September 2010 - Psychiatrisch Centrum Zoete Nood Gods

Afgiftekantoor Lede - Trimestrieel • September 2010
Vijf jaar
patiëntenrechten:
een terugblik door
de ombudsman
In 2004 ging de externe ombudsfunctie
van start in onze instelling.
Dhr. Willy Van Parys, aan wie deze
taak werd toevertrouwd, is
sindsdien een vertrouwd gezicht
geworden voor onze medewerkers,
patiënten en bewoners. Na
5 jaar geeft hij ons een korte
terugblik.
De regelgeving
kort heropgefrist
In opvolging van de patiëntenrechtenwet
van 22 augustus 2002 en de
uitvoeringsbesluiten van 8 juli 2003
werd zowel in de algemene als in de
psychiatrische ziekenhuizen de
ombudsfunctie gecreëerd. De
patiëntenrechtenwet voorziet in
volgende rechten:
1° Ontvangen van een kwaliteitsvolle
dienstverstrekking.
2° Vrij kiezen van de beroepsbeoefenaar.
3° Geïnformeerd worden over zijn
gezondheidstoestand.
4° Vrij toestemmen in een
tussenkomst, met voorafgaande
informatie.
5° Over een zorgvuldig bijgehouden
patiëntendossier beschik-
Ter Sprake is de nieuwsbrief van het Psychiatrisch Centrum ZNG, Reymeersstraat 13a, 9340 Lede
Ter Sprake
magazine
ken, met mogelijkheid tot
inzage en afschrift.
6° Verzekerd zijn van de bescherming
van zijn persoonlijke
levenssfeer.
7° Neerleggen van een klacht bij
een ombudsdienst.
8° Het recht om op pijnbestrijding
gerichte zorg toegediend te
krijgen.
Met deze wet was het evenwel niet
de bedoeling van de wetgever om
de patiënt meteen naar de
rechtbank te kunnen laten stappen
om bij een dispuut zijn grote gelijk
te halen. Integendeel, van meet af
aan beoogde de wetgever dat de
rechten van de patiënt gevrijwaard
Rubrieken
Vijf jaar patiëntenrechten, een
terugblik door de ombudsman 1-4
Werken nieuwbouw PVT Dendermonde:
een stand van zaken 5
Werken nieuwbouw studio’s beschut
wonen: een stand van zaken 6
Brandpreventie bewoners PVT 6
Gids naar een betere geestelijke
gezondheidszorg door de realisatie
van zorgcircuits en zorgnetwerken 7-11
Literatuur: ‘Een tijd voor empathie’ 12-15

2
Van meet af aan beoogde de wetgever dat de
rechten van de patiënt gevrijwaard werden zonder
tussenkomst van de rechtbank en zonder
langdurige en dure procedures voor de patiënt.
werden zonder tussenkomst van de
rechtbank en zonder langdurige en voor
de patiënt dure procedures. Daarom
werd gekozen voor een harmoniemodel.
Men verkoos via het recht op bemiddeling
door een ombudspersoon de
rechtspositie van de patiënt te
versterken.
Psychiatrische ziekenhuizen konden
hierbij kiezen voor een interne of
externe ombudsfunctie. De externe
ombudsfunctie werd aangeboden via
het provinciale overlegplatform
geestelijke gezondheid. Zo koos de
directie voor de organisatie van de
ombudsfunctie via het overlegplatform,
PopovGGZ, met zetel in Drongen. In
Oost-Vlaanderen kozen trouwens 10 van
de 11 psychiatrische ziekenhuizen voor
dit model.
In artikel 11 van de patiëntenrechtenwet
lezen we dat aan de ombudsfunctie
volgende opdrachten worden toegewezen:
1° Het voorkomen van vragen en
klachten door de communicatie
tussen patiënt en beroepsbeoefe-
naar te bevorderen;
2° Het bemiddelen van klachten met
het oog op het bereiken van een
oplossing;
3° Het inlichten van de patiënt inzake
de mogelijkheden voor de
afhandeling van zijn klacht bij
gebrek aan het bereiken van een
oplossing;
4° Het verstrekken van informatie over
de organisatie, de werking en de
procedureregels van de ombudsfunctie;
5° Het formuleren van aanbevelingen
ter voorkoming van herhaling van
tekortkomingen die aanleiding
kunnen geven tot klachten.
De ombudsfunctie in het
Psychiatrisch Centrum
Zoete Nood Gods
Eind mei 2004 startte ondergetekende
als externe ombudspersoon in het
psychiatrisch centrum te Lede met een
wekelijkse zitdag op donderdagnamiddag
van 14.30 tot 17.30 uur. Bij de
aanvang werd heel wat tijd geïnvesteerd
in de kennismaking met de verschil-
lende afdelingen van het ziekenhuis en
het verzorgingstehuis en met de
voorstelling van de patiëntenrechtenwet
en de ombudsfunctie. De directie biedt
een aantal faciliteiten opdat de
toegankelijkheid tot de ombudsfunctie
voor de patiënt en bewoner laagdrempelig
zou zijn. Naast een interne
contactpersoon in het ziekenhuis
(Koenraad D’hondt) krijgt de ombudspersoon
toegang tot alle afdelingen van
het psychiatrisch centrum en kan hij vrij
contact nemen met de patiënten. Hij
beschikt over een spreeklokaal, een pc
en een looptelefoon.
Gezien bemiddelen, de communicatie
herstellen tussen hulpverlener, afdeling,
ziekenhuis enerzijds en hulpvrager
anderzijds, slechts kans op slagen heeft
als er tussen de verschillende actoren
voldoende vertrouwen heerst, duurde
het wel even vooraleer de ombudsfunctie
door de beroepsbeoefenaars werd
erkend. Was hij de nieuwe pottenkijker
die de beroepsbeoefenaar zou
terechtwijzen? Bestond er bij de
beroepsbeoefenaar reeds een cultuur
van: “Al doe ik mijn uiterste best, toch
ben ik in mijn handelen niet perfect.”?
Dit was evenzeer waar voor de
ombudspersoon. Ook hij had niet alle
wijsheid in pacht.
Met de tijd groeide het vertrouwen
tussen de medewerkers van het

