14.09.2013 Views

Layout 4 - paint-online.de

Layout 4 - paint-online.de

Layout 4 - paint-online.de

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Schutzgebühr 2,– Euro<br />

<strong>paint</strong>:<br />

v o l . 0 4 / 2 0 1 1 w w w . p a i n t - o n l i n e . d e


Jörg Eberhard<br />

Neue Bil<strong>de</strong>r<br />

27.11.2011 – 29.01.2012<br />

G A L E R I E E B B E R S<br />

Siep 7 | D - 47559 Kranenburg<br />

Tel. 0 2 8 2 6 - 8 0 2 5 2 1 | Fax 0 2 8 2 6 - 8 0 2 5 2 2<br />

e-mail:info@galerie-ebbers.<strong>de</strong><br />

www.galerie-ebbers.<strong>de</strong><br />

Mi bis Fr 15 bis 19 Uhr,<br />

Sa 11 bis 15 Uhr und nach Vereinbarung.<br />

Woensdag tot vrijdag 15 tot 19 uur,<br />

zaterdag 11 tot 15 uur en op afspraak.<br />

Jörg Eberhard<br />

Ulrich Erben<br />

Stephan Fritsch<br />

Florian Haller<br />

Horst Keining<br />

Viviane Klagsbrun<br />

Matthias Köster<br />

Kirsten Lampert<br />

Martín Mele<br />

Martin Noël<br />

Hans-Willi Notthoff<br />

Ronald Noorman<br />

Norbert Prangenberg<br />

Adrian Schiess<br />

Klaus Schmitt<br />

Richard Schur<br />

Paul Schwer<br />

Cornelius Völker<br />

Jerry Zeniuk


Editorial. Sammeln ist geben. Angesichts fallen<strong>de</strong>r Aktienkurse<br />

und überhaupt allgemeiner Unsicherheit rückt Kunst als Invest ment<br />

immer mal wie<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>n Vor<strong>de</strong>rgrund.<br />

Vor allem wenn Milliardäre und Oligarchen für zweistellige Milli o -<br />

nenbeträge Kunst kaufen und gleich ein Museum dazu stiften.<br />

Oft fragt man besser nicht nach <strong>de</strong>r Herkunft dieser in kurzer<br />

Zeit erworbenen riesigen Vermögen. Und die Frage, ob Sammeln<br />

in dieser Form überhaupt das richtige Tätigkeitswort ist, wird in<br />

aller Regel sowieso nicht gestellt.<br />

Spektakuläre Preise und sensationelle Auktionsergebnisse, die die<br />

Presse gerne aufgreifen, geben nur ein unscharfes Bild von <strong>de</strong>m,<br />

was <strong>de</strong>n (Kunst-)Betrieb im Innersten zusammenhält und was<br />

Treibstoff für eine Branche ist, <strong>de</strong>ren Wertesystem nicht immer<br />

<strong>de</strong>n Gesetzen <strong>de</strong>r Ökonomie gehorchen will.<br />

Der Frage ob Sammeln Geben ist, und in welcher Form ein In vest -<br />

ment, gehen wir in dieser Ausgabe von <strong>paint</strong>: nach. Der Blick -<br />

wechsel vom Künstler zum Sammler schien uns wichtig und<br />

inter essant, um eine an<strong>de</strong>re Gruppe von Akteuren ins Blickfeld<br />

zu rücken, nämlich die, die es zu einem guten Teil erst möglich<br />

machen, dass Künstler arbeiten, Galerien ausstellen, Druckereien<br />

Bücher, Einladungskarten und Kunstmagazine herstellen, kurz:<br />

Dass Sammler maßgeblich für <strong>de</strong>n Erfolg <strong>de</strong>s sogenannten Kre a -<br />

tivsektors mitverantwortlich sind.<br />

Wir stellen ihnen drei Sammlerpersönlichkeiten vor: Jos Kuijlen,<br />

Biologe, <strong>de</strong>r Leiter <strong>de</strong>r Brabantbibliothek wur<strong>de</strong> und mit seiner<br />

Frau Dorine Bol<strong>de</strong>rman die wohl wichtigste Privatsammlung in<br />

Nijmegen aufgebaut hat.<br />

Raimund Stecker, Direktor <strong>de</strong>s Lehmbruckmuseums, <strong>de</strong>r sich nicht<br />

am Oligarchen-Monopoly beteiligen will und <strong>de</strong>r gera<strong>de</strong> Lehm -<br />

brucks „Knien<strong>de</strong>“ zur Mona Lisa <strong>de</strong>r Neuzeit ausgerufen hat: Eine<br />

Knien<strong>de</strong> – welche Geste in Zeiten <strong>de</strong>r Arroganz und Maßlosigkeit.<br />

Steffen Missmahl, Gestalter vieler Künstlermonographien und<br />

Ausstellungskataloge, unserer Einladungskarten, und von <strong>paint</strong>:,<br />

er hat gera<strong>de</strong> ein Buch für <strong>de</strong>n ersten Teil <strong>de</strong>r Sammlung gestaltet,<br />

<strong>de</strong>n seine Frau Edith und er <strong>de</strong>m Museum Kolumba in Köln<br />

übereignet haben.<br />

Verbun<strong>de</strong>n mit <strong>de</strong>r freundlichen Empfehlung für unsere Partner,<br />

die Sie wie immer auf <strong>de</strong>n Schlussseiten von <strong>paint</strong>: fin<strong>de</strong>n,<br />

wünschen wir Ihnen viel Vergnügen und Erkenntnis mit dieser<br />

Ausgabe von <strong>paint</strong>:.<br />

Ihre Sharon und Klaus Ebbers<br />

Cover: Jos Kuijlen, 2011<br />

(Foto: Heiner Frost)<br />

Impressum / colofon<br />

Herausgeber / uitgever: Edition Ebbers<br />

Siep 7, D-47559 Kranenburg<br />

www.<strong>paint</strong>-<strong>online</strong>.<strong>de</strong><br />

Konzeption / concept: Klaus Ebbers<br />

<strong>Layout</strong> / layout: Missmahl Grafik-Design AGD, Köln<br />

Redaktion / redactie: Sharon Ebbers<br />

Übersetzung / vertaling: Sharon Ebbers<br />

Fotografie: Sharon Ebbers (Arbeiten Stephan Fritsch),<br />

Heiner Frost (Fotos Jos Kuijlen, Porträt Steffen Missmahl),<br />

Rune Speck (Porträt Raimund Stecker),<br />

Lehmbruckmuseum<br />

(Ausstellungsansichten LehmbruckMuseum)<br />

Druck / druk: B.O.S.S. Druck und Medien GmbH, Goch<br />

© 2011 bei <strong>de</strong>n Autoren, Fotografen und Künstlern.<br />

Alle Rechte vorbehalten.<br />

Sharon Ebbers Klaus Ebbers (Fotos: Gottfried Evers)<br />

Redactioneel. Verzamelen is geven. Tegen <strong>de</strong> achtergrond van<br />

vallen<strong>de</strong> aan<strong>de</strong>lenkoersen en algemene onzekerheid komt kunst<br />

als investering weer meer op <strong>de</strong> voorgrond. Vooral als miljonairs<br />

en oligarchen voor miljoenen aan kunst kopen en er ook direct<br />

een museum voor bouwen. Vaak kun je maar beter maar niet<br />

vragen naar <strong>de</strong> herkomst van het in korte tijd verworven vermogen.<br />

En <strong>de</strong> vraag of verzamelen in <strong>de</strong>ze vorm wel echt verzamelen<br />

mag heten wordt meestal niet gesteld.<br />

Spectaculaire prijzen en resultaten bij veilingen voor he<strong>de</strong>ndaagse<br />

kunst, die door <strong>de</strong> pers gretig wor<strong>de</strong>n beschreven, geven een<br />

weinig precies beeld van hoe het kunstbedrijf in elkaar zit en wat<br />

<strong>de</strong> brandstof is voor een branche waarvan het waar<strong>de</strong>systeem<br />

niet altijd gehoorzaamt aan <strong>de</strong> wetten van <strong>de</strong> economie.<br />

De vraag of verzamelen geven is, en in welke vorm het een investering<br />

kan zijn, daar gaan we in <strong>de</strong>ze <strong>paint</strong>: naar op zoek. Het<br />

leek ons belangrijk en interessant onze blik eens te richten op<br />

<strong>de</strong> verzamelaar. Om een an<strong>de</strong>re groep van acteurs in het on<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> aandacht te brengen, namelijk diegenen die het kunstenaars<br />

mogelijk maken hun werk te maken, die het galerieën mogelijk<br />

maken tentoonstellingen te maken, die het drukkerijen mogelijk<br />

maken boeken, uitnodigingen en tijdschriften te drukken.<br />

Verzamelaars zijn voor een groot <strong>de</strong>el me<strong>de</strong>verantwoor<strong>de</strong>lijk voor<br />

het succes van <strong>de</strong> creatieve sector.<br />

We stellen drie verzamelaars aan u voor: Jos Kuijlen, bioloog, die<br />

directeur werd van <strong>de</strong> Brabantcollectie van <strong>de</strong> universiteitsbibliotheek<br />

in Tilburg en die met zijn vrouw Dorine Bol<strong>de</strong>rman <strong>de</strong><br />

waarschijnlijk belangrijkste privéverzameling in Nijmegen heeft<br />

opgebouwd.<br />

Raimund Stecker, directeur van het Lehmbruckmuseum in Duisburg,<br />

die niet mee wil doen aan het oligarchen-monopoly en die zojuist<br />

“Die Knien<strong>de</strong>” van Lehmbruck tot Mona Lisa van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />

kunst heeft uitgeroepen: een knielen<strong>de</strong> – wat een gebaar in tij<strong>de</strong>n<br />

van arrogantie en mateloosheid.<br />

Steffen Missmahl, grafisch ontwerper, die vele kunstenaarmonografieën<br />

en tentoonstellingscatalogi heeft vormgegeven en die<br />

onze uitnodigingen en <strong>paint</strong>: vormgeeft. Hij heeft kort gele<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

catalogus gemaakt voor het eerste <strong>de</strong>el van zijn privéverzameling,<br />

die hij met zijn vrouw Edith geschonken heeft aan het museum<br />

Kolumba in Keulen.<br />

We bevelen u van harte onze partners aan, die u zoals altijd vindt<br />

op <strong>de</strong> laatste bladzij<strong>de</strong>n van <strong>paint</strong>: en wensen u veel plezier en<br />

nieuwe ont<strong>de</strong>kkingen bij het lezen van <strong>paint</strong>:.<br />

Sharon en Klaus Ebbers<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Das Herz<br />

<strong>de</strong>s Sammlers<br />

Von Kranenburg nach Nimwegen sind es zehn Minuten. Mit <strong>de</strong>m<br />

Auto. Keine Entfernung. Sollte man meinen. Aber es ist ein weiter<br />

Weg ins Herz eines Sammlers.<br />

Wenn du über einen Künstler schreibst, schreibst du über seine<br />

Kunst. Wenn du über einen Sammler schreibst, beschreibst du<br />

nicht unbedingt eine Samm lung. Du wirst zum Korkenzieher. Es<br />

gibt ein Ziel: Das Herz <strong>de</strong>s Sammlers.<br />

Motivsuche. Spurensuche. Wie wird einer zum Sammler? Ein Re -<br />

porter fragte einst John Ford: Wie kamen sie zum Film? Fords<br />

Antwort: Ich nahm <strong>de</strong>n Zug. Eine erste Frage: Wird einer Samm ler<br />

o<strong>de</strong>r ist er es? Fängt man beim Huhn an o<strong>de</strong>r beim Ei? Sind es<br />

die Gene o<strong>de</strong>r muss das Schicksal einspringen? Ein erster Ant -<br />

wortversuch: Egal, ob Huhn o<strong>de</strong>r Ei. Es geht nicht um <strong>de</strong>n Start.<br />

Es ist das Ziel. Jos hat mit Büchern angefangen. Jos kam vom<br />

Lan<strong>de</strong>. Nichts <strong>de</strong>utete auf Kunst. Die Familie: Einfache Menschen.<br />

Fokussiert auf das Überleben. Die Natur. Erster Kontakt zur Kunst:<br />

Ein Schwarzweißfernseher. Ein Film über Picasso. Es muss En<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>r 50er gewesen sein. Jos’ Nachbar sah Picassos Bil<strong>de</strong>r. Dann<br />

das Urteil: Das kann meine Tochter auch. In Jos stieg die Ahnung<br />

auf, dass etwas nicht stimmen konnte mit einem solchen Satz.<br />

Jos Auseinan<strong>de</strong>rsetzung mit <strong>de</strong>m Sehen hatte angefangen.<br />

