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n. Een schil<strong>de</strong>rij in <strong>de</strong> kast is een schil<strong>de</strong>rij op <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong><br />
plek. Als een dichtgemetsel<strong>de</strong> bioscoop. De mechanica van<br />
het verzamelen schept haar eigen fysische verban<strong>de</strong>n. Er ontstaat<br />
een gesloten referentieka<strong>de</strong>r. Jos zegt dat ie niet verzamelt om<br />
te tonen. Hij vormt een kosmos met zijn schil<strong>de</strong>rijen, die niet bang<br />
hoeft te zijn voor <strong>de</strong> wereld. In het rijk van <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen heerst<br />
een bijzon<strong>de</strong>re geborgenheid. In het bijzijn van <strong>de</strong> verzameling<br />
ontstaat een vergroot gevoel van innerlijke vre<strong>de</strong>. Verbinding<br />
door ontkoppeling.<br />
Toekomst<br />
Jos stelt een trein samen waarmee hij door het leven reist. Ie<strong>de</strong>r<br />
schil<strong>de</strong>rij is een venster. Een verklaring. Een argument. Ze zitten<br />
tegenover elkaar als een in we<strong>de</strong>rzijds inzicht vergrijsd echtpaar,<br />
dat al lang niet meer leeft van <strong>de</strong> snelle sex van vroeger, maar<br />
van het rustgeven<strong>de</strong> besef overeenkomsten gevon<strong>de</strong>n te hebben<br />
in het leven tegenover hem of haar. Kun je spreken van blind be -<br />
grip? Misschien beter van niet. Je kunt een verzamelaar veel toewensen.<br />
Blindheid hoort daar niet bij. Een Jos, die morgen blind<br />
wordt, zou niets missen. Hij kent zijn schil<strong>de</strong>rijen. Zijn schil <strong>de</strong> -<br />
rijen kennen hem. En toch zou er sprake zijn van verlies: het<br />
verzamelaarshart is onverzadigbaar.<br />
Thuis<br />
Verzamelen is niet terugkijken. Verzamelen is het eeuwig jong<br />
blijven<strong>de</strong> verlangen naar <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> kennismaking. Verzamelen<br />
is <strong>de</strong> voorbereiding op <strong>de</strong> toekomst door mid<strong>de</strong>l van het he<strong>de</strong>n.<br />
Jos is een Robinson die zijn eiland voorziet van schil<strong>de</strong>rijen,<br />
die hem erbij helpen niet weg te zakken in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lmaat. Het<br />
prachtige daarbij is: niemand hoeft plaats te maken. Geen schil<strong>de</strong>rij<br />
neemt <strong>de</strong> plaats van een an<strong>de</strong>r schil<strong>de</strong>rij in. We hebben het<br />
over zieleruimte. Verzamelen laat een schijnbaar paradoxe toestand<br />
ontstaan, waarbinnen ie<strong>de</strong>r nieuw ding <strong>de</strong> ruimte voor het<br />
volgen<strong>de</strong> ding doet groeien – waarbinnen één film <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
genereert, waaruit <strong>de</strong>ze zichzelf dan weer met terugwerken<strong>de</strong><br />
kracht schept. De tijdassen zijn verschoven. Opgeheven. Het verzamelaarsuniversum:<br />
een maag die alles verteert zon<strong>de</strong>r zichzelf<br />
te verteren. Jos is aan niets en niemand rekenschap verschuldigd.<br />
Zijn schil<strong>de</strong>rijen hebben een thuis. Als hij gaat, zoeken <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen<br />
een nieuw thuis. Boven, in <strong>de</strong> zol<strong>de</strong>rkamer: Darwin. Alles<br />
ontwikkelt zich.<br />
Heiner Frost<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Stecker<br />
sammelt<br />
selbst<br />
08 | 09<br />
Sie darf<br />
Eine Frage, aus <strong>de</strong>r ein Credo wächst. Darf Arbeit Spaß machen?<br />
Sie darf. Zum Interview bietet <strong>de</strong>r Hausherr Zigarillos an. „Am<br />
besten, Sie stellen klare Fragen, und ich gebe unklare Ant wor ten.“<br />
Stecker ist einer, <strong>de</strong>r weiß, was er zu verkaufen hat. Und wie.<br />
Von wegen unklare Antworten …<br />
Es geht um die I<strong>de</strong>e von <strong>de</strong>r menschlichen Basis. Wer einen<br />
Museums-Chefsessel besetzt, sollte mehr sein als ein Technokrat.<br />
Stecker sagt: Menschlichkeit ist das Wichtigste, <strong>de</strong>nn: Kunst ist<br />
menschlich. Das Büro: Nicht so sehr ein steriler Leitstand – eher<br />
schon eine Kunst-Zentrale, die nicht künstlich ist. Genuss inbegriffen.<br />
Raimund Stecker ist Chef <strong>de</strong>s Lehmbruck-Museums. Er ist<br />
einer, <strong>de</strong>n man sich wünscht. Einer, <strong>de</strong>r Ahnung hat – <strong>de</strong>r Überzeugungen<br />
hat und Pläne. I<strong>de</strong>en und Träume. Ein Museums-Chef<br />
ist Sammler. Von Beruf. Stecker ist auch Sammler, wenn er das<br />
Büro verlässt. Also ist er einer, <strong>de</strong>r weiß, wie Sammler ticken.<br />
Was sie treibt. Und antreibt. Einer, <strong>de</strong>r nur fragt „Wie groß? Wie<br />
bunt? Wie teuer?“ ist für ihn kein Sammler. Sammeln ist Kunst.<br />
Besessenheit. Kunstbesessenheit.
Umlaufbahn<br />
Mag sein, dass <strong>de</strong>r Urknall <strong>de</strong>s Sammelns nicht mehr ist als ein<br />
autoerotischer Akt. Mag sein, dass alles Sammeln anfangs eine<br />
Umlaufbahn um <strong>de</strong>n Ich-Planeten beschreibt. Irgendwann allerdings<br />
ent<strong>de</strong>cken viele Sammler, dass, was sie da zusammengetragen<br />
haben, zu scha<strong>de</strong> ist, um nicht auch von an<strong>de</strong>ren gesehen<br />
zu wer<strong>de</strong>n. Eine zentrale Aufgabe <strong>de</strong>r Museen: Öffentlichmachung<br />
<strong>de</strong>r Kunst. Stecker hat das verinnerlicht. Und macht sich Gedan -<br />
ken. Einer wie er <strong>de</strong>nkt druckreif. Das mag daran liegen, dass<br />
Stecker in <strong>de</strong>r Lage ist, abseits <strong>de</strong>r Bil<strong>de</strong>r in Sprache zu <strong>de</strong>nken.<br />
Seine These: Die Fähigkeit <strong>de</strong>r Sprachbenutzer in Sachen Bild be -<br />
schreibung hat nachgelassen.<br />
Macht Kunst sprachlos o<strong>de</strong>r ist die Sprachlosigkeit, die ja eher<br />
eine Spracharmut ist, eine Folge nachlassen<strong>de</strong>r Kunstqualität?<br />
Stecker mag nicht über Huhn und Ei sprechen. Es beginnt beim<br />
Museumakkord, und <strong>de</strong>r ist vierstimmig: Sammeln, konservieren,<br />
vermitteln, erforschen. Dabei gibt es keine Haupt- und Neben -<br />
stimmen. Steckers Akkord lebt von <strong>de</strong>r Gleichzeitigkeit.<br />
Museumsarbeit ist wie eine Partitur: Im Kopf mag alles klingen,<br />
aber wenn es in <strong>de</strong>n Orchestergraben geht, müssen Stränge be -<br />
lichtet wer<strong>de</strong>n. Der Museumsakkord ist wie ein Negativ. Alle In for -<br />
mationen sind enthalten. Aber die Abzüge können unterschiedlich<br />