ziekenhuis en de ombudspersoon en
werd zijn optreden niet meer als
bedreigend ervaren. Voor de patiënten
werd zijn wekelijkse komst op de
verschillende afdelingen een vertrouwd
gebeuren. Wie de ombudspersoon
wenst te spreken, kan ofwel een
berichtje achterlaten in de voorbehouden
klachtenbus op de afdeling ofwel
de ombudspersoon opwachten of
telefonisch een afspraak vastleggen.
De periode 2005-2009
of 5 jaar ombudsfunctie
Welke zijn nu de bevindingen na 5 jaar
ombudsfunctie? We kunnen verwijzen
naar het uitvoerige jaarlijkse verslag van
de ombudsfunctie. In dit gedrukte
verslag dat ook mondeling bij de
directie, artsen, stafmedewerkers en
diensthoofden wordt toegelicht, worden
per patiëntenrecht de verschillende
aanmeldingen anoniem geïnventariseerd,
van de nodige commentaar
voorzien en worden eventuele
aanbevelingen geformuleerd. In die
verslagen werd bewust voor de term
“aanmeldingen” gekozen in plaats van
“klachten”. Trouwens, vaak gaat het over
een vraag om informatie, soms wil de
patiënt of bewoner gewoon eens zijn
verhaal doen, soms gaat het over een
klacht over een hulpverlener of over het
ziekenhuis, maar dikwijls ook over
derden. In die verslagen worden de
aanmeldingen afzonderlijk verwerkt
voor het psychiatrisch ziekenhuis en het
psychiatrisch verzorgingstehuis.
Overzien we nu de hele periode
2005-2009 (5 volle werkjaren) dan
noteerden we voor het ziekenhuis en
verzorgingstehuis 407 aanmeldingen
van 280 verschillende aanmelders. Het is
inderdaad zo dat sommige patiënten of
bewoners soms meerdere keren met
een verschillende aanmelding bij de
ombudspersoon komen. Voor dit artikel
inventariseerden we de top 10 van de
aanmeldingen uit diezelfde periode. We
beperkten ons hiervoor niet strikt tot de
patiëntenrechten. Alle aanmeldingen
voor het PZ en het PVT werden in de top
10 opgenomen (zie *).
Top 10 aanmeldingen 2005 - 2009 PC Zoete Noods Gods
Voeding
Infrastructuur / accomodatie
Individuele therapie
Correcte omgangsvormen
Financiële aangelegenheden*
Beëindiging opname / behandeling / begeleiding
Juridische vragen*
Zakgeld & bewindvoering
Groepsleven Voeding
Infrastructuur Somatische / accomodatie
verzorging
Individuele therapie 0
Correcte omgangsvormen
10 20 30 40 50
Financiële aangelegenheden*
Spiegelen Beëindiging we bovenstaande opname / behandeling tabel met / begeleiding de top 10 aanmeldingen Vlaanderen.
Correcte omgangsvormen
Juridische vragen*
Voeding
Zakgeld & bewindvoering
Infrastructuur / accomodatie
Groepsleven
Beëindiging behandeling / begeleiding
Somatische verzorging
Top 10 aanmeldingen Gedwongen Vlaanderen opname 2004-2009 in %
0 10 20 30 40
Voldoende beschikbaarheid
Luisterbereidheid
Regels
Correcte Somatische omgangsvormen
verzorging
Medicatie Voeding
50
Infrastructuur / accomodatie 0
Beëindiging behandeling / begeleiding
Gedwongen opname
Voldoende beschikbaarheid
Luisterbereidheid
Regels
Somatische verzorging
Medicatie
1 2 3 4 5 6 7 8
Dat er tussen beide tabellen heel wat
parallellen zijn, valt meteen op. Zo
vinden we binnen de top 4 drie zelfde
rubrieken met name infrastructuur/
accommodatie, voeding en correcte
omgangsvormen.
Richten we onze aandacht nu in de
eerste plaats op de top 10 van het
centrum. Acht van de tien items
behoren tot het patiëntenrecht
“Kwaliteitsvolle zorg”, twee groepen
aanmeldingen (met *) horen niet tot de
patiëntenrechtenwet. Bovenaan in de
tabel prijkt “voeding”. Inderdaad, voor
heel wat patiënten en bewoners is
voeding een heel gevoelig punt. Voor
een groot aantal bewoners is het PVT
trouwens hun thuis geworden.
Begrijpelijk zijn dan ook de hoge
verwachtingen die patiënten/bewoners
voor dit aspect van de hotelfunctie
koesteren. Zeker dient hierbij opgemerkt
te worden dat aanmeldingen
over voeding niet automatisch naar de
keuken verwijzen. Verschillende
aanmeldingen hebben ook te maken
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Vaak gaat het om een vraag om
informatie, soms wil men gewoon
zijn verhaal eens doen of gaat
het over een klacht over een
hulpverlener, ziekenhuis of derden.
met hoe voeding behandeld wordt op
de afdeling zelf, met bijvoorbeeld
tafeletiquette en de verwachting over
hoe de verpleging daarop toeziet.
Een ander aspect dat ook onder die
hotelfunctie valt, is de beschikbare
“accommodatie en infrastructuur”.
Aanmeldingen hierover hebben onder
meer te maken met de verwarming, het
slecht functioneren van geluids- of
tv-apparatuur, een slecht sluitende deur,
een niet werkende douche, een kapotte
wc-bril, een lattenbodem, … Kortom,
onhebbelijkheden die dikwijls niet
meteen worden of kunnen hersteld worden
maar waar bewoners/patiënten

4
Van de patiëntenrechten is vooral het recht op kwaliteitsvolle zorg
bekend. Ruim 80% van de aanmeldingen heeft hiermee te maken.
toch ongenoegen over uiten.
Het “individueel therapietraject” dat voor
een psychiatrische patiënt wordt
uitgezet, wordt ook vaak gecontesteerd.
Uit de contacten hierover met de
beroepsbeoefenaars blijkt dat heel wat
patiënten niet steeds het precieze
inzicht hebben in hun ziektebeeld en
vanuit hun beleving hun behandelingstraject
niet als zinvol ervaren. Initiatieven
nemen die de communicatie patiëntberoepsbeoefenaar
bevorderen, leiden
hier vaak tot een oplossing.
Onder “correcte omgangsvormen” moet
begrepen worden dat een aantal
patiënten of bewoners zich niet correct
bejegend voelt door de beroepsbeoefenaar.
Soms voelt hij of zij zich niet ernstig
genomen, voelt hij of zij zich belachelijk
gemaakt of vindt de patiënt dat hij of zij
betuttelend of dominant aangesproken
wordt. Gevoeligheden die het welbevinden
van de patiënt of bewoner negatief
beïnvloeden.
De groepen “financiële aangelegenheden”
en “juridische vragen” horen niet
expliciet tot de patiëntenrechten. Soms
echter is de patiënt door omstandigheden
in zo’n kluwen van eigen administratieve
en financiële warboel geraakt,
dat het ook voor de sociale dienst geen
sinecure is om in korte tijd alles weer
geregeld te krijgen. Toch gaat de patiënt
ervan uit dat die problemen snel kunnen
opgelost worden. Een aantal van die
aanmeldingen heeft trouwens ook te
maken met de bewindvoering of
bewindvoerder. Onder voorlopige
bewindvoering worden geplaatst, wordt
zelden als positief ervaren en eerlijkheidshalve
moet ook gezegd worden
dat de wijze waarop bewindvoerders
hun opdracht invullen – vooral de
communicatie met hun cliënt – erg
verschillend is en soms ook heel wat
ongenoegen uitlokt.
Besluit
Na ruim 5 jaar werking van de externe
ombudsfunctie mag gesteld worden dat
de meeste patiënten vertrouwd zijn met
de ombudsfunctie. De toegankelijkheid
van de ombudsfunctie is optimaal. Van
de patiëntenrechten is vooral het “Recht
op kwaliteitsvolle zorg” bekend. Ruim
80% van de aanmeldingen heeft met dit
recht te maken. De andere patiëntenrechten
zijn veel minder bekend of
vinden patiënten of bewoners veel
minder belangrijk. De houding van de
beroepsbeoefenaar ten aanzien van de
patiëntenrechtenwet en de ombudsfunctie
evolueerde de voorbije jaren. De
meeste medewerkers ervaren patiëntenrechten
als een goede zaak die de
kwaliteit van de zorg helpt verbeteren
en waarborgen. De ombudspersoon
wordt nu meer gezien als een medestander
om die kwaliteitsvolle zorg te
bewerkstelligen. De medewerkers
aanvaarden dat, ondanks hun inzet en
streven, sommige patiënten toch
teleurgesteld kunnen zijn in hun verblijf,
en/of hun behandeling. Dat via de
ombudspersoon de hiermee gepaard
gaande onvrede moet kunnen
geventileerd en verwerkt worden, wordt
niet meer als bedreigend ervaren door
de beroepsbeoefenaar. Een aantal
patiënten en bewoners maken van de
mogelijkheid om hun ongenoegen te
uiten regelmatig gebruik. De inspanningen
van een van het psychiatrisch
centrum onafhankelijke ombudspersoon
wordt door de meesten gerespecteerd
en gewaardeerd, ook al leveren ze niet
steeds het door de patiënt of bewoner
gewenste resultaat op. De ombudspersoon
zorgt ervoor dat knelpunten
bespreekbaar worden en blijven. Dit is
de basis voor het herstellen of verbeteren
van de communicatie.
Met dank aan de directie, medewerkers,
patiënten en bewoners voor de
constructieve medewerking en het
vertrouwen. We hopen in hetzelfde
gunstige klimaat deze praktijk in de
komende jaren verder te kunnen
ontwikkelen.
Willy Van Parys
Ombudspersoon
PopovGGZ vzw
Drongenplein 26,
9031 Drongen (Gent)
GSM: 0474/38 79 22
e-mail: willy.van.parys@ombudsfunctieggz.be
website: www.ombudsfunctieggz.be &
www.popovggz.be
De meeste medewerkers ervaren patiëntenrechten
als een goede zaak die de kwaliteit van de zorg
helpt verbeteren en waarborgen.

