Criminele groepen en samenwerkingsverbanden - Nederlandse ...

Tijdschrift voor Criminologie, nr. 44 – 2, 2002
Themanummer ‘Criminele groepen en samenwerkingsverbanden’
Themaredactie: Willem de Haan, Edward Kleemans, Frank Weerman
Inhoud
(bladzijden verwijzen naar gedrukte versie, die op technische details wellicht afwijkt van
onderstaand)
Inhoud
Criminele groepen en samenwerkingsverbanden 114
Frank Weerman & Edward Kleemans
Dadergroepen en transnationale illegale markten 128
Gerben Bruinsma & Wim Bernasco
Criminele netwerken en het kleine-wereld-effect 141
Patrick Van Calster
Etnografisch onderzoek naar de relatie tussen etniciteit, groepsvorming en
delinquentie bij jongens – een vergelijkende analyse 150
Siep Miedema
Botsen met de buurt – overlast en wisselwerking tussen jeugdgroepen
en de buitenwereld 162
Frank van Gemert
Collectief geweld tussen voetbal-‘supporters’ 172
Otto Adang

CRIMINELE GROEPEN EN SAMENWERKINGSVERBANDEN
EEN OVERZICHT
Frank Weerman en Edward Kleemans 1
De mens is een sociaal wezen en plegers van delicten vormen hierop geen uitzondering: delicten
worden vaak door meerdere daders samen gepleegd (zie voor een overzicht: o.a. Reiss, 1988;
Weerman, 2001). Daders kunnen deel uitmaken van tijdelijke of duurzame
samenwerkingsverbanden. Ook zijn er allerlei soorten groepen, variërend van scherp afgebakende
dadergroepen tot tamelijk losse samenwerkingsverbanden en netwerken. De sociale verbanden van
daders bestrijken een breed criminologisch spectrum: groepjes baldadige pubers en delinquente
jongeren die elkaar op straat ontmoeten, inbrekers of overvallers die samen op pad gaan,
samenwerkingsverbanden op het terrein van de georganiseerde criminaliteit in vele soorten en maten.
De laatste jaren lijkt de beeldvorming rond criminele groepen en samenwerkingsverbanden te
verschuiven. Zo is de alarmerende beeldvorming over de georganiseerde misdaad van begin jaren
negentig sterk genuanceerd door het criminologisch onderzoek van de onderzoeksgroep Fijnaut ten
behoeve van de Commissie Van Traa (Fijnaut e.a., 1996). In plaats van het beeld van strak geleide
misdaadorganisaties dat we kennen uit de populaire media (denk bijvoorbeeld aan de vele
maffiafilms) wordt tegenwoordig vooral gesproken over criminele netwerken en flexibele
samenwerkingsverbanden. Ook de traditionele beeldvorming over jeugdbendes en gangs lijkt
inmiddels achterhaald (zie o.a. Van Gemert in dit themanummer).
Toch is er nog geen duidelijk alternatief voor de traditionele ideeën. Wel zijn de laatste tijd
interessante ontwikkelingen gaande in theorievorming en onderzoek naar criminele groepen en
samenwerkingsverbanden. Daarom wijdt het Tijdschrift voor Criminologie dit themanummer aan dit
onderwerp, met auteurs die vanuit verschillende achtergronden deskundigheid hebben over bepaalde
vormen van criminele samenwerking of groepsvorming, zoals georganiseerde criminaliteit,
problematische jeugdgroepen en voetbalhooligans.
In dit inleidende artikel geven we een overzicht van belangrijke thema’s en ontwikkelingen.
Allereerst introduceren we enkele begrippen en onderscheiden we verschillende niveaus van analyse.
Vervolgens gaan we in vogelvlucht in op klassieke studies en belangrijke ontwikkelingen in de
literatuur en besteden we aandacht aan enkele veelbelovende nieuwe invalshoeken. Daarna volgt een
introductie van de andere artikelen in dit themanummer. We sluiten af met enkele suggesties voor
toekomstig onderzoek.
BEGRIPPEN EN NIVEAUS VAN ANALYSE
Voor de sociale verbanden van daders zijn allerlei begrippen in omloop: traditionele zoals bendes en
jeugdbendes, ‘de maffia’ en criminele organisaties, en modernere zoals dadergroepen en criminele
netwerken. Het is echter lang niet altijd duidelijk wat men precies met deze begrippen bedoelt. Ze
worden ook regelmatig door elkaar gebruikt, hoewel er toch belangrijke verschillen bestaan. Zo
wordt het begrip crimineel netwerk vaak als synoniem gebruikt voor een criminele groep. Een
netwerk omvat echter meer dan een groep: het is een verzameling van individuen die met elkaar zijn
verbonden, zonder dat iedereen elkaar hoeft te kennen. Bij een criminele groep kent iedereen elkaar
wel en ziet men elkaar ook als groepsleden. Toch is het vaak moeilijk om dadergroepen precies van
elkaar te onderscheiden. Ook is het zelden duidelijk tot waar een crimineel netwerk precies reikt (zie
o.a.: Draisma en Weerman, 2000; Bruinsma en Bernasco in dit themanummer).
Naast verschillen in inhoud zijn er verschillen in emotionele lading: ‘jeugdgroep op straat’ klinkt
minder gevaarlijk dan ‘jeugdbende’ of ‘gang’, en ‘dadernetwerk’ klinkt minder bedreigend dan
‘criminele organisatie’. Deze verschillen in emotionele lading vormen een belangrijke verklaring
voor het feit dat in de criminologie van tijd tot tijd felle discussies ontstaan rond definities van
criminele groepen en samenwerkingsverbanden. Zo is er veel gediscussieerd over de definitie van
1 Met dank aan Willem de Haan en Peter Sluiter voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

georganiseerde misdaad (zie o.a.: Fijnaut e.a.., 1996) en over de definitie van gangs en jeugdbendes
(zie o.a. Ball en Curry, 1995). Het gaat bij deze discussies niet alleen om de precieze benaming, maar
ook om een beoordeling van het karakter en de ernst van samenwerkingsverbanden tussen daders.
Bij de analyse van criminele groepen en samenwerkingsverbanden kunnen drie niveaus worden
onderscheiden: het niveau van de individuele dader, van de dadercombinaties bij een concreet delict
en van het overkoepelende netwerk van daders. Vooral het onderscheid tussen het tweede en derde
niveau is belangrijk: bij dadercombinaties gaat het om daders die in een concreet geval samenwerken,
bij dadergroepen of -netwerken om een verzameling daders die elkaar kennen of die met elkaar zijn
verbonden. Vanuit één netwerk of groep kunnen dus in wisselende verbanden delicten worden
gepleegd. Ook kunnen die verbanden heel klein zijn, terwijl de overkoepelende groep veel groter is
(zie o.a. Hakkert e.a., 1998; Weerman, 2001).
In dit themanummer komt elk van de genoemde analyseniveaus aan de orde. Het zwaartepunt ligt
echter bij het derde niveau, dat van het overkoepelende netwerk waartoe daders behoren. Aan de ene
kant gaat het daarbij om de structuur: hoe zit een netwerk of groep in elkaar? Aan de andere kant is
ook de cultuur belangrijk. Welke regels en codes heersen in een groep? Wat zijn herkenningstekens
en identiteitsbepalers? De antwoorden op dit soort vragen kunnen worden gebruikt om te verklaren
hoe vanuit deze groepen en netwerken criminele activiteiten ontstaan, die worden uitgevoerd door
concrete dadercombinaties.
Vanuit de individuele dader bezien is het niet alleen van belang wat voor ‘macht’ of invloed de groep
uitoefent op de individuen die er deel van uitmaken. Ook relevant is de vraag wat criminele groepen
en samenwerkingsverbanden kunnen betekenen voor de criminele (carrière)mogelijkheden van
individuen. Leidt samenwerking tot meer crimineel succes (McCarthy en Hagan, 1999) en zijn
bepaalde posities binnen criminele netwerken gunstig voor iemands criminele carrière (Morselli,
2000; 2001)?
DE LITERATUUR IN VOGELVLUCHT
Dat criminaliteit vaak een collectieve activiteit is, is reeds lang geleden geconstateerd. In een
klassieke studie constateerden Shaw en McKay (1931) dat de overgrote meerderheid van de
opgepakte jongeren (ruim 80 procent) hun delicten met anderen had uitgevoerd. Tevens viel het
hen op dat het daarbij meestal niet ging om hele groepen, maar om kleine dadercombinaties van
twee of drie personen. Daarnaast maakten zij voor een aantal jeugdige delinquenten een overzicht
van al hun contacten tijdens hun criminele carrière, om te illustreren hoe mensen via anderen
steeds verder betrokken raken bij criminaliteit. In deze tijd ontstond ook de veronderstelling dat
veel onervaren daders het vak zouden leren via ‘rekrutering’ door oudere, meer ervaren daders (zie
o.a. de biografie The Professional Thief van Sutherland [1937]).
Sindsdien zijn er regelmatig studies naar co-offending ofwel samenplegen verschenen, waarin is
nagegaan in welke mate en wanneer delicten door meerdere daders worden uitgevoerd (zie o.a.
Reiss, 1988; Weerman, 2001). Hieruit blijkt onder andere dat jonge daders aanmerkelijk vaker
samen op pad gaan dan oudere daders (zie o.a. Hood en Sparks, 1970; McCord en Conway, 2002).
Eén van de meest diepgravende studies in dit verband is het onderzoek van Reiss en Farrington
(1991) naar een groep daders die tot hun veertigste levensjaar is gevolgd. Zij concludeerden dat de
meeste daders kiezen voor mededaders die wat betreft ervaring in criminele zaken op hen lijken.
Daarnaast zijn er in hun steekproef enkele typische ‘rekruteerders’ die met heel veel jonge,
onervaren mededaders delicten plegen. Het gaat om een kleine minderheid van de respondenten
die door hun grote activiteit wel veel anderen kunnen beïnvloeden. In een recentere publicatie van
Warr (1996) wordt de term rekrutering vervangen door instigation (initiatiefnemen). Uit
zelfrapportagegegevens blijkt dat er weliswaar daders zijn die het voortouw nemen bij het
gezamenlijk plegen van delicten, maar dat dit geen vaste rol betreft. Wie initiatief neemt en wie
daarin meegaat, verschilt van dadergroep tot dadergroep omdat de samenstelling van die
combinaties ook steeds anders is.
De concrete gang van zaken bij het samen plegen van delicten is beschreven in monografieën over
bepaalde delictstypen zoals inbraak of beroving (zie voor overzichten: Kleemans, 1996; Kruize,