ausfallen. Akzent hier, Kontrapunkt da.<br />
aU<br />
Museumsarbeit dreht sich um Hard- und Software. Die Hardware<br />
steckt in <strong>de</strong>n Gebäu<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong>r Logistik. Im vermeintlich Nach -<br />
voll ziehbaren. Stecker sagt: Wenn überhaupt, dann soll die Hard -<br />
ware <strong>de</strong>r Software angepasst wer<strong>de</strong>n. Alles an<strong>de</strong>re: Ein GAU.<br />
Min<strong>de</strong>stens ein AU: Ein anzunehmen<strong>de</strong>r Unfall. Eine vorhersehbare<br />
Entgleisung. „Kulturpolitik scheint sich ja zu verstehen im<br />
Finanzieren von Gehäusen – und das in einer Zeit, wo wir alle<br />
wissen, dass die Software wichtiger ist.“<br />
Dass Kunst einen Wert jenseits <strong>de</strong>r Ziffern darstellt, ist, so Stecker,<br />
zunehmend schwer vermittelbar. Kann passieren, dass <strong>de</strong>r Wert<br />
eines Gemäl<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r einer Skulptur mit <strong>de</strong>m Jahres gehalt eines<br />
Spitzenfußballers verglichen wird. Kommentar: aU. Summen sagen<br />
nichts über die Begeisterung. Sie verbreiten nichts als Schein -<br />
objektivität. Kunst entfaltet ihre Magie nicht in Zahlen. Einem<br />
Junkie wie Stecker muss das niemand erklären. Er hat das Wun -<br />
<strong>de</strong>rbare verinnerlicht. Mit <strong>de</strong>n Jahren ist ein asynchroner Zustand<br />
entstan<strong>de</strong>n. „Die Ökonomie hat es geschafft, ein globales Werte -<br />
system zu installieren, das sich schlicht an Zahlen orientiert – die<br />
Ästhetik hat das nicht geschafft“, sagt Stecker, runzelt die Stirn<br />
und fügt hinzu: „Müssen wir zur Kenntnis nehmen.“<br />
Quellen<br />
Und dann: Die Irrtümer. „Ich glaube, dass ernst zu nehmen<strong>de</strong> Kunst -<br />
historiker, die treuhän<strong>de</strong>risch im Kunstbetrieb tätig sind, wenn sie<br />
bei ihren Leisten bleiben, sehr schwer Irrtümer begehen, wenn<br />
sie ihre Verbalisierungsfähigkeit weiterhin einsetzen“, sagt Stecker.<br />
„Wenn aber die Auseinan<strong>de</strong>rsetzung bei einem Kauf nur aus Name,<br />
Preis, brauchen wir, gehört zur Gruppe und hat <strong>de</strong>r auch besteht,<br />
brechen wir selber unsere guten Bedingungen auf. In <strong>de</strong>m Augen -<br />
blick, wo ich etwas verbalisiere, objektiviere ich meine Ein drücke.<br />
Das ist die genuine Aufgabe <strong>de</strong>s Kunst histo rikers.“<br />
„Ein Museum schafft Quellen“, sagt Stecker. Es gibt die Verpflich -<br />
tung, Zeugnis abzulegen. Kunst, sagt er, muss mehr sein als eine<br />
Eurozahl plus Inventarnummer. Zahlen angesichts <strong>de</strong>r Kunst sind<br />
nichts als rechenbare Ohnmachtserklärungen. Das Leben im Chef -<br />
sessel ist eine Art Mikado: Willst du die Stäbe im Zentrum freilegen,<br />
musst du auch für kleinste Bewegungen am Rand sensibel sein.<br />
Alles ist mit allem verbun<strong>de</strong>n und reagiert. Es gilt, sich vor je<strong>de</strong>m<br />
Schritt die möglichen Berührungspunkte anzusehen. Das alles ist ein<br />
filigranes Mobile, und einer wie Stecker muss Luft züge vorausahnen<br />
können. Ahnung aber hat mit Kenntnis zu tun. Sammeln auch.<br />
Ökonomie-Etü<strong>de</strong>n<br />
Stecker beherrscht das Mikado und spielt virtuos das Duo aus<br />
Blumenstrauß und Pralinen einerseits und professioneller Mu se -<br />
umsmechanik an<strong>de</strong>rerseits. Übersetzung: Einer wie er muss <strong>de</strong>n<br />
Kontakt zu <strong>de</strong>n Sammlern haben.Was heißt hier haben – es geht<br />
auch um die Pflege. Es geht darum, sich in Szene zu setzen.<br />
So viel steht fest: Es scha<strong>de</strong>t nichts, wenn einer selber sammelt.<br />
Aber es geht auch um die Etü<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>r Klaviatur <strong>de</strong>r Ökonomie.<br />
Stecker ist ein Dirigent vom alten Schlag, <strong>de</strong>r sich für mo<strong>de</strong>rne<br />
Denkweisen nicht zu scha<strong>de</strong> ist. Er bleibt beim musealen Akkord:<br />
Sammeln, konservieren, vermitteln, erforschen und einer wie<br />
Stecker hat das Partiturlesen gelernt. Kunst ist Lei<strong>de</strong>nschaft.<br />
Sammeln auch. Er legt <strong>de</strong>n Zigarillo in <strong>de</strong>n Aschenbecher. „Jetzt<br />
vielleicht doch ein Gläschen Wein?“ Warum eigentlich nicht.<br />
„<br />
Heiner Frost<br />
O-Töne<br />
Wenn wir uns die Gegenwartskunst angucken und sondieren, wer<br />
momentan dafür ansprechbar ist, dann sind das natürlich zum Teil<br />
wirklich sehr, sehr, sehr reiche Leute, die zum Glück ihr Geld wie<strong>de</strong>r<br />
in Umlauf bringen, in<strong>de</strong>m sie in Kunst investieren und damit nicht<br />
nur die Künstler reich machen, son<strong>de</strong>rn auch alle an<strong>de</strong>ren: Die An -<br />
gestellten in Galerien, die Magazine, die Papierhersteller für Kunst -<br />
magazine bis hin zu Fotografen, Kameraleuten und Schreibern. Das<br />
Geld kommt zurück und es ist ja fast schon im Sinne Lafontaines<br />
eine Art Sozialisierung von privaten Gewinnen.<br />
Meine Aufgabe ist es doch nicht, mich an einem internationalen<br />
Oligarchenmonopoly zu beteiligen. Ich muss an einem Hause wie<br />
diesem sehen: Was ist unsere Sammlung? Wo sind die Lücken?<br />
Was ist momentan finanzierbar? Wie können die Lücken auf einem<br />
museal hochwertigen Niveau geschlossen wer<strong>de</strong>n.<br />
Wir leben in einer Zeit, wo die Medien ja nicht darauf reagieren,<br />
dass ein Künstler eine neue Form gefun<strong>de</strong>n hat. Das wird nicht<br />
kommuniziert. Kommuniziert wird Kunst dann, wenn <strong>de</strong>r merkantile<br />
Gegenwert so exorbitant ist, dass er mit an<strong>de</strong>ren Ausgaben zu<br />
vergleichen ist. Eine Skulptur von Giacometti ist so teuer wie <strong>de</strong>r<br />
Mittelfeldspieler von Barcelona. Es geht in bei<strong>de</strong>n Fällen um circa<br />
hun<strong>de</strong>rt Millionen.<br />
Wir haben ja seit circa 130 Jahren ein gesellschaftliches Minus an<br />
Verbalisierungsfähigkeit visueller Phänomene mit einer Ten<strong>de</strong>nz<br />
gegen Null. Zu Bu<strong>de</strong>nbrocks Zeiten kaufte man ein Kunstwerk, saß<br />
anschließend im Salon und erzählte, dass man ein Werk gekauft<br />
hat. Damals gab es eine Sprachfähigkeit, dieses Werk zu beschreiben<br />
– seiner Begeisterung also Ausdruck zu verleihen. In <strong>de</strong>m<br />
Augen blick, wo aus <strong>de</strong>r Kunst heraus nur noch Werknummern vergeben<br />
wer<strong>de</strong>n, entsteht ja eine Art Konsenz, dass die adäquate<br />
Beschreibung von Kunst nicht mehr nötig ist. Die Sprachbereit schaft,<br />