Werken nieuwbouw
PVT Dendermonde: een stand van zaken
Nu het bouwverlof voorbij is, wordt er
weer naarstig voort gewerkt aan de realisatie
van de nieuwbouw voor
42 bewoners te Dendermonde. De
ruwbouwwerken en de dakwerken
zullen tegen eind september 2010
grotendeels voltooid zijn. De aannemers
van de technieken (elektriciteit, sanitair
en HVAC) hebben intussen hun werken
aangevat. In het laatste kwartaal van
2010 zal ook gestart worden met het
plaatsen van de ramen en de beglazing
zodat het gebouw voor de winter
winddicht zal zijn. Tijdens de wintermaanden
kan dan, indien de temperatuur
het toe laat, met de binnenafwerking
gestart worden. Intussen worden
ook de resterende dossiers van o.a. het
los en vast meubilair voorbereid zodat
op korte termijn tot aanbesteding kan
overgegaan worden.
In overleg met de coördinatoren van het
PVT heeft de directie na de bevraging
van het personeel een eerste simulatie
gemaakt voor de personeelsomkadering.
Ook werd een stuurgroep voor het
PVT Dendermonde samengesteld.
Momenteel gebeurt er ook een
screening van de PVT-bewoners en op
korte termijn zal in overleg met de
stuurgroep een eerste lijst worden
opgesteld van bewoners die bereid zijn
om mee de overstap naar Dendermonde
te maken. De stuurgroep buigt zich
momenteel ook verder over de
inhoudelijk werking van het PVT
Dendermonde. Zo wordt gewerkt aan
een conceptnota en werd, op zoek naar
goede praktijken, ook al een eerste
werkbezoek afgelegd aan het PVT te
Zelzate.
Er werd ook reeds overleg gepleegd met
de directie van Huize Mariatroon om
samenwerkingsmogelijkheden
(huisartsen, ziekenvervoer, labo,
pastoraal, kapsalon, pedicure enz. ) met
het woonzorgcentrum te onderzoeken.
Op 26 augustus had in Dendermonde
een tweede overlegvergadering plaats
met o.a. het AZ Sint-Blasius, het initiatief
beschut wonen Pro Mente van
Sint-Niklaas en de centra voor geestelijke
gezondheidszorg van Aalst en Dendermonde,
in het kader van de oprichting
van een zorgcircuit voor psychiatrische
patiënten met een langdurige en
complexe problematiek. Meer bepaald
zal worden onderzocht hoe het PVT
Dendermonde zich kan inschrijven in
het nieuwe concept voor de geestelijke
gezondheidszorg vnl. wat betreft de
psychosociale rehabilitatie (functie 3) en
de specifieke woonvormen voor
psychiatrische patiënten (functie 5).
Marc Vandergraesen

10
Werken nieuwbouw studio’s beschut
wonen: een stand van zaken
In de editie van december 2009 kon u
een eerste artikel lezen over de
aanvang van de nieuwbouw van
studio’s voor beschut wonen. In deze
editie, en ook in de volgende, zal
steeds een korte stand van zaken
weergegeven worden.
Eind augustus zijn de ruwbouwwerken
van de studio’s beëindigd. De aannemers
voor de technieken hebben
intussen hun werkzaamheden aangevat.
Op korte termijn zal ook gestart worden
met de binnenafwerking. Alle aannemers
voor de verdere afwerking, ramen,
infrastructuurwerken en vast meubilair
zijn intussen vastgelegd. Indien alles
volgens de planning blijft verlopen,
zullen de studio’s begin januari 2011
instapklaar zijn. In de loop van de
maand september heeft het directiecomité
overleg gepleegd met de
coördinator en de verantwoordelijke arts
van de VZW Reymeers i.v.m. het
formuleren van de opnamecriteria voor
bewoners. Ook werd onderzocht welke
plaats de studio’s kunnen krijgen binnen
Brandpreventie bewoners PVT
Medewerkers op de afdeling Caritas
krijgen jaarlijks een bijscholing rond
brandpreventie. Daar worden
belangrijke vaardigheden ingeoefend
zodat het personeel correct kan
handelen en de te volgen richtlijnen
gekend zijn. We stelden ons de vraag
of ook de bewoners deze informatie
kenden en besloten vormingsmomenten
op te starten voor iedere bewoner.
Om elke bewoner te bereiken voor deze
opdracht werd er gewerkt met drie
groepen. Per groep werd er rekening
gehouden met de mogelijkheden en
beperkingen en het leervermogen van
iedere bewoner. Enkele onderwerpen
werden besproken: waarom het
personeel een fluo jasje draagt, waarom
de lift niet mag gebruikt worden, dat
men medebewoners moet helpen, dat
men paniek dient te vermijden, waar
precies men poederblussers en
branddekens kan terugvinden, hoe de
evacuatiestoel te gebruiken, … Ook
brandpreventie kwam duidelijk aan bod
zoals het belang van het afgeven van
rookgerief ‘s nachts, brandvrije dekens,
… Verder legden we de nadruk dat
indien er brand uitbreekt, hoe klein die
ook is, dit onmiddellijk aan personeel
gemeld moet worden ook als deze bezig
zijn met zaken zoals bad aanbieden,
medicatie klaarleggen enz.
De bewoners maakten kennis met de
nooduitgangen door zelf het traject van
evacuatie af te leggen. Als personeel
hadden we het gevoel dat de bewoners
het nieuwe concept dat de overheid
voor de ggz heeft uitgetekend.
Marc Vandergraesen
de informatie begrepen. Dit bleek ook
uit de nabespreking. De bewoners
vertelden spontaan wat er belangrijk
was en stelden bijkomende vragen. De
vorming gaf niet enkel het personeel
voldoening, ook bewoners kregen het
gevoel dat zij een belangrijke rol kunnen
spelen in het voorkomen van brand en
de brandmelding.
Tot slot zijn we ervan overtuigd dat niet
enkel personeel de informatie en
richtlijnen dienen te kennen, het
aandeel dat bewoners hebben, kan een
belangrijke rol spelen om een evacuatie
goed te laten verlopen.
Nathalie De Waele