2001) en in specifieke onderzoeken naar de ‘sociale organisatie’ van misdaad (o.a. Einstadter,
1969; Shover, 1973; Best en Luckenbill, 1982). In deze beschrijvingen staat het doelgerichte van
samenwerkingsverbanden centraal. Daders kunnen bij de gezamenlijke uitvoering van delicten
verschillende rollen hebben, zoals uitkijk, berijder van de vluchtauto of bedreiger. Ook wordt
bestudeerd op welke manier daders bij elkaar komen, hoe ze afzetkanalen vinden voor hun buit en
hoe zij tips ontvangen over doelwitten. Recente studies nuanceren overigens de doelgerichtheid
van samenplegen door te wijzen op de sociale en irrationele processen die een rol spelen bij de
totstandkoming van samenwerkingsverbanden en de keuze van doelwitten (Canter en Allison,
2000; Hochstetler, 2001).
Problematische en criminele jeugdgroepen
Met betrekking tot jeugdcriminaliteit heeft een speciale vorm van groepsvorming vanouds veel
aandacht gekregen: het fenomeen van de jeugdbende of gang. Klassiek is het werk van Trasher
(1927), die met gebruik van uiteenlopende bronnen alle gangs probeerde te beschrijven in het
sterk veranderende Chicago van die tijd. Trasher had een brede opvatting over gangs, die zowel
speelgroepen van kinderen als georganiseerde misdaadgroepen omvatte. Hij interpreteerde gangs
van jongeren vanuit de mogelijkheden die ze boden voor identiteitsvorming en tijdsbesteding in
een stedelijke omgeving en veronderstelde dat ze onder bepaalde omstandigheden konden
uitgroeien tot criminele organisatievormen. Een andere bekende studie is de etnografie Street
Corner Society door Whyte (1943). Hij bestudeerde tot in detail het leven en de onderlinge
verhoudingen van jongeren in een wijk. Daarbij maakte hij onder meer gebruik van sociografische
methoden om het netwerk van jongeren in kaart te brengen. Whyte probeerde ook de
ongeschreven codes en regels op straat te achterhalen.
In de jaren vijftig en zestig was het fenomeen gang in de Verenigde Staten sterk in opkomst, een
criminologische uitdaging van de eerste orde. In de theorieën van Cohen (1955) en van Cloward
en Ohlin (1960) is delinquent gedrag bijna synoniem met lidmaatschap van jeugdbendes. Deze
theorieën verklaren waarom individuen met een maatschappelijk achtergestelde positie tot zulke
groepen worden aangetrokken. Short en Strodtbeck (1965) verklaren het delinquente gedrag van
jongeren binnen gangs vanuit groepsprocessen. Aan de ene kant veronderstellen zij dat leden van
een gang sterke druk op elkaar uitoefenen om mee te doen. Aan de andere kant wijzen zij op het
belang van reputatie en status, die ertoe kunnen leiden dat vooral de leidende personen in een
groep zich gedwongen zien, bij criminele handelingen en groepsgevechten het voortouw te nemen.
Na een relatief rustige periode verscheen vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw weer veel
relevante literatuur in de Verenigde Staten, parallel aan een nieuwe golf van gangs en daaraan
gerelateerd geweld (zie voor een overzicht: Decker en Van Winkle, 1996). Een
gemeenschappelijke notie in veel van deze studies is de veronderstelling dat de uitzichtloze positie
van hele groepen in de Amerikaanse maatschappij een belangrijke aanjager voor van het ontstaan
van gangs zou zijn. Er zijn echter ook zelfrapportagestudies verschenen die hebben gezorgd voor
een sterke relativering van de ‘onvermijdelijkheid’ van ganglidmaatschap en de groepsdwang die
daaraan verbonden zou zijn. Hieruit blijkt dat ook in de arme wijken van Amerikaanse metropolen
slechts een kleine minderheid van de jongeren bij een gang hoort. Bovendien zijn veel van de
gangleden maar kort lid: de meerderheid haakt al na een jaar af (Thornberry e.a., 1993; Esbensen
en Huizinga, 1993).
In Nederland zijn groepen jongeren op straat ook een bekend verschijnsel, maar we kennen hier
geen traditie van het bestuderen van problematische en criminele jeugdgroepen, afgezien van
enkele etnografische beschrijvingen (zie Miedema in dit themanummer).
Een relatief nieuw fenomeen is dat sommige jeugdgroepen in Nederland stijlkenmerken van
Amerikaanse gangs hebben overgenomen (Kreulen en De Boer, 1994; Van Gemert, 1999; zie ook
Van Gemert in dit themanummer). Hoewel ook deze groepen zich kunnen bezighouden met
ernstige vormen van criminaliteit, zijn er tevens belangrijke verschillen met de groepen die in de
Verenigde Staten als gangs worden bestempeld. Een probleem bij een vergelijking is dat ook de
Amerikaanse gangs een grote variatie in vormen kennen (zie o.a. Klein, 1996) en niet hoeven
overeen te komen met de clichébeelden die daarover bestaan. Een belangrijke ontwikkeling in dit

verband is het recente initiatief Eurogang (Klein e.a., 2000). Onder deze naam probeert een aantal
Amerikaanse en Europese criminologen overeenstemming te bereiken over de omschrijving van
gangs en problematische jeugdgroepen en over gestandaardiseerde methoden om deze te
onderzoeken. Op termijn zullen daarmee de problematische jeugdgroepen in verschillende
Europese landen worden geïnventariseerd en met Amerikaanse gangs worden vergeleken. Dit
initiatief is van belang voor de regelmatig de kop op stekende discussie of we ook in Nederland
kunnen spreken van gangs of jeugdbendes (zie o.a. Van Gemert, 1995; Van Oosterwijk e.a., 1995;
Ferwerda e.a., 1995; De Haan en Miedema, 2001).
Georganiseerde criminaliteit
De discussie over georganiseerde criminaliteit is sterk bepaald door het ‘bureaucratiemodel’. Dit
model heeft vooral bekendheid gekregen door de openbare verklaringen van spijtoptanten voor de
Amerikaanse Senaatscommissies in de jaren vijftig en zestig en door het wetenschappelijke werk
van de Amerikaanse criminoloog Cressey (1969). Deze beschrijft georganiseerde criminaliteit als
een bureaucratische organisatievorm met een piramidestructuur, een strenge hiërarchie, een
duidelijke taakverdeling, een gedragscode en een intern sanctiesysteem. Dit bureaucratiemodel
mag zich nog altijd in een grote populariteit verheugen. Niet alleen in de media maar ook in
kringen van opsporingsinstanties wordt nog herhaaldelijk gesproken en gedacht in termen van
piramidaal opgebouwde organisaties, waarbij de baas instructies geeft aan zijn ‘luitenanten’, die
op hun beurt weer verschillende gespecialiseerde divisies aansturen.
In de Verenigde Staten werd al in de jaren zeventig forse kritiek geleverd op de empirische
houdbaarheid van het bureaucratiemodel (zie o.a.: Albini, 1971; Ianni en Reuss-Ianni, 1972;
Smith, 1975). Ook werd een alternatief theoretisch perspectief toegepast op het verschijnsel
georganiseerde criminaliteit, dat van het ‘illegaal ondernemerschap’ (zie o.a.: Reuter, 1983;
Moore, 1987). Daders worden in deze optiek beschouwd als gewone naar winst strevende
ondernemers, die zich bezig houden met activiteiten die min of meer toevalligerwijze illegaal zijn.
Bij deze activiteiten staan – net als in de legale handel – economische overwegingen en het handig
opereren in een bepaalde marktomgeving centraal. Dit perspectief heeft geleid tot verhelderende
inzichten in de voedingsbodem van georganiseerde criminaliteit. Zo is het neveneffect van het
verbieden van bepaalde goederen en diensten waar wél een maatschappelijke vraag naar bestaat
(zoals bijvoorbeeld drugs), dat er winstkansen ontstaan voor ondernemende misdadigers. Ook
kunnen EU heffingen, BTW regelingen en accijnzen resulteren in een ‘prijswig’ met interessante
mogelijkheden voor ondernemende fraudeurs (o.a. Van Duyne, 1990; 1995).
In Nederland heeft het bureaucratiemodel lange tijd de beeldvorming over georganiseerde
criminaliteit gedomineerd. Dit beeld is echter verregaand genuanceerd door het criminologisch
onderzoek van de onderzoeksgroep Fijnaut ten behoeve van de Commissie Van Traa (Fijnaut e.a.,
1996). Volgens de onderzoeksgroep zou het bij georganiseerde criminaliteit niet gaan om
duidelijke identificeerbare en afgrensbare stabiele organisaties met een strenge hiërarchie, maar
veeleer om een steeds wisselend netwerk van daders die in verschillende verbanden met elkaar
samenwerken. Het vervolgonderzoek in het kader van de WODC monitor georganiseerde
criminaliteit heeft deze conclusie bevestigd en nader empirisch onderbouwd (Kleemans e.a.,
1998). In dit onderzoek wordt ook sterk de nadruk gelegd op het belang van sociale relaties (zoals
familie- en vriendschapsbanden) voor het functioneren van criminele samenwerkingsverbanden.
Sociale relaties worden tevens beschouwd als een belangrijke bron van dynamiek: mensen raken
via hun sociale relaties betrokken bij criminele samenwerkingsverbanden maar worden
gaandeweg steeds minder afhankelijk van andermans hulpbronnen, zoals geld, kennis en
contacten, en zoeken vervolgens hun eigen weg. Bij nieuwe samenwerkingsverbanden betrekken
zij weer personen uit hun eigen sociale omgeving en het verhaal begint opnieuw. Dit
‘sneeuwbaleffect’ is volgens het WODC rapport kenmerkender voor de onderzochte
samenwerkingsverbanden dan het traditionele beeld van ‘rekrutering’, waarbij criminele
organisaties buitenstaanders rekruteren die vervolgens kunnen opklimmen in de hiërarchie.

NIEUWE INVALSHOEKEN
In de meest recente criminologische literatuur over criminele groepen en samenwerkingsverbanden
kunnen we interessante nieuwe invalshoeken signaleren, die vaak op de een of andere
manier de rol van individuele daders weten te combineren met de invloed die andere daders op
hen hebben. Lange tijd leek er namelijk sprake te zijn van een merkwaardige tweedeling in de
literatuur: daders werden ofwel beschouwd als geïsoleerde (rationele) individuen, ofwel als
volledig bepaald door de groep of subcultuur waarvan zij deel uitmaken (Tremblay, 1993).
Nieuwe invalshoeken lijken zowel het ‘ondergesocialiseerde’ als het ‘overgesocialiseerde’ beeld
van crimineel gedrag te overstijgen.
Een reeds genoemde ontwikkeling is dat sociale verbanden van daders steeds meer worden
bestudeerd vanuit een netwerkperspectief. Verschillende auteurs wijzen op algemeen sociaalwetenschappelijke
inzichten over de werking van sociale netwerken die goed toepasbaar zijn
binnen de criminologie (zie ook Bruinsma en Bernasco in dit themanummer). Met name voor de
georganiseerde criminaliteit is dit idee nader uitgewerkt (zie voor een overzicht: Kleemans en Van
de Bunt, 1999; zie ook Coles, 2001). Maar ook ten aanzien van jeugdcriminaliteit wordt door
sommigen het sociale netwerkperspectief gepropageerd (zie o.a. Sarnecki, 1986, Baerveldt e.a.,
2000; Haynie, 2001). Een toepassing van dit perspectief is sociale netwerkanalyse van
dadergroepen met behulp van speciaal daarvoor ontwikkelde methoden en technieken. In een
aantal empirische studies is geprobeerd om de sociale netwerkstructuur van één of meer groepen
te ontrafelen (o.a. Lupsha, 1983; Baron en Tindall, 1993; Finckenauer en Waring, 1998; Sarnecki,
2001; Klerks, 2000; Morselli, 2000; 2001). Bij enkele studies wordt niet alleen de aanwezigheid
van onderlinge relaties vastgesteld maar ook de inhoud van de relaties, bijvoorbeeld of er sprake is
van instrumentele, affectieve en-of hiërarchische relaties. Daarmee kan de rol van de afzonderlijke
leden van een dadergroep duidelijk worden gemaakt, terwijl tegelijkertijd de structuur van het
netwerk kan worden geanalyseerd.
Een ander relatief nieuw gezichtspunt is dat daders kunnen kiezen of zij samen met andere daders
verbanden vormen of juist alleen op pad gaan. Sommigen analyseren daarom de samenwerking
met andere daders vanuit het rationele keuzeperspectief (o.a. Tremblay, 1993; Kleemans, 1996;
McCarthy e.a., 1998). Maar ook de sociale ruiltheorie kan worden toegepast op de keuze om
alleen of samen met anderen een delict te plegen (Weerman, 2001). Ook voor deze invalshoek
geldt dat individuele keuzes niet als volledig onafhankelijk worden gezien, maar juist sterk
samenhangen met de sociale relaties die iemand heeft. Tremblay (1993) wees er op dat het kunnen
vinden van geschikte mededaders een belangrijk element vormt in de werkwijze van daders.
Daders met een beperkt aantal sterke sociale relaties met andere daders kunnen verbanden vormen
waarbij ze mededaders kunnen vertrouwen, terwijl daders met veel zwakke contacten in staat zijn
om veel nieuwe, maar risicovolle criminele activiteiten te ontwikkelen. Er zijn dus verschillende
strategieën mogelijk ten aanzien van het vormen van criminele samenwerkingsverbanden en de
keuze is afhankelijk van individuele voorkeuren en van het sociale netwerk van daders. Weerman
(2001) verwerkt in zijn theorie over samenplegen naast de beschikbaarheid en kenmerken van
mededaders ook hun persoonlijke behoeften en individuele vaardigheden. Het basisidee is dat
daders samen delicten plegen wanneer zij elkaar wat te bieden hebben. Dat hoeft niet beperkt te
blijven tot materiële beloningen, ook sociale en psychologische beloningen kunnen leiden tot de
beslissing om aan een gezamenlijk delict mee te doen.
Een andere nieuwe invalshoek is het reeds genoemde inzicht dat sociale relaties van groot belang
zijn voor de mogelijkheden tot criminele samenwerking. Telkens weer zien we dat familie,
vrienden en bekenden met elkaar samenwerken en elkaar weer introduceren bij anderen. Dit biedt
daders in de eerste plaats nieuwe mogelijkheden omdat zij gebruik kunnen maken van andermans
hulpbronnen, zoals geld, kennis en contacten. In de tweede plaats biedt het daders een oplossing
voor tal van samenwerkingsproblemen in de ongereguleerde wereld van de georganiseerde
criminaliteit, waarin sluimerend wantrouwen en potentieel bedrog effectieve samenwerking vaak
in de weg staan. Samenwerking is immers veel gemakkelijker, wanneer je elkaar al langer kent,
wederzijds in een relatie hebt geïnvesteerd en weet dat je elkaar in de toekomst nog vaker zult