sich über bildliche Phänomene zu äußern, schwin<strong>de</strong>t.<br />
In <strong>de</strong>m Augenblick, wo ich in ein Werk erwerbe und es mich in meiner<br />
Sprachfähigkeiten herausfor<strong>de</strong>rt, akzeptiere ich einen ästhetischen<br />
Wert, <strong>de</strong>r nicht über <strong>de</strong>n merkantilen Wert kommuniziert<br />
wer<strong>de</strong>n muss. Die Frage, die sich stellt, ist doch ganz klar: Was ist<br />
<strong>de</strong>r Wert eines Kunstwerks? Den Wert eines Kunstwerks auf <strong>de</strong>n<br />
Marktwert zu reduzieren, ist mir in <strong>de</strong>r Tat zu wenig. Wir leben aber<br />
in einer Zeit, in <strong>de</strong>r Entscheidungen nach einem digitalen Muster –<br />
nämlich mit Ja und Nein – getroffen wer<strong>de</strong>n. Es geht nicht mehr<br />
um Grün<strong>de</strong> wie „Das erinnert mich an“ o<strong>de</strong>r „Das regt mich an zu“,<br />
„Das hat mich auf die I<strong>de</strong>e gebracht“ … Das sind ja quasi sentimental<br />
verpönte Zugangsweisen zur Kunst.<br />
bis zum 22.1.2012:<br />
100 Jahre Lehmbrucks Knien<strong>de</strong> – Paris 1911<br />
www.lehmbruckmuseum.<strong>de</strong><br />
“ <strong>paint</strong>: vol.04/2011
10 | 11
Wilhelm Lehmbruck:<br />
Geneigter Frauenkopf<br />
(Büste <strong>de</strong>r Knien<strong>de</strong>n)<br />
1914<br />
Stuccoguss,<br />
rosa-braun,<br />
Lehmbruck<br />
Museum<br />
Duisburg<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Stecker<br />
verzamelt zelf<br />
Het mag<br />
Een vraag waar een credo uit groeit. Mag werk plezierig zijn? Het<br />
mag. De huisheer biedt cigarillo’s aan bij het interview. “Het is<br />
het beste als u dui<strong>de</strong>lijke vragen stelt, dan geef ik ondui<strong>de</strong>lijke<br />
antwoor<strong>de</strong>n”. Stecker is iemand die weet wat hij te verkopen<br />
heeft. En hoe. Hoezo ondui<strong>de</strong>lijke antwoor<strong>de</strong>n ...<br />
Het gaat om het i<strong>de</strong>e van <strong>de</strong> menselijke basis. Wie op <strong>de</strong> stoel<br />
van een museumdirecteur zit, moet meer zijn dan een technocraat.<br />
Stecker zegt: het belangrijkste is menselijkheid, want kunst is<br />
menselijk. Het kantoor: geen steriele commandopost maar meer<br />
een kunst-centrale die niet gekunsteld is, genot inbegrepen.<br />
Raimund Stecker is <strong>de</strong> directeur van het Lehmbruckmuseum. Hij<br />
is een directeur zoals je je die zou wensen. Iemand met verstand<br />
van zaken – met overtuigingen en plannen, i<strong>de</strong>eën en dromen.<br />
Een museumdirecteur is verzamelaar van beroepswege. Stecker is<br />
ook verzamelaar buiten kantoortijd. Hij weet dus hoe verzamelaars<br />
<strong>de</strong>nken, wat ze drijft, wat ze voortstuwt. Iemand die alleen maar<br />
vraagt: “Hoe groot? Hoe kleurig? Hoe duur?” is voor hem geen<br />
verzamelaar. Verzamelen is kunst. Bezetenheid. Kunstbezeten heid.<br />
Baan<br />
Het kan goed zijn dat het begin van verzamelen niet meer is dan<br />
een auto-erotische daad. Het kan zijn dat verzamelen in het begin<br />
altijd een baan om <strong>de</strong> ik-planeet beschrijft. Maar op een gegeven<br />
ogenblik ont<strong>de</strong>kken veel verzamelaars dat wat ze bij elkaar verzameld<br />
hebben te waar<strong>de</strong>vol is om niet ook door an<strong>de</strong>ren gezien<br />
te wor<strong>de</strong>n. Een kerntaak van musea: het openbaar maken van<br />
kunst. Stecker heeft dat verinnerlijkt. En <strong>de</strong>nkt er over na.<br />
Iemand als hij <strong>de</strong>nkt persklaar. Dat zou er aan kunnen liggen dat<br />
Stecker <strong>de</strong> vaardigheid bezit naast en over <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen in taal<br />
te kunnen <strong>de</strong>nken. Zijn these: <strong>de</strong> vaardigheid van taalgebruikers<br />
met betrekking tot beeldbeschrijving is afgenomen.<br />
Maakt kunst sprakeloos of is <strong>de</strong> sprakeloosheid, die eigenlijk een<br />
taalarmoe<strong>de</strong> is, het gevolg van afgenomen kwaliteit in <strong>de</strong> kunst?<br />
Stecker wil niet over <strong>de</strong> kip en het ei spreken. Hij begint bij het<br />
museumaccoord, en dat is vierstemmig: verzamelen, conserveren,<br />
overdragen, on<strong>de</strong>rzoeken.<br />
Daarbij zijn er geen hoofd- en nevenstemmen. Steckers accoord<br />
leeft van <strong>de</strong> gelijktijdigheid. Museumwerk is als een partituur:<br />
in je hoofd kan alles goed klinken, maar als het in <strong>de</strong> orkestbak<br />
ge speeld wordt moeten er lijnen wor<strong>de</strong>n belicht. Het museum -<br />
accoord is als een negatief. Alle informatie staat erop. Maar <strong>de</strong><br />
afdrukken kunnen verschillend zijn. Hier een accent, daar een<br />
contrapunt.<br />
Kernramp<br />
Bij museumwerk gaat het om hardware en software. De hardware,<br />
dat zijn <strong>de</strong> gebouwen. De logistiek. Het zogenaamd begrijpelijke.<br />
Stecker zegt: Als er al iets wordt aangepast, dan moet <strong>de</strong> hardware<br />
aan <strong>de</strong> software wor<strong>de</strong>n aangepast. Al het an<strong>de</strong>re is een<br />
kernramp. Of tenminste een kernongeluk. Een voorspelbare ontsporing.<br />
“Cultuurpolitiek wordt meestal begrepen als het finan-<br />
12 | 13<br />
cieren van het museumsgebouw – en dat in een tijd waarin ie<strong>de</strong>reen<br />
weet dat <strong>de</strong> software belangrijker is.”<br />
Dat kunst een waar<strong>de</strong> heeft die te begrijpen is buiten <strong>de</strong> wereld<br />
van cijfers is, volgens Stecker, steeds moeilijker over te dragen.<br />
Het gebeurt dat <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van een schil<strong>de</strong>rij of een sculptuur<br />
vergeleken wordt met het jaarsalaris van een voetballer.<br />
Commentaar: kernongeluk. Geldsommen zeggen niets over <strong>de</strong> be -<br />
zieling, het won<strong>de</strong>rbaarlijke. Ze creëren niets dan schijnobjectiviteit.<br />
Kunst ontvouwt haar magie niet in cijfers. Een junkie als<br />
Stecker hoef je dat niet uit te leggen. Hij heeft zich het won<strong>de</strong>rbaarlijke<br />
eigen gemaakt. Er is met <strong>de</strong> jaren een asynchrone toe -<br />
stand ontstaan. “ De economie heeft het voor elkaar gekregen<br />
een globaal waar<strong>de</strong>systeem te installeren, dat zich alleen maar<br />
oriënteert op cijfers – dat is <strong>de</strong> esthetiek niet gelukt”, zegt Stecker,<br />
fronst zijn voorhoofd en voegt er aan toe:” Dat is <strong>de</strong> realiteit.”<br />
Bronnen<br />
En dan: <strong>de</strong> vergissingen. “Ik <strong>de</strong>nk dat serieuze kunsthistorici, die<br />
met verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsgevoel binnen het kunstcircuit werken<br />
weinig vergissingen maken als ze bij hun leest blijven, als ze hun<br />
verbaliseringsvaardigheid blijven inzetten”, zegt Stecker. “Maar<br />
als <strong>de</strong> discussie bij een aankoop niet ver<strong>de</strong>r gaat dan ‘naam,<br />
prijs, moeten we hebben, hoort bij <strong>de</strong> groep’ en ‘hebben zij ook’,<br />
dan breken we zelf onze goe<strong>de</strong> criteria af. Op het moment dat<br />
ik iets verbaliseer, objectiveer ik mijn indrukken. Dat is <strong>de</strong> werkelijke<br />
taak van een kunsthistoricus.”<br />
“Een museum schept bronnen”, zegt Stecker. Er is een verplichting<br />
getuigenis af te leggen. Kunst, zegt hij, moet meer zijn dan<br />
een bedrag in euro’s plus inventarisnummer. Bedragen zijn in<br />
verband met kunst niets als te berekenen machteloosheidsverklaringen.<br />
Het leven op een directeursstoel is een soort mikado:<br />
als je <strong>de</strong> stokjes in het mid<strong>de</strong>n wilt blootleggen, moet je ook<br />
letten op <strong>de</strong> kleinste bewegingen aan <strong>de</strong> rand. Alles is met alles<br />
verbon<strong>de</strong>n en reageert. Vóór ie<strong>de</strong>re stap moet je alle mogelijke<br />
contactpunten bekijken. Het is een filigraan mobile, en iemand als<br />
Stecker moet luchtstromen kunnen zien aankomen. Maar verstand<br />
hebben van iets heeft met kennis te maken. Verzamelen ook.<br />
Economie-étu<strong>de</strong><br />
Stecker beheerst het mikado-spel en speelt het duo, bestaand uit<br />
bos bloemen en bonbons enerzijds en professionele museumsmechaniek<br />
an<strong>de</strong>rzijds, virtuoos. Vertaling: iemand als hij moet<br />
contact met verzamelaars hebben. Wat betekent hier hebben –<br />
het gaat ook om het verzorgen ervan. Het gaat erom zichzelf te<br />
ensceneren. Vast staat: het kan geen kwaad zelf te verzamelen.<br />
Maar het gaat ook om <strong>de</strong> étu<strong>de</strong>s aan het toetsenbord van <strong>de</strong><br />
economie. Stecker is een dirigent van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> stempel, die nieuwe<br />
<strong>de</strong>nkwijzen niet schuwt. Hij blijft bij het museale accoord: verzame -<br />
len, conserveren, overdragen, on<strong>de</strong>rzoeken, en iemand als Stecker<br />
kan partituur lezen. Kunst is passie. Verzamelen ook. Hij legt zijn<br />
cigarillo in <strong>de</strong> asbak. “Nu toch misschien een glas wijn?”. Waarom<br />
ook niet. Heiner Frost
„Uitspraken<br />
Als we <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse kunst bekijken en peilen wie daar op het<br />
moment voor kunnen wor<strong>de</strong>n aangesproken, dan zijn dat natuurlijk<br />
voor een <strong>de</strong>e <strong>de</strong> zwaar rijken, die hun geld gelukkig weer in om -<br />
loop brengen doodat ze in kunst investeren, en die daarmee niet<br />
alleen <strong>de</strong> kunstenaars rijk maken, maar ook alle an<strong>de</strong>ren: <strong>de</strong> werknemers<br />
van galerieën, <strong>de</strong> tijdschriften, van <strong>de</strong> papierleveranciers<br />
voor kunsttijdschriften tot <strong>de</strong> fotografen, cameramensen en<br />
auteurs. Dat geld komt terug en het is bijna, in <strong>de</strong> zin van Oscar<br />
Lafontaine, een soort socialisatie van privéwinst.<br />
Het is toch niet mijn taak <strong>de</strong>el uit te maken van een internationaal<br />
oligarchen-monopoly. Ik moet aan een huis als het mijne kunnen<br />
zien: wat is onze verzameling? Waar zijn <strong>de</strong> hiaten? Wat is op het<br />
moment financieel haalbaar? Hoe kun je <strong>de</strong> hiaten op een museaal<br />
hoogwaardig niveau sluiten.<br />
We leven in een tijd waarin <strong>de</strong> media er niet op reageren wanneer<br />
een kunstenaar een nieuwe vorm heeft gevon<strong>de</strong>n. Dat wordt niet<br />
gecommuniceerd. Kunst wordt gecommuniceerd als <strong>de</strong> marktwaar<strong>de</strong><br />
zo exorbitant hoog gewor<strong>de</strong>n is, dat ze met an<strong>de</strong>re uitgaven ver -<br />
geleken kan wor<strong>de</strong>n. Een sculptuur van Giacometti is even duur als<br />
een mid<strong>de</strong>nveldspeler van Barcelona. In bei<strong>de</strong> gevallen gaat het<br />
om ongeveer hon<strong>de</strong>rd miljoen.<br />
We hebben in <strong>de</strong> samenleving sinds ongeveer 130 jaar een tekort<br />
aan verbaliseringsvaardigheid van visuele fenomenen die tegen<br />
nul ten<strong>de</strong>ert. Ten tij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Bu<strong>de</strong>nbrocks kocht men een kunstwerk,<br />
zat daarna in <strong>de</strong> salon en vertel<strong>de</strong> dat men een kunstwerk<br />
had gekocht. Toen bestond <strong>de</strong> spreekvaardigheid, zo’n werk te be -<br />
schrijven – uitdrukking te geven van het enthousiasme, <strong>de</strong> bevlogenheid<br />
voor het kunstwerk.<br />
Vanaf het moment waarop kunst alleen nog maar een inventarisnummer<br />
krijgt, ontstaat er een soort consensus, dat <strong>de</strong> a<strong>de</strong>quate<br />
beschrijving van een kunstwerk niet meer nodig is. De bereidheid<br />
om over visuele fenomenen te spreken verdwijnt. Op het moment<br />
dat ik een werk koop en het mij uitdaagt, mijn spreekvaardighe<strong>de</strong>n<br />
in te zetten, accepteer ik een esthetische waar<strong>de</strong> die niet via <strong>de</strong><br />
marktwaar<strong>de</strong> moet wor<strong>de</strong>n gecommuniceerd. De vraag die gesteld<br />
wordt is heel dui<strong>de</strong>lijk: wat is <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van een kunstwerk? De<br />
waar<strong>de</strong> van een kunstwerk te reduceren tot <strong>de</strong> marktwaar<strong>de</strong> is mij<br />
in<strong>de</strong>rdaad te weinig. Maar we leven in een tijd waarin <strong>de</strong> beslissingen<br />
getroffen wor<strong>de</strong>n volgens een digitaal mo<strong>de</strong>l – namelijk met ja<br />
en nee. Het gaat niet meer om re<strong>de</strong>nen als “dat herinnert me aan”<br />
of “dat prikkelt me” tot “dat heeft me op een i<strong>de</strong>e gebracht” ... Dat<br />
zijn tegenwoordig, om het maar zo te zeggen, sentimenteel ontoelaatbare<br />
toegangswijzen tot kunst.<br />
“<br />
Wilhelm Lehmbrucks<br />
„Mutter und Kind“ 1907,<br />
im Hintergrund<br />
ein Schreibtisch von<br />
Henry van <strong>de</strong> Vel<strong>de</strong><br />
(1899)<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2012
Das Buch<br />
muss anfangen<br />
13 Schritte Richtung Missmahl<br />