Gids naar een betere geestelijke
gezondheidszorg door de realisatie
van zorgcircuits en zorgnetwerken
Vaststellingen
en uitgangspunten
Behandeling en begeleiding zo
veel als mogelijk in de thuissituatie
De gids verwijst naar ervaringen uit het
buitenland waar sterk de tendens leeft
om de ggz naar de zorgvragers te
brengen in plaats van hen uit hun
thuismilieu weg te nemen en residentieel
te begeleiden en te behandelen. In
landen waar de gemeenschapsgerichte
ggz al verder is uitgebouwd, wordt
vastgesteld dat bij minder residentiële
behandeling in de tijd psychische
problemen hoe langer hoe meer met
succes worden behandeld. Residentiële
behandeling of begeleiding, of
ziekenhuiszorg, zal in specifieke gevallen
en omstandigheden nodig blijven maar
zal gekenmerkt worden door een meer
intensief karakter dan nu het geval is.
Nood aan ggz-optimalisatie
Ook België heeft dringend nood aan een
verdere ggz-optimalisering. Uit de
Belgische gezondheidsenquête van
2004 blijkt dat van de 15 plussers één op
Op 21 mei en 18 juni 2010 werden door de FOD Volksgezondheid infosessies
gegeven over de plannen van de overheid voor de hervorming van de geestelijke
gezondheidszorg. Bijna twintig jaar na de eerste grote reconversiebeweging in
de psychiatrie, destijds als mijlpaal omschreven, lanceert de overheid het lang
verwachte concept van zorgcircuits en netwerken als toekomstig organisatiemodel
voor de geestelijke gezondheidszorg.
de vier te kampen heeft met psychisch
onwelbevinden. Bijna 70 000 mensen
zijn werkonbekwaam ten gevolge van
psychische stoornissen. Per jaar sterven
in Vlaanderen ongeveer
1 000 mensen door zelfdoding en zijn er
10 000 suïcidepogingen. Uit onderzoek
blijkt dat negen van de tien mensen die
sterven door zelfdoding psychische
problemen kenden.
België heeft een breed welzijns- en
gezondheidslandschap waar mensen
met psychische problemen zich
aanmelden. Afhankelijk van de ernst van
de problematiek worden deze mensen
doorverwezen voor een meer gespecialiseerde
hulpverlening naar de centra
voor geestelijke gezondheidszorg,
psychiatrische ziekenhuizen, PAAZ en of
naar privé-psychiaters en/of privé-therapeuten.
Deze doorverwijzing verloopt
niet steeds even vlot. Voor een deel
heeft dit te maken met het onvoldoende
bekend zijn met het aanbod in de ggz,
waardoor mensen niet direct op de
juiste plaats terecht komen. Voor een
stuk komt het ook door het taboe dat
nog op psychische problemen rust. Ook
lange wachttijden voor een behandeling
kunnen een rol spelen.
Bijna 20 jaar na de eerste grote
reconversiebeweging lanceert de
overheid het lang verwachte concept
van zorgcircuits en netwerken als
toekomstig organisatiemodel voor
de geestelijke gezondheidszorg.
Daarnaast is de capaciteit van het
residentiële ggz-aanbod in België steeds
hoger geweest dan in de ons omringende
landen. Ondanks de stappen die
reeds werden gezet om de ggz meer in
de samenleving te verankeren, kampt
België nog steeds met één van de
hoogste ratio’s van psychiatrische
bedden per aantal inwoners. Een
belangrijke conclusie van een studie van
het Federaal Kenniscentrum voor de
Gezondheidszorg bestond erin dat
psychiatrische ziekenhuizen onvoldoende
inspanningen leveren om patiënten
te reïntegreren in de samenleving.

10
Evolutie naar een
vraaggestuurde
gemeenschapsgerichte
ggz als basis voor
hervorming van
juridisch kader
Van aanbodgestuurde zorg
naar vraaggestuurde ggz
De verdere ontwikkeling naar een meer
gemeenschapsgerichte ggz bestaat in
de omvorming van een aanbods-
gestuurde (hoofdzakelijk residentiële)
ggz naar een vraaggestuurde (meer
gedifferentieerde) ggz. Dit nieuwe
zorgaanbod is gebaseerd op de noden
van de personen met psychische
problemen en vertrekt vanuit hun
concrete leef-, leer- en werkomgeving.
Een vraaggestuurde zorg zal in de
toekomst residentiële opnamen zoveel
mogelijk trachten te voorkomen.
Wanneer een opname echter onvermijdelijk
is, zal ernaar gestreefd worden het
verblijf in een residentiële setting zo kort
mogelijk te houden.
De realisatie van zorgcircuits
en netwerken via artikel 107
De overheid heeft er voor gekozen om
zorgcircuits en zorgnetwerken
experimenteel en gefaseerd te realiseren
door het herverdelen van bestaande
middelen alsook door het investeren van
bijkomende middelen.
Een zorgcircuit
Een zorgcircuit omvat het volledige
ggz-aanbod afgestemd op de specifieke
behoeften van een leeftijdsdoelgroep.
Het voorziet in alle mogelijke zorgmodules
voor personen met psychische
problemen behorend tot een specifieke
leeftijdsdoelgroep: kinderen en
jongeren, (jong)volwassenen of
ouderen.
Een zorgnetwerk
Een zorgcircuit wordt georganiseerd
door samenwerking tussen zorgaanbieders.
Die samenwerking wordt
geconsolideerd in een zorgnetwerk: dit
is een netwerk van zorgaanbieders die
samen één of meerdere zorgcircuits
realiseren.
De implementatie van
een netwerkmodel met
vijf sleutelfuncties via
projectmanagement
Exploreren van vijf
sleutelfuncties
De stappen die de overheid in de nabije
toekomst wil zetten om zorgnetwerken
en zorgcircuits te verwezenlijken, maken
deel uit van de volgende vijf functies:
1. Ggz-promotie, preventie, vroegdetectie
en vroeginterventie.
2. Mobiele behandelingsteams die zich
verplaatsen naar waar de zorgvrager
zich bevindt: thuis of elders, in zijn of
haar leefomgeving.
3. Teams inzake psychosociale
rehabilitatie.
4. Intensieve gespecialiseerde
residentiële ggz-units.
5. Specifieke woonvormen en
verblijfsformules.
Deze functies zullen stapsgewijs,
projectmatig en initieel in een beperkt
aantal werkingsgebieden en in eerste
instantie enkel voor de doelgroepen van
jongvolwassenen vanaf 16 jaar en
volwassenen worden geëxploreerd.
Bedden kunnen tijdelijk buiten gebruik
gesteld worden, zodat met de middelen
die voor dit residentiële ggz-aanbod
voorzien waren, mobiele multidisciplinaire
teams worden samengesteld die
zich richten op begeleiding, behandeling
of psychosociale revalidatie van
personen met psychische problemen, bij
hen thuis of eender waar zij zich
bevinden (functie 2 en 3). Bedden
kunnen eveneens tijdelijk buiten gebruik
gesteld worden om de zorg in specifieke
leefeenheden verder te intensifiëren
(functie 4).
Vanuit hun bevoegdheden nemen de
gemeenschappen en gewesten de
nodige initiatieven die de zorg- en
welzijnsactoren zullen toelaten de 1ste
functie, het verder uitbouwen van
promotie, preventie, vroegdetectie en
-interventie, in te vullen. Terwijl voor de
diversifiëring van de bestaande
specifieke woonvormen en verblijfsformules
(functie 5) de nodige wijzigingen
in de regelgeving van de psychiatrische
verzorgingstehuizen en de initiatieven
beschut wonen zullen worden
ingevoerd.
Beschrijving van de vijf
sleutelfuncties
Het model dat de overheid wenst in te
voeren, zal vanuit een globale visie,
moeten zorgen voor de integratie van
de middelen van de ziekenhuizen en de
middelen van de (ambulante) diensten
die in de gemeenschap bestaan. Zo’n
model impliceert dat alle actoren binnen
een bepaald, afgebakend gebied bij de
organisatie van dat model moeten
betrokken zijn. Om dit nieuwe model
duurzaam te ontwikkelen, moeten een
aantal minimale functies worden
ingevuld. De uitbouw van een laagdrempelige
eerstelijnshulp zal er zo voor
zorgen dat de geestelijke gezondheidszorg
toegankelijker wordt.
De eerste functie: activiteiten
inzake preventie, promotie van de
ggz, vroegdetectie, screening en
diagnosestelling
Deze functie impliceert: ingaan op een
aanmelding, diagnose en indicatiestelling,
eerste interventies en dit, bij
voorkeur, in de woonplaats van de
patiënt. Indien nodig, zal de therapeuti-