tegenkomen (o.a. Raub, 1997; Buskens, 1999). Dit perspectief biedt verschillende nieuwe
inzichten in het functioneren van criminele samenwerkingsverbanden, zoals het belang van sociale
relaties voor internationale criminele samenwerkingsverbanden, de etnische samenstelling van
groepen en de ontwikkeling en groei van criminele netwerken (Kleemans en Van de Bunt, 1999).
Het sluit aan bij een recente ontwikkeling in de economische wetenschap en de sociologie, waarbij
steeds meer aandacht wordt besteed aan de essentiële rol van sociale relaties in de economie.
Sinds de publicaties van Granovetter (o.a. 1985), Coleman (1990) en Burt (1992) is er een stroom
van publicaties op gang gekomen over de invloed van sociaal kapitaal op economisch gedrag (zie
voor een overzicht: Burt, 2000). Voor de verklaring van economisch gedrag wordt sindsdien niet
meer alleen gekeken naar fysiek kapitaal (geld en kapitaalgoederen) en menselijk kapitaal (kennis
en vaardigheden), maar ook naar de extra mogelijkheden die sociaal kapitaal kan bieden voor het
bereiken van bepaalde economische doelen (Coleman, 1990). Deze opkomst van de economische
sociologie is recent toegepast in een onderzoek naar de carrières van twee hoofdrolspelers uit de
wereld van de georganiseerde misdaad (Morselli, 2000; 2001).
Tot slot zou het interessant zijn om de rol van vertrouwen en wantrouwen nader te analyseren. In
de literatuur wordt er vaak van uitgegaan dat sociale inbedding in een netwerk een stabiliserend
effect heeft op samenwerkingsrelaties, omdat mensen informatie over elkaar kunnen krijgen via
relevante anderen en bovendien rekening moeten houden met hun reputatie in een sociaal netwerk
(o.a. Raub en Weesie, 1990). Overigens hebben de schaarse empirische toetsingen van deze
netwerkeffecten geresulteerd in zwakke en wisselende resultaten (Buskens, 1999). Recentelijk
heeft Burt (2001) echter een interessante discussie geopend over de schaduwzijden van sociale
cohesie. Cohesie kan gemakkelijk leiden tot roddel, achterklap en karaktermoord. Mensen
bespreken oordelen over anderen niet zozeer om objectieve informatie over een bepaalde persoon
te verkrijgen, maar om elkaar te bevestigen. Daardoor worden positieve of negatieve beelden niet
genuanceerd maar juist versterkt, in positieve of negatieve richting. Cohesie kan daarom
wantrouwen en negatieve beeldvorming gemakkelijk versterken. Uit het recente onderzoek van
Van de Port (2001) naar liquidaties blijkt hoe gemakkelijk wantrouwen in het criminele circuit kan
escaleren. Dit is van groot belang omdat wantrouwen in de wereld van de georganiseerde
criminaliteit een grote rol speelt. Er zijn immers ook zeer negatieve consequenties verbonden aan
samenwerking met onbetrouwbare handelspartners of met informanten van de politie. Sociale
cohesie zou dus ook een keerzijde kunnen hebben, wanneer mensen daardoor gemakkelijker als
onbetrouwbare handelspartner of als verrader worden aangemerkt. Ook kan het prikkels
verschaffen om een gewelddadige in plaats van een betrouwbare reputatie te vestigen.
DE INHOUD VAN DIT THEMANUMMER
Bruinsma en Bernasco constateren dat doorgaans in vage termen over criminele netwerken wordt
gesproken, terwijl in de sociale wetenschappen allerlei begrippen en inzichten voor het analyseren
van sociale netwerken zijn ontwikkeld. Zij gebruiken deze inzichten om dadergroepen op het
gebied van drie grensoverschrijdende vormen van georganiseerde criminaliteit (heroïnehandel,
vrouwenhandel en autodiefstal) te beschrijven en met elkaar te vergelijken. Aan de hand van
eerder verzameld empirisch materiaal maken ze aannemelijk dat de drie soorten internationale
dadernetwerken in structuur van elkaar verschillen. Dit mondt uit in hypothesen over de relatie
tussen bepaalde soorten criminele activiteiten en netwerkvormen.
Om beter te verklaren hoe de georganiseerde misdaad functioneert, gebruikt Van Calster het
‘kleine-wereld-effect’: één enkele kennismaking verkleint de afstand tussen veel personen. Hij
constateert dat er bij het organiseren van criminele activiteiten allerlei losse en open
samenwerkingsverbanden worden aangegaan, terwijl er anderzijds ook sprake is van hechte en
gesloten groepen. Hij legt uit hoe het kleine-wereld-effect deze schijnbare tegenstelling kan
verklaren en bespreekt hoe vanuit dit uitgangspunt machtsposities binnen criminele netwerken zijn
te begrijpen.
Miedema past de methode van ‘meta-etnografie’ toe op vier etnografische studies en brengt zo de
overeenkomsten en verschillen in kaart tussen groepen. jongens van Nederlandse, Surinaamse,

Marokkaanse en Antilliaanse afkomst. Hij constateert belangrijke overeenkomsten tussen de
verschillende etnisch-specifieke studies en veronderstelt op basis daarvan dat de omstandigheden
waarin jongens opgroeien in achterstandswijken wellicht de belangrijkste factor zijn voor
groepsvorming en gerelateerd delinquent gedrag. Vervolgens biedt hij een verklaring voor de
geconstateerde groepsprocessen vanuit de collectieve codes en normen die in deze
omstandigheden ontstaan.
Van Gemert beschrijft hoe overlastgevende jeugdgroepen functioneren in wisselwerking met hun
omgeving. Hij analyseert enkele symbolische en groepsdynamische processen binnen deze
jeugdgroepen. Daarvoor gebruikt hij bestaand empirisch materiaal uit onderzoek naar
Marokkaanse jeugdgroepen en maakt hij een vergelijking met Amerikaanse literatuur over gangs.
Hij beargumenteert dat symbolen in Nederland geen onderscheidend vermogen hebben voor de
buitenwereld. Ook constateert hij dat er geen symbiotische relatie bestaat tussen jeugdgroepen en
de buurten waarin deze zich bevinden, maar dat jeugdgroepen juist vaak botsen met
buurtbewoners. Hij beschrijft de processen die daarbij optreden en verklaart deze vanuit de
interactie tussen jeugdgroepen en hun omgeving.
Adang beschrijft en verklaart groepsprocessen bij collectief (voetbal)geweld tegen de achtergrond
van de confrontatie tussen supporters van Ajax en Feyenoord bij Beverwijk en het
politieonderzoek daarnaar. Hij bespreekt in hoeverre dergelijke voorvallen georganiseerd zijn en
probeert het functioneren van deelnemers te verklaren. Op basis van literatuur en eigen empirisch
onderzoek beargumenteert hij dat er geen sprake is van rationeel leiderschap noch van irrationele
massaprocessen. In plaats daarvan werkt hij een alternatieve verklaring uit, vanuit de sociale
identiteit die binnen groepen ontstaat en de resulterende codes en normen.
TOEKOMSTIG ONDERZOEK
Dit themanummer overziend valt op dat in de eerste twee artikelen vooral de structuur van
criminele groepen en samenwerkingsverbanden als verklaring wordt gebruikt, terwijl in de drie
andere de meeste invloed wordt toegekend aan de cultuur (codes en betekenis). Dit heeft
waarschijnlijk ook te maken met het soort criminaliteit dat de verschillende auteurs behandelen.
Bij de bestudering van samenwerkingsverbanden in de georganiseerde misdaad wordt traditioneel
veel werk gemaakt van het beschrijven van de structuur, terwijl bij het beschrijven van groepen in
de jeugdcriminaliteit boeken vol zijn geschreven over subculturen en symboliek. Een belangrijke
reden daarvoor is waarschijnlijk dat het bij georganiseerde criminaliteit in de eerste plaats gaat om
materiële beloningen en bij jeugdcriminaliteit en collectief geweld relatief vaker om het vervullen
van immateriële behoeften (Weerman, 2001). Toch loont het misschien de moeite om de
invalshoeken eens om te draaien, bijvoorbeeld door de codes en cultuur binnen de georganiseerde
misdaad te onderzoeken (o.a. Paoli, 1997). Er kunnen namelijk ook allerlei immateriële motieven
zijn om gezamenlijk bepaalde criminele activiteiten te ondernemen (Klerks, 2000). Verder is het
van belang om de condities voor reputatie en vertrouwen binnen criminele netwerken beter te
begrijpen. Aan de andere kant zou aandacht voor de structuur van jeugdgroepen of
supportersgroepen duidelijk kunnen maken in hoeverre zulke groepen veranderen in de tijd (zie
o.a. Sarnecki, 2001). Ook kunnen subgroepen worden onderscheiden door het analyseren van de
netwerken achter jeugdgroepen (zie o.a. Beke e.a., 2000) en lijkt het de moeite waard om te
onderzoeken, op welke manier criminele jongeren via contacten kunnen doorgroeien naar
ernstiger vormen van misdaad.
In sommige artikelen in dit themanummer zijn enkele besproken ‘nieuwe invalshoeken’ duidelijk
terug te vinden. Zowel Bruinsma en Bernasco als Van Calster hebben zich laten inspireren door
sociale netwerkanalyses van criminele groepen en samenwerkingsverbanden. Bruinsma en
Bernasco proberen de soms fragmentarische en vage toepassing van het begrip ‘sociaal netwerk’
van een degelijke basis te voorzien en bouwen daarmee deze manier van analyseren verder uit.
Van Calster kent ook een grote rol toe aan sociale relaties en sluit nauw aan bij ontwikkelingen
rond de ‘economische sociologie’. Dit zijn twee belangrijke bijdragen, omdat deze invalshoeken
tot nu toe nog niet of nauwelijks in de Nederlandstalige criminologie zijn doorgedrongen. Met