Gazelle<br />

Das Leben ist Sehen. Du siehst, was du weißt. Weißt du mehr,<br />

siehst du mehr. Trotz<strong>de</strong>m ist Sehen mehr als Hingucken. Jos’ Hin -<br />

sehen ist längst ein Hin-Empfin<strong>de</strong>n. Jos studierte Biologie. Er<br />

ging nach Nimwegen. Nimwegen war die Stadt. Huhn und Ei in<br />

Überschneidung. Die Sechziger traten <strong>de</strong>n Endspurt an. Für Jos<br />

begann ein an<strong>de</strong>res Leben. Ein neues Leben mit neuen Themen.<br />

Die Dinge entwickelten sich. Durch die Eierschale <strong>de</strong>r Jos’schen<br />

Weltsicht pickte sich ein Herr mit Bart. Ein bisschen sah er aus<br />

wie Marx aus. Aber nicht je<strong>de</strong>r Herr mit Bart heißt Marx. Ein an -<br />

<strong>de</strong> rer Bartträger hieß Darwin. Charles Darwin. Das ist einer meiner<br />

Hel<strong>de</strong>n, sagt Jos. Er zeigt auf die Büste in seiner Dachkammer.<br />

Darwin passt. Auch Marx wür<strong>de</strong> passen.<br />

Ein Stück weiter: Ein Affe. In <strong>de</strong>r Hand hält er einen Menschen -<br />

schä<strong>de</strong>l. „Gott schuf <strong>de</strong>n Menschen nach seinem Vorbild“, steht<br />

auf <strong>de</strong>m Sockel. Jos ist einer, <strong>de</strong>r von Neugier getrieben wird.<br />

Wenn die Neugier <strong>de</strong>in Motor ist, gibt es zwei Ziele: Wissen schaft<br />

und Kunst. Aus <strong>de</strong>m Biologen Jos wur<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Bibliothekar Jos.<br />

Alles Sammeln begann mit <strong>de</strong>n Büchern. Bücher sind Neugie r be -<br />

frie digungsapparate. Bil<strong>de</strong>r sind das auch. Du siehst, was du<br />

weißt. Manchmal weißt du, was du siehst. Jos ist kontrollierter<br />

Chaot. Er mag sich nicht festlegen. Das Herz eines Sammlers ist<br />

eine Gazelle. Gazellen altern nicht. Immer zum Sprung bereit o<strong>de</strong>r<br />

untauglich für die Savanne.<br />

Kitt<br />

Der Weg ins Herz <strong>de</strong>s Sammlers führt durch die Augen. Bil<strong>de</strong>r<br />

haben einen Richtungswillen. Es zieht sie zum Sammler. Eins<br />

kommt zum an<strong>de</strong>ren. Wo an<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n dritten Jahresurlaub<br />

abbiegen, fin<strong>de</strong>t für Jos <strong>de</strong>r Urlaub am Bild statt. Im Bild zu sein<br />

ist <strong>de</strong>r Anfangs-, Wunsch- und Endzustand. Es geht nicht um das<br />

Vor<strong>de</strong>rgründige. Es geht um die Kunst. Gute Kunst zeigt ihre Bot -<br />

schaft nicht am Haupteingang. Für Jos sind Bil<strong>de</strong>r Teil <strong>de</strong>s Zu sam -<br />

menlebens. Handlungsanweisungen für eine lebenswertere Welt.<br />

Man sieht sich morgens – gleich nach <strong>de</strong>m Aufstehen und abends<br />

04 | 05<br />

vor <strong>de</strong>m Zubettgehen. Dazwischen lernt man sich kennen. Man<br />

lernt: Sich zu kennen.<br />

Im Angesicht einer Sammlung entsteht Geschichte. Es entstehen<br />

Geschichten. Sammeln ist die Herstellung von Gleichgewicht mit<br />

an<strong>de</strong>ren Mitteln. Mittel kommt von Mitte. Jos’ Mitte sind die Bil<strong>de</strong>r.<br />

Jos’ Mitte ist die Kunst. Jos’ Existenz ist an die Bil<strong>de</strong>r geheftet.<br />

An die Sammlung. Sie fließt als Blut in <strong>de</strong>n A<strong>de</strong>rn. Die Samm lung<br />

ist <strong>de</strong>r Blutdruck. Im Herz <strong>de</strong>s Sammlers ist die Kunst <strong>de</strong>r Kitt,<br />

<strong>de</strong>r Scheibe und Rahmen verbin<strong>de</strong>t. Geschützter Durchblick. Herz -<br />

schlag. Jos behauptet, ein Chaot zu sein. Er ist ein Chaot von eben<br />

jener Liebenswürdigkeit, die vom Kindsein beherrscht wird – von<br />

<strong>de</strong>r Unersättlichkeit. Da sitzt einer im Nest, <strong>de</strong>n Schnabel weit<br />

geöffnet.<br />

Eingebrannt<br />

Worum es geht? Schwer zu sagen. Je<strong>de</strong>nfalls nicht um Schönheit.<br />

Bil <strong>de</strong>r sprechen nicht, sagt Jos. Wenn du Stimmen möchtest, musst<br />

du ein Tonband an die Wand hängen, sagt er. Und irrt. Natürlich<br />

erzählen die Bil<strong>de</strong>r Geschichten. Aber die Geschichten sind eine<br />

Zugabe am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Besessenheit vom Sehen. Auch Bücher<br />

sprechen nicht. Sie fin<strong>de</strong>n im erst im Leser zur Stimme. Bil<strong>de</strong>r<br />

sind eine geheime Botschaft für die Seele <strong>de</strong>s Sammlers. Manche<br />

Bil<strong>de</strong>r erweisen sich als Lebensgefährten. An<strong>de</strong>re schwin<strong>de</strong>ln. Jos<br />

sagt nicht, dass die Bil<strong>de</strong>r schwin<strong>de</strong>ln. Jos formuliert es richtiger.<br />

Als Sammler machst du Fehler, sagt er. Du musst lernen, sagt er.<br />

Alle Unschuld <strong>de</strong>n Bil<strong>de</strong>rn.<br />

Dreh einem Bild <strong>de</strong>n Rücken zu – weg ist es. Schaust du nicht hin,<br />

gibt es kein Bild. Doch. Ein gutes Bild brennt sich ein. Es lebt<br />

fortan mit. Vervollständigt das Leben. Da liegt das Motiv. Leben<br />

ohne die Bil<strong>de</strong>r ist kein Leben. Jos’ Leben: Die Bil<strong>de</strong>r. Seine Frau.<br />

Rangfolgen wer<strong>de</strong>n nicht ermittelt. Es gibt kein Ranking. Im Herz<br />

<strong>de</strong>s Sammlers entsteht die wun<strong>de</strong>rbare Gleichzeitigkeit <strong>de</strong>s Seins.<br />

Wer sammelt, biegt vor <strong>de</strong>r Oberflächlichkeit ab und fin<strong>de</strong>t <strong>de</strong>n<br />

Weg in die Lei<strong>de</strong>nschaft. Die Seele sucht nach Entsprechungen.<br />

Jos füllt sich mit Leben. Wenn er von <strong>de</strong>n Bil<strong>de</strong>rn erzählt, spielt<br />

sich Leben ab: Lachen, Tränen, Verzweiflung und schieres Glück<br />

hausen nebeneinan<strong>de</strong>r. Kein Eines ohne das An<strong>de</strong>re.<br />

Wan<strong>de</strong>rer<br />

Der Gedanke an die Bil<strong>de</strong>r ist abgekoppelt vom Gedanken an das<br />

eigene En<strong>de</strong>. Wenn das Leben en<strong>de</strong>t, en<strong>de</strong>t das Bewusstsein für<br />

<strong>de</strong>n Besitz. Papperlapapp: Es geht nicht um <strong>de</strong>n Besitz. Wür<strong>de</strong>n<br />

sie Jos die Bil<strong>de</strong>r nur leihen – es machte keinen Unterschied.<br />

Sowieso: Kunst wan<strong>de</strong>rt. Sie überlebt und kann folglich nur ausgeliehen<br />

sein. Sie macht <strong>de</strong>n Mensch am an<strong>de</strong>ren En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r<br />

Sammlung zum Lebensabschnittgefährten. Jetzt wird ein Schuh<br />

draus: Die Bil<strong>de</strong>r suchen ein Zuhause. Fin<strong>de</strong>n es. Ziehen, wenn<br />

nötig weiter. Jos hat das verstan<strong>de</strong>n. O<strong>de</strong>r ahnt er es nur? Bil<strong>de</strong>r<br />

sind Dialoge auf Reisen. Das musst du verstehen. Es geht nicht<br />

um Analyse. Bil<strong>de</strong>r suchen <strong>de</strong>n Weg in die Seele. Nicht, dass sie<br />

sich am Hirn vorbeimogeln möchten. Sie fin<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re Wege.<br />

Der Weg <strong>de</strong>r Liebe ist nicht <strong>de</strong>r Weg <strong>de</strong>s Kopfes. Und doch geht<br />

es um Wissen. Du siehst, was du weißt. Nicht immer weißt du,<br />

was du siehst.<br />

Einer wie Jos sammelt nicht für <strong>de</strong>n Tresor. Nicht für die Divi<strong>de</strong>n <strong>de</strong>.<br />

Ein Bild im Schrank ist ein Bild am falschen Ort. Es ist wie ein<br />

zugemauertes Kino. Die Mechanik <strong>de</strong>s Sammelns erfin<strong>de</strong>t eigene


physikalische Zusammenhänge. Da entsteht ein in sich geschlossenes<br />

Bezugssystem. Jos sagt, dass er nicht sammelt um zu zeigen.<br />

Er und die Bil<strong>de</strong>r stellen einen Kosmos dar, <strong>de</strong>r keine Angst<br />

vor <strong>de</strong>r Welt haben muss. Im Reich <strong>de</strong>r Bil<strong>de</strong>r herrscht eine Ge -<br />

borgenheit beson<strong>de</strong>rer Prägung. Im Angesicht <strong>de</strong>r Sammlung<br />

fin<strong>de</strong>t Erweiterung <strong>de</strong>s inneren Frie<strong>de</strong>ns statt. Anbindung durch<br />

Abkopplung.<br />

Zukunft<br />

Jos stellt einen Zug zusammen, in <strong>de</strong>m er durch das Leben reist.<br />

Je<strong>de</strong>s Bild ein Fenster. Eine Erklärung. Ein Argument. Da sitzen sie<br />

einan<strong>de</strong>r gegenüber wie ein in gegenseitiger Erkenntnis er grautes<br />

Paar, das längst schon nicht mehr vom schnellen Sex <strong>de</strong>r frühen<br />

Tage lebt son<strong>de</strong>rn von <strong>de</strong>r beruhigten Erkenntnis, Ent sprechung<br />

im Leben gegenüber gefun<strong>de</strong>n zu haben. Kann man von blin<strong>de</strong>m<br />

Verständnis sprechen? Vielleicht besser nicht. Man mag <strong>de</strong>m<br />

Sammler vieles wünschen. Blindheit gehört nicht dazu. Ein Jos,<br />

<strong>de</strong>r morgen erblin<strong>de</strong>t, wür<strong>de</strong> nichts vermissen. Er kennt seine<br />

Bil<strong>de</strong>r. Seine Bil<strong>de</strong>r kennen ihn. Und doch wäre da Verlust: Das<br />

Herz <strong>de</strong>s Sammlers ist unersättlich.<br />

Zuhause<br />

Sammeln ist nicht Rückschau. Sammeln ist <strong>de</strong>r ewig jung bleiben<strong>de</strong><br />

Wunsch nach <strong>de</strong>r nächsten Bekanntschaft. Sammeln ist die<br />

Vorbereitung <strong>de</strong>r Zukunft mittels Gegenwart. Jos ist ein Robinson,<br />

<strong>de</strong>r seine Insel mit Bil<strong>de</strong>rn bestückt, die gegen das Wegsacken<br />

im Durchschnittlichen helfen. Das Wun<strong>de</strong>rbare: Niemand muss<br />

Platz schaffen.<br />

Kein Bild raubt einem an<strong>de</strong>ren <strong>de</strong>n Platz. Wir sprechen vom<br />