De doorverwijzing van patiënten verloopt
niet altijd even vlot. Dit heeft te maken met
het onvoldoende bekend zijn met het aanbod
in de geestelijke gezondheidszorg, het taboe
dat rust op psychische problemen en de lange
wachttijden voor een behandeling.
sche continuïteit op lange termijn
verzekerd worden. Vanuit de ambulante
sector, in casu de cgg, wordt outreaching
voorzien naar sectoren om deze
eerste functie mogelijk te maken. Bij de
uitwerking van deze functie is het tevens
belangrijk dat ook de eerstelijnszorg (in
casu de huisarts) mee betrokken wordt.
De tweede functie: ambulante
intensieve behandelteams voor
zowel acute als chronische
psychische problemen
Enerzijds zijn dit de teams die zich
richten naar personen in een subacute
of acute toestand. Anderzijds zijn het de
teams die zich richten naar personen
met chronische psychiatrische
problemen. Deze functie introduceert
een nieuwe vorm van geestelijke
gezondheidszorg. Die zal sneller
toegankelijk zijn en aangepaste zorg
aanbieden aan mensen in hun
thuisomgeving. Het betreft dus de
oprichting van een mobiele dienst die in
crisissituaties onmiddellijk en intensief
kan optreden. De intensiteit en de duur
van een interventie door zo’n dienst zal
worden aangepast voor patiënten met
een chronische problematiek. Zo biedt
deze mobiele dienst dus een alternatief
voor een ziekenhuisopname.
De derde functie: rehabilitatieteams
die werken rond herstel en
sociale inclusie
Het komt er bij deze functie op neer
bepaalde programma’s aan te bieden
aan mensen met psychiatrische
problemen die zich in een specifiek
stadium van hun ziekte bevinden.
Psychosociale rehabilitatie is een
dynamisch en langdurig proces. Het stelt
de patiënten in staat om zich opnieuw

10
Een vraaggestuurde zorg zal in de toekomst residentiële opnamen
zoveel mogelijk trachten te voorkomen. Wanneer een opname
echter onvermijdelijk is, zal ernaar gestreefd worden het verblijf in
een residentiële setting zo kort mogelijk te houden.
in de maatschappij en het beroepsleven
te integreren. Om dit te kunnen
realiseren is er een inclusief en
transversaal beleid nodig. Het programma
is op maat gemaakt en zorgt ervoor
dat deze patiënten vaardigheden
kunnen ontwikkelen.
De vierde functie: intensieve
residentiële behandelunits voor
zowel acute als chronische
psychische problemen wanneer
een opname noodzakelijk is
Deze functie is bedoeld voor personen
die zich in een zodanige ernstige fase
van hun problematiek bevinden dat
hulpverlening in de eigen leef- of
woonomgeving tijdelijk niet aangewezen
is. Deze units kunnen specifieke
residentiële, intensieve observatie en
behandeling aanbieden. Het accent ligt
daarbij op acute zorg, indicatie- en
diagnosestelling en intensieve
behandeling. Kenmerkend voor deze
kleinschalige units zijn een korte
verblijfsduur, een hoge intensiteit en
frequentie van zorg, en dit aangeboden
door gespecialiseerd personeel. Zodra
een persoon opgenomen wordt, dient
men al rekening te houden met alle
aspecten van de zorgcoördinatie.
Dankzij een constante communicatie
met de andere functies wordt de link
met het sociale netwerk van de
patiënten behouden.
De vijfde functie: specifieke
woonvormen waarin zorg
kan worden aangeboden
indien het thuismilieu of het
thuisvervangende milieu hiertoe
niet in staat is
De vijfde functie heeft betrekking op de
ontwikkeling van specifieke woonplaatsen
voor personen met een gestabili-
seerde chronische psychiatrische problematiek.
Het gaat om personen met
beperkte mogelijkheden tot integratie in
de maatschappij. Deze woonvormen
hebben als doel de organisatie van het
dagelijkse leven te ondersteunen.
Uiteindelijk is het de bedoeling om de
integratie van deze patiënten in de
maatschappij te vergemakkelijken. Dat
gebeurt via geïndividualiseerde
programma’s die rekening houden met
de autonomiebehoeften van de
personen in kwestie. Deze programma’s
zijn geïntegreerd in de samenleving. Ze
worden georganiseerd in de vorm van
beschermde woonplaatsen/beschut
wonen, gesuperviseerde appartementen
of elke andere aangepaste
woonvorm.
Exploratieprojecten
en
projectmanagement
Door de toepassing van artikel 107 van
de wet op de ziekenhuizen en andere
verzorgingsinrichtingen, en door de
initiatieven van de gemeenschappen, de
gewesten en de federale overheid,
krijgen de zorgactoren zelf de mogelijkheid
om binnen een door hen
afgebakend werkingsgebied een
netwerk uit te bouwen dat in staat is een
ggz-circuit aan te bieden dat op termijn
elk van de vijf vermelde functies kan
invullen. Vertrekkende vanuit het
specifieke zorgaanbod, rekening
houdende met de reeds bestaande
contacten en samenwerking tussen
zorgverleners op het terrein, krijgt de
ggz-sector de kans om zijn aanbod
verder te diversifiëren, beter af te
stemmen op concrete behoeften van
zorgvragers en samenwerking en
netwerkvorming binnen de eigen sector
en met andere zorg- en welzijnssectoren
te intensifiëren. Daarom wil de overheid
projecten opstarten met een looptijd
van minimum 3 jaar. Ze zullen starten
tussen 1 januari 2011 en 1 januari 2012,
op voorwaarde dat de nodige wijzigingen
in de regelgeving tijdig kunnen
worden gerealiseerd. Na 1 januari 2012
kunnen nog projecten worden
opgestart rekening houdende met de
evaluatie van de reeds lopende
projecten en met de beschikbare
middelen.
Stand van zaken
in de regio zuid
Oost-Vlaanderen
Op 24 juni 2010 had in ons centrum een
eerste overlegvergadering plaats tussen
de ggz-actoren om na te gaan of er al of
niet interesse was om verder overleg te
plegen rond de uitbouw van zorgcircuits
en netwerken binnen de regio zuid
Oost-Vlaanderen (Lede, Aalst, Zottegem,
Oudenaarde, Ronse). Volgende
voorzieningen waren bij dit overleg
betrokken.
Regio Lede-Aalst:
• Het Algemeen Stedelijk Ziekenhuis
te Aalst (PAAZ).
• Het Onze-Lieve-Vrouw Ziekenhuis te
Aalst (PAAZ).
• Het Centrum voor Geestelijke
Gezondheidszorg zuid Oost-Vlaanderen.
• Het initiatief voor Beschut Wonen
Reymeers.
• Het netwerk voor psychiatrische
zorg voor patiënten in de thuissituatie
Lotus.
• Het netwerk activering in de
Geestelijke Gezondheidszorg SAVA
te Lede.