etrekking tot de keuze voor mededaders en de rol van vertrouwen ligt het empirisch
onderzoeksterrein zelfs nog bijna helemaal braak. Dat geldt ook voor de toepassing van deze
nieuwe invalshoeken op andere vormen van criminaliteit dan georganiseerde misdaad. Toekomstig
onderzoek moet duidelijk maken of de theorievorming op deze terreinen ook empirisch houdbaar
is.
Niet alleen recente ontwikkelingen zijn interessant voor toekomstig onderzoek, ook klassieke
publicaties kunnen leiden tot verfrissende inzichten. Het artikel van Miedema maakt bijvoorbeeld
duidelijk dat de oude theorie van Miller (1958) over focal concerns nog steeds op de hedendaagse
straatcultuur kan worden toegepast. Van Gemert sluit aan bij een lange traditie binnen het
onderzoek naar gangs in de Verenigde Staten, door zowel op de betekenis van groepssymbolen als
op de positie van jeugdgroepen in de buurt te wijzen. Er zijn ongetwijfeld nog meer interessante,
halfvergeten inzichten uit de klassieke literatuur. Zo heeft Trasher (1927) een uitvoerige
beschrijving gegeven van allerlei veranderingsprocessen van jeugdgroepen, waarvan het de moeite
waard kan zijn om de hedendaagse toepasbaarheid te onderzoeken. In het verleden is ook
interessant maar in vergetelheid geraakt Nederlands onderzoek verricht naar criminele groepen en
samenwerkingsverbanden, zoals het onderzoek van Van Schreven (1957) naar ‘diefstal in
groepsformatie’. Voor toekomstig onderzoek kan het dus lonend zijn om op zoek te gaan naar
oude inzichten in vergeten studies en deze te toetsen aan de huidige tijd.
Tenslotte willen wij er nog op wijzen dat empirisch onderzoek sterk achter lijkt te blijven bij de
vele theoretische ontwikkelingen van dit moment. Dit blijkt ook uit de bijdragen aan dit
themanummer: de nadruk ligt op theorieontwikkeling, terwijl vooral gebruik wordt gemaakt van
empirisch materiaal dat door de auteurs zelf of door anderen al eerder was verzameld. Het is van
het grootste belang dat in de toekomst ook empirisch onderzoek wordt verricht naar criminele
groepen en samenwerkingsverbanden, waarbij nieuwe theoretische inzichten worden getoetst. Het
zou goed zijn wanneer dit onderzoek naast de klassieke terreinen van georganiseerde criminaliteit
en jeugdgroepen ook op andere gebieden zou worden verricht. Zo is in dit themanummer de
manier waarop bijvoorbeeld inbrekers of overvallers in samenwerkingsverbanden functioneren
onderbelicht gebleven, terwijl daarover nog veel kennis te verwerven valt. Ook de rol van
vrouwen en meisjes binnen criminele groepen en samenwerkingsverbanden kan heel belangrijk
zijn (zie o.a. Campbell, 1984; Bovenkerk, 1995; Kleemans e.a., 1998; Miller, 2001) en is nader
onderzoek waard. Er is kortom nog veel werk te doen. Wij hopen dat dit themanummer daartoe
stimuleert.
LITERATUUR
Albini, J. (1971) The American Mafia; Genesis of a Legend, New York: Appleton.
Baerveld, C., M. Vermande & R. van Rossem (2000) ‘Over vrienden die het ook doen: de kleine
criminaliteit van scholieren en hun sociale netwerken’, Sociale Wetenschappen, 43: 7-26.
Ball, R.A. & G. D. Curry (1995) ‘The logic of definition in criminology: purposes and methods
for defining "gangs" ’, Criminology, 33: 225-245.
Baron, S.W. & Tindall, D.B (1993) ‘Network structure and delinquent attitudes within a juvenile
gang’, Social Networks, 15: 255-273.
Beke, B.M.W.A., A. van Wijk & H.B.Ferwerda (2000) Jeugdcriminaliteit in groepsverband
ontrafeld. Tussen rondhangen en bendevorming, Den Haag: Ministerie van Justitie.
Best, J. & D.F. Luckenbill (1982) Organizing Deviance, Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Bovenkerk, F. (1995) La Bella Bettien, Amsterdam: Meulenhoff.
Burt, R.S. (1992) Structural Holes, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Burt, R.S. (2000) ‘The network structure of social capital’, in: R.I. Sutton & M. Staw (eds.),
Research in Organizational Behavior, Greenwich, CT: JAI Press.
Burt, R.S. (2001) ‘Bandwidth and echo: trust, information, and gossip in social networks’, in: A.
Casella & J.E. Rauch (eds.), Networks and Markets, Russel Sage Foundation: 30-74.

Buskens, V. (1999) Social Networks and Trust, Utrecht: Interuniversity Center for Social Science
Theory and Methodology.
Campbell, A. (1984) The Girls in the Gang, Cambridge: Basil Blackwell.
Canter, D. & L. Alison (2000) The Social Psychology of Crime. Groups, Teams and Networks
(Offender profiling series III), Aldershot etc.: Ashgate.
Cloward, R.A. & L.E. Ohlin (1960) Delinquency and Opportunity; A Theory of Delinquent
Gangs, New York: The Free Press.
Cohen, A.K. (1955) Delinquent Boys, New York: The Free Press.
Coleman, J.S. (1990) Foundations of Social Theory, Cambridge (Mass.) - London: The Belknap
Press - Harvard University Press.
Coles, N. (2001) ‘It’s not what you know, it’s who you know that counts. Analysing serious crime
groups as social networks’ British Journal of Criminology, 41: 580-594.
Cressey, D.R. (1969) Theft of the Nation; The Structure and Operations of Organized Crime in
America, New York: Harper & Row.
Decker, S.H. & B. Van Winkle (1996) Life in the Gang; Family, Friends, and Violence,
Cambridge: Cambridge University Press.
Draisma, S. & F. Weerman (2000) ‘De analyse van aard en omvang van criminele samenwerking’,
in: H. Moerland & B. Rovers (red.), Criminaliteitsanalyse in Nederland, Den Haag: Elsevier: 245-
261.
Duyne, P.C. van (1995) Het spook en de dreiging van de georganiseerde misdaad, Den Haag: Sdu
Uitgevers.
Duyne, P.C. van, R.F. Kouwenberg & G. Romeijn (1990) Misdaadondernemingen; ondernemende
misdadigers in Nederland, Deventer: Gouda Quint.
Einstadter, W.J. (1969) ‘The social organization of armed robbery’, Social Problems, 17: 64-82.
Esbensen, F.A. & D. Huizinga (1993) ‘Gangs, drugs, and delinquency in a survey of urban youth’,
Criminology, 31: 565-589.
Fijnaut, C.J.C.F., F. Bovenkerk, G.J.N. Bruinsma & H.G. van de Bunt (1996) Georganiseerde
criminaliteit in Nederland, eindrapport, bijlage VII van: Enquêtecommissie opsporingsmethoden,
Inzake Opsporing, ’s Gravenhage: Sdu Uitgevers.
Finckenauer, J.O. & E.J. Waring (1998) Russian Mafia in America, Boston: Northeastern
University Press.
Gemert, F. van (1998) Crips in drievoud. Een dossieronderzoek naar drie jeugdbendes,
Amsterdam: Regioplan Onderzoek Advies en Informatie.
Granovetter, M. (1985) ‘Economic action and social structure: the problem of embeddedness’,
American Journal of Sociology, 91: 481-510.
Haan, W.J.M. de & S. Miedema (2001) ‘Jeugdgroepen en gangs’, in: R. Loeber, N.W. Slot & J.A.
Sergeant (red.) Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie. Omvang, oorzaken en interventies,
Nijmegen: Bohn Stafleu Van Loghum: 205-223.
Hakkert, A., A. Van Wijk, H. Ferwerda & T. Eijken (1998) Groepscriminaliteit. Een
terreinverkenning op basis van literatuuronderzoek en een analyse van bestaand
onderzoeksmateriaal, aangevuld met enkele interviews met sleutelinformanten en jongeren die tot
groepen behoren, Den Haag: Ministerie van Justitie.
Haynie, D.L. (2001) ‘Delinquent peers revisited: does network structure matter?’, American
Journal of Sociology, 106: 1013-1057.
Hochstetler, A. (2001) ‘Opportunities and decisions: interactional dynamics in robbery and
burglary groups’, Criminology, 39: 737-763.
Hood, R. en R. Sparks (1970) Key Issues in Criminology, London: Weidenfeld and Nicolson.
Ianni, F.A.J. & E. Reuss-Ianni (1972) A Family Business; Kinship and Social Control in
Organized Crime, London: Routledge & Kegan Paul.
Kleemans, E.R. (1996) Strategische misdaadanalyse en stedelijke criminaliteit. Een toepassing
van de rationele keuzebenadering op stedelijke criminaliteitspatronen en het gedrag van daders,
toegespitst op het delict woninginbraak, Enschede: Universiteit Twente.

Kleemans, E.R., E.A.I.M. van den Berg & H.G. van de Bunt, m.m.v. M. Brouwers, R.F.
Kouwenberg & G. Paulides (1998) Georganiseerde criminaliteit in Nederland. Rapportage op
basis van de WODC-monitor, Den Haag: WODC.
Kleemans, E.R. & H.G. van de Bunt (1999) ‘The social embeddedness of organized crime’
Transnational Organized Crime, 5 (2): 19-36.
Klein, M.W. (1996) ‘Gangs in the United States and Europe’, European Journal on Criminal
Policy and Research, 4 (2): 63-80.
Klein, M.W., H.-J. Kerner, C.L. Maxson & E.G.M. Weitekamp (2000) The Eurogang Paradox:
Street Gangs and Youth Groups in the U.S. and Europe, Dordrecht: Kluwer-Plenum.
Klerks, P.P.H.M. (2000) Groot in de hasj. Theorie en praktijk van de georganiseerde criminaliteit,
Antwerpen: Kluwer Rechtswetenschappen.
Kreulen, F. & N. de Boer (1994) Tussen mode en menens. Crips en Bloods in Nederland, Den
Haag: H.O.F.
Kruize, P. (2001) Choices of Commercial Robbers – A Comparative Study of Commercial
Robbers in Denmark and The Netherlands, Copenhagen: DJØF Publishing.
Lupsha, P.A. (1983) ‘Networks versus networking; analysis of an organized crime group’, in: G.P.
Waldo (ed.) Career Criminals, Beverly Hills: Sage Publications: 59-87.
McCarthy, B., J. Hagan & L.E. Cohen (1998) ‘Uncertainty, co-operation, and crime:
understanding the decision to co-offend’, Social Forces, 77: 155-176.
McCarthy, B. & J. Hagan (1999) When does crime pay? Capital, competence and criminal
success, paper presented at the 1999 Annual Meeting of the American Society of Criminology,
Toronto.
McCord, J. & K. Conway (2002) ‘Patterns of juvenile delinquency and co-offending’, in: E.
Waring & D. Weisburd (eds.) Crime and Social Organization (Advances in Criminological
Theory Volume 10), New Brunswick: Transactions Publishers.
Miller, W.B. (1958) ‘Lower class culture as a generating milieu of gang delinquency’, Journal of
Social Issues, 14: 5-19.
Miller, J. (2001) One of the Guys. Girls, Gangs, and Gender, New York: Oxford University Press.
Moore, M.H. (1987) ‘Organized crime as a business enterprise’, in: H. Edelhertz (ed.) Major
Issues in Organized Crime Control, Washington DC: US Government Printing Office.
Morselli, C. (2000) Contacts, Opportunities, and Crime; Relational Foundations of Criminal
Enterprise, Doctoral dissertation, Université de Montreal, ongepubliceerd.
Morselli, C. (2001) ‘Structuring Mr. Nice: Entrepreneurial opportunities and brokerage
positioning in the cannabis trade’, Crime, Law, and Social Change, 35: 203-244.
Paoli, L. (1997) The Pledge of Secrecy; Culture, Structure, and Action of Mafia Associations,
Firenze: European University Institute.
Port, M. van de (2001) Geliquideerd. Criminele afrekeningen in Nederland, Amsterdam:
Meulenhoff.
Potter, G.W. (1994) Criminal Organisations; Vice, Racketeering, and Politics in an American
City, Prospect Heights: Waveland Press.
Raub, W. (1997) Samenwerking in duurzame relaties en sociale cohesie (oratie), Utrecht:
Universiteit Utrecht.
Raub, W. & J. Weesie (1990) ‘Reputation and efficiency in social interactions: an example of
network effects’, American Journal of Sociology, 96: 626-654.
Reiss, A.J., Jr. (1988) ‘Co-offending and criminal careers’, in: M. Tonry & N. Morris (eds.) Crime
and Justice. A Review of Research, Vol. 10, Chicago: Chicago University Press: 117-170.
Reiss, A.J. & D.F. Farrington (1991) ‘Advancing knowledge about co-offending: results from a
prospective longitudinal survey of London males’, Journal of Criminal Law and Criminology, 82
(2): 360-395.
Reuter, P. (1983) Disorganized Crime; Illegal Markets and the Mafia, Cambridge: MIT-Press.
Sarnecki, J. (1986) Delinquent Networks, Stockholm: Liber Forlag.
Sarnecki, J. (2001) Delinquent Networks: Youth Co-offending in Stockholm, Cambridge:
Cambridge University Press.