Seelenplatz. Sammeln lässt jenen scheinparadoxen Zustand entstehen,<br />

in <strong>de</strong>m alles Neue <strong>de</strong>n Platz für das Nächste wachsen<br />

lässt – in <strong>de</strong>m ein Film <strong>de</strong>n nächsten generiert, aus <strong>de</strong>m er sich<br />

aber nachträglich erfin<strong>de</strong>t. Die Zeitachsen sind verschoben. Auf -<br />

gehoben. Das Sammleruniversum: Ein Magen, <strong>de</strong>r alles verdaut<br />

ohne sich selbst anzugreifen. Jos ist nichts und nieman<strong>de</strong>m verpflichtet.<br />

Seine Bil<strong>de</strong>r haben ein Zuhause. Wenn er geht, suchen<br />

sie ein Neues. Oben unterm Dach: Darwin. Alles entwickelt sich.<br />

Heiner Frost<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Van Kranenburg naar Nijmegen is het tien minuten. Met <strong>de</strong> auto.<br />

Geen afstand, zou je <strong>de</strong>nken. Maar <strong>de</strong> weg naar het hart van <strong>de</strong><br />

verzamelaar is lang. Als je over een kunstenaar schrijft, schrijf je<br />

over <strong>de</strong> kunst die hij maakt. Schrijf je over een verzamelaar, dan<br />

beschrijf je niet per sé een verzameling. Je wordt kurkentrekker.<br />

Je hebt een doel: het verzamelaarshart.<br />

Zoektocht naar het motief. Spoorzoeken. Waardoor wordt iemand<br />

verzamelaar? Een reporter vroeg ooit aan John Ford: hoe bent u bij<br />

<strong>de</strong> film gekomen? Fords antwoord was: met <strong>de</strong> trein. Een eerste<br />

vraag: wordt iemand verzamelaar of is hij het? Begin je bij <strong>de</strong> kip<br />

of het ei? Zit het in <strong>de</strong> genen of is het het noodlot? Een eerste<br />

poging om te komen tot een antwoord: kip of ei is niet belangrijk.<br />

Het gaat niet om het begin. Het gaat om het doel. Jos is be -<br />

gonnen met boeken. Jos kwam van het platteland. Niets duid<strong>de</strong><br />

op kunst. Het gezin: eenvoudige mensen. Gericht op overleven.<br />

Op <strong>de</strong> natuur. Het eerste contact met kunst: een zwart-wit televisie.<br />

Een film over Picasso. Het moet mid<strong>de</strong>n 50er jaren zijn ge -<br />

weest. Jos’ buurman zag <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen van Picasso. Het oor<strong>de</strong>el:<br />

dat kan mijn dochter ook. Er kwam een vermoe<strong>de</strong>n in Jos op dat<br />

die opmerking niet kon kloppen. Jos’ uiteenzetting met het zien<br />

was begonnen.<br />

06 | 07<br />

Gazelle<br />

Leven is zien. Je ziet wat je weet. Weet je meer, dan zie je meer.<br />

Toch is zien meer dan kijken. Jos’ zien is al lang een ervaren. Jos<br />

stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> biologie. Hij ging naar Nijmegen. Nijmegen was <strong>de</strong> stad.<br />

Kip en ei overlappen elkaar. Het was eind 60er jaren. Er begon<br />

een an<strong>de</strong>r leven voor Jos. Een nieuw leven met nieuwe thema’s.<br />

Er ontwikkel<strong>de</strong>n zich dingen. Een man met baard pikte in <strong>de</strong><br />

eierschil van Jos’ wereldbeeld. Hij leek een beetje op Marx. Maar<br />

niet ie<strong>de</strong>re man met baard heet Marx. Een an<strong>de</strong>re baardige man<br />

heette Darwin. Charles Darwin. Dat is één van mijn hel<strong>de</strong>n, zegt<br />

Jos. Hij wijst op <strong>de</strong> buste die in zijn zol<strong>de</strong>rkamer staat. Darwin<br />

past hier. Marx zou ook passen.<br />

Ietsje ver<strong>de</strong>rop: een aap. In zijn hand heeft hij een mensensche<strong>de</strong>l.<br />

“God schiep <strong>de</strong> mens naar zijn evenbeeld” staat op <strong>de</strong> sokkel.<br />

Jos is iemand die gedreven wordt door nieuwsgierigheid. Als je<br />

motor nieuwsgierigheid is, zijn er twee mogelijke doelen: <strong>de</strong> we -<br />

tenschap en <strong>de</strong> kunst. Uit Jos <strong>de</strong> bioloog werd Jos <strong>de</strong> bibliothecaris.<br />

Het verzamelen begon met boeken. Boeken zijn nieuwsgierigheidsbevredigingsapparaten.<br />

Schil<strong>de</strong>rijen zijn dat ook. Je ziet<br />

wat je weet. Soms weet je wat je ziet. Jos is een gecontroleer<strong>de</strong><br />

chaoot. Hij wil zich niet vastleggen. Het verzamelaarshart is een


Het hart van<br />

<strong>de</strong> verzamelaar<br />

gazelle. Gazelles wor<strong>de</strong>n niet ou<strong>de</strong>r. Altijd bereid te springen of<br />

ongeschikt voor <strong>de</strong> savanne.<br />

Stopverf<br />

De weg naar het verzamelaarshart loopt via <strong>de</strong> ogen. Schil<strong>de</strong>rijen<br />

willen ergens heen. Ze wor<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> verzamelaar getrokken.<br />

Van het één komt het an<strong>de</strong>r. Terwijl an<strong>de</strong>ren zich opmaken voor<br />

een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> vakantie aan zee, houdt Jos vakantie met het schil<strong>de</strong>rij.<br />

In het schil<strong>de</strong>rij te zijn is <strong>de</strong> begin-, wens- en eindtoestand. Het<br />

gaat niet om <strong>de</strong> buitenkant. Het gaat om <strong>de</strong> kunst. Goe<strong>de</strong> kunst<br />

openbaart haar inhoud niet direct aan <strong>de</strong> hoofdingang.<br />

Schil<strong>de</strong>rijen zijn voor Jos <strong>de</strong>el van het samenleven. Richtlijnen<br />

voor een levenswaardigere wereld. Je ziet elkaar ‘s morgens –<br />

direct na het opstaan en ‘s avonds voor het slapen gaan. In <strong>de</strong><br />

tussentijd leer je elkaar kennen. Je leert jezelf kennen.<br />

Rond een verzameling ontstaat geschie<strong>de</strong>nis. Er ontstaan ge schie -<br />

<strong>de</strong>nissen. Verzamelen is het bereiken van evenwicht met an<strong>de</strong>re<br />

mid<strong>de</strong>len. Mid<strong>de</strong>l komt van mid<strong>de</strong>n. Jos’ mid<strong>de</strong>n zijn <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen.<br />

Jos’ mid<strong>de</strong>n is <strong>de</strong> kunst. Jos’ zijn is met <strong>de</strong> kunstwerken<br />

verbon<strong>de</strong>n. Met <strong>de</strong> verzameling. Ze vloeit als bloed door zijn<br />

a<strong>de</strong>ren. De verzameling is <strong>de</strong> bloeddruk. In het verzamelaarshart<br />

vormt <strong>de</strong> kunst <strong>de</strong> stopverf die het glas met het kozijn verbindt.<br />

Een beschut doorkijkje. Hartslag. Jos beweert dat hij een chaoot<br />

is. Hij is een chaoot van <strong>de</strong> beminnelijke soort, beheerst door<br />

een onverzadigbaarheid als die van een kind. Hier zit iemand in<br />

een nest met <strong>de</strong> snavel wijd geopend.<br />

Ingebrand<br />

Waar het om gaat? Moeilijk te zeggen. Niet om schoonheid in<br />

ie<strong>de</strong>r geval. Schil<strong>de</strong>rijen kunnen niet spreken, zegt Jos. Als je<br />

stemmen wilt horen moet je een geluidsband aan <strong>de</strong> muur hangen,<br />

zegt hij. En heeft het mis. Natuurlijk vertellen schil<strong>de</strong>rijen<br />

verhalen. Maar die verhalen zijn een toegift aan het eind van het<br />

bezeten zijn van zien. Boeken spreken ook niet. Ze vin<strong>de</strong>n pas<br />

een stem in <strong>de</strong> lezer. Schil<strong>de</strong>rijen zijn een geheime boodschap<br />

voor <strong>de</strong> verzamelaarsziel. Sommige schil<strong>de</strong>rijen blijken levenspartners.<br />

An<strong>de</strong>re bedriegen. Jos zegt niet dat <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen be -<br />

driegen. Jos formuleert het preciezer. Je maakt fouten als verzamelaar,<br />

zegt hij. Je moet leren, zegt hij. De schil<strong>de</strong>rijen zelf zijn<br />

onschuldig.<br />

Draai je een schil<strong>de</strong>rij <strong>de</strong> rug toe, dan is het weg. Als je er niet<br />

naar kijkt is er geen schil<strong>de</strong>rij. Toch wel. Een goed schil<strong>de</strong>rij<br />

brandt in. Het leeft in je. Maakt je leven completer. Daar ligt het<br />

motief. Leven zon<strong>de</strong>r schil<strong>de</strong>rijen is geen leven. Jos’ leven: <strong>de</strong><br />

schil<strong>de</strong>rijen. Zijn vrouw. Zon<strong>de</strong>r volgor<strong>de</strong>. Er is geen rangor<strong>de</strong>. In<br />

het verzamelaarshart ontstaat <strong>de</strong> won<strong>de</strong>rbaarlijke gelijktijdigheid<br />

van het zijn. Wie verzamelt, slaat af vóór <strong>de</strong> oppervlakkigheid en<br />

vind <strong>de</strong> weg naar <strong>de</strong> hartstocht. De ziel zoekt naar overeenkomsten.<br />

Jos vult zichzelf met leven. Als hij over <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen vertelt,<br />

speelt zijn leven zich af: lachen, tranen, vertwijfeling en puur<br />

geluk huizen naast elkaar. Het één bestaat niet zon<strong>de</strong>r het an<strong>de</strong>r.<br />

Zwerver<br />

De gedachte over het schil<strong>de</strong>rij is niet gekoppeld aan <strong>de</strong> gedachte<br />

over <strong>de</strong> eigen eindigheid. Als het leven ophoudt, eindigt ook het<br />

zich bewust zijn van bezit. Nee, het gaat niet om bezitten. Het<br />

zou geen verschil maken, wanneer Jos <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen slechts te<br />

leen zou hebben. Kunst zwerft sowieso. Ze overleeft en kan dus<br />

eigenlijk alleen maar geleend wor<strong>de</strong>n. Zij maakt <strong>de</strong> mens aan<br />

het an<strong>de</strong>re ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> verzameling tot levensfase-begelei<strong>de</strong>r.<br />

Het is omgekeerd: <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen zoeken een plek. Ze vin<strong>de</strong>n er<br />

één. Ze trekken ver<strong>de</strong>r wanneer het nodig is. Jos heeft dat be -<br />

grepen. Of vermoedt hij het alleen maar? Schil<strong>de</strong>rijen zijn reizen<strong>de</strong><br />

dialogen. Dat moet je begrijpen. Het gaat niet om analyse.<br />

Schil<strong>de</strong>rijen zoeken hun weg naar <strong>de</strong> ziel.<br />

Niet dat ze om <strong>de</strong> hersens heen willen sluipen. Ze vin<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re<br />

wegen. De weg van <strong>de</strong> lief<strong>de</strong> is niet <strong>de</strong> weg van het hoofd. En<br />

toch gaat het om kennis. Je ziet wat je weet. Je weet niet altijd<br />

wat je ziet. Iemand als Jos verzamelt niet voor <strong>de</strong> kluis. Niet voor<br />

divi<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n. Een schil<strong>de</strong>rij in <strong>de</strong> kast is een schil<strong>de</strong>rij op <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong><br />

plek. Als een dichtgemetsel<strong>de</strong> bioscoop. De mechanica van<br />

het verzamelen schept haar eigen fysische verban<strong>de</strong>n. Er ontstaat<br />

een gesloten referentieka<strong>de</strong>r. Jos zegt dat ie niet verzamelt om<br />

te tonen. Hij vormt een kosmos met zijn schil<strong>de</strong>rijen, die niet bang<br />

hoeft te zijn voor <strong>de</strong> wereld. In het rijk van <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen heerst<br />

een bijzon<strong>de</strong>re geborgenheid. In het bijzijn van <strong>de</strong> verzameling<br />

ontstaat een vergroot gevoel van innerlijke vre<strong>de</strong>. Verbinding<br />

door ontkoppeling.<br />

Toekomst<br />

Jos stelt een trein samen waarmee hij door het leven reist. Ie<strong>de</strong>r<br />

schil<strong>de</strong>rij is een venster. Een verklaring. Een argument. Ze zitten<br />

tegenover elkaar als een in we<strong>de</strong>rzijds inzicht vergrijsd echtpaar,<br />

dat al lang niet meer leeft van <strong>de</strong> snelle sex van vroeger, maar<br />

van het rustgeven<strong>de</strong> besef overeenkomsten gevon<strong>de</strong>n te hebben<br />

in het leven tegenover hem of haar. Kun je spreken van blind be -<br />

grip? Misschien beter van niet. Je kunt een verzamelaar veel toewensen.<br />

Blindheid hoort daar niet bij. Een Jos, die morgen blind<br />

wordt, zou niets missen. Hij kent zijn schil<strong>de</strong>rijen. Zijn schil <strong>de</strong> -<br />

rijen kennen hem. En toch zou er sprake zijn van verlies: het<br />

verzamelaarshart is onverzadigbaar.<br />

Thuis<br />

Verzamelen is niet terugkijken. Verzamelen is het eeuwig jong<br />

blijven<strong>de</strong> verlangen naar <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> kennismaking. Verzamelen<br />

is <strong>de</strong> voorbereiding op <strong>de</strong> toekomst door mid<strong>de</strong>l van het he<strong>de</strong>n.<br />