De vijf functies in het nieuwe ggz-model
FUNCTIE 1 FUNCTIE 3
Basisopdrachten hulp- en zorgverlening Psychosociale rehabilitatie
• Het Psychiatrisch Ziekenhuis Zoete
Nood Gods te Lede.
• Het Psychiatrisch Verzorgingstehuis
Nieuwemeers/Zoete Nood Gods te
Lede.
Regio Zottegem-Oudenaarde-Ronse:
• Het Algemeen Ziekenhuis Zusters
van Barmhartigheid Ronse (PAAZ).
• Het Psychiatrisch Ziekenhuis
Sint-Franciscus te Zottegem.
• Het AZ Sint-Elisabeth te Zottegem
(PAAZ).
• Het initiatief Beschut wonen
Vlaamse Ardennen.
• Psychiatrische zorg voor patiënten
in de thuissituatie “PTZ Het Akkoord”.
Daarnaast is het de bedoeling om al de
geïnteresseerde organisaties uit de
gezondheids- en welzijnssector of de
socio-culturele sector te betrekken bij
een verkenning van de GGZ-noden en
het aanbod in de regio. Gelet op de
uitgestrektheid van de regio werd er in
eerste instantie voor geopteerd om
zowel voor de regio Lede-Aalst als voor
de regio Oudenaarde-Zottegem-Ronse
een interesseverklaring bij de overheid
FUNCTIE 2 FUNCTIE 5
Behandelingsteams in de thuisomgeving Specifieke woonvormen
in een subacute chronische
of acute toestand psychiatrische problemen
FUNCTIE 4
Intensifiëren van de residentiële gespecialiseerde zorg
in te dienen. Voor elke subregio werd
intussen een projectgroep opgericht en
werd een projectpromotor aangesteld.
De kernactoren engageren zich om te
onderzoeken of verdere diversificatie
van het bestaande ggz-aanbod binnen
het afgebakende werkingsgebied
mogelijk is. Ze zullen verder onderzoeken
of de verschillende onderdelen van
dit aanbod in een intensief samenwerkend
netwerk beter op mekaar kunnen
worden afgestemd zodat zorg,
ondersteuning en begeleiding optimaal
beantwoorden aan de concrete
behoeften van personen met psychische
problemen. Meer bepaald zullen zij
onderzoeken of het mogelijk is om
binnen een afgebakend werkingsgebied
een netwerk uit te bouwen dat in staat is
om een ggz-circuit aan te bieden dat elk
van de 5 functies kan invullen.
Besluit
Vergeleken met andere regio’s zijn er in
zuid Oost-Vlaanderen minder GGZvoorzieningen
dan in andere delen van
de provincie. De functie 2 en de functie
3 zijn nog bijna niet uitgebouwd.
Daarnaast is er een beperkte dekking
voor functie 1 door slechts één centrum
voor geestelijke gezondheidszorg.
Beschut wonen en PVT zijn ook nog
onvoldoende aanwezig. In vergelijking
met de Gentse regio is er ook een
beperkt aanbod van bedden in
psychiatrische ziekenhuizen. Dit maakt
dat het voor de regio zuid Oost-Vlaanderen
niet eenvoudig zal worden om
voldoende middelen vrij te maken voor
het realiseren van functie 2 en functie 3,
tenzij de overheid bijkomende middelen
zou ter beschikking stellen. Deze
functies kunnen via artikel 107
gerealiseerd worden door een gedeelte
van de residentiële bedcapaciteit buiten
gebruik te plaatsen en de vrijgekomen
middelen aan te wenden voor de
uitbouw van mobiele teams of voor
psychosociale rehabilitatie. Meer info
kan u terugvinden op www.psy107.be.
Marc Vandergraesen

6
Literatuur
‘Een tijd voor empathie.
Wat de natuur ons leert
over een betere samenleving.’
Frans de Waal is een Nederlandse
bioloog, gespecialiseerd in de
primatologie en de ethologie. Hij is
sinds 1981 in de Verenigde Staten
actief en trok voor het eerst internationaal
de aandacht met zijn boek
Chimpansee-politiek waarin hij het
gedrag van apen als intelligent en
emotioneel gedreven voorstelde.
Verder deed hij onderzoek binnen
primatengemeenschappen naar
conflictoplossing, verzoening,
empathie en de evolutie van de
moraliteit. Vooral zijn vergelijkingen
tussen dieren- en mensengedrag
maakten hem wereldberoemd. De
boodschap van zijn negende boek,
dat vol staat van parallellen tussen
mens en dier, is dat nu het tijdperk van
empathie is aangebroken. “Hebzucht
is uit, empathie is in.” Zo luidt de
openingszin van dit boek waarin de
auteur ons gidst door de nieuwste
inzichten op het gebied van psychologie,
neurowetenschappen en
gedragsbiologie.
De biologie wordt vaak ingeroepen ter
rechtvaardiging van een op egoïstische
beginselen geschoeide samenleving,
maar we mogen nooit vergeten dat ze
ook het bindmiddel heeft opgeleverd
dat gemeenschappen bijeenhoudt. Dit
bindmiddel is volgens de Waal voor ons
hetzelfde als voor dieren. Op anderen
afgestemd zijn, activiteiten coördineren
en zorgen voor behoeftigen beperkt
zich niet tot onze soort. De menselijke
empathie heeft immers de rugdekking
van een lange evolutionaire geschiedenis.
Eén van de eerste debatten over de rol
van empathie in het leven van de mens
werd opgetekend door de Chinese
wijsgeer Mencius, een volgeling van
Confusius. Mencius beschouwde
empathie als een onderdeel van de
menselijke natuur en deed de beroemde
uitspraak dat iedereen ter wereld komt
met een geest die de aanblik van leed
van de ander niet kan verdragen. In één
van Mencius’ verhalen ziet de koning
hoe een os langs zijn paleis wordt geleid.
De koning wil weten wat er aan de hand
is en krijgt te horen dat de os zal worden
geslacht, zodat zijn bloed bij een
plechtigheid kan worden gebruikt. De
koning kan niet tegen de aanblik van de
angstige os, die lijkt te beseffen wat er
staat te gebeuren. Hij geeft bevel om de
We bekommeren ons meer
om wat we met eigen ogen
zien, dan om wat buiten ons
gezichtsveld blijft.
os te laten leven. Maar omdat hij de
plechtigheid niet wil afgelasten, stelt hij
voor in plaats van een os een schaap te
slachten. Mencius is niet onder de indruk
van het medelijden dat de koning met
de os heeft, en zegt hem dat hij
minstens evenzeer in de ban van zijn
eigen teergevoeligheid als van het lot
van het dier lijkt te verkeren. “U zag de
os en had het schaap niet gezien. De
hooggeplaatste mens is zo door dieren
aangedaan dat hij het, als hij ze in leven
heeft gezien, niet kan verdragen om hen
te zien sterven; als hij hun doodskreten
heeft gehoord, kan hij het niet verdragen
om hun vlees te eten. Dus blijft hij uit de
buurt van het slachthuis en zijn keuken.”
We bekommeren ons meer om wat we
met eigen ogen zien, dan om wat buiten
ons gezichtsveld blijft. We kunnen zeker
gevoelens voor anderen hebben op
grond van wat we over hen horen, lezen
of denken, maar bekommernis die alleen
op de verbeelding gestoeld is, mist
kracht en een gevoel van urgentie.
Mencius deed ons nadenken over de
oorsprong van empathie en deed ons
beseffen hoeveel ze aan lichamelijke
banden verschuldigd is. Deze banden
verklaren ook waarom het ons zo’ n
moeite kost om empathie voor
buitenstaanders te voelen. Empathie
moet het hebben van nabijheid,