Schreven, C.M. van (1957) Diefstal in groepsformatie gepleegd. Een empirisch onderzoek met een
criminologische beschouwing, Den Haag: Martinus Nijhoff.
Shaw, C.R. & H.D. McKay (1931) Report on the Causes of Crime: Volume II, Washington:
Government Printing Office.
Short, Jr. J.F. & F.L. Strodtbeck (1965) Group Process and Delinquency, Chicago: University of
Chicago Press.
Shover, N. (1973) ‘The social organization of burglary’, Social Problems, 20: 499-514.
Smith, D. C. (1975) The Mafia Mystique, New York: Basic Books.
Sutherland, E.H. (1937) The Professional Thief, Chicago: The University of Chicago Press.
Thornberry, T.P., M.D. Krohn, A.J. Lizotte & D. Chard-Wierschem (1993) ‘The role of juvenile
gangs in facilitating delinquent behavior’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 30: 55-
87.
Trasher, F.M. (1927) The Gang: A study of 1,313 Gangs in Chicago, Chicago: University of
Chicago Press.
Tremblay, P. (1993) ‘Searching for suitable co-offenders’, in: R.V. Clarke & M. Felson (eds.)
Routine activity and rational choice (Advances in criminological theory, vol. 5), New Brunswick:
Transaction Publishers: 17-36.
Warr, M. (1996) ‘Organization and instigation in delinquent groups’, Criminology, 34: 11-37.
Weerman, F.M. (2001) Samenplegen. Over criminele samenwerking en groepsvorming,
Nijmegen: Ars Aequi Libri.
Whyte, W.F. (1943) Street Corner Society. The Social Structure of an Italian Slum, Chicago:
University of Chicago Press.
Waring, E. & D. Weisburd (eds.) (2002) Crime and Social Organization (Advances in
Criminological Theory, vol.10), New Brunswick: Transactions Publishers.

DADERGROEPEN EN TRANSNATIONALE ILLEGALE MARKTEN
EEN NADERE PRECISERING AAN DE HAND VAN SOCIALE NETWERKEN
Gerben Bruinsma en Wim Bernasco
In de criminologie wordt tegenwoordig meer dan vroeger benadrukt dat het plegen van misdrijven
lang niet altijd een solitaire bezigheid is, maar dat veel misdrijven door meerdere samenwerkende
daders worden voorbereid en gepleegd (Weerman, 2001). In de criminologie zijn daarvoor
begrippen geïntroduceerd als groepscriminaliteit, organisatiecriminaliteit en georganiseerde
misdaad. De laatste tien jaar wordt meer en meer empirisch onderzoek verricht naar criminele
activiteiten die een zekere vorm van samenwerking en organisatie vereisen. Uit dat onderzoek
blijkt dat het traditionele beeld van de georganiseerde misdaad als een activiteit die gedomineerd
wordt door centraal geleide organisaties, met een duidelijke hiërarchie en strikte taakverdeling,
gedateerd lijkt. Georganiseerde criminaliteit blijkt beter gekenschetst te kunnen worden als een
verzameling daders en dadergroepen, die in soms wisselende samenstelling
samenwerkingsverbanden met elkaar aangaan (Reuter, 1986; Fijnaut e.a., 1998; Kleemans e.a.,
1998; Klerks, 2000). Mede op grond hiervan is de term ‘crimineel netwerk’ populair geworden als
aanduiding voor de structuur van de groepen personen die zich met georganiseerde criminaliteit
bezighouden. Het gemak waarmee die term in de criminologie wordt gebruikt, doet echter geen
recht aan de conceptuele en theoretische rijkdom die in de andere sociale wetenschappen is
ontwikkeld met betrekking tot het ontstaan, de structuur en de effecten van sociale netwerken. Die
kennis zou beter moeten worden gebruikt om criminele samenwerkingsverbanden theoretisch te
duiden en empirisch te onderzoeken. In dit artikel willen wij daartoe een aanzet geven. Wij doen
dat door voor drie illegale markten (smokkel en grootschalige handel in heroïne, vrouwenhandel
en de markt van gestolen personenauto’s) te beschrijven hoe de daarin actieve dadernetwerken van
elkaar verschillen en welke eigenschappen aan deze netwerken kunnen worden toegeschreven.
Wij kiezen voor deze illegale markten, omdat voor hun functioneren een geografische afstand
moet worden overbrugd om vraag en aanbod bij elkaar te brengen: het zijn transnationale vormen
van misdaad. Omwille van de eenvoud laten wij met dit criterium al te lokaal werkende
misdadigers buiten de analyses. Wij benadrukken dat het om een beschrijving gaat, met als doel te
laten zien dat theoretische inzichten vanuit de sociale netwerkbenadering voor de criminologie van
groot belang zijn. In de volgende paragraaf bespreken wij waaruit sociale netwerken bestaan en
welke kenmerken kunnen worden onderscheiden. Daarna beschrijven wij zeer beknopt de drie
genoemde illegale markten en analyseren wij de kenmerken van dadernetwerken die in die illegale
markten actief zijn. De gegevens hiervoor zijn afkomstig van de Onderzoeksgroep Fijnaut (Fijnaut
e.a., 1996), Bovenkerk en Yeşilgöz (1998), Bruinsma (1996; 1999), Kleemans e.a. (1998) en
Bruinsma en Meershoek (1999), waar nodig aangevuld met andere gegevens. In de laatste
paragraaf vatten wij ons betoog samen en bespreken wij enkele hypothesen die voor de
criminologie interessant zouden kunnen zijn.
KENMERKEN VAN SOCIALE NETWERKEN
Het gemak waarmee in de criminologie de term criminele netwerken wordt gebruikt, doet geen
recht aan de bestaande theoretische en methodologische literatuur op het terrein van sociale
netwerken (Burt, 1983; 1992; Burt & Minor, 1983; Granovetter, 1972; 1982; Wellman, 1983;
Wellman en Berkovitz, 1988; Jansen en Van den Witteboer, 1992; Wasserman en Faust, 1994).
De afgelopen twintig jaar is op dat punt de nodige vooruitgang geboekt. De criminologie kan
daarmee haar voordeel doen, al was het maar om haar onderzoeksvragen nauwkeuriger te
formuleren en de empirische analyses verfijnder uit te voeren.
Sociale netwerken bestaan uit twee soorten elementen: actoren en relaties tussen actoren. In de
meeste studies van sociale netwerken zijn de actoren personen, met kenmerken en eigenschappen
zoals leeftijd, sekse, opleiding, criminele antecedenten, fysieke sterkte of temperament. Tussen

twee personen kan al dan niet een relatie bestaan. Het bestaan van een relatie duidt er op dat beide
personen op de een of andere manier direct met elkaar verbonden zijn. Net als personen hebben
ook de relaties tussen personen kenmerken. Er wordt in de literatuur onderscheid gemaakt tussen
negentien verschillende kenmerken van sociale relaties. Voorbeelden daarvan zijn de frequentie
van contacten, de leeftijd (duur) van de relatie, de mate waarin de relatie affectief dan wel
instrumenteel is, of de relatie hiërarchisch is en de mate waarin de relatie homogeen is (i.e. tussen
gelijksoortigen qua persoons- of achtergrondkenmerken).
Hoewel het mogelijk is de verschillende kenmerken van de relatie tussen twee mensen analytisch
te onderscheiden, zijn die kenmerken in de praktijk vaak moeilijk te scheiden. De meeste sociale
relaties vertonen tegelijkertijd verschillende kenmerken (ze zijn ‘multiplex’). Zo overwegen op het
werk instrumentele en hiërarchische relaties, maar daaraan wordt ook een andere inhoud
gekoppeld: men vindt de ander meer of minder aardig, gaat er meer of minder frequent mee om,
men heeft voortdurend ruzie of slaagt er in conflicten op te lossen of er mee te leven. Uit deze
grote verscheidenheid aan sociale relaties is op te maken dat onze sociale wereld er veelkleurig
uitziet. Personen en hun onderlinge relaties vormen de bestanddelen waaruit sociale netwerken
zijn opgebouwd.
Naast personen en relaties, de beide elementen van sociale netwerken, zijn voor de analyse van
sociale relaties nog drie andere aspecten van belang: kenmerken van de netwerkstructuur als
geheel, kenmerken van de positie die een persoon inneemt in de netwerkstructuur, en relaties
tussen netwerken.
Aan netwerken als geheel kunnen structurele eigenschappen worden toegeschreven. Dat zijn onder
andere de omvang (het aantal personen dat er deel van uitmaakt), de dichtheid (proportie van
bestaande sociale relaties van alle mogelijke relaties in een netwerk) en de cohesie van een
netwerk. Bij dit laatste kenmerk moet worden gedacht aan het aantal intensieve en affectieve
sociale relaties binnen netwerken. Aangenomen wordt dat sociale netwerken met veel onderlinge
affectieve relaties bestendiger en duurzamer zijn dan wanneer zij alleen uit instrumentele relaties
zouden bestaan. Zo bestaan er binnen veel etnisch samengestelde dadergroepen affectieve en
andere vormen van emotionele relaties met familieleden. Deze netwerken hebben daardoor een
sterkere cohesie. Een andere eigenschap van een netwerk is dat daarbinnen een aantal
verknopingen of clusters zijn aan te wijzen, ook wel cliques genoemd. Deze term is bijvoorbeeld
door de Onderzoeksgroep Fijnaut gehanteerd om de Hollandse hasjnetwerken te typeren (Fijnaut
e.a., 1998). Binnen cliques zien wij een verdichting van het aantal multiplexe sociale relaties. Aan
de aanwezigheid van cliques of clusters binnen netwerken is het kenmerk segregatie binnen een
netwerk gekoppeld. Deze vorm van segregatie moet worden onderscheiden van segregatie van een
sociaal netwerk binnen een samenleving (zie hierna). Hiermee wordt aangegeven in welke mate de
clusters een min of meer geïsoleerde positie in een sociaal netwerk innemen. Het aantal
verbindingen van clusters met het overige netwerk is hier van belang.
Sociale netwerken hebben ook een vorm. Zij kunnen de vorm van een keten hebben, hiërarchisch
of centraal zijn. Wanneer sociale netwerken een ketenvorm hebben, zijn er weinig sociale relaties
tussen de personen en verlopen de verbindingen tussen personen vrij vaak niet direct, maar via
iemand anders in het netwerk. Hiërarchische netwerken komen bijvoorbeeld veel voor in het
bedrijfsleven en bij de overheid. Als binnen een groter sociaal netwerk een bepaalde clique een
centrale positie inneemt, is sprake van een centraal netwerk.
Personen hebben individuele kenmerken en eigenschappen, die op zichzelf los staan van hun
relaties met anderen, maar zij ontlenen ook eigenschappen aan hun positie in één of meerdere
netwerken. Een persoon kan bijvoorbeeld een centrale of een meer marginale positie innemen.
Sociale netwerken zijn ook verbonden met andere netwerken, via personen die van beide
netwerken deel uitmaken. Wanneer sociale netwerken niet op de een of andere wijze aan elkaar
zouden zijn gekoppeld, bestaat er niet zoiets als een samenleving. Alle netwerken zouden dan
gesegregeerd van elkaar bestaan. In Nederland is dat zeker niet het geval. Wel zijn er in ons land
veel homogene netwerken die voornamelijk via sociale positie en leeftijd worden gevormd.
Jongeren hebben bijvoorbeeld weinig contact met bejaarden en daardoor bestaan er slechts
zwakke verbindingen tussen sociale netwerken van bejaarden en van jongeren. De verbindingen