Jos is een Robinson die zijn eiland voorziet van schil<strong>de</strong>rijen,<br />

die hem erbij helpen niet weg te zakken in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lmaat. Het<br />

prachtige daarbij is: niemand hoeft plaats te maken. Geen schil<strong>de</strong>rij<br />

neemt <strong>de</strong> plaats van een an<strong>de</strong>r schil<strong>de</strong>rij in. We hebben het<br />

over zieleruimte. Verzamelen laat een schijnbaar paradoxe toestand<br />

ontstaan, waarbinnen ie<strong>de</strong>r nieuw ding <strong>de</strong> ruimte voor het<br />

volgen<strong>de</strong> ding doet groeien – waarbinnen één film <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />

genereert, waaruit <strong>de</strong>ze zichzelf dan weer met terugwerken<strong>de</strong><br />

kracht schept. De tijdassen zijn verschoven. Opgeheven. Het verzamelaarsuniversum:<br />

een maag die alles verteert zon<strong>de</strong>r zichzelf<br />

te verteren. Jos is aan niets en niemand rekenschap verschuldigd.<br />

Zijn schil<strong>de</strong>rijen hebben een thuis. Als hij gaat, zoeken <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen<br />

een nieuw thuis. Boven, in <strong>de</strong> zol<strong>de</strong>rkamer: Darwin. Alles<br />

ontwikkelt zich.<br />

Heiner Frost<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Stecker<br />

sammelt<br />

selbst<br />

08 | 09<br />

Sie darf<br />

Eine Frage, aus <strong>de</strong>r ein Credo wächst. Darf Arbeit Spaß machen?<br />

Sie darf. Zum Interview bietet <strong>de</strong>r Hausherr Zigarillos an. „Am<br />

besten, Sie stellen klare Fragen, und ich gebe unklare Ant wor ten.“<br />

Stecker ist einer, <strong>de</strong>r weiß, was er zu verkaufen hat. Und wie.<br />

Von wegen unklare Antworten …<br />

Es geht um die I<strong>de</strong>e von <strong>de</strong>r menschlichen Basis. Wer einen<br />

Museums-Chefsessel besetzt, sollte mehr sein als ein Technokrat.<br />

Stecker sagt: Menschlichkeit ist das Wichtigste, <strong>de</strong>nn: Kunst ist<br />

menschlich. Das Büro: Nicht so sehr ein steriler Leitstand – eher<br />

schon eine Kunst-Zentrale, die nicht künstlich ist. Genuss inbegriffen.<br />

Raimund Stecker ist Chef <strong>de</strong>s Lehmbruck-Museums. Er ist<br />

einer, <strong>de</strong>n man sich wünscht. Einer, <strong>de</strong>r Ahnung hat – <strong>de</strong>r Überzeugungen<br />

hat und Pläne. I<strong>de</strong>en und Träume. Ein Museums-Chef<br />

ist Sammler. Von Beruf. Stecker ist auch Sammler, wenn er das<br />

Büro verlässt. Also ist er einer, <strong>de</strong>r weiß, wie Sammler ticken.<br />

Was sie treibt. Und antreibt. Einer, <strong>de</strong>r nur fragt „Wie groß? Wie<br />

bunt? Wie teuer?“ ist für ihn kein Sammler. Sammeln ist Kunst.<br />

Besessenheit. Kunstbesessenheit.


Umlaufbahn<br />

Mag sein, dass <strong>de</strong>r Urknall <strong>de</strong>s Sammelns nicht mehr ist als ein<br />

autoerotischer Akt. Mag sein, dass alles Sammeln anfangs eine<br />

Umlaufbahn um <strong>de</strong>n Ich-Planeten beschreibt. Irgendwann allerdings<br />

ent<strong>de</strong>cken viele Sammler, dass, was sie da zusammengetragen<br />

haben, zu scha<strong>de</strong> ist, um nicht auch von an<strong>de</strong>ren gesehen<br />

zu wer<strong>de</strong>n. Eine zentrale Aufgabe <strong>de</strong>r Museen: Öffentlichmachung<br />

<strong>de</strong>r Kunst. Stecker hat das verinnerlicht. Und macht sich Gedan -<br />

ken. Einer wie er <strong>de</strong>nkt druckreif. Das mag daran liegen, dass<br />

Stecker in <strong>de</strong>r Lage ist, abseits <strong>de</strong>r Bil<strong>de</strong>r in Sprache zu <strong>de</strong>nken.<br />

Seine These: Die Fähigkeit <strong>de</strong>r Sprachbenutzer in Sachen Bild be -<br />

schreibung hat nachgelassen.<br />

Macht Kunst sprachlos o<strong>de</strong>r ist die Sprachlosigkeit, die ja eher<br />

eine Spracharmut ist, eine Folge nachlassen<strong>de</strong>r Kunstqualität?<br />

Stecker mag nicht über Huhn und Ei sprechen. Es beginnt beim<br />

Museumakkord, und <strong>de</strong>r ist vierstimmig: Sammeln, konservieren,<br />

vermitteln, erforschen. Dabei gibt es keine Haupt- und Neben -<br />

stimmen. Steckers Akkord lebt von <strong>de</strong>r Gleichzeitigkeit.<br />

Museumsarbeit ist wie eine Partitur: Im Kopf mag alles klingen,<br />

aber wenn es in <strong>de</strong>n Orchestergraben geht, müssen Stränge be -<br />

lichtet wer<strong>de</strong>n. Der Museumsakkord ist wie ein Negativ. Alle In for -<br />

mationen sind enthalten. Aber die Abzüge können unterschiedlich<br />

ausfallen. Akzent hier, Kontrapunkt da.<br />

aU<br />

Museumsarbeit dreht sich um Hard- und Software. Die Hardware<br />

steckt in <strong>de</strong>n Gebäu<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong>r Logistik. Im vermeintlich Nach -<br />

voll ziehbaren. Stecker sagt: Wenn überhaupt, dann soll die Hard -<br />

ware <strong>de</strong>r Software angepasst wer<strong>de</strong>n. Alles an<strong>de</strong>re: Ein GAU.<br />

Min<strong>de</strong>stens ein AU: Ein anzunehmen<strong>de</strong>r Unfall. Eine vorhersehbare<br />

Entgleisung. „Kulturpolitik scheint sich ja zu verstehen im<br />

Finanzieren von Gehäusen – und das in einer Zeit, wo wir alle<br />

wissen, dass die Software wichtiger ist.“<br />

Dass Kunst einen Wert jenseits <strong>de</strong>r Ziffern darstellt, ist, so Stecker,<br />

zunehmend schwer vermittelbar. Kann passieren, dass <strong>de</strong>r Wert<br />

eines Gemäl<strong>de</strong>s o<strong>de</strong>r einer Skulptur mit <strong>de</strong>m Jahres gehalt eines<br />

Spitzenfußballers verglichen wird. Kommentar: aU. Summen sagen<br />

nichts über die Begeisterung. Sie verbreiten nichts als Schein -<br />

objektivität. Kunst entfaltet ihre Magie nicht in Zahlen. Einem<br />

Junkie wie Stecker muss das niemand erklären. Er hat das Wun -<br />

<strong>de</strong>rbare verinnerlicht. Mit <strong>de</strong>n Jahren ist ein asynchroner Zustand<br />

entstan<strong>de</strong>n. „Die Ökonomie hat es geschafft, ein globales Werte -<br />

system zu installieren, das sich schlicht an Zahlen orientiert – die<br />

Ästhetik hat das nicht geschafft“, sagt Stecker, runzelt die Stirn<br />

und fügt hinzu: „Müssen wir zur Kenntnis nehmen.“<br />

Quellen<br />

Und dann: Die Irrtümer. „Ich glaube, dass ernst zu nehmen<strong>de</strong> Kunst -<br />

historiker, die treuhän<strong>de</strong>risch im Kunstbetrieb tätig sind, wenn sie<br />

bei ihren Leisten bleiben, sehr schwer Irrtümer begehen, wenn<br />

sie ihre Verbalisierungsfähigkeit weiterhin einsetzen“, sagt Stecker.<br />

„Wenn aber die Auseinan<strong>de</strong>rsetzung bei einem Kauf nur aus Name,<br />

Preis, brauchen wir, gehört zur Gruppe und hat <strong>de</strong>r auch besteht,<br />

brechen wir selber unsere guten Bedingungen auf. In <strong>de</strong>m Augen -<br />

blick, wo ich etwas verbalisiere, objektiviere ich meine Ein drücke.<br />

Das ist die genuine Aufgabe <strong>de</strong>s Kunst histo rikers.“<br />

„Ein Museum schafft Quellen“, sagt Stecker. Es gibt die Verpflich -<br />

tung, Zeugnis abzulegen. Kunst, sagt er, muss mehr sein als eine<br />

Eurozahl plus Inventarnummer. Zahlen angesichts <strong>de</strong>r Kunst sind<br />

nichts als rechenbare Ohnmachtserklärungen. Das Leben im Chef -<br />

sessel ist eine Art Mikado: Willst du die Stäbe im Zentrum freilegen,<br />

musst du auch für kleinste Bewegungen am Rand sensibel sein.<br />

Alles ist mit allem verbun<strong>de</strong>n und reagiert. Es gilt, sich vor je<strong>de</strong>m<br />

Schritt die möglichen Berührungspunkte anzusehen. Das alles ist ein<br />

filigranes Mobile, und einer wie Stecker muss Luft züge vorausahnen<br />

können. Ahnung aber hat mit Kenntnis zu tun. Sammeln auch.<br />

Ökonomie-Etü<strong>de</strong>n<br />

Stecker beherrscht das Mikado und spielt virtuos das Duo aus<br />

Blumenstrauß und Pralinen einerseits und professioneller Mu se -<br />

umsmechanik an<strong>de</strong>rerseits. Übersetzung: Einer wie er muss <strong>de</strong>n<br />

Kontakt zu <strong>de</strong>n Sammlern haben.Was heißt hier haben – es geht<br />

auch um die Pflege. Es geht darum, sich in Szene zu setzen.<br />

So viel steht fest: Es scha<strong>de</strong>t nichts, wenn einer selber sammelt.<br />

Aber es geht auch um die Etü<strong>de</strong>n auf <strong>de</strong>r Klaviatur <strong>de</strong>r Ökonomie.<br />

Stecker ist ein Dirigent vom alten Schlag, <strong>de</strong>r sich für mo<strong>de</strong>rne<br />

Denkweisen nicht zu scha<strong>de</strong> ist. Er bleibt beim musealen Akkord:<br />

Sammeln, konservieren, vermitteln, erforschen und einer wie<br />

Stecker hat das Partiturlesen gelernt. Kunst ist Lei<strong>de</strong>nschaft.<br />