1. Steffen Missmahl spricht in Überschriften. Je<strong>de</strong>r Satz eine<br />
Head line. Je<strong>de</strong>r Satz ein Bekenntnis. „Man sammelt nicht mit <strong>de</strong>n<br />
Ohren.“ O<strong>de</strong>r: „Sammeln hat immer auch mit Lei<strong>de</strong>n zu tun.“<br />
O<strong>de</strong>r: „Zum Sammeln brauchst du die richtige Partnerin.“ O<strong>de</strong>r:<br />
„Wenn ich nicht sammeln wür<strong>de</strong>, müsste ich vielleicht mein Geld<br />
zum Therapeuten tragen.“ Sammler – das ist im Fall Missmahl<br />
eine Diagnose: Sucht. Steffen Missmahl hat klein angefangen.<br />
Blö<strong>de</strong>r Satz. Je<strong>de</strong> Sammlung beginnt mit <strong>de</strong>m ersten Stück. Das<br />
Pro blem: Sprache hat verschie<strong>de</strong>ne Dimensionen. Kein Satz ist,<br />
was er zu sein scheint. Nicht je<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>r klein anfängt, kommt<br />
auch groß raus.<br />
14 | 15<br />
2. Missmahl empfängt mich an <strong>de</strong>r Tür. Das Büro: Eine Kunst -<br />
saug stelle. Missmahl lacht. Ein unverstelltes Lachen, das je<strong>de</strong>s Eis<br />
brechen wür<strong>de</strong>. Das Einleitungswiegehts wird mit „Am besten<br />
joot“ pariert. Eine Fen<strong>de</strong>rkopie im Gitarrenstän<strong>de</strong>r. Daneben ein<br />
Blatt mit Grifftabellen. Blues aus <strong>de</strong>m Lautsprecher. Missmahls<br />
Anfänge: Er hat sich nicht gewehrt. Er wollte die Gitarre, die<br />
Mutter wollte das Cello. Manchmal siegen die Mütter. Eine an<strong>de</strong>re<br />
Geschichte. Jetzt holt er sich <strong>de</strong>n Blues zurück.<br />
3. Kolumba Köln. Dritte Etage. Ausgestellt wird unter an<strong>de</strong>rem:<br />
Die Sammlung Missmahl. Künstlerbücher. Auf einer Wand ein ge -
sprühter Denkanstoß: HAVE & TAKE GIVE & GET. In Missmahls<br />
Büro: Eine an<strong>de</strong>re Wand, <strong>de</strong>rselbe Denkanstoß. Missmahl ist<br />
einer, <strong>de</strong>r Bücher macht. Gestaltet. Missmahl ist an Qualität interessiert.<br />
An sonst nichts. Kein Wun<strong>de</strong>r, dass einer wie er bei<br />
Künstlerbüchern lan<strong>de</strong>t. Missmahl sammelt auch an<strong>de</strong>res: Bil<strong>de</strong>r,<br />
Zeichnungen, Skulpturen. „Bücher sind etwas an<strong>de</strong>res“, sagt er.<br />
Bücher verlangen Handlung. „Du musst sie aufschlagen“, sagt er.<br />
Und: „Das Buch muss anfangen.“ Wie<strong>de</strong>r einer dieser Überschriftensätze.<br />
Missmahl produziert sie ohne große Mühe: „Die guten<br />
Künstlerbücher wissen sowieso, dass sie irgendwann bei mir<br />
lan<strong>de</strong>n.“ Ein Satz, <strong>de</strong>n sich nicht je<strong>de</strong>r gestattet. Den man nicht<br />
je<strong>de</strong>m gestattet. Bei Missmahl versteht man ihn. Wenn die Bücher<br />
Geschmack besitzen, haben sie keinen an<strong>de</strong>ren Weg.<br />
4. Steffen Missmahl ist sicher: Das Künstlerbuch braucht ein<br />
Podium. Was er im Laufe von 40 Jahren zusammengesammelt hat,<br />
ist kein Podium. Es ist eine Position. Eine Haltung. Aber: Haltung<br />
braucht einen Halter.<br />
„Irgendwann merkst du als Sammler, dass es nicht nur ums<br />
Sammeln geht. Da wächst mit <strong>de</strong>r Sammlung eine Verantwortung.<br />
Und es wächst die Einsicht: Das ist für dich allein zu scha<strong>de</strong>.“<br />
Ja sammelt einer <strong>de</strong>nn, um sich zu trennen? Vierzig Jahre Suche<br />
als Einleitung das Abschieds? Missmahl hat verstan<strong>de</strong>n, dass es<br />
nicht um Trennung geht. Er ist durchdrungen von <strong>de</strong>m Gedanken,<br />
dass es um die Herstellung von Öffentlichkeit geht. Irgendwann<br />
hat er angefangen, über die Verantwortung nachzu<strong>de</strong>nken.<br />
Irgendwann wuchs die Erkenntnis: Es muss etwas passieren mit<br />
dieser Sammlung. Man nimmt Missmahl ab, dass es nicht um die<br />
eigene Unsterblichkeitsherstellung geht. Es geht um die Heimat<br />
für ein Lebenswerk. Wir hatten das schon, aber es darf wie<strong>de</strong>rholt<br />
wer<strong>de</strong>n: Sammeln ist die Dokumentation einer Haltung. Es<br />
gibt Wörter, die aus <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong> kommen. Vielleicht geht es am<br />
En<strong>de</strong> auch um Moral.<br />
5. Wenn ein Sammler sich Gedanken über das Danach macht,<br />
geht es um einen Platz. „Natürlich <strong>de</strong>nkt man dann auch an<br />
Museen.“ Missmahls Traum: Kölner Sammlung – Kölner Heimat.<br />
„Es mel<strong>de</strong>n sich auch Museen, die Filetstückplün<strong>de</strong>rung betreiben<br />
möchten.“ Missmahls Devise: Keine Chance für die Geier.<br />
Irgendwann, als ein Teil <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl in Bochum ausgestellt<br />
war, kam <strong>de</strong>r Kontakt zum Museum Kolumba. Köln kam<br />
in Sicht. Missmahls Bedingung: Ganz o<strong>de</strong>r gar nicht.<br />
6. Nicht nur das Sammeln braucht Zeit. Auch Heimatsuche geht<br />
nicht auf die Schnelle. Die Gespräche mit Kolumba gingen über<br />
zwei Jahre. Im Sammler stieg nach und nach die Gewissheit auf:<br />
Das wird ein guter Platz. Das Ergebnis von vierzig Jahren<br />
Sammel sucht sollte, da war Missmahl sicher, nicht einfach zum<br />
Depotfutter wer<strong>de</strong>n.<br />
Im Jahr 2008 war alles beschlossene Sache. Die Sammlung: 954<br />
Positionen. Dann das Einpacken: Wehmut? Keine Spur. „Wir waren<br />
euphorisch“, sagt Missmahl und meint sich und seine Frau. Selbst<br />
als <strong>de</strong>r LKW kam und die Sachen eingepackt wur<strong>de</strong>n: Euphorie<br />
statt Trennungsschmerz. Mit <strong>de</strong>r Übergabe <strong>de</strong>r Sammlung stellt<br />
einer wie Missmahl doch nicht das Sammeln ein. Seit 2008:<br />
144 neue Positionen in <strong>de</strong>r Sammlung. Kein En<strong>de</strong> in Sicht.<br />
7. Sammeln erweitert <strong>de</strong>n Horizont, eröffnet Sichtweisen. Parallel<br />
dazu fin<strong>de</strong>t professionelle Deformation statt. „Je mehr du siehst,<br />
umso mehr Schlechtes siehst du.“ Irgendwann gibt es kaum noch<br />
ein Hinsehen ohne das parallele Hin<strong>de</strong>nken.<br />
8. Für einen wie Missmahl spielt Zeitgeist keine Rolle. „Ich habe<br />
beim Sammeln nie auf das Who is Who geachtet“, sagt er. Es<br />
ging nicht um Namen. Es ging um Qualität. Es ging um Genuss.<br />
Missmahls Selbstbeschreibung: Hoffnungsvoll altmodisch.<br />
„An<strong>de</strong>re gehen auf <strong>de</strong>n Fußballplatz. Ich geh’ ins Antiquariat.“<br />
Sammeln ist auch die Freu<strong>de</strong> am Fin<strong>de</strong>n. Der Sammler ist Jäger.<br />
„Plötzlich siehst du etwas, das hun<strong>de</strong>rte vor dir einfach übersehen<br />