tussen afzonderlijke netwerken blijken ook vanuit criminologisch perspectief relevant. Uit de
studies van Fijnaut e.a. (1998) bleek dat bepaalde verdachten vaak in diverse dadergroepanalyses
van de politie voorkomen, verspreid over het land. Doorgaans werden zij vanuit strafrechtelijk
oogpunt niet voldoende interessant gevonden om er veel opsporingsenergie in te steken. Deze
personen vormen echter buitengewoon belangrijke schakels tussen criminele groepen,
bijvoorbeeld omdat zij mensen met elkaar in contact brengen, verschillende groepen en personen
kunnen aanspreken om zaken te regelen, enzovoorts. Kleemans e.a. (1998) hebben dit
knooppunten in criminele netwerken genoemd en hebben vooral de aandacht gevestigd op het
onderbelichte verschijnsel van de facilitators, die een centrale positie innemen door een specifieke
deskundigheid zoals witwasser of vervalser van documenten. Buiten de criminologie wijst met
name Burt (1992) op het belang van dergelijke posities die een brug vormen tussen afzonderlijke
netwerken.
Uit dit summiere overzicht van sociale netwerken en de elementen waaruit sociale netwerken zijn
opgebouwd, blijkt direct dat een beperkte typering als criminele netwerken onvoldoende recht
doet aan de complexe werkelijkheid. In dat laatste geval is er slechts sprake van relaties tussen
mensen met het gemeenschappelijke kenmerk dat zij misdaden plegen. Het blijft doorgaans
onbekend of vaag, hoe en welke sociale relaties zij onderling hebben, en welke eigenschappen,
vorm en inhoud hun dadernetwerk heeft. Complicerende factoren zijn verder dat sociale
netwerken zelden scherp van hun omgeving zijn af te bakenen en dat mensen deel uitmaken van
diverse netwerken die elkaar vaak overlappen. Verder veranderen sociale netwerken na verloop
van tijd van vorm en inhoud, en komen sociale netwerken niet at random tot stand. Zij zijn het
gevolg van de geneigdheid van mensen om bij voorkeur met gelijkgestemden om te gaan en van
maatschappelijke randvoorwaarden. Zo zijn de woonbuurt en de school belangrijke condities voor
de vorming van sociale netwerken van jongeren. Voor volwassenen zijn dat het werk en de stad
waarin men woont.
DRIE ILLEGALE MARKTEN
In deze paragraaf worden beknopt drie illegale markten beschreven die vanwege hun complexe
logistiek op z’n minst enige samenwerking en organisatie van de leveranciers vereisen: smokkel
van en groothandel in heroïne, vrouwenhandel en handel in gestolen personenauto’s. Bij de laatste
markt gaat het om systematisch stelen en van een andere identiteit voorzien (‘omkatten’) van
auto’s, en het elders verkopen van auto’s of onderdelen. Het gaat dus niet om joyriding en-of
autodiefstal voor eigen gebruik (Bruinsma, 1996). Deze drie activiteiten hebben naast hun
illegaliteit en daarmee de noodzaak ze voor opsporingsinstanties te verhullen, twee gemeenschappelijke
kenmerken. Het zijn alle drie vormen van criminaliteit die een markt bedienen. In alle
gevallen is sprake van op illegale wijze verkregen producten of diensten, die verplaatst en aan
wederverkopers of eindgebruikers verkocht moeten worden. Verder vereisen alle drie activiteiten
de fysieke overbrugging van een vrij grote geografische ruimte om het ‘product’ bij de afnemers te
brengen.
Van elk van de drie genoemde soorten criminaliteit geven we een beknopte beschrijving van wat
er bekend is over de gangbare werkwijzen en over de betrokken daders. In deze indeling naar aard
van de bediende markt schuilt ook een zeker gevaar, omdat criminele samenwerkingsverbanden
niet noodzakelijkerwijs marktspecifiek zijn. Uit veel bronnen blijkt immers dat daders lang niet
altijd specialisten zijn (zie o.a. Kleemans e.a., 1998). Een groot aantal daders houdt zich met
verschillende typen misdrijven bezig, in sommige gevallen zelfs zowel met handel in heroïne als
in vrouwen en gestolen auto’s. Dat is ook wel verklaarbaar als men bedenkt dat bepaalde
eigenschappen en vaardigheden in verschillende criminele activiteiten bruikbaar zijn, zoals
bereidheid om risico’s te nemen, illegale handelingen kunnen verhullen, met geweld kunnen
dreigen en geweld durven toepassen, en beschikken over een uitgebreid netwerk van criminele
contacten.

Heroïnehandel 2
Heroïne wordt, met opium en morfine als tussenproducten, gewonnen uit papaverbollen. Heroïne
is afkomstig uit Zuidoost-Azië (de Gouden Driehoek tussen Thailand, Birma en Laos) en uit
gebieden in Afghanistan, Irak en Iran (de Gouden Sikkel). Voor Nederland vormt de Gouden
Sikkel de belangrijkste aanvoerbron van heroïne. Ruwe opium wordt in Turkije bewerkt tot
heroïne, die voornamelijk via vrachtvervoer over land naar West-Europa wordt gesmokkeld. Naar
schatting bereikt 85 procent van de in Nederland verkrijgbare heroïne ons land langs deze weg.
Vroeger gebeurde dat via de Balkanroute: Griekenland - voormalig Joegoslavië - Oostenrijk. Als
gevolg van de oorlogen in het voormalige Joegoslavië bestaan tegenwoordig drie alternatieve
routes, onder andere over zee van Griekenland naar Italië. De smokkel naar en invoer in
Nederland geschiedt in veel gevallen met grote partijen tegelijk. Per transport gaat het, afgaande
op de omvang van door de opsporingsinstanties onderschepte partijen, vaak om marktwaarden in
de orde van honderdduizenden tot miljoenen euro. Na aankomst in Nederland wordt de heroïne
opgeslagen en in kleinere delen aan tussenhandelaren verkocht die de heroïne (na versnijden met
andere stoffen) in steeds kleiner wordende porties verder distribueren. Bovenkerk en Yeşilgöz
(1998, 156 e.v.) beschrijven in hun boek over de Turkse maffia vier fasen. Eerst wordt de opium
met de hulp van Koerdische groepen vanuit de bronlanden naar het oosten van Turkije vervoerd.
Daarna wordt de opium vervoerd naar Istanbul of naar een plaats aan de Middelandse zee. Een
derde groep brengt de heroïne naar de landen van bestemming. De vierde schakel wordt gevormd
door verschillende hechte groepen Turken met sterke onderlinge verwantschapsrelaties, die na
kettingmigratie veelal afkomstig zijn uit één Turkse regio, stad of dorp. Zij verzorgen de verdere
distributie in de landen van bestemming.
Vrouwenhandel 3
Onder vrouwenhandel verstaan we hier het elders werven en meevoeren van vrouwen om hen in
Nederland onder dwang in de prostitutie te doen werken. In Nederland zijn ongeveer 25.000
mannen en vrouwen actief als prostituee. Met dit aanbod wordt voorzien in de (legale) vraag naar
seksuele diensten. Bij vrouwenhandel hebben wij te maken met een op zich legale markt die voor
een deel wordt bediend via illegale activiteiten, zoals dwang, afpersing en vrijheidsberoving. Een
deel van de prostituees komt in ons land te werken als gevolg van illegale vrouwenhandel of
handel in minderjarigen. Deze slachtoffers van vrouwenhandel zijn afkomstig uit alle delen van de
wereld, uit Nigeria (13 procent), Noord-Afrika (5 procent), Latijns-Amerika (22 procent), Midden-
en Oost-Europa (19 procent) en uit Nederland zelf (32 procent) (Kernteam Noord- en Oost
Nederland, 2001: 85).
De werkwijze bij transnationale vrouwenhandel kan grofweg in drie fasen worden verdeeld
(Bruinsma en Meershoek, 1999): rekrutering van vrouwen in het land van herkomst, vervoer van
vrouwen naar het land van bestemming en (verkoop en) seksuele exploitatie van vrouwen in het
land van bestemming. Rekrutering in het land van herkomst wordt meestal verricht door lokale
daders. Via persoonlijke contacten of advertenties wordt vrouwen voorgespiegeld dat zij een
goedverdienende baan in het westen kunnen krijgen. Ongeveer de helft van de vrouwen is in het
land van herkomst reeds als prostituee werkzaam (Bruinsma en Meershoek, 1999; Nijboer en
Vocks, 2000). In veel gevallen weten of vermoeden de vrouwen dat het om prostitutie gaat, maar
hebben ze een te rooskleurige voorstelling van prostitutie in het westen. Zij beseffen doorgaans
niet goed dat ze daar in werkelijkheid grof uitgebuit zullen worden. Omdat toegang tot Nederland
voor inwoners van de meeste Midden- en Oost-Europese landen op een toeristenvisum met een
geldigheid van drie maanden mogelijk is, hoeven de rekruteerders alleen maar een visum voor de
vrouwen te bemachtigen en hen vervolgens per auto naar Nederland te brengen. Vaak worden ook
2 Kennis over de werkwijze en sociale structuur van groepen die zich in of vanuit Nederland
bezighouden met drugshandel is ontleend aan Van Duyne (1995), Fijnaut e.a. (1996), Kleemans
e.a. (1998) en Bovenkerk en Yeşilgöz (1998).
3 Deze paragraaf is gebaseerd op Fijnaut e.a. (1996), Fijnaut (1994), Bruinsma (1999), Bruinsma
en Meershoek (1999), Nijboer en Vocks (2000) en Smit (2001).

de paspoorten van de vrouwen vervalst om de toegang tot Nederland te vereenvoudigen. Tijdens
de reis worden de vrouwen geïntimideerd om ze bang, onzeker en makkelijker te exploiteren te
maken. Na aankomst in Nederland worden zij tegen betaling ‘afgeleverd’ bij werkgevers en
gedwongen zich te prostitueren, meestal in de raamprostitutie. Vaak worden de vrouwen
doorverkocht aan bordeelexploitanten in andere steden in Nederland, Duitsland of België. Voor
bordeelexploitanten zijn de slachtoffers van vrouwenhandel profijtelijk omdat zij zich door hun
afhankelijke positie relatief makkelijk laten exploiteren.
In vergelijking met de drugshandel is de logistiek van de vrouwenhandel eenvoudig. Het blijkt niet
bijster moeilijk te zijn om vrouwen in uitzichtloze economische omstandigheden te ronselen en de
vrouwen gaan vrijwillig mee. Vrouwenhandel door middel van ontvoering komt ook wel voor,
vooral vanuit Albanië, maar is veel minder gangbaar. De vrouwen hoeven niet verborgen te
worden en er zijn niet of nauwelijks illegale handelingen vereist (soms wel vervalsing van
documenten en-of omkoping) tot het moment dat de vrouwen in Nederland door intimidatie en
geweld gedwongen worden zich te prostitueren. De strafrechtelijke risico’s zijn vrij gering, mede
door de moeilijke bewijslast en de doordat slachtoffers terughoudend zijn om aangifte te doen.
Financiële risico’s loopt de afnemer niet omdat pas bij aflevering van de vrouwen moet worden
betaald en het geld vervolgens door de vrouwen weer wordt terugverdiend en -betaald. Daar staat
tegenover dat de vrouwenhandel, inclusief het door exploitatie verkregen wederrechtelijk
voordeel, in vergelijking met de smokkel van en handel in heroïne per transactie minder lucratief
lijkt, vooral doordat de exploitatie nauwgezette controle en voortdurende intimidatie vereist en de
investeringen pas op termijn winst opleveren.
Handel in gestolen auto’s
Over de handel in gestolen auto’s en de markt die daarvoor bestaat in de wereld, is minder bekend
dan over drugshandel en vrouwenhandel 4 .
Jaarlijks ‘verdwijnen’ in Nederland 5.000 tot 7.000 personenauto’s definitief. Dat wil zeggen dat
zij als gestolen worden opgegeven en niet worden teruggevonden. Aangenomen wordt dat het
merendeel daarvan via de weg of per schip wordt uitgevoerd om elders te worden verkocht
(bijvoorbeeld in Afrika of Oost-Europa). In de meeste gevallen is er sprake van een specifieke
taakverdeling. Een groep daders steelt ‘op bestelling’ een auto, een andere groep zorgt voor het
omkatten, waarbij de auto van een andere identiteit wordt voorzien door het aanbrengen van
fysieke wijzingen en het vervalsen van papieren (zie o.a. Bruinsma, 1996; Tremblay e.a., 2001),
waarna koeriers de auto de grens over rijden en in het land van bestemming afleveren. Voor de
internationale markt zijn gestolen auto’s in hun geheel van waarde, in Nederland gaat het meer om
hun onderdelen.
De handel in gestolen auto’s verloopt stuksgewijs, bijna per definitie omdat auto’s zich nu
eenmaal moeilijk en masse laten stelen. De financiële waarde van de afzonderlijke transacties is
daarom, opnieuw in vergelijking met de grootschalige drugshandel, bepaald klein. Daardoor lijkt
ook de totale waarde van deze markt in het niet te vallen bij wat er in de heroïnemarkt omgaat.
Zelfs een zeer ruime schatting (Bruinsma, 1996) van de financiële omvang van deze illegale markt
komt uit op ‘slechts’ € 175 miljoen (7000 auto’s met een gemiddelde marktwaarde van € 25.000).
Ook de strafmaat voor de misdrijven die deel uitmaken van de handel in gestolen auto’s (zoals
diefstal, heling, en vervalsing) is niet bijster hoog. Bovendien wordt aan de opsporing van deze
misdrijven landelijk geen hoge prioriteit gegeven. Net als de vrouwenhandel is de handel in
gestolen auto’s dus te kenschetsen als een illegale activiteit met een relatief beperkt risico.
DADERNETWERKEN EN ILLEGALE MARKTEN
In de vorige paragraaf is een korte schets gegeven van de illegale markten voor heroïne, vrouwen
en gestolen auto’s. We hebben getracht een globale aanduiding te geven van de gebruikte
werkwijzen en van de omvang en sociale structuur van de op deze markten actieve groepen. In
4 We baseren ons hier overwegend op Bruinsma (1996) en de daarin bespoken bronnen.