Sammeln auch. Er legt <strong>de</strong>n Zigarillo in <strong>de</strong>n Aschenbecher. „Jetzt<br />

vielleicht doch ein Gläschen Wein?“ Warum eigentlich nicht.<br />

„<br />

Heiner Frost<br />

O-Töne<br />

Wenn wir uns die Gegenwartskunst angucken und sondieren, wer<br />

momentan dafür ansprechbar ist, dann sind das natürlich zum Teil<br />

wirklich sehr, sehr, sehr reiche Leute, die zum Glück ihr Geld wie<strong>de</strong>r<br />

in Umlauf bringen, in<strong>de</strong>m sie in Kunst investieren und damit nicht<br />

nur die Künstler reich machen, son<strong>de</strong>rn auch alle an<strong>de</strong>ren: Die An -<br />

gestellten in Galerien, die Magazine, die Papierhersteller für Kunst -<br />

magazine bis hin zu Fotografen, Kameraleuten und Schreibern. Das<br />

Geld kommt zurück und es ist ja fast schon im Sinne Lafontaines<br />

eine Art Sozialisierung von privaten Gewinnen.<br />

Meine Aufgabe ist es doch nicht, mich an einem internationalen<br />

Oligarchenmonopoly zu beteiligen. Ich muss an einem Hause wie<br />

diesem sehen: Was ist unsere Sammlung? Wo sind die Lücken?<br />

Was ist momentan finanzierbar? Wie können die Lücken auf einem<br />

museal hochwertigen Niveau geschlossen wer<strong>de</strong>n.<br />

Wir leben in einer Zeit, wo die Medien ja nicht darauf reagieren,<br />

dass ein Künstler eine neue Form gefun<strong>de</strong>n hat. Das wird nicht<br />

kommuniziert. Kommuniziert wird Kunst dann, wenn <strong>de</strong>r merkantile<br />

Gegenwert so exorbitant ist, dass er mit an<strong>de</strong>ren Ausgaben zu<br />

vergleichen ist. Eine Skulptur von Giacometti ist so teuer wie <strong>de</strong>r<br />

Mittelfeldspieler von Barcelona. Es geht in bei<strong>de</strong>n Fällen um circa<br />

hun<strong>de</strong>rt Millionen.<br />

Wir haben ja seit circa 130 Jahren ein gesellschaftliches Minus an<br />

Verbalisierungsfähigkeit visueller Phänomene mit einer Ten<strong>de</strong>nz<br />

gegen Null. Zu Bu<strong>de</strong>nbrocks Zeiten kaufte man ein Kunstwerk, saß<br />

anschließend im Salon und erzählte, dass man ein Werk gekauft<br />

hat. Damals gab es eine Sprachfähigkeit, dieses Werk zu beschreiben<br />

– seiner Begeisterung also Ausdruck zu verleihen. In <strong>de</strong>m<br />

Augen blick, wo aus <strong>de</strong>r Kunst heraus nur noch Werknummern vergeben<br />

wer<strong>de</strong>n, entsteht ja eine Art Konsenz, dass die adäquate<br />

Beschreibung von Kunst nicht mehr nötig ist. Die Sprachbereit schaft,<br />

sich über bildliche Phänomene zu äußern, schwin<strong>de</strong>t.<br />

In <strong>de</strong>m Augenblick, wo ich in ein Werk erwerbe und es mich in meiner<br />

Sprachfähigkeiten herausfor<strong>de</strong>rt, akzeptiere ich einen ästhetischen<br />

Wert, <strong>de</strong>r nicht über <strong>de</strong>n merkantilen Wert kommuniziert<br />

wer<strong>de</strong>n muss. Die Frage, die sich stellt, ist doch ganz klar: Was ist<br />

<strong>de</strong>r Wert eines Kunstwerks? Den Wert eines Kunstwerks auf <strong>de</strong>n<br />

Marktwert zu reduzieren, ist mir in <strong>de</strong>r Tat zu wenig. Wir leben aber<br />

in einer Zeit, in <strong>de</strong>r Entscheidungen nach einem digitalen Muster –<br />

nämlich mit Ja und Nein – getroffen wer<strong>de</strong>n. Es geht nicht mehr<br />

um Grün<strong>de</strong> wie „Das erinnert mich an“ o<strong>de</strong>r „Das regt mich an zu“,<br />

„Das hat mich auf die I<strong>de</strong>e gebracht“ … Das sind ja quasi sentimental<br />

verpönte Zugangsweisen zur Kunst.<br />

bis zum 22.1.2012:<br />

100 Jahre Lehmbrucks Knien<strong>de</strong> – Paris 1911<br />

www.lehmbruckmuseum.<strong>de</strong><br />

“ <strong>paint</strong>: vol.04/2011


10 | 11


Wilhelm Lehmbruck:<br />

Geneigter Frauenkopf<br />

(Büste <strong>de</strong>r Knien<strong>de</strong>n)<br />

1914<br />

Stuccoguss,<br />

rosa-braun,<br />

Lehmbruck<br />

Museum<br />

Duisburg<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Stecker<br />

verzamelt zelf<br />

Het mag<br />

Een vraag waar een credo uit groeit. Mag werk plezierig zijn? Het<br />

mag. De huisheer biedt cigarillo’s aan bij het interview. “Het is<br />

het beste als u dui<strong>de</strong>lijke vragen stelt, dan geef ik ondui<strong>de</strong>lijke<br />

antwoor<strong>de</strong>n”. Stecker is iemand die weet wat hij te verkopen<br />

heeft. En hoe. Hoezo ondui<strong>de</strong>lijke antwoor<strong>de</strong>n ...<br />

Het gaat om het i<strong>de</strong>e van <strong>de</strong> menselijke basis. Wie op <strong>de</strong> stoel<br />

van een museumdirecteur zit, moet meer zijn dan een technocraat.<br />

Stecker zegt: het belangrijkste is menselijkheid, want kunst is<br />

menselijk. Het kantoor: geen steriele commandopost maar meer<br />

een kunst-centrale die niet gekunsteld is, genot inbegrepen.<br />

Raimund Stecker is <strong>de</strong> directeur van het Lehmbruckmuseum. Hij<br />

is een directeur zoals je je die zou wensen. Iemand met verstand<br />

van zaken – met overtuigingen en plannen, i<strong>de</strong>eën en dromen.<br />

Een museumdirecteur is verzamelaar van beroepswege. Stecker is<br />

ook verzamelaar buiten kantoortijd. Hij weet dus hoe verzamelaars<br />

<strong>de</strong>nken, wat ze drijft, wat ze voortstuwt. Iemand die alleen maar<br />

vraagt: “Hoe groot? Hoe kleurig? Hoe duur?” is voor hem geen<br />

verzamelaar. Verzamelen is kunst. Bezetenheid. Kunstbezeten heid.<br />

Baan<br />

Het kan goed zijn dat het begin van verzamelen niet meer is dan<br />

een auto-erotische daad. Het kan zijn dat verzamelen in het begin<br />

altijd een baan om <strong>de</strong> ik-planeet beschrijft. Maar op een gegeven<br />

ogenblik ont<strong>de</strong>kken veel verzamelaars dat wat ze bij elkaar verzameld<br />

hebben te waar<strong>de</strong>vol is om niet ook door an<strong>de</strong>ren gezien<br />

te wor<strong>de</strong>n. Een kerntaak van musea: het openbaar maken van<br />

kunst. Stecker heeft dat verinnerlijkt. En <strong>de</strong>nkt er over na.<br />

Iemand als hij <strong>de</strong>nkt persklaar. Dat zou er aan kunnen liggen dat<br />

Stecker <strong>de</strong> vaardigheid bezit naast en over <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen in taal<br />

te kunnen <strong>de</strong>nken. Zijn these: <strong>de</strong> vaardigheid van taalgebruikers<br />

met betrekking tot beeldbeschrijving is afgenomen.<br />

Maakt kunst sprakeloos of is <strong>de</strong> sprakeloosheid, die eigenlijk een<br />

taalarmoe<strong>de</strong> is, het gevolg van afgenomen kwaliteit in <strong>de</strong> kunst?<br />

Stecker wil niet over <strong>de</strong> kip en het ei spreken. Hij begint bij het<br />

museumaccoord, en dat is vierstemmig: verzamelen, conserveren,<br />

overdragen, on<strong>de</strong>rzoeken.<br />

Daarbij zijn er geen hoofd- en nevenstemmen. Steckers accoord<br />

leeft van <strong>de</strong> gelijktijdigheid. Museumwerk is als een partituur:<br />

in je hoofd kan alles goed klinken, maar als het in <strong>de</strong> orkestbak<br />

ge speeld wordt moeten er lijnen wor<strong>de</strong>n belicht. Het museum -<br />

accoord is als een negatief. Alle informatie staat erop. Maar <strong>de</strong><br />

afdrukken kunnen verschillend zijn. Hier een accent, daar een<br />

contrapunt.<br />

Kernramp<br />

Bij museumwerk gaat het om hardware en software. De hardware,<br />

dat zijn <strong>de</strong> gebouwen. De logistiek. Het zogenaamd begrijpelijke.<br />

Stecker zegt: Als er al iets wordt aangepast, dan moet <strong>de</strong> hardware<br />

aan <strong>de</strong> software wor<strong>de</strong>n aangepast. Al het an<strong>de</strong>re is een<br />

kernramp. Of tenminste een kernongeluk. Een voorspelbare ontsporing.<br />

“Cultuurpolitiek wordt meestal begrepen als het finan-<br />

12 | 13<br />

cieren van het museumsgebouw – en dat in een tijd waarin ie<strong>de</strong>reen<br />

weet dat <strong>de</strong> software belangrijker is.”<br />

Dat kunst een waar<strong>de</strong> heeft die te begrijpen is buiten <strong>de</strong> wereld<br />

van cijfers is, volgens Stecker, steeds moeilijker over te dragen.<br />

Het gebeurt dat <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van een schil<strong>de</strong>rij of een sculptuur<br />

vergeleken wordt met het jaarsalaris van een voetballer.<br />

Commentaar: kernongeluk. Geldsommen zeggen niets over <strong>de</strong> be -<br />

zieling, het won<strong>de</strong>rbaarlijke. Ze creëren niets dan schijnobjectiviteit.<br />

Kunst ontvouwt haar magie niet in cijfers. Een junkie als<br />

Stecker hoef je dat niet uit te leggen. Hij heeft zich het won<strong>de</strong>rbaarlijke<br />

eigen gemaakt. Er is met <strong>de</strong> jaren een asynchrone toe -<br />

stand ontstaan. “ De economie heeft het voor elkaar gekregen<br />

een globaal waar<strong>de</strong>systeem te installeren, dat zich alleen maar<br />

oriënteert op cijfers – dat is <strong>de</strong> esthetiek niet gelukt”, zegt Stecker,<br />

fronst zijn voorhoofd en voegt er aan toe:” Dat is <strong>de</strong> realiteit.”<br />

Bronnen<br />

En dan: <strong>de</strong> vergissingen. “Ik <strong>de</strong>nk dat serieuze kunsthistorici, die<br />

met verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsgevoel binnen het kunstcircuit werken<br />

weinig vergissingen maken als ze bij hun leest blijven, als ze hun<br />

verbaliseringsvaardigheid blijven inzetten”, zegt Stecker. “Maar<br />

als <strong>de</strong> discussie bij een aankoop niet ver<strong>de</strong>r gaat dan ‘naam,<br />

prijs, moeten we hebben, hoort bij <strong>de</strong> groep’ en ‘hebben zij ook’,<br />

dan breken we zelf onze goe<strong>de</strong> criteria af. Op het moment dat<br />

ik iets verbaliseer, objectiveer ik mijn indrukken. Dat is <strong>de</strong> werkelijke<br />

taak van een kunsthistoricus.”<br />

“Een museum schept bronnen”, zegt Stecker. Er is een verplichting<br />

getuigenis af te leggen. Kunst, zegt hij, moet meer zijn dan<br />

een bedrag in euro’s plus inventarisnummer. Bedragen zijn in<br />

verband met kunst niets als te berekenen machteloosheidsverklaringen.<br />

Het leven op een directeursstoel is een soort mikado:<br />

als je <strong>de</strong> stokjes in het mid<strong>de</strong>n wilt blootleggen, moet je ook<br />

letten op <strong>de</strong> kleinste bewegingen aan <strong>de</strong> rand. Alles is met alles<br />

verbon<strong>de</strong>n en reageert. Vóór ie<strong>de</strong>re stap moet je alle mogelijke<br />

contactpunten bekijken. Het is een filigraan mobile, en iemand als<br />

Stecker moet luchtstromen kunnen zien aankomen. Maar verstand<br />

hebben van iets heeft met kennis te maken. Verzamelen ook.<br />

Economie-étu<strong>de</strong><br />

Stecker beheerst het mikado-spel en speelt het duo, bestaand uit<br />

bos bloemen en bonbons enerzijds en professionele museumsmechaniek<br />

an<strong>de</strong>rzijds, virtuoos. Vertaling: iemand als hij moet<br />

contact met verzamelaars hebben. Wat betekent hier hebben –<br />

het gaat ook om het verzorgen ervan. Het gaat erom zichzelf te<br />

ensceneren. Vast staat: het kan geen kwaad zelf te verzamelen.<br />

Maar het gaat ook om <strong>de</strong> étu<strong>de</strong>s aan het toetsenbord van <strong>de</strong><br />

economie. Stecker is een dirigent van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> stempel, die nieuwe<br />