haben.“ So beginnt das Glück. Manchmal besteht das Glück<br />
aus Nu<strong>de</strong>lwochen. „Einfach mal zwei Wochen Nu<strong>de</strong>ln essen, weil<br />
das Geld für was an<strong>de</strong>res gebraucht wur<strong>de</strong>.“ Das An<strong>de</strong>re ist die<br />
Kunst. Einfach Kohle ohne En<strong>de</strong> zu haben und alles kaufen zu<br />
können? So beginnt Missmahls Albtraum von <strong>de</strong>r Langeweile.<br />
9. Zwei Dinge gibt es nicht in Missmahls Leben: Neid und Lange -<br />
weile. Ein Bild an <strong>de</strong>r Wand ist besser als je<strong>de</strong>r Fernseher. Aber<br />
da sind eben auch die Bücher. Missmahls Devise: Das Buch<br />
muss anfangen. Da muss etwas sein, das sich nicht <strong>de</strong>finieren<br />
lässt. Das Buch muss nachhaken. Einen Anspruch anmel<strong>de</strong>n.<br />
Künstlerbücher sind – mehr noch als Bil<strong>de</strong>r – Gefäße <strong>de</strong>s Künst -<br />
lers. Wer die Kunst als Gefäß <strong>de</strong>s Wun<strong>de</strong>rbaren begreift, kommt<br />
schnell <strong>de</strong>m Leben auf die Spur und stößt irgendwann auf die<br />
Verantwortung. Nur so erklärt sich die Euphorie im Augenblick <strong>de</strong>s<br />
Abschieds. Der Abschied ist eben kein Abschied. Er ist Übergabe.<br />
10. Die neue Heimat <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl: Das Museum<br />
Kolumba in Köln. Missmahls Erkenntnis: Kurzer Dienstweg ins<br />
Depot. Für die Museumsleitung ist <strong>de</strong>r Sammler kein Störfall.<br />
Ganz im Gegenteil. Er ist erwünschter Kurator. Bücher unter Glas<br />
sind so etwas wie ein Wi<strong>de</strong>rspruch in sich. Ein bisschen sind<br />
sie wie Gefangene. Niemand blättert um. Es geht nicht. Missmahl<br />
darf Umblättern. Er sorgt für wechseln<strong>de</strong> Perspektiven unterm<br />
Glas<strong>de</strong>ckel. Er ist Kurator <strong>de</strong>r eigenen Sammlung. Lebenslänglich.<br />
Die Sammlung: In Köln entstan<strong>de</strong>n. In Köln geblieben. „Ich brauche<br />
das nicht, dass im Museum dann irgendwo ein Schild hängt,<br />
wo mein Name drauf steht“, sagt Missmahl. Warum kommt kein<br />
Zweifel auf an einem solchen Satz? Es muss am Sammler liegen.<br />
11. Die Wirklichkeit kann auch an<strong>de</strong>rs gesehen wer<strong>de</strong>n. Wenn<br />
Sammeln die Dokumentation einer Haltung ist, dann ist Missmahls<br />
Sammlung im Kopf entstan<strong>de</strong>n und im Kopf geblieben. Vielleicht<br />
muss man Kopf durch Herz ersetzen. Vielleicht muss es Seele<br />
heißen. Missmahl meint: Es gibt wenig echte Sammler. Sammeln<br />
ist kein Spiel mit Zahlen. „Es gibt die, die mit <strong>de</strong>n Ohren sammeln“,<br />
sagt er. „Die haben dann einen Namen gehört. Und sie<br />
haben gehört: Da und da kannst du das günstig bekommen.“<br />
Das ist nicht Missmahls Vorstellung vom Sammeln.<br />
12. Sammeln heißt Wun<strong>de</strong>rn. „Wir hatten doch gedacht: Wenn<br />
die alles abholen, ist die Wohnung leer. Dabei sah ich am<br />
Schluss: Da gab es jetzt nur ein paar freie Stellen auf <strong>de</strong>m<br />
Fußbo<strong>de</strong>n. Die Putzfrau hat sich gefreut.“<br />
13. Das Museum Kolumba hat zur Sammlung Missmahl ein Buch<br />
produziert. Titel: <strong>de</strong>nken. Gestaltung: Steffen Missmahl. <strong>de</strong>nken<br />
ist eines dieser Bücher, die eine Auffor<strong>de</strong>rung sind. Es weht ein<br />
frischer Wind durch dieses Buch, von <strong>de</strong>m Missmahl anfangs<br />
dachte, dass er es nicht machen wür<strong>de</strong>. Dann hat er es gemacht.<br />
Zum Glück. Ein Buch zum Glück. Ein Buch mit Gewicht: Eins -<br />
komma achtfünf Kilogramm. „Als das Buch fertig war, habe ich es<br />
zu Hause gleich auf die Küchenwaage gelegt“, sagt Missmahl.<br />
Qualität ist natürlich nicht unabdingbar eine Frage <strong>de</strong>s Gewichts.<br />
<strong>de</strong>nken – so viel ist sicher, ist ein Buch, das anfängt. Mit <strong>de</strong>r<br />
Sammlung Missmahl ist es auch so. Diagnose: Es liegt am<br />
Sammler. Die Devise: Nu<strong>de</strong>ln für die Kunst. Zur Eröffnung <strong>de</strong>r ein<br />
Jahr dauern<strong>de</strong>n Ausstellung hatten sie mit dreihun<strong>de</strong>rtfünfzig bis<br />
vierhun<strong>de</strong>rt Gäste gerechnet. „Es waren dann siebenhun<strong>de</strong>rt“,<br />
sagt Missmahl. Und lächelt. HAVE & TAKE GIVE & GET.<br />
Heiner Frost<br />
bis 31. August 2012 »<strong>de</strong>nken« 5. Jahresausstellung in Kolumba<br />
<strong>de</strong>nken – Künstlerbücher <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl<br />
336 Seiten, über 600 Farbabbildungen,<br />
Texte, Inventar, Register, Hardcover mit Schutzumschlag<br />
www.kolumba.<strong>de</strong><br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
18 | 19
<strong>paint</strong>: vol.04/2012
Het boek<br />
moet<br />
beginnen<br />
13 stappen<br />
richting Missmahl<br />
1. Steffen Missmahl spreekt in opschriften. Ie<strong>de</strong>re zin is een head -<br />
line. Ie<strong>de</strong>re zin is een bekentenis. “Je verzamelt niet met je oren.”<br />
Of: “Verzamelen heeft ook altijd met lij<strong>de</strong>n te maken.” Of: “Als<br />
verzamelaar heb je <strong>de</strong> juiste partner nodig.” Of: “Als ik niet zou<br />
verzamelen, zou ik mijn geld naar <strong>de</strong> therapeut brengen.” Ver -<br />
zamelaar, dat is in het geval van Missmahl een diagnose: verslaving.<br />
Steffen Missmahl is klein begonnen. Stomme uitspraak.<br />
Ie<strong>de</strong>re verzameling begint met het eerste stuk. Het probleem is:<br />
taal heeft meer<strong>de</strong>re dimensies. Geen zin is wat ze lijkt te zijn.<br />
Niet ie<strong>de</strong>reen die klein begint maakt een grote carrière.<br />
2. Missmahl ontvangt me bij <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur. Het kantoor: een kunstaanzuigplaats.<br />
Missmahl lacht. Het is een eerlijke lach, die ie<strong>de</strong>r<br />
ijs zou breken. Het inleidings-hoe-is-het wordt beantwoord met:<br />
“Am besten joot” [Keuls voor: het liefste goed]. Op een gitaarstandaard<br />
staat een Fen<strong>de</strong>r-copie. Daarnaast een blad met gitaar -<br />
akkoor<strong>de</strong>n. Blues uit <strong>de</strong> boxen. Missmahls begin: hij heeft zich<br />
niet verweerd. Hij wil<strong>de</strong> gitaar, zijn moe<strong>de</strong>r wil<strong>de</strong> cello. Soms<br />
winnen <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>rs. Een an<strong>de</strong>r verhaal. Nu haalt hij <strong>de</strong> blues voor<br />
zichzelf terug.<br />
3. Museum Kolumba in Keulen. Der<strong>de</strong> etage. Daar wordt on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> verzameling Missmahl tentoongesteld. Kunstenaars -<br />