deze paragraaf geven we een nadere uitwerking van de relatie tussen kenmerken van de illegale
markten en de omvang en structuur van de samenwerkingsrelaties tussen actoren op die markten.
Samenwerkingsverbanden in de heroïnehandel
Tussen de leden van de Turkse groepen bestaan over het algemeen veel verwantschapsrelaties,
tussen vaders, zonen, neven en zwagers (Bovenkerk en Yeşilgöz, 1998). Omdat het aantal Turken
in Nederland sinds enkele tientallen jaren door kettingmigratie vrij groot is geworden en doordat
de betrokken families in Nederland veel contacten onderhouden met verwanten in Turkije, is het
mogelijk om vrijwel de hele handelsketen van productie in Turkije tot verkoop in Nederland te
baseren op verwantschapsrelaties. Alleen worden tegenwoordig wel vaak Nederlandse chauffeurs
ingezet om bij opsporingsinstanties minder argwaan te wekken. De dominantie van Turkse
groepen op de Nederlandse heroïnemarkt lijkt daarom niet alleen voort te vloeien uit het feit dat
Turkije een belangrijk aanvoerland is, maar wordt ook gefaciliteerd door de relatief grote omvang
van de Turkse gemeenschap in Nederland, door de uitgebreide verwantschapsrelaties tussen de
leden van deze gemeenschap en door de naar verhouding belangrijke rol van deze relaties in de
Turkse cultuur.
In de heroïnehandel moeten grote geografische afstanden worden overbrugd. Daarin zijn
dadernetwerken actief die vanuit een sociale netwerkbenadering als volgt kunnen worden
getypeerd. De bestanddelen van netwerken zijn doorgaans sociale relaties waarin men onderling
vrij frequent contact onderhoudt. Dit dient om de handel te controleren op onregelmatigheden
gezien de grote sommen geld die daarmee zijn gemoeid, maar ook om op de hoogte te blijven
waar de ander zich bevindt. De sociale relaties zijn doorgaans homogeen van aard: men heeft
vergelijkbare kenmerken qua leeftijd, sociale klasse, land en streek van waaruit men afkomstig is.
Deze homogene relaties worden versterkt door de affectieve bindingen die men met elkaar heeft,
veelal gebaseerd op onderlinge verwantschapsrelaties en een gemeenschappelijke regio of dorp
van herkomst in Turkije. De meeste onderlinge sociale relaties van de leden van een dadernetwerk
zijn derhalve multiplex, gelaagd. Ze hebben betrekking op meerdere levensgebieden. Deze sociale
relaties hebben hun weerslag in de eigenschappen van het dadernetwerk in de drugshandel. De
omvang van zo’n netwerk is doorgaans groot (er zijn op veel plaatsen in de wereld contacten
nodig en men moet elkaar door en door kennen om risico’s te minimaliseren), het netwerk kent
een grote dichtheid (de meeste denkbare sociale relaties zijn gevuld: er bestaan veel directe
relaties want iedereen kent elkaar door de bestaande verwantschapsrelaties), en het netwerk kent
een sterke cohesie.
Samenwerkingsverbanden in de vrouwenhandel
Bruinsma en Meershoek (1999) identificeerden in politiedossiers 23 criminele groepen en
onderscheidden daarin twee soorten samenwerkingsverbanden. Het eerste type, aangeduid als
clique, bestaat uit twee tot drie Nederlandse beroepscriminelen die regelmatig samenwerken
zonder specifieke taakverdeling of hiërarchische verhouding. De meeste leden zijn traditionele
souteneurs die zich af en toe bezighouden met vrouwenhandel, meestal als ‘afnemer’ van
‘bestelde’ vrouwen.
Het tweede soort samenwerkingsverband is een georganiseerde criminele groep van gemiddeld elf
personen met een specifieke taakverdeling, meer gebruik van geweld en handel in aanzienlijk
meer vrouwen dan de cliques. Vier van de twaalf geïdentificeerde groepen hebben hun basis in het
buitenland waar zij bordelen, discotheken en bars exploiteren. Deze groepen hebben geen vaste
afnemers in Nederland. Zij zoeken dus per keer naar geïnteresseerde kopers. De overige groepen
zijn qua werkwijze vergelijkbaar maar opereren vanuit Nederland, waar zij bordelen, seksclubs en
prostitutieramen exploiteren. Voor de aanvoer van vrouwen werken zij nauw samen met partners
in de landen van herkomst.
Het is moeilijk om op basis van de studie van Bruinsma en Meershoek (1999) en de door
Kleemans e.a. (1998) bestudeerde casussen aan te geven in welke mate de geïdentificeerde
groepen cohesieve sociale netwerken vormen. Toch suggereert de beschrijving van de werkwijze
dat degenen die op deze markt samenwerken geen cohesieve sociale netwerken vormen. Dat geldt

vooral voor de samenwerkingsrelaties tussen leveranciers en afnemers van vrouwen, die vaak
eenmalige transacties tussen onbekenden betreffen. Ook uit de beschrijvingen van de
dadergroepen blijkt niet dat zij andere dan puur instrumentele relaties onderhouden. De
vrouwenhandelaren lijken dus meer als ‘vrije jongens’ te opereren dan als onderdeel van een
netwerk van cohesieve (verwantschaps)relaties. Dit komt onder andere tot uitdrukking in de
dadernetwerken waarvan zij deel uitmaken.
De vorm van dadernetwerken in de vrouwenhandel kan doorgaans gekenschetst worden als een
‘keten’ met aan de beide uiteinden enkele kleinere clusters: een ronselt de vrouwen en een haalt de
vrouwen binnen en exploiteert ze of verkoopt ze door aan andere personen in ons land. De clusters
zijn gesegregeerd van elkaar: de personen aan het eind van de ketennetwerken kennen elkaar niet
of nauwelijks en de verbindingen tussen de clusters worden gelegd door enkele personen die
vooral instrumentele relaties met elkaar onderhouden. De cohesie van het dadernetwerk is zeer
laag, evenals de dichtheid van het netwerk. Bovendien zijn de dadernetwerken doorgaans niet
groot. De personen die de verbindingen tussen de clusters verzorgen nemen een strategische
brugpositie in. Zij verbinden de clusters met elkaar door de marktpartijen aan elkaar te koppelen.
De onderlinge sociale relaties zijn over het algemeen beperkt en worden gekenmerkt door een lage
frequentie van contacten, afwezige affectieve relaties, het overheersen van instrumentele en het
ontbreken van multiplexe relaties tussen de leden. Deze relaties zijn ook niet nodig, zoals eerder
opgemerkt, omdat de financiële risico’s voor ieder lid beperkt zijn, ook in het geval dat de
gevraagde vrouwen niet worden geleverd.
Samenwerkingsverbanden in de handel in gestolen auto’s
Op deze markt zijn enkele kleine autochtone groepen van vier tot vijf personen geïdentificeerd, die
voornamelijk lokaal en regionaal, en tamelijk kleinschalig opereren. Daarnaast zijn er enkele wat
grotere buitenlandse groepen van vijf tot acht leden, afkomstig uit Oost-Europa. Het gaat ons in dit
artikel met name om de laatste. In deze transnationale handel in gestolen auto’s zien wij
betrokkenheid van drie dadergroepen: een groep is gespecialiseerd in het stelen van de auto’s; een
groep zorgt voor het omkatten van de auto’s en voor de benodigde papieren; en een groep, die
haar domicilie in het buitenland heeft, zorgt voor de vraag naar het type auto en voor de koeriers
om de gestolen auto’s over de landgrenzen te brengen. Deze drie dadergroepen kennen elkaar
doorgaans niet persoonlijk maar via-via. Telefonisch worden de contacten gelegd en de
opdrachten uitgezet. Als organisatorische spil geldt degene die verantwoordelijk is voor het
omkatten van de auto’s: hij coördineert vraag en aanbod en zorgt voor de financiële afwikkeling.
Soms zijn dit autochtone Nederlanders, soms buitenlanders die hier via een legaal bedrijf tijdelijk
verblijven.
De sociale netwerken kunnen worden omschreven als drie clusters die via ‘dunne’ lijnen met
elkaar verbonden zijn. De sociale relaties zijn voornamelijk instrumenteel, affectieve zijn er
slechts binnen een van de drie clusters en dan nog op beperkte schaal. De frequentie van contacten
tussen de clusters is laag en beperkt zich grotendeels tot instrumentele contacten. Binnen de
clusters hebben de betrokkenen veel gemeenschappelijk: leeftijd, opleiding en achtergrond
(homogene relaties), en ze hebben onderling nauwelijks affectieve relaties. De omvang van de
dadernetwerken in de transnationale autodiefstal is doorgaans klein, de cohesie is laag en enige
dichtheid bestaat alleen binnen, niet tussen de clusters. Er bestaat geen centraal cluster en het hele
netwerk moet als een keten worden beschouwd.
Samenvattend kunnen wij de dadernetwerken in de drie illegale markten visueel typeren zoals in
Figuur 1.
DISCUSSIE
In de criminologie is de laatste tijd het begrip criminele netwerken in zwang geraakt als
aanduiding voor de structuur van groepen personen die zich met georganiseerde misdaad
bezighouden. In dit artikel hebben wij laten zien dat criminele netwerken nader kunnen worden

Figuur 1: Structuur van sociale netwerken in drie illegale markten
persoon
relatie
Nederland
Drugshandel (smokkel en groothandel)
Georganiseerde autodiefstal
Vrouwenhandel
buitenland
gespecificeerd wanneer gebruik zou worden gemaakt van de theorieën, concepten en methoden uit
de sociale wetenschappen met betrekking tot sociale netwerken. Onze bespreking laat zien dat
dadergroepen die zich bezighouden met grootschalige transnationale smokkel van en handel in
heroïne, overwegend gebaseerd zijn op samenwerking tussen leden van cohesieve (en veelal
etnisch homogene) sociale netwerken. Dat lijkt in veel mindere mate het geval te zijn bij
transnationale vrouwenhandel en handel in gestolen auto’s. We formuleren tot slot op basis van
onze typering van sociale netwerken hypothesen over de samenstelling en kenmerken van
dadergroepen in transnationale illegale markten.
Een eerste hypothese is dat netwerken die gekenmerkt worden door een grote dichtheid en een
grote proportie van affectieve relaties (kortweg: cohesieve netwerken) bij uitstek geschikt zijn
voor criminele samenwerking waarbij veel onderling vertrouwen noodzakelijk is. Vertrouwen is
vooral van belang bij activiteiten waaraan grote strafrechtelijke en financiële risico’s zijn
verbonden. De eerste hypothese lijkt daarom te worden ondersteund door onze bevinding dat
samenwerking bij de smokkel van en groothandel in heroïne, verreweg de meest risicovolle