gelijksoortigheid en vertrouwdheid, en
dat is volstrekt logisch gezien het feit dat
ze is geëvolueerd om samenwerking
binnen groepen te stimuleren.
De Duitse psycholoog Theodor Lipps
(1851-1914) is verantwoordelijk voor de
moderne conceptie van empathie. “We
kijken vol spanning naar een koorddanser”,
zei hij, “omdat we in ons voorstellingsvermogen
zijn lichaam binnengaan
en zodoende deel hebben aan zijn
ervaring.” De Duitse taal gebruikt
daarvoor het woord Einfühlung
(‘invoeling’ of ‘inleving’). Later kwam
Lipps met het Griekse equivalent
empatheia dat het beleven van een
sterke aandoening of hartstocht
betekent. Britse en Amerikaanse
psychologen namen dit laatste begrip
over, dat uitgroeide tot ‘empathie’.
de Waal geeft de voorkeur aan
Einfühlung omdat het de gemoedsbeweging
weergeeft van één individu dat
zich in een ander verplaatst. Lipps
besefte als eerste dat wij een speciaal
kanaal naar anderen bezitten. We
kunnen niets voelen wat zich buiten
onszelf afspeelt, maar door het zelf en de
ander onbewust te laten versmelten,
vinden de ervaringen van de ander in
ons een weerklank. We voelen ze alsof ze
onze ervaringen zijn. Lipps betoogde
dat een dergelijke identificatie niet kan
worden teruggevoerd tot andere
vermogens, zoals leren, associëren of
redeneren. Empathie verschaft
rechtstreekse toegang tot het vreemde
zelf. Lipps noemde empathie een
‘instinct’, waarmee hij bedoelde dat het
een aangeboren eigenschap is. Hij
speculeerde niet over de evolutie van de
empathie, maar denkt dat empathie ver
in de evolutie teruggaat, veel verder dan
onze soort. Waarschijnlijk ontstond
empathie in dezelfde tijd als de
ouderzorg. Gedurende de tweehonderd
miljoen jaar omspannende evolutie van
de zoogdieren hadden vrouwtjes met
medegevoel voor hun kroost een groter
voortplantingssucces dan kille afstandelijke
moeders. Als nakomelingen in
gevaar waren, het koud hadden, honger
Frans de Waal
leden, moest hun moeder ogenblikkelijk
reageren. De selectiedruk op deze
gevoeligheid moet ongelooflijk hoog
geweest zijn: vrouwelijke dieren die niet
reageerden, droegen hun genen niet
over.
Net als Mencius komt de Waal tot de
conclusie dat empathie een gezicht
nodig heeft. “When you’re smiling, the
whole world smiles with you.” Als het
overnemen van de glimlach van de
ander ons een opgewekt gevoel geeft, is
de emotie van de glimlacher via ons
lichaam overgedragen. Verarmde
gelaatsuitdrukkingen brengen een
verarmd empathisch begrip mee, en een
kille interactie zonder lichamelijke
weerklank die mensen voortdurend
zoeken en krijgen. Dit laatste werd
schitterend verwoord door de Franse
filosoof Maurice Merleau-Ponty: ’’Ik
woon in de gelaatsuitdrukking van de
ander, zoals ik hem in de mijne laat
wonen.”
De moderne psychologie en neurowetenschap
toont aan dat wij voorgeprogrammeerd
zijn om elkaar de helpende
hand te reiken. Empathie is een
automatische reactie waarover we
geringe controle hebben. We kunnen
empathie onderdrukken en ons ertegen
verzetten, maar afgezien van een gering
aantal mensen – psychopaten geheten
– is niemand emotioneel immuun voor
de toestand waarin de ander verkeert.
De fundamentele, maar zelden gestelde
vraag is waarom ons brein door de
natuurlijke selectie zo is ontworpen dat
we op onze medemensen zijn afgestemd,
dat we lijden onder hun leed en
genoegen beleven aan hun genoegen.
Tegelijk voegt de Waal er wel onmiddellijk
aan toe dat hij zich volstrekt geen
illusies maakt over de boosaardige kant
van onze soort of die van welke andere
primaat dan ook. Er bestaat ook geen
feitelijke relatie tussen empathie en
vriendelijkheid, en geen dier kan zich
veroorloven iedereen voortdurend
aardig te behandelen: elk dier moet
concurreren om voedsel, partners en
territorium. Een op empathie gestoelde
samenleving is niet vrijer van conflicten
dan een huwelijk uit liefde.
de Waal rekent de mens tot één van de
agressiefste primaten, maar gelooft ook
dat we meesters zijn in het aangaan van
betrekkingen, en dat sociale banden de
concurrentie intomen. We zijn met
andere woorden geenszins verplicht