boeken. Op <strong>de</strong> ene wand een gedachtenprikkel: HAVE & TAKE<br />
GIVE & GET. In Missmahls kantoor: een an<strong>de</strong>re wand, <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
gedachtenprikkel. Missmahl is iemand die boeken maakt.<br />
Vormgeeft. Missmahl is geïnteresseerd in kwaliteit. Ver<strong>de</strong>r niets.<br />
Geen won<strong>de</strong>r, dat zo iemand bij kunstenaarsboeken terechtkomt.<br />
Missmahl verzamelt ook an<strong>de</strong>re dingen: schil<strong>de</strong>rijen, tekeningen,<br />
sculpturen. “Boeken zijn iets an<strong>de</strong>rs”, zegt hij. Boeken vragen<br />
naar een han<strong>de</strong>ling. “Je moet ze openslaan”, zegt hij. En: “Het<br />
boek moet beginnen.” Weer één van die opschrift-zinnen.<br />
Missmahl produceert ze moeiteloos: “Goe<strong>de</strong> kunstenaarsboeken<br />
weten sowieso dat ze uitein<strong>de</strong>lijk bij mij terechtkomen.” Een zin<br />
die niet ie<strong>de</strong>reen durft uit te spreken. Die je niet van ie<strong>de</strong>reen<br />
accepteert. Bij Missmahl begrijp je het. Als <strong>de</strong> boeken een goe<strong>de</strong><br />
smaak hebben, hebben ze geen an<strong>de</strong>re keus.<br />
4. Steffen Missmahl is er van overtuigd: het kunstenaarsboek<br />
heeft een podium nodig. Wat hij in <strong>de</strong> loop van 40 jaar heeft<br />
verzameld is geen podium. Het is een positie. Een houding.<br />
Maar een houding heeft een hou<strong>de</strong>r nodig. “Op een gegeven<br />
ogenblik merk je als verzamelaar, dat het niet alleen om het verzamelen<br />
gaat. Met <strong>de</strong> verzameling groeit <strong>de</strong> verantwoording. En<br />
18 | 19<br />
het inzicht groeit: het is zon<strong>de</strong> als niemand an<strong>de</strong>rs het ziet.”<br />
Maar verzamelt iemand dan om er afstand van te doen? Veertig<br />
jaar zoeken als inleiding op het afscheid? Missmahl heeft begrepen<br />
dat het niet om scheiding gaat. Hij is doordrongen van <strong>de</strong><br />
gedachte dat het om het creëren van openbaarheid gaat. Op een<br />
gegeven moment begon hij na te <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />
Het inzicht ontstond dat er iets met zijn verzameling<br />
moest gebeuren. Je gelooft Missmahl als hij zegt dat het er niet<br />
om gaat zichzelf onsterfelijk te maken. Het gaat om het thuisland<br />
voor een levenswerk. Het is al gezegd, maar het mag herhaald<br />
wor<strong>de</strong>n: verzamelen is <strong>de</strong> documentatie van een houding.<br />
Er zijn woor<strong>de</strong>n die uit <strong>de</strong> mo<strong>de</strong> raken. Misschien gaat het uitein<strong>de</strong>lijk<br />
ook om moraal.<br />
5. Als een verzamelaar na<strong>de</strong>nkt over het Erna, gaat het om een<br />
plaats. “Natuurlijk <strong>de</strong>nk je dan ook aan musea.” De droom van<br />
Missmahl: Keulse verzameling – Keuls thuisland. “Er nemen ook<br />
musea contact op die filetstukjesplun<strong>de</strong>ring willen doen.”<br />
Missmahls <strong>de</strong>vies is: <strong>de</strong> aasgieren krijgen geen kans. Toen een<br />
<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> verzameling eens in Bochum tentoongesteld werd is<br />
het contact met Kolumba ontstaan. Keulen kwam in zicht.<br />
Missmahls eis was: alles of niets.<br />
6. Niet alleen het verzamelen kost tijd. Ook het zoeken van een<br />
thuisland gaat niet van vandaag op morgen. De gesprekken met<br />
Kolumba duur<strong>de</strong>n twee jaar. De verzamelaar was er steeds zeker<strong>de</strong>r<br />
van dat dit een goe<strong>de</strong> plek zou zijn. Het resultaat van veertig<br />
jaar verzamelwoe<strong>de</strong> zou, daar was Missmahl van overtuigd,<br />
niet tot <strong>de</strong>potmateriaal wor<strong>de</strong>n.<br />
In 2008 was alles rond. De verzameling: 954 stukken. En toen<br />
het inpakken: weemoed? Helemaal niet. “We waren euforisch”,<br />
zegt Missmahl en bedoelt daarmee zichzelf en zijn vrouw. Zelfs<br />
toen <strong>de</strong> vrachtwagen kwam en <strong>de</strong> werken wer<strong>de</strong>n ingepakt:<br />
euforie in plaats van verdriet om het afscheid. Met <strong>de</strong> overdracht<br />
van <strong>de</strong> verzameling houdt iemand als Missmahl toch niet op te<br />
verzamelen. Sinds 2008: 144 nieuwe stukken in <strong>de</strong> verzameling.<br />
Het ein<strong>de</strong> is nog niet in zicht.<br />
7. Verzamelen verruimt je blik. Het brengt verschillen<strong>de</strong> perspectieven.<br />
Parallel daaraan treedt beroeps<strong>de</strong>formatie op. “Hoe meer<br />
je ziet, hoe meer slechte dingen je ziet”. Uitein<strong>de</strong>lijk is er nauwelijks<br />
nog een kijken zon<strong>de</strong>r parallel <strong>de</strong>nken.<br />
8. Voor iemand als Missmahl speelt <strong>de</strong> tijdgeest geen rol. “Ik heb<br />
bij het verzamelen nooit op het Who is Who gelet”, zegt hij. Het<br />
ging niet om namen. Het ging om kwaliteit. Het ging om genot.<br />
Missmahls beschrijving van zichzelf: hopeloos ou<strong>de</strong>rwets.<br />
“An<strong>de</strong>ren gaan naar het voetballen. Ik ga naar een antiquariaat.”<br />
Verzamelen is ook <strong>de</strong> vreug<strong>de</strong> van het vin<strong>de</strong>n. De verzamelaar is<br />
jager. “Opeens zie je iets dat hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>ren over het hoofd<br />
hebben gezien.” Zo begint het geluk. Soms bestaat het geluk uit<br />
pastaweken. “Gewoon twee weken pasta eten, omdat het geld<br />
aan iets an<strong>de</strong>rs is uitgegeven”. Dat an<strong>de</strong>re is kunst. Geld te hebben<br />
en alles te kunnen kopen? Dat is het begin van Missmahls<br />
nachtmerrie van verveling.<br />
9. Twee dingen komen in Missmahls leven niet voor: jaloezie en<br />
verveling. Een schil<strong>de</strong>rij aan <strong>de</strong> muur is beter dan ie<strong>de</strong>re televisie.<br />
Maar <strong>de</strong> boeken zijn er ook nog. Missmahls <strong>de</strong>vies is: Het boek<br />
moet beginnen. Er moet iets zijn dat zich niet laat <strong>de</strong>finiëren. Het<br />
boek moet navragen. Een eis formuleren. Kunstenaarsboeken zijn<br />
– meer nog dan schil<strong>de</strong>rijen – vaatwerken van <strong>de</strong> kunstenaar. Wie<br />
kunst als vaatwerk van het won<strong>de</strong>rbare begrijpt, komt snel het<br />
leven op het spoor en stuit op een gegeven moment op <strong>de</strong> verant -<br />
woor<strong>de</strong>lijkheid. Alleen daardoor kan <strong>de</strong> euforie bij het afscheid wor -<br />
<strong>de</strong>n verklaard. Het afscheid is geen afscheid. Het is een overdracht.