onderneming van de drie behandelde, vooral gebeurt door daders die gezamenlijk in cohesieve
netwerken zijn ingebed. Sociale netwerken in de beide andere markten, en ook in de minder
risicovolle straathandel in drugs, zijn minder cohesief.
De tweede hypothese is dat samenwerkingsverbanden tussen personen, die gezamenlijk deel
uitmaken van cohesieve netwerken, stabieler en duurzamer zijn dan samenwerkingsverbanden
tussen personen die deel uitmaken van minder cohesieve netwerken. We verwachten dus dat de
samenwerking tussen daders in cohesieve netwerken langduriger is, omdat hun onderlinge relaties
niet uitsluitend instrumenteel zijn, terwijl personen die van meer losse netwerken deel uitmaken
hun samenwerking vaker tot een of enkele criminele projecten beperken. Of deze hypothese hout
snijdt valt uit onze schets van dadernetwerken op de drie onderscheiden markten niet goed af te
leiden. Die schets is immers grotendeels gebaseerd op de inhoud van politiedossiers van
opsporingsonderzoek, waarin juist meer langdurige samenwerkingsrelaties in kaart worden
gebracht.
Een derde hypothese is dat dadergroepen met enkele onderling gesegregeerde clusters in minder
risicovolle criminele activiteiten samenwerken dan dadergroepen waarvan de clusters directer aan
elkaar zijn verbonden.
In deze hypothesen wordt er van uit gegaan dat de structuur van sociale netwerken een gegeven is
en dat deze structuur in meerdere of mindere mate geschikt is voor het aangaan van
samenwerkingsverbanden tussen netwerkleden. In deze optiek vormt het sociale netwerk dus een
niet bij voorbaat criminele infrastructuur voor criminele samenwerking. De vraag is echter, in
hoeverre criminele samenwerking op zichzelf niet tevens (affectieve) banden schept tussen de
samenwerkende partners en als zodanig sociale (dader)netwerken genereert. In deze optiek zijn
sociale netwerken niet bij voorbaat gegeven, maar ontstaan zij als gevolg van regelmatige
criminele samenwerking. Ook buiten de criminaliteit is het immers geenszins ongebruikelijk dat
sociale netwerken ontstaan binnen groepen mensen die op de een of andere manier regelmatig met
elkaar in contact komen of gebracht worden, zoals collega’s, klasgenoten of buurtbewoners. De
vraag is dus of criminele samenwerking als oorzaak of als gevolg van sociale netwerken moet
worden gezien. Dat is vooralsnog een open vraag.
Een ander vraagstuk dat wij hier onbesproken hebben gelaten, betreft de causale relaties tussen
dadernetwerken en illegale markten. Genereren bepaalde illegale markten een bepaalde
samenstelling en specifieke kenmerken van dadernetwerken of passen misdadigers hun
dadernetwerken aan de illegale markten waarop zij opereren aan? Het is ook zeker niet uit te
sluiten dat de dadernetwerken zoals wij die hebben beschreven, de minst succesvolle in de
genoemde illegale markten zijn, omdat zij zijn opgespoord door de politie. Om met name op dit
vraagstuk meer zicht te krijgen, zijn nieuwe, daarop toegespitste empirische studies hard nodig.
Tot slot stellen wij dat het gebruik van de term ‘criminele netwerken’ in de criminologie in het
algemeen te weinig precies is. Netwerken als zodanig zijn niet crimineel. Netwerken bestaan uit
personen en relaties tussen personen. Die personen hebben eigenschappen. Naast leeftijd, geslacht,
burgerlijke staat, is ‘crimineel’ (het plegen van misdrijven) zo’n eigenschap. Sociale relaties
hebben ook vele eigenschappen. Zowel daders als niet-daders onderhouden criminele en nietcriminele
relaties met andere misdadigers en niet-misdadigers (Sutherlands theoretische
beschouwingen zijn sterk op deze gedachte gebaseerd). Wanneer we daar alleen de misdadigers en
hun onderlinge criminele samenwerkingsrelaties uit filteren, ontstaat een ‘crimineel netwerk’ dat
geen recht doet aan de andere relaties binnen grotere sociale netwerken. De criminologie kan
daarom haar voordeel doen met de sociale netwerkconcepten die in andere disciplines zijn
ontwikkeld.
Literatuur
Adler, P.A. (1993 2 ) Wheeling and dealing. An ethnography of upper-level drug dealing and smuggling
community, New York: Columbia University Press.
Bovenkerk, F. & Y. Yeşilgöz (1998) De maffia van Turkije, Amsterdam: Meulenhoff.

Bruinsma, G.J.N. (1996) ‘De autobranche en (vracht)autocriminaliteit’, in: G.J.N. Bruinsma & F.
Bovenkerk (red.), De georganiseerde criminaliteit in Nederland: de branches, ’s-Gravenhage: SDU: 101-
148.
Bruinsma, G.J.N. (1999) Criminaliteitsbeeld van Twente in de jaren 1995-1997, Enschede: IPIT.
Bruinsma, G.J.N. & G. Meershoek (1999) ‘Organized Crime and Trafficking in Women from Eastern
Europe in the Netherlands’, in: Ph. Williams (ed.), Illegal Immigration and Commercial Sex. The New
Slave Trade, London: Frank Cass: 105-118.
Burt, R.S. (1983) ‘Distinguishing relational contents’, in: R.S. Burt & M.J. Minor (eds.) (1983), Applied
network analysis. A methodological introduction, Beverly Hills: Sage.
Burt, R. S. (1992) Structural Holes: The Social Structure of Competition, Cambridge, MA: Harvard
University Press.
Burt, R.S. & M.J. Minor (eds.) (1983) Applied network analysis. A methodological introduction, Beverly
Hills: Sage.
Dorn, N., K. Murji & N. South (1992) Traffickers. Drug markets and Law Enforcement, London and New
York: Routledge.
Fijnaut, C. (1994) Prostitutie, vrouwenhandel en (vermeende) politiecorruptie in Antwerpen,
Antwerpen/Amersfoort: Acco.
Fijnaut, C., F. Bovenkerk, G. Bruinsma & H. van de Bunt (1998) Organized Crime in the Netherlands, The
Hague: Kluwer Law International.
Granovetter, M. (1972) The strength of weak ties, American Journal of Sociology, 78: 1360-1380.
Granovetter, M. (1982) ‘The strength of weak ties. A network theory revisited’, in: P.V. Marsden & N. Lin
(eds.), Social structure and network analysis, Beverly Hills: Sage: 105-130.
Jansen, W. & G.L.H. van den Witteboer (red.) (1992) Sociale netwerken en hun invloed, Meppel: Boom.
Kernteam Noord- en Oost Nederland (z.j.) Algemene criminaliteitbeeldanalyse Oost-Europa 2000-2001,
Zwolle: Afdeling Informatie.
Kleemans, E.R., E.A.I.M. van den Berg & H.G. van de Bunt (1998) Georganiseerde criminaliteit in
Nederland, Den Haag: WODC/Sdu.
Klerks, P.P.H.M. (2000) Groot in de hash: Theorie en praktijk van de georganiseerde criminaliteit
(dissertatie Erasmus Universiteit, Rotterdam), Alphen aan den Rijn: Samson.
Markowsky, B., D. Willer & T. Patton (1988) ‘Power relations in exchange networks’ American
Sociological Review, 53: 220-236.
Nijboer, J.A. & J. Vocks (2000) ‘The promised land, a study of trafficking in women from central and
eastern Europe to the Netherlands’, Criminal Law and Criminal Justice, 8: 379-388.
Raub, W. (1997) Samenwerking in duurzame relaties en sociale cohesie (Oratie) Utrecht: Universiteit
Utrecht.
Reuter, P. (1986 3 ) Disorganized Crime. Illegal markets and the Mafia, Cambridge: MIT Press.
Sodeur, W. (1986) ‘Social networks in urban neighbourhoods’, in: D. Frick (ed.), The quality of urban life,
New York: Walter de Gruyter.
Smit, M. (2001) Mensenhandel: een moderne vorm van slavernij, Tijdschrift voor Criminologie, 43 (4):
378-389.
Tremblay, P., B. Talon, & D. Hurley (2001) ‘Body Switching and Related Adaptations in the Resale of
Stolen Vehicles. Script Elaborations and Aggregate Crime Learning Curves’, British Journal of
Criminology, 41: 561-579.
Wasserman, S. & K. Faust (1994) Social Network Analysis: Methods and Applications, Cambridge:
Cambridge University Press.
Weerman, F.M. (2001) Samenplegen. Over criminele samenwerking en groepsvorming, Arnhem: Ars
Aequi Libri.
Wellman, B. (1983) Network analysis: some basic principles, in: R. Collins (ed.), Sociological Theory
1983, San Francisco: Jossey-Bass.
Wellman, B. en S.D. Berkovitz (eds.) (1988) Social structure. A network approach, Cambridge: Cambridge
University Press.
Wellman, B., P.J. Carrington en A. Hall (1988) ‘Networks as personal communities’, in: B. Wellman &
S.D. Berkovitz (eds.) (1988) Social structure. A network approach, Cambridge: Cambridge University
Press: 130-184.
Williams, Ph. (1999) ‘Human Commodity Trafficking: An Overview’, in: Ph. Williams (ed.), Illegal
Immigration and Commercial Sex, The New Slave Trade, London: Frank Cass: 1-10.

CRIMINELE NETWERKEN EN HET KLEINE-WERELD-EFFECT
DE INVLOED VAN SOCIALE RELATIES OP ORGANISEREN
Patrick Van Calster
Wie van ons heeft nog nooit in gesprek met een vreemde een wederzijdse kennis ontdekt en
opgemerkt hoe klein de wereld is? In dit artikel wordt de structuur van criminele netwerken
onderzocht in het licht van het ‘kleine-wereld-effect’ (Milgram, 1967; Watts en Strogatz, 1998;
Watts, 1999). Dit is het verschijnsel dat bij elke nieuwe kennismaking de wereld kleiner wordt,
omdat het aantal schakels tussen willekeurige mensen sterk vermindert. Het kleine-wereld-effect
levert een model waarmee de bekende gegevens omtrent criminele netwerken beter kunnen
worden verklaard.
In het eerste deel van dit artikel wordt het kleine-wereld-effect besproken. Daarna wordt met
behulp van het kleine-wereld-effect verklaard waarom losse samenwerkingsverbanden wel
degelijk samen kunnen gaan met hechte criminele netwerken. Hierna wordt onderzocht wat de
implicaties van het kleine-wereld-effect kunnen zijn voor de machtsverhoudingen in criminele
netwerken. Geconcludeerd wordt dat criminele projecten eerder een bottom-up structuur hebben
en vorm krijgen door middel van de sociale relaties die individuen aangaan en onderhouden.
HET KLEINE-WERELD-EFFECT
Eén van de eerste studies naar de structuur van sociale netwerken werd uitgevoerd door Milgram
(1967). Hij deed een in wezen eenvoudig experiment. Hij adresseerde een aantal brieven aan een
kennis in Boston en verdeelde ze onder een willekeurige selectie mensen in Nebraska. Die
moesten de brieven doorsturen naar zijn kennis in Boston, maar als ze die niet kenden moesten ze
dat proberen via iemand die ze zelf bij hun voornaam kenden en waarvan zij dachten dat deze
dichter in de buurt van Milgram's kennis vertoefde dan zij zelf. Een aantal van Milgram's brieven
kwam uiteindelijk bij zijn kennis aan en Milgram ontdekte dat het een zestal stappen had geduurd
voordat de brieven van Nebraska tot Boston waren geraakt. Hij concludeerde dat zes het
gemiddeld aantal stappen tussen twee willekeurig gekozen mensen was en duidde dit patroon aan
als six degrees of separation.
Daarbij was het opmerkelijk dat de helft van Milgram’s brieven die zijn kennis in Boston ontving,
afkomstig waren van slechts drie personen, die hij Mr. Jacobs, Mr. Brown en Mr. Jones noemde.
Milgram trok hieruit de conclusie dat niet iedereen door een keten van zes stappen verbonden is
met alle andere mensen, maar dat een zeer klein aantal mensen zich via enkele stappen in
verbinding kan stellen met alle anderen en dat de wereld kleiner wordt gemaakt door dat kleine
aantal personen. Elk netwerk met korte kettingen in vergelijking met het aantal mensen in het
netwerk vertoont dit kleine-wereld-effect.
LOSSE SAMENWERKINGSVERBANDEN EN HECHTHEID IN CRIMINELE NETWERKEN
Het kleine-wereld-effect kan worden toegepast op de bevinding dat losse
samenwerkingsverbanden en hechtheid tegelijkertijd in criminele netwerken worden
waargenomen. Onlangs heeft Coles (2001) al gewezen op het mogelijke belang van het kleinewereld-effect
voor het bestuderen van criminele organisaties. Hij verwijst daarbij naar het werk
van Milgram en suggereert dat dat mogelijk kan worden geïntegreerd in sociale netwerkanalyse.
Helaas werkt Coles dit niet uit en heeft hij ons niets anders te bieden dan het experiment van
Milgram. Het probleem met Milgram’s experiment is echter dat het zwak gecontroleerd was en
veel methodologische fouten vertoonde. Dat is een reden om gebruik te maken van het werk van
de wiskundigen Watts en Strogatz (1998) die dit experiment van Milgram tot ver boven het
experimentele, anekdotische karakter hebben uitgetild. Zij hebben aangetoond dat enkele
willekeurige verbindingen een groot verschil kunnen uitmaken voor de globale structuur van een
netwerk, zonder dat de lokale structuur veel verandert. Deze nieuwe verbindingen brengen de

wereld snel bij elkaar in een ‘kleine wereld’. Stel dat je zo’n 1.000 stappen verwijderd bent van
‘iemand anders’. Dit betekent dat