8
agressief. Het is allemaal een kwestie van
evenwicht: onversneden, onvoorwaardelijk
vertrouwen en samenwerking zijn
naïef en schadelijk, terwijl ongebreidelde
hebzucht alleen maar kan leiden tot de
helse ieder-voor–zichwereld. We
moeten het sociaal Darwinisme laten
vallen en bekijken wat de evolutie
werkelijk teweeg heeft gebracht. Wat
voor dieren zijn wij? De door natuurlijke
selectie voortgebrachte eigenschappen
zijn rijk en gevarieerd. Er vallen ook
sociale neigingen onder die veel meer
aanleiding tot optimisme bieden dan
algemeen wordt verondersteld. Volgens
de Waal vormt de biologie onze grootste
hoop en kunnen we alleen maar
huiveren van de gedachte dat de
humaniteit van onze samenleving afhankelijk
zou zijn van de grillen van de
politiek, de cultuur of de religie.
Ideologen komen en gaan maar de
menselijke natuur blijft.
Verbondenheid met de ander, emotionele
gevoeligheid voor hun specifieke
situatie en inzicht in wat voor hulp het
beste uitkomt, zijn zo’n typisch
menselijke combinatie dat we daarbij
vaak van humaan spreken. de Waal
denkt dat onze soort bijzonder is door
de mate waarin hij zich in anderen kan
verplaatsen. We hebben een completer
begrip van hoe anderen zich voelen en
wat ze nodig hebben dan enig ander
dier. Toch is onze soort niet de enige die
aan inzichtelijke hulpverlening doet. de
Waal stelt zelfs dat hij niet meer
bijzonder geïnteresseerd is in het
aantonen van dierlijke empathie, want
de cruciale vraag is voor hem niet meer
Over de auteur:
of ze het hebben maar wel hoe het
werkt. Hij vermoedt dat empathie bij
mensen en dieren precies hetzelfde
werkt, ook al voegt de mens er
misschien enkele verfijningen aan toe.
Het gaat om het basismechanisme en
de omstandigheden waardoor empathie
wordt in- of uitgeschakeld.
de Waal is van mening dat alle menselijk
(of dierlijk) gedrag uiteindelijk het
eigenbelang moet dienen. In het
domein van empathie en medegevoel
heeft de evolutie een autonoom
mechanisme geschapen dat werkt
ongeacht of onze directe belangen op
het spel staan. We voelen op een
automatische, vaak onvoorwaardelijke
manier empathie voor anderen. We
geven oprecht om anderen en zien
graag dat ze gelukkig en gezond zijn,
ongeacht of wij daar direct baat bij
hebben. De evolutie heeft ons met die
neiging bedeeld omdat de gemiddelde
voorouder daar op de lange termijn baat
bij had. Maar dat betekent nog niet dat
hetzelfde geldt voor ons gevoel voor
eerlijkheid. Gerichtheid op de ander lijkt
daar maar geringe mate deel van uit te
maken. De voornaamste emoties zijn
Frans de Waal (’s Hertogenbosch, 1948) is een Nederlandse bioloog. Hij is
gespecialiseerd in de primatologie en de ethologie. Op zijn vakgebied
geldt hij als vooraanstaand. de Waal studeerde biologie in Nijmegen en
Groningen en promoveerde in 1977 aan de Universiteit Utrecht. Van 1975
tot 1981 deed hij onderzoek naar de apenkolonie van Burgers Zoo. Sinds
1981 doet hij wetenschappelijk onderzoek in de Verenigde Staten. In 1993
werd hij lid van de KNAW. Momenteel is hij als hoogleraar psychologie
verbonden aan de Emory universiteit in Atlanta en is hij directeur van het
Living Links Center van het Yerkes National Primate Research Center.
Empathie is een automatische reactie waarover
we geringe controle hebben. We kunnen dit
onderdrukken en ons ertegen verzetten, maar
afgezien van een gering aantal mensen –
psychopaten geheten – is niemand emotioneel
immuun voor de toestand waarin de ander verkeert.
egocentrisch, gericht op wat we krijgen
in vergelijking met anderen, en hoe we
op anderen overkomen (we willen graag
als rechtvaardig worden beschouwd).
Pas op de tweede plaats is er daadwerkelijk
zorg voor anderen, voornamelijk
omdat we naar een leefbare, harmonieuze
samenleving verlangen. Wil je
vrede werk, dan aan gerechtigheid.
In het laatste hoofdstuk plaatst de Waal
zijn onderzoek in een maatschappelijk
kader. Als empathie zo belangrijk is voor
de menselijke soort moet de politiek
daar dan niet meer op inspelen? de
Waal schetst hoe onze soort omgaat
met armoede en stelt ook dat het
bedrijfsleven sociale verantwoordelijkheid
zou moeten nemen zodat we een
samenleving bouwen met een hoge
graad van solidariteit. Hij verwijst hier
naar Adam Smith die de samenleving
zag als een reusachtige machine,
waarvan de raderen door de deugd
worden gesmeerd, terwijl ondeugd er
alleen zand in gooit. De machine draait
niet soepel als er geen sterke gemeenschapszin
onder alle burgers bestaat.
Smith had het vaak over oprechtheid,
ethiek, medegevoel en gerechtigheid,
die hij als onmisbare begeleiders van de
onzichtbare hand van de vrije markt
beschouwde.
Een samenleving die louter op
egoïstische motieven en krachten van
de markt stoelt, kan misschien wel
rijkdom voortbrengen, maar niet de
eenheid en het wederzijdse vertrouwen
die het leven de moeite waard maakt.
Daarom komt uit onderzoeken naar
voren dat men niet in de rijkste landen
het gelukkigst is, maar in landen waar
het meeste vertrouwen onder burgers

heerst. In feite is de samenleving
afhankelijk van een tweede onzichtbare
hand, één die aan anderen wordt
toegestoken. Het besef dat, wanneer we
een gemeenschap willen opbouwen die
die naam waardig is, de ene mens niet
onverschillig tegenover de ander kan
staan. Dit is de tweede factor die de
omgang met elkaar bepaalt. Omdat
deze factor evolutionair al zo oud is, is
het des te verrassender dat hij zo vaak
wordt vergeten.
Toen een religieus tijdschrift aan de Waal
vroeg wat hij zou veranderen als hij God
was, moest hij even flink nadenken. de
Waal wijst erop dat beide kanten van de
mens, die van de vriendelijke zeer
empatische en sexy bonobo, als die van
de brute dominante chimpansee,
noodzakelijk zijn voor het handhaven
van een stabiele maatschappij. de Waal
zou God dus niet om een radicale
verandering van de mens willen vragen
maar slechts om meer ‘broederschap’.
God zou iets moeten doen aan het
vergroten van het bereik van empathie.
Het valt te betwijfelen of daarmee de
grote problemen de wereld uit zullen
zijn. de Waal geeft zelf de tegenargumenten.
Als je voor iedereen open staat
en iedereen vertrouwt, vertrouwt
niemand jou, en sta je volledig alleen.
Bovendien heeft empathie ook haar
duistere kanten. De mens is zo goed in
het martelen omdat we ons als geen
ander kunnen inleven in wat de ander
voelt.
Blijkbaar kunnen mensen zeer veel
empathie hebben, maar beschikt de
mens over een mechanisme om dit
gevoel heel effectief af te sluiten. Het
aantal voorbeelden uit de geschiedenis
zijn legio. De miljoenen mensen die met
groot enthousiasme achter Hitler, Stalin
of Mao aanliepen, hadden niet meer of
minder empathie dan wij nu. de Waal
zou dus beter aan God vragen om onze
neiging om kritiekloos achter charismatische
alfa-mannen/apen aan te lopen in
Frans de Waal vermoedt dat empathie
bij mensen en dieren hetzelfde werkt,
ook al voegt de mens er misschien
enkele verfijningen aan toe.
te tomen. Dit zou niet alleen herhaling
van revoluties, oorlogen en genociden
kunnen voorkomen, maar ook de kans
op herhaling van de rampzalige
graaicultuur van CEO’s, bankdirecteuren
en aandeelhouders kunnen verkleinen.
Wilt u meer te weten komen over de
mechanismen van emotionele
aanstekelijkheid, synchronisatie,
boddy-mapping, spiegelneuronen,
identificatie, perspectiefname en zorg bij
mens en dier, alsook over de vele
experimenten en het wetenschappelijk
onderzoek hieraan besteed dan is dit
boek zeker een aanrader.
Marc Vandergraesen

Ter Sprake
magazine
Ter Sprake Magazine is een uitgave van het Psychiatrisch
Centrum Zoete Nood Gods.
Wil u ook meewerken aan het volgende nummer?
Contacteer Bénédicte De Waele op het nummer 053/76 21 05
of e-mail naar benedicte.de.waele@fracarita.org.
Werkten mee aan dit nummer: Bénédicte De Waele,
Marc Vandergraesen, Michel Sinove, Koen D’hondt,
Koen Van Wauwe, Rik De Coninck, Arnaux De Kuyper,
Dirk Van Herreweghe, Anne-Marie Galle,
Nicole Van de Meerssche, Aleide Sterck, Tessa De Bleu.
‘Ter Sprake’ is de nieuwsbrief van het
Psychiatrisch Centrum Zoete Nood Gods’
Reymeersstraat 13a, 9340 Lede
Tel: 053 76 21 11
Fax: 053 80 66 07
e-mail: pc.zoetenoodgods@fracarita.org - www.pclede.be
Afgiftekantoor: Lede - Trimestrieel - September 2010
Uw gegevens worden door het Psychiatrisch Centrum in een
bestand opgenomen. Overeenkomstig de privacy-wet van
08-12-1992 heeft u recht op inzage en correctie van de door
het Psychiatrisch Centrum bewaarde informatie.
Het Psychiatrisch Centrum behoort tot de vzw Provincialaat
der Broeders van Liefde