<strong>de</strong>nkwijzen niet schuwt. Hij blijft bij het museale accoord: verzame -<br />

len, conserveren, overdragen, on<strong>de</strong>rzoeken, en iemand als Stecker<br />

kan partituur lezen. Kunst is passie. Verzamelen ook. Hij legt zijn<br />

cigarillo in <strong>de</strong> asbak. “Nu toch misschien een glas wijn?”. Waarom<br />

ook niet. Heiner Frost


„Uitspraken<br />

Als we <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse kunst bekijken en peilen wie daar op het<br />

moment voor kunnen wor<strong>de</strong>n aangesproken, dan zijn dat natuurlijk<br />

voor een <strong>de</strong>e <strong>de</strong> zwaar rijken, die hun geld gelukkig weer in om -<br />

loop brengen doodat ze in kunst investeren, en die daarmee niet<br />

alleen <strong>de</strong> kunstenaars rijk maken, maar ook alle an<strong>de</strong>ren: <strong>de</strong> werknemers<br />

van galerieën, <strong>de</strong> tijdschriften, van <strong>de</strong> papierleveranciers<br />

voor kunsttijdschriften tot <strong>de</strong> fotografen, cameramensen en<br />

auteurs. Dat geld komt terug en het is bijna, in <strong>de</strong> zin van Oscar<br />

Lafontaine, een soort socialisatie van privéwinst.<br />

Het is toch niet mijn taak <strong>de</strong>el uit te maken van een internationaal<br />

oligarchen-monopoly. Ik moet aan een huis als het mijne kunnen<br />

zien: wat is onze verzameling? Waar zijn <strong>de</strong> hiaten? Wat is op het<br />

moment financieel haalbaar? Hoe kun je <strong>de</strong> hiaten op een museaal<br />

hoogwaardig niveau sluiten.<br />

We leven in een tijd waarin <strong>de</strong> media er niet op reageren wanneer<br />

een kunstenaar een nieuwe vorm heeft gevon<strong>de</strong>n. Dat wordt niet<br />

gecommuniceerd. Kunst wordt gecommuniceerd als <strong>de</strong> marktwaar<strong>de</strong><br />

zo exorbitant hoog gewor<strong>de</strong>n is, dat ze met an<strong>de</strong>re uitgaven ver -<br />

geleken kan wor<strong>de</strong>n. Een sculptuur van Giacometti is even duur als<br />

een mid<strong>de</strong>nveldspeler van Barcelona. In bei<strong>de</strong> gevallen gaat het<br />

om ongeveer hon<strong>de</strong>rd miljoen.<br />

We hebben in <strong>de</strong> samenleving sinds ongeveer 130 jaar een tekort<br />

aan verbaliseringsvaardigheid van visuele fenomenen die tegen<br />

nul ten<strong>de</strong>ert. Ten tij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Bu<strong>de</strong>nbrocks kocht men een kunstwerk,<br />

zat daarna in <strong>de</strong> salon en vertel<strong>de</strong> dat men een kunstwerk<br />

had gekocht. Toen bestond <strong>de</strong> spreekvaardigheid, zo’n werk te be -<br />

schrijven – uitdrukking te geven van het enthousiasme, <strong>de</strong> bevlogenheid<br />

voor het kunstwerk.<br />

Vanaf het moment waarop kunst alleen nog maar een inventarisnummer<br />

krijgt, ontstaat er een soort consensus, dat <strong>de</strong> a<strong>de</strong>quate<br />

beschrijving van een kunstwerk niet meer nodig is. De bereidheid<br />

om over visuele fenomenen te spreken verdwijnt. Op het moment<br />

dat ik een werk koop en het mij uitdaagt, mijn spreekvaardighe<strong>de</strong>n<br />

in te zetten, accepteer ik een esthetische waar<strong>de</strong> die niet via <strong>de</strong><br />

marktwaar<strong>de</strong> moet wor<strong>de</strong>n gecommuniceerd. De vraag die gesteld<br />

wordt is heel dui<strong>de</strong>lijk: wat is <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van een kunstwerk? De<br />

waar<strong>de</strong> van een kunstwerk te reduceren tot <strong>de</strong> marktwaar<strong>de</strong> is mij<br />

in<strong>de</strong>rdaad te weinig. Maar we leven in een tijd waarin <strong>de</strong> beslissingen<br />

getroffen wor<strong>de</strong>n volgens een digitaal mo<strong>de</strong>l – namelijk met ja<br />

en nee. Het gaat niet meer om re<strong>de</strong>nen als “dat herinnert me aan”<br />

of “dat prikkelt me” tot “dat heeft me op een i<strong>de</strong>e gebracht” ... Dat<br />

zijn tegenwoordig, om het maar zo te zeggen, sentimenteel ontoelaatbare<br />

toegangswijzen tot kunst.<br />

“<br />

Wilhelm Lehmbrucks<br />

„Mutter und Kind“ 1907,<br />

im Hintergrund<br />

ein Schreibtisch von<br />

Henry van <strong>de</strong> Vel<strong>de</strong><br />

(1899)<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2012


Das Buch<br />

muss anfangen<br />

13 Schritte Richtung Missmahl<br />

1. Steffen Missmahl spricht in Überschriften. Je<strong>de</strong>r Satz eine<br />

Head line. Je<strong>de</strong>r Satz ein Bekenntnis. „Man sammelt nicht mit <strong>de</strong>n<br />

Ohren.“ O<strong>de</strong>r: „Sammeln hat immer auch mit Lei<strong>de</strong>n zu tun.“<br />

O<strong>de</strong>r: „Zum Sammeln brauchst du die richtige Partnerin.“ O<strong>de</strong>r:<br />

„Wenn ich nicht sammeln wür<strong>de</strong>, müsste ich vielleicht mein Geld<br />

zum Therapeuten tragen.“ Sammler – das ist im Fall Missmahl<br />

eine Diagnose: Sucht. Steffen Missmahl hat klein angefangen.<br />

Blö<strong>de</strong>r Satz. Je<strong>de</strong> Sammlung beginnt mit <strong>de</strong>m ersten Stück. Das<br />

Pro blem: Sprache hat verschie<strong>de</strong>ne Dimensionen. Kein Satz ist,<br />

was er zu sein scheint. Nicht je<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>r klein anfängt, kommt<br />

auch groß raus.<br />

14 | 15<br />

2. Missmahl empfängt mich an <strong>de</strong>r Tür. Das Büro: Eine Kunst -<br />

saug stelle. Missmahl lacht. Ein unverstelltes Lachen, das je<strong>de</strong>s Eis<br />

brechen wür<strong>de</strong>. Das Einleitungswiegehts wird mit „Am besten<br />

joot“ pariert. Eine Fen<strong>de</strong>rkopie im Gitarrenstän<strong>de</strong>r. Daneben ein<br />

Blatt mit Grifftabellen. Blues aus <strong>de</strong>m Lautsprecher. Missmahls<br />

Anfänge: Er hat sich nicht gewehrt. Er wollte die Gitarre, die<br />

Mutter wollte das Cello. Manchmal siegen die Mütter. Eine an<strong>de</strong>re<br />

Geschichte. Jetzt holt er sich <strong>de</strong>n Blues zurück.<br />

3. Kolumba Köln. Dritte Etage. Ausgestellt wird unter an<strong>de</strong>rem:<br />

Die Sammlung Missmahl. Künstlerbücher. Auf einer Wand ein ge -


sprühter Denkanstoß: HAVE & TAKE GIVE & GET. In Missmahls<br />

Büro: Eine an<strong>de</strong>re Wand, <strong>de</strong>rselbe Denkanstoß. Missmahl ist<br />

einer, <strong>de</strong>r Bücher macht. Gestaltet. Missmahl ist an Qualität interessiert.<br />

An sonst nichts. Kein Wun<strong>de</strong>r, dass einer wie er bei<br />

Künstlerbüchern lan<strong>de</strong>t. Missmahl sammelt auch an<strong>de</strong>res: Bil<strong>de</strong>r,<br />

Zeichnungen, Skulpturen. „Bücher sind etwas an<strong>de</strong>res“, sagt er.<br />

Bücher verlangen Handlung. „Du musst sie aufschlagen“, sagt er.<br />

Und: „Das Buch muss anfangen.“ Wie<strong>de</strong>r einer dieser Überschriftensätze.<br />

Missmahl produziert sie ohne große Mühe: „Die guten<br />

Künstlerbücher wissen sowieso, dass sie irgendwann bei mir<br />

lan<strong>de</strong>n.“ Ein Satz, <strong>de</strong>n sich nicht je<strong>de</strong>r gestattet. Den man nicht<br />

je<strong>de</strong>m gestattet. Bei Missmahl versteht man ihn. Wenn die Bücher<br />

Geschmack besitzen, haben sie keinen an<strong>de</strong>ren Weg.<br />

4. Steffen Missmahl ist sicher: Das Künstlerbuch braucht ein<br />

Podium. Was er im Laufe von 40 Jahren zusammengesammelt hat,<br />

ist kein Podium. Es ist eine Position. Eine Haltung. Aber: Haltung<br />

braucht einen Halter.<br />

„Irgendwann merkst du als Sammler, dass es nicht nur ums<br />

Sammeln geht. Da wächst mit <strong>de</strong>r Sammlung eine Verantwortung.<br />

Und es wächst die Einsicht: Das ist für dich allein zu scha<strong>de</strong>.“<br />

Ja sammelt einer <strong>de</strong>nn, um sich zu trennen? Vierzig Jahre Suche<br />

als Einleitung das Abschieds? Missmahl hat verstan<strong>de</strong>n, dass es<br />

nicht um Trennung geht. Er ist durchdrungen von <strong>de</strong>m Gedanken,<br />

dass es um die Herstellung von Öffentlichkeit geht. Irgendwann<br />

hat er angefangen, über die Verantwortung nachzu<strong>de</strong>nken.<br />

Irgendwann wuchs die Erkenntnis: Es muss etwas passieren mit<br />

dieser Sammlung. Man nimmt Missmahl ab, dass es nicht um die<br />

eigene Unsterblichkeitsherstellung geht. Es geht um die Heimat<br />

für ein Lebenswerk. Wir hatten das schon, aber es darf wie<strong>de</strong>rholt<br />

wer<strong>de</strong>n: Sammeln ist die Dokumentation einer Haltung. Es<br />

gibt Wörter, die aus <strong>de</strong>r Mo<strong>de</strong> kommen. Vielleicht geht es am<br />

En<strong>de</strong> auch um Moral.<br />

5. Wenn ein Sammler sich Gedanken über das Danach macht,<br />

geht es um einen Platz. „Natürlich <strong>de</strong>nkt man dann auch an<br />

Museen.“ Missmahls Traum: Kölner Sammlung – Kölner Heimat.<br />

„Es mel<strong>de</strong>n sich auch Museen, die Filetstückplün<strong>de</strong>rung betreiben<br />

möchten.“ Missmahls Devise: Keine Chance für die Geier.<br />

Irgendwann, als ein Teil <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl in Bochum ausgestellt<br />

war, kam <strong>de</strong>r Kontakt zum Museum Kolumba. Köln kam<br />

in Sicht. Missmahls Bedingung: Ganz o<strong>de</strong>r gar nicht.<br />

6. Nicht nur das Sammeln braucht Zeit. Auch Heimatsuche geht<br />

nicht auf die Schnelle. Die Gespräche mit Kolumba gingen über<br />

zwei Jahre. Im Sammler stieg nach und nach die Gewissheit auf:<br />

Das wird ein guter Platz. Das Ergebnis von vierzig Jahren<br />

Sammel sucht sollte, da war Missmahl sicher, nicht einfach zum<br />

Depotfutter wer<strong>de</strong>n.<br />

Im Jahr 2008 war alles beschlossene Sache. Die Sammlung: 954<br />

Positionen. Dann das Einpacken: Wehmut? Keine Spur. „Wir waren<br />

euphorisch“, sagt Missmahl und meint sich und seine Frau. Selbst<br />

als <strong>de</strong>r LKW kam und die Sachen eingepackt wur<strong>de</strong>n: Euphorie<br />

statt Trennungsschmerz. Mit <strong>de</strong>r Übergabe <strong>de</strong>r Sammlung stellt<br />

einer wie Missmahl doch nicht das Sammeln ein. Seit 2008:<br />

144 neue Positionen in <strong>de</strong>r Sammlung. Kein En<strong>de</strong> in Sicht.<br />