10. Het nieuwe thuisland van <strong>de</strong> verzameling Missmahl: Het<br />
museum Kolumba in Keulen. Missmahls inzicht: <strong>de</strong> weg naar het<br />
<strong>de</strong>pot is kort. Voor <strong>de</strong> museumdirectie is <strong>de</strong> verzamelaar geen<br />
stoorfactor. In tegen<strong>de</strong>el. Hij is <strong>de</strong> gewenste curator. Boeken<br />
on<strong>de</strong>r glas is een tegenspraak in zichzelf. Ze zijn een beetje als<br />
gevangenen. Niemand bla<strong>de</strong>rt erin. Het gaat niet. Missmahl mag<br />
bla<strong>de</strong>ren. Hij zorgt voor wisselen<strong>de</strong> perspectieven on<strong>de</strong>r het glazen<br />
<strong>de</strong>ksel. Hij is curator van zijn eigen verzameling. Levenslang.<br />
De verzameling is in Keulen ontstaan. In Keulen gebleven.<br />
“Voor mij hoeft dat niet, dat er ergens in het museum een bordje<br />
hangt waar mijn naam op staat”, zegt Missmahl. Waarom komt<br />
er geen twijfel op bij zo’n uitspraak? Moet aan <strong>de</strong> verzamelaar<br />
liggen.<br />
11. Je kunt <strong>de</strong> werkelijkheid ook an<strong>de</strong>rs zien. Als verzamelen <strong>de</strong><br />
documentatie van een houding is, dan is Missmahls verzameling<br />
in zijn hoofd ontstaan en in zijn hoofd gebleven. Misschien moeten<br />
we hoofd vervangen door hart. Of misschien moeten we ziel<br />
zeggen. Missmahl vindt dat er weinig echte verzamelaars zijn.<br />
Ver zamelen is geen spel met getallen. “Er zijn er, die met hun<br />
oren verzamelen”, zegt hij. “Die hebben dan een naam opgevangen.<br />
En ze hebben gehoord: daar en daar kun je er goedkoop<br />
aankomen.” Dat is niet Missmahls i<strong>de</strong>e van verzamelen.<br />
12. Verzamelen betekent zich verwon<strong>de</strong>ren. “We dachten: als ze<br />
alles komen halen, is het huis leeg. En toen zag ik: er zijn maar<br />
een paar lege plekken op <strong>de</strong> grond. De schoonmaakster was er<br />
blij mee.”<br />
13. Het Kolumbamuseum heeft bij <strong>de</strong> verzameling Missmahl een<br />
boek gemaakt. De titel: <strong>de</strong>nken. Vormgeving: Steffen Missmahl.<br />
<strong>de</strong>nken is één van die boeken die een uitdaging zijn. Er waait<br />
een frisse wind door dit boek, waarvan Missmahl in het begin<br />
dacht dat hij het niet zou maken. Hij heeft het toch gemaakt.<br />
Gelukkig. Een boek met gewicht: éénkommavijfentachtig kilogram.<br />
“Toen het boek af was, heb ik het thuis direct op <strong>de</strong> keukenweegschaal<br />
gelegd”, zegt Missmahl. Kwaliteit is niet persé<br />
een vraag van gewicht. <strong>de</strong>nken – dat is zeker – is een boek dat<br />
begint. Met <strong>de</strong> verzameling Missmahl is het net zo. Diagnose:<br />
het ligt aan <strong>de</strong> verzamelaar. Het <strong>de</strong>vies: pasta voor <strong>de</strong> kunst. Bij<br />
<strong>de</strong> opening van <strong>de</strong> tentoonstelling had<strong>de</strong>n ze op driehon<strong>de</strong>rdvijftig<br />
tot vierhon<strong>de</strong>rd gasten gerekend. “Het waren er zevenhon<strong>de</strong>rd”,<br />
zegt Missmahl. En lacht. HAVE & TAKE GIVE & GET.<br />
Heiner Frost<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Vorankündigung<br />
Stephan Fritsch<br />
Neue Bil<strong>de</strong>r<br />
29.02.2012 – 30.03.2012<br />
20 | 21<br />
Stephan Fritsch: von Vorfreu<strong>de</strong>, 2011<br />
Öl, Acryl, Sprühlack auf Leinwand, 40 x 30 cm
Stephan Fritsch: an Sturm <strong>de</strong>nken, 2011<br />
Öl, Acryl, Sprühlack auf Leinwand, 40 x 30 cm<br />
<strong>paint</strong>: vol.04/2011
Gästehaus und Hofcafe<br />
• Frühstückspension mit Erholungsanspruch<br />
für Gestresste<br />
• Gartencafe in <strong>de</strong>r halboffenen Remise mit<br />
Kaffee-Spezialitäten einer Privatrösterei<br />
und hausgemachtem Kuchen<br />
• Vielfältiges Frühstücksangebot auch für<br />
Spätstarter<br />
www.lin<strong>de</strong>nhof-nie<strong>de</strong>rrhein.<strong>de</strong><br />
Landstrasse 6<br />
47559 Kranenburg-Mehr<br />
Tel. 02826-918553<br />
<br />
Kastellstraße 9 · 47574 Goch<br />
Tel: 0 28 23/97 08 11<br />
museum@goch.<strong>de</strong> · www.museum-goch.<strong>de</strong><br />
blog.museum-goch.<strong>de</strong><br />
„Die Kunst ist ein kompliziertes Phänomen.“<br />
Wassily Kandinsky (1866–1944)<br />
Baufi nanzierungen und<br />
Versicherungen manchmal auch.<br />
Wir sorgen für optimale Lösungen.<br />
® B.o.s.s Art steht für Bücher<br />
in höchster Ausstattung und Qualität<br />
aus besten Materialien und<br />
hochwertigen Fertigungstechniken.<br />
B.o.s.s Druck und Medien GmbH<br />
von-Monschaw-Straße 5 · 47574 Goch<br />
Tel. 02823/92998-0 · Fax 02823/92998-99<br />
info@boss-druck.<strong>de</strong> · www.boss-druck.<strong>de</strong><br />
<br />
Finanzierung<br />
Versicherung<br />
Investment<br />
Wij spreken<br />
ne<strong>de</strong>rlands!<br />
<strong>de</strong>k-Finanzberatung GmbH & Co. KG<br />
Lin<strong>de</strong>nallee 60 · D-47533 Kleve<br />
Telefon 02821 7518-0<br />
service@<strong>de</strong>k-fi nanz.<strong>de</strong><br />
www.<strong>de</strong>k-fi nanz.<strong>de</strong>
Da Angelo Delicatezza & Trattoria<br />
Prinsenweg 3a, Molenhoek T 024 3880879, www.da-angelofood.nl
Die Zeit ist reif – für Ihre erste bulthaup! Glatte geometrisch gestaltete Flächen mit einer<br />
fingergerechten Eingriffkante an Auszügen, Schüben und Türen. Hochwertige Echtholz-<br />
Inneneinsätze und hohe Raumausnutzung, praktische, robuste 60-mm-Arbeitsplatten – das<br />
sind nur einige <strong>de</strong>r ins Auge springen<strong>de</strong>n Vorzüge dieses <strong>de</strong>rzeit wohl kompaktesten<br />
Küchensystems: bulthaup b1. Besuchen Sie unsere Präsentation!<br />
Wij spreken ne<strong>de</strong>rlands en leveren natuurlijk in heel Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Grenzlandküchen Jansen GmbH. Schulplatz 1. 47559 Kranenburg-Frasselt<br />
Tel. +49 (0)28 26 90 49-0. Fax +49 (0)28 26 90 49-19. www.grenzlandkuechen.<strong>de</strong><br />
bulthaup