7. Sammeln erweitert <strong>de</strong>n Horizont, eröffnet Sichtweisen. Parallel<br />

dazu fin<strong>de</strong>t professionelle Deformation statt. „Je mehr du siehst,<br />

umso mehr Schlechtes siehst du.“ Irgendwann gibt es kaum noch<br />

ein Hinsehen ohne das parallele Hin<strong>de</strong>nken.<br />

8. Für einen wie Missmahl spielt Zeitgeist keine Rolle. „Ich habe<br />

beim Sammeln nie auf das Who is Who geachtet“, sagt er. Es<br />

ging nicht um Namen. Es ging um Qualität. Es ging um Genuss.<br />

Missmahls Selbstbeschreibung: Hoffnungsvoll altmodisch.<br />

„An<strong>de</strong>re gehen auf <strong>de</strong>n Fußballplatz. Ich geh’ ins Antiquariat.“<br />

Sammeln ist auch die Freu<strong>de</strong> am Fin<strong>de</strong>n. Der Sammler ist Jäger.<br />

„Plötzlich siehst du etwas, das hun<strong>de</strong>rte vor dir einfach übersehen<br />

haben.“ So beginnt das Glück. Manchmal besteht das Glück<br />

aus Nu<strong>de</strong>lwochen. „Einfach mal zwei Wochen Nu<strong>de</strong>ln essen, weil<br />

das Geld für was an<strong>de</strong>res gebraucht wur<strong>de</strong>.“ Das An<strong>de</strong>re ist die<br />

Kunst. Einfach Kohle ohne En<strong>de</strong> zu haben und alles kaufen zu<br />

können? So beginnt Missmahls Albtraum von <strong>de</strong>r Langeweile.<br />

9. Zwei Dinge gibt es nicht in Missmahls Leben: Neid und Lange -<br />

weile. Ein Bild an <strong>de</strong>r Wand ist besser als je<strong>de</strong>r Fernseher. Aber<br />

da sind eben auch die Bücher. Missmahls Devise: Das Buch<br />

muss anfangen. Da muss etwas sein, das sich nicht <strong>de</strong>finieren<br />

lässt. Das Buch muss nachhaken. Einen Anspruch anmel<strong>de</strong>n.<br />

Künstlerbücher sind – mehr noch als Bil<strong>de</strong>r – Gefäße <strong>de</strong>s Künst -<br />

lers. Wer die Kunst als Gefäß <strong>de</strong>s Wun<strong>de</strong>rbaren begreift, kommt<br />

schnell <strong>de</strong>m Leben auf die Spur und stößt irgendwann auf die<br />

Verantwortung. Nur so erklärt sich die Euphorie im Augenblick <strong>de</strong>s<br />

Abschieds. Der Abschied ist eben kein Abschied. Er ist Übergabe.<br />

10. Die neue Heimat <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl: Das Museum<br />

Kolumba in Köln. Missmahls Erkenntnis: Kurzer Dienstweg ins<br />

Depot. Für die Museumsleitung ist <strong>de</strong>r Sammler kein Störfall.<br />

Ganz im Gegenteil. Er ist erwünschter Kurator. Bücher unter Glas<br />

sind so etwas wie ein Wi<strong>de</strong>rspruch in sich. Ein bisschen sind<br />

sie wie Gefangene. Niemand blättert um. Es geht nicht. Missmahl<br />

darf Umblättern. Er sorgt für wechseln<strong>de</strong> Perspektiven unterm<br />

Glas<strong>de</strong>ckel. Er ist Kurator <strong>de</strong>r eigenen Sammlung. Lebenslänglich.<br />

Die Sammlung: In Köln entstan<strong>de</strong>n. In Köln geblieben. „Ich brauche<br />

das nicht, dass im Museum dann irgendwo ein Schild hängt,<br />

wo mein Name drauf steht“, sagt Missmahl. Warum kommt kein<br />

Zweifel auf an einem solchen Satz? Es muss am Sammler liegen.<br />

11. Die Wirklichkeit kann auch an<strong>de</strong>rs gesehen wer<strong>de</strong>n. Wenn<br />

Sammeln die Dokumentation einer Haltung ist, dann ist Missmahls<br />

Sammlung im Kopf entstan<strong>de</strong>n und im Kopf geblieben. Vielleicht<br />

muss man Kopf durch Herz ersetzen. Vielleicht muss es Seele<br />

heißen. Missmahl meint: Es gibt wenig echte Sammler. Sammeln<br />

ist kein Spiel mit Zahlen. „Es gibt die, die mit <strong>de</strong>n Ohren sammeln“,<br />

sagt er. „Die haben dann einen Namen gehört. Und sie<br />

haben gehört: Da und da kannst du das günstig bekommen.“<br />

Das ist nicht Missmahls Vorstellung vom Sammeln.<br />

12. Sammeln heißt Wun<strong>de</strong>rn. „Wir hatten doch gedacht: Wenn<br />

die alles abholen, ist die Wohnung leer. Dabei sah ich am<br />

Schluss: Da gab es jetzt nur ein paar freie Stellen auf <strong>de</strong>m<br />

Fußbo<strong>de</strong>n. Die Putzfrau hat sich gefreut.“<br />

13. Das Museum Kolumba hat zur Sammlung Missmahl ein Buch<br />

produziert. Titel: <strong>de</strong>nken. Gestaltung: Steffen Missmahl. <strong>de</strong>nken<br />

ist eines dieser Bücher, die eine Auffor<strong>de</strong>rung sind. Es weht ein<br />

frischer Wind durch dieses Buch, von <strong>de</strong>m Missmahl anfangs<br />

dachte, dass er es nicht machen wür<strong>de</strong>. Dann hat er es gemacht.<br />

Zum Glück. Ein Buch zum Glück. Ein Buch mit Gewicht: Eins -<br />

komma achtfünf Kilogramm. „Als das Buch fertig war, habe ich es<br />

zu Hause gleich auf die Küchenwaage gelegt“, sagt Missmahl.<br />

Qualität ist natürlich nicht unabdingbar eine Frage <strong>de</strong>s Gewichts.<br />

<strong>de</strong>nken – so viel ist sicher, ist ein Buch, das anfängt. Mit <strong>de</strong>r<br />

Sammlung Missmahl ist es auch so. Diagnose: Es liegt am<br />

Sammler. Die Devise: Nu<strong>de</strong>ln für die Kunst. Zur Eröffnung <strong>de</strong>r ein<br />

Jahr dauern<strong>de</strong>n Ausstellung hatten sie mit dreihun<strong>de</strong>rtfünfzig bis<br />

vierhun<strong>de</strong>rt Gäste gerechnet. „Es waren dann siebenhun<strong>de</strong>rt“,<br />

sagt Missmahl. Und lächelt. HAVE & TAKE GIVE & GET.<br />

Heiner Frost<br />

bis 31. August 2012 »<strong>de</strong>nken« 5. Jahresausstellung in Kolumba<br />

<strong>de</strong>nken – Künstlerbücher <strong>de</strong>r Sammlung Missmahl<br />

336 Seiten, über 600 Farbabbildungen,<br />

Texte, Inventar, Register, Hardcover mit Schutzumschlag<br />

www.kolumba.<strong>de</strong><br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


18 | 19


<strong>paint</strong>: vol.04/2012


Het boek<br />

moet<br />

beginnen<br />

13 stappen<br />

richting Missmahl<br />

1. Steffen Missmahl spreekt in opschriften. Ie<strong>de</strong>re zin is een head -<br />

line. Ie<strong>de</strong>re zin is een bekentenis. “Je verzamelt niet met je oren.”<br />

Of: “Verzamelen heeft ook altijd met lij<strong>de</strong>n te maken.” Of: “Als<br />

verzamelaar heb je <strong>de</strong> juiste partner nodig.” Of: “Als ik niet zou<br />

verzamelen, zou ik mijn geld naar <strong>de</strong> therapeut brengen.” Ver -<br />

zamelaar, dat is in het geval van Missmahl een diagnose: verslaving.<br />

Steffen Missmahl is klein begonnen. Stomme uitspraak.<br />

Ie<strong>de</strong>re verzameling begint met het eerste stuk. Het probleem is:<br />

taal heeft meer<strong>de</strong>re dimensies. Geen zin is wat ze lijkt te zijn.<br />

Niet ie<strong>de</strong>reen die klein begint maakt een grote carrière.<br />

2. Missmahl ontvangt me bij <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur. Het kantoor: een kunstaanzuigplaats.<br />

Missmahl lacht. Het is een eerlijke lach, die ie<strong>de</strong>r<br />

ijs zou breken. Het inleidings-hoe-is-het wordt beantwoord met:<br />

“Am besten joot” [Keuls voor: het liefste goed]. Op een gitaarstandaard<br />

staat een Fen<strong>de</strong>r-copie. Daarnaast een blad met gitaar -<br />

akkoor<strong>de</strong>n. Blues uit <strong>de</strong> boxen. Missmahls begin: hij heeft zich<br />

niet verweerd. Hij wil<strong>de</strong> gitaar, zijn moe<strong>de</strong>r wil<strong>de</strong> cello. Soms<br />

winnen <strong>de</strong> moe<strong>de</strong>rs. Een an<strong>de</strong>r verhaal. Nu haalt hij <strong>de</strong> blues voor<br />

zichzelf terug.<br />

3. Museum Kolumba in Keulen. Der<strong>de</strong> etage. Daar wordt on<strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> verzameling Missmahl tentoongesteld. Kunstenaars -<br />

boeken. Op <strong>de</strong> ene wand een gedachtenprikkel: HAVE & TAKE<br />

GIVE & GET. In Missmahls kantoor: een an<strong>de</strong>re wand, <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />

gedachtenprikkel. Missmahl is iemand die boeken maakt.<br />

Vormgeeft. Missmahl is geïnteresseerd in kwaliteit. Ver<strong>de</strong>r niets.<br />

Geen won<strong>de</strong>r, dat zo iemand bij kunstenaarsboeken terechtkomt.<br />

Missmahl verzamelt ook an<strong>de</strong>re dingen: schil<strong>de</strong>rijen, tekeningen,<br />

sculpturen. “Boeken zijn iets an<strong>de</strong>rs”, zegt hij. Boeken vragen<br />

naar een han<strong>de</strong>ling. “Je moet ze openslaan”, zegt hij. En: “Het<br />

boek moet beginnen.” Weer één van die opschrift-zinnen.<br />

Missmahl produceert ze moeiteloos: “Goe<strong>de</strong> kunstenaarsboeken<br />

weten sowieso dat ze uitein<strong>de</strong>lijk bij mij terechtkomen.” Een zin<br />

die niet ie<strong>de</strong>reen durft uit te spreken. Die je niet van ie<strong>de</strong>reen<br />

accepteert. Bij Missmahl begrijp je het. Als <strong>de</strong> boeken een goe<strong>de</strong><br />

smaak hebben, hebben ze geen an<strong>de</strong>re keus.<br />

4. Steffen Missmahl is er van overtuigd: het kunstenaarsboek<br />

heeft een podium nodig. Wat hij in <strong>de</strong> loop van 40 jaar heeft<br />

verzameld is geen podium. Het is een positie. Een houding.<br />

Maar een houding heeft een hou<strong>de</strong>r nodig. “Op een gegeven<br />

ogenblik merk je als verzamelaar, dat het niet alleen om het verzamelen<br />

gaat. Met <strong>de</strong> verzameling groeit <strong>de</strong> verantwoording. En<br />

18 | 19<br />

het inzicht groeit: het is zon<strong>de</strong> als niemand an<strong>de</strong>rs het ziet.”<br />

Maar verzamelt iemand dan om er afstand van te doen? Veertig<br />

jaar zoeken als inleiding op het afscheid? Missmahl heeft begrepen<br />

dat het niet om scheiding gaat. Hij is doordrongen van <strong>de</strong><br />

gedachte dat het om het creëren van openbaarheid gaat. Op een<br />

gegeven moment begon hij na te <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />

Het inzicht ontstond dat er iets met zijn verzameling<br />

moest gebeuren. Je gelooft Missmahl als hij zegt dat het er niet<br />

om gaat zichzelf onsterfelijk te maken. Het gaat om het thuisland<br />

voor een levenswerk. Het is al gezegd, maar het mag herhaald<br />

wor<strong>de</strong>n: verzamelen is <strong>de</strong> documentatie van een houding.<br />

Er zijn woor<strong>de</strong>n die uit <strong>de</strong> mo<strong>de</strong> raken. Misschien gaat het uitein<strong>de</strong>lijk<br />

ook om moraal.<br />

5. Als een verzamelaar na<strong>de</strong>nkt over het Erna, gaat het om een<br />

plaats. “Natuurlijk <strong>de</strong>nk je dan ook aan musea.” De droom van<br />

Missmahl: Keulse verzameling – Keuls thuisland. “Er nemen ook<br />

musea contact op die filetstukjesplun<strong>de</strong>ring willen doen.”<br />

Missmahls <strong>de</strong>vies is: <strong>de</strong> aasgieren krijgen geen kans. Toen een<br />

<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> verzameling eens in Bochum tentoongesteld werd is<br />

het contact met Kolumba ontstaan. Keulen kwam in zicht.<br />

Missmahls eis was: alles of niets.<br />

6. Niet alleen het verzamelen kost tijd. Ook het zoeken van een<br />

thuisland gaat niet van vandaag op morgen. De gesprekken met<br />

Kolumba duur<strong>de</strong>n twee jaar. De verzamelaar was er steeds zeker<strong>de</strong>r<br />

van dat dit een goe<strong>de</strong> plek zou zijn. Het resultaat van veertig<br />

jaar verzamelwoe<strong>de</strong> zou, daar was Missmahl van overtuigd,<br />

niet tot <strong>de</strong>potmateriaal wor<strong>de</strong>n.<br />

In 2008 was alles rond. De verzameling: 954 stukken. En toen<br />

het inpakken: weemoed? Helemaal niet. “We waren euforisch”,<br />

zegt Missmahl en bedoelt daarmee zichzelf en zijn vrouw. Zelfs<br />

toen <strong>de</strong> vrachtwagen kwam en <strong>de</strong> werken wer<strong>de</strong>n ingepakt:<br />

euforie in plaats van verdriet om het afscheid. Met <strong>de</strong> overdracht<br />

van <strong>de</strong> verzameling houdt iemand als Missmahl toch niet op te<br />

verzamelen. Sinds 2008: 144 nieuwe stukken in <strong>de</strong> verzameling.<br />

Het ein<strong>de</strong> is nog niet in zicht.<br />

7. Verzamelen verruimt je blik. Het brengt verschillen<strong>de</strong> perspectieven.<br />

Parallel daaraan treedt beroeps<strong>de</strong>formatie op. “Hoe meer<br />

je ziet, hoe meer slechte dingen je ziet”. Uitein<strong>de</strong>lijk is er nauwelijks<br />

nog een kijken zon<strong>de</strong>r parallel <strong>de</strong>nken.<br />

8. Voor iemand als Missmahl speelt <strong>de</strong> tijdgeest geen rol. “Ik heb<br />

bij het verzamelen nooit op het Who is Who gelet”, zegt hij. Het<br />

ging niet om namen. Het ging om kwaliteit. Het ging om genot.<br />

Missmahls beschrijving van zichzelf: hopeloos ou<strong>de</strong>rwets.<br />

“An<strong>de</strong>ren gaan naar het voetballen. Ik ga naar een antiquariaat.”<br />

Verzamelen is ook <strong>de</strong> vreug<strong>de</strong> van het vin<strong>de</strong>n. De verzamelaar is<br />

jager. “Opeens zie je iets dat hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>ren over het hoofd<br />

hebben gezien.” Zo begint het geluk. Soms bestaat het geluk uit<br />

pastaweken. “Gewoon twee weken pasta eten, omdat het geld<br />

aan iets an<strong>de</strong>rs is uitgegeven”. Dat an<strong>de</strong>re is kunst. Geld te hebben<br />

en alles te kunnen kopen? Dat is het begin van Missmahls<br />

nachtmerrie van verveling.<br />

9. Twee dingen komen in Missmahls leven niet voor: jaloezie en<br />

verveling. Een schil<strong>de</strong>rij aan <strong>de</strong> muur is beter dan ie<strong>de</strong>re televisie.<br />

Maar <strong>de</strong> boeken zijn er ook nog. Missmahls <strong>de</strong>vies is: Het boek<br />

moet beginnen. Er moet iets zijn dat zich niet laat <strong>de</strong>finiëren. Het<br />

boek moet navragen. Een eis formuleren. Kunstenaarsboeken zijn<br />

– meer nog dan schil<strong>de</strong>rijen – vaatwerken van <strong>de</strong> kunstenaar. Wie<br />

kunst als vaatwerk van het won<strong>de</strong>rbare begrijpt, komt snel het<br />

leven op het spoor en stuit op een gegeven moment op <strong>de</strong> verant -<br />

woor<strong>de</strong>lijkheid. Alleen daardoor kan <strong>de</strong> euforie bij het afscheid wor -<br />

<strong>de</strong>n verklaard. Het afscheid is geen afscheid. Het is een overdracht.


10. Het nieuwe thuisland van <strong>de</strong> verzameling Missmahl: Het<br />

museum Kolumba in Keulen. Missmahls inzicht: <strong>de</strong> weg naar het<br />

<strong>de</strong>pot is kort. Voor <strong>de</strong> museumdirectie is <strong>de</strong> verzamelaar geen<br />

stoorfactor. In tegen<strong>de</strong>el. Hij is <strong>de</strong> gewenste curator. Boeken<br />

on<strong>de</strong>r glas is een tegenspraak in zichzelf. Ze zijn een beetje als<br />

gevangenen. Niemand bla<strong>de</strong>rt erin. Het gaat niet. Missmahl mag<br />

bla<strong>de</strong>ren. Hij zorgt voor wisselen<strong>de</strong> perspectieven on<strong>de</strong>r het glazen<br />

<strong>de</strong>ksel. Hij is curator van zijn eigen verzameling. Levenslang.<br />

De verzameling is in Keulen ontstaan. In Keulen gebleven.<br />

“Voor mij hoeft dat niet, dat er ergens in het museum een bordje<br />

hangt waar mijn naam op staat”, zegt Missmahl. Waarom komt<br />

er geen twijfel op bij zo’n uitspraak? Moet aan <strong>de</strong> verzamelaar<br />

liggen.<br />

11. Je kunt <strong>de</strong> werkelijkheid ook an<strong>de</strong>rs zien. Als verzamelen <strong>de</strong><br />

documentatie van een houding is, dan is Missmahls verzameling<br />

in zijn hoofd ontstaan en in zijn hoofd gebleven. Misschien moeten<br />

we hoofd vervangen door hart. Of misschien moeten we ziel<br />

zeggen. Missmahl vindt dat er weinig echte verzamelaars zijn.<br />

Ver zamelen is geen spel met getallen. “Er zijn er, die met hun<br />

oren verzamelen”, zegt hij. “Die hebben dan een naam opgevangen.<br />

En ze hebben gehoord: daar en daar kun je er goedkoop<br />

aankomen.” Dat is niet Missmahls i<strong>de</strong>e van verzamelen.<br />

12. Verzamelen betekent zich verwon<strong>de</strong>ren. “We dachten: als ze<br />

alles komen halen, is het huis leeg. En toen zag ik: er zijn maar<br />

een paar lege plekken op <strong>de</strong> grond. De schoonmaakster was er<br />

blij mee.”<br />

13. Het Kolumbamuseum heeft bij <strong>de</strong> verzameling Missmahl een<br />

boek gemaakt. De titel: <strong>de</strong>nken. Vormgeving: Steffen Missmahl.<br />

<strong>de</strong>nken is één van die boeken die een uitdaging zijn. Er waait<br />

een frisse wind door dit boek, waarvan Missmahl in het begin<br />

dacht dat hij het niet zou maken. Hij heeft het toch gemaakt.<br />

Gelukkig. Een boek met gewicht: éénkommavijfentachtig kilogram.<br />

“Toen het boek af was, heb ik het thuis direct op <strong>de</strong> keukenweegschaal<br />

gelegd”, zegt Missmahl. Kwaliteit is niet persé<br />

een vraag van gewicht. <strong>de</strong>nken – dat is zeker – is een boek dat<br />

begint. Met <strong>de</strong> verzameling Missmahl is het net zo. Diagnose:<br />

het ligt aan <strong>de</strong> verzamelaar. Het <strong>de</strong>vies: pasta voor <strong>de</strong> kunst. Bij<br />

<strong>de</strong> opening van <strong>de</strong> tentoonstelling had<strong>de</strong>n ze op driehon<strong>de</strong>rdvijftig<br />

tot vierhon<strong>de</strong>rd gasten gerekend. “Het waren er zevenhon<strong>de</strong>rd”,<br />

zegt Missmahl. En lacht. HAVE & TAKE GIVE & GET.<br />

Heiner Frost<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Vorankündigung<br />

Stephan Fritsch<br />

Neue Bil<strong>de</strong>r<br />

29.02.2012 – 30.03.2012<br />

20 | 21<br />

Stephan Fritsch: von Vorfreu<strong>de</strong>, 2011<br />

Öl, Acryl, Sprühlack auf Leinwand, 40 x 30 cm


Stephan Fritsch: an Sturm <strong>de</strong>nken, 2011<br />

Öl, Acryl, Sprühlack auf Leinwand, 40 x 30 cm<br />

<strong>paint</strong>: vol.04/2011


Gästehaus und Hofcafe<br />

• Frühstückspension mit Erholungsanspruch<br />

für Gestresste<br />

• Gartencafe in <strong>de</strong>r halboffenen Remise mit<br />

Kaffee-Spezialitäten einer Privatrösterei<br />

und hausgemachtem Kuchen<br />

• Vielfältiges Frühstücksangebot auch für<br />

Spätstarter<br />

www.lin<strong>de</strong>nhof-nie<strong>de</strong>rrhein.<strong>de</strong><br />

Landstrasse 6<br />

47559 Kranenburg-Mehr<br />

Tel. 02826-918553<br />

<br />

Kastellstraße 9 · 47574 Goch<br />

Tel: 0 28 23/97 08 11<br />

museum@goch.<strong>de</strong> · www.museum-goch.<strong>de</strong><br />

blog.museum-goch.<strong>de</strong><br />

„Die Kunst ist ein kompliziertes Phänomen.“<br />

Wassily Kandinsky (1866–1944)<br />

Baufi nanzierungen und<br />

Versicherungen manchmal auch.<br />

Wir sorgen für optimale Lösungen.<br />

® B.o.s.s Art steht für Bücher<br />

in höchster Ausstattung und Qualität<br />

aus besten Materialien und<br />

hochwertigen Fertigungstechniken.<br />

B.o.s.s Druck und Medien GmbH<br />

von-Monschaw-Straße 5 · 47574 Goch<br />

Tel. 02823/92998-0 · Fax 02823/92998-99<br />

info@boss-druck.<strong>de</strong> · www.boss-druck.<strong>de</strong><br />

<br />

Finanzierung<br />

Versicherung<br />

Investment<br />

Wij spreken<br />

ne<strong>de</strong>rlands!<br />

<strong>de</strong>k-Finanzberatung GmbH & Co. KG<br />

Lin<strong>de</strong>nallee 60 · D-47533 Kleve<br />

Telefon 02821 7518-0<br />

service@<strong>de</strong>k-fi nanz.<strong>de</strong><br />

www.<strong>de</strong>k-fi nanz.<strong>de</strong>


Da Angelo Delicatezza & Trattoria<br />

Prinsenweg 3a, Molenhoek T 024 3880879, www.da-angelofood.nl


Die Zeit ist reif – für Ihre erste bulthaup! Glatte geometrisch gestaltete Flächen mit einer<br />

fingergerechten Eingriffkante an Auszügen, Schüben und Türen. Hochwertige Echtholz-<br />

Inneneinsätze und hohe Raumausnutzung, praktische, robuste 60-mm-Arbeitsplatten – das<br />

sind nur einige <strong>de</strong>r ins Auge springen<strong>de</strong>n Vorzüge dieses <strong>de</strong>rzeit wohl kompaktesten<br />

Küchensystems: bulthaup b1. Besuchen Sie unsere Präsentation!<br />

Wij spreken ne<strong>de</strong>rlands en leveren natuurlijk in heel Ne<strong>de</strong>rland.<br />

Grenzlandküchen Jansen GmbH. Schulplatz 1. 47559 Kranenburg-Frasselt<br />

Tel. +49 (0)28 26 90 49-0. Fax +49 (0)28 26 90 49-19. www.grenzlandkuechen.<strong>de</strong><br />

bulthaup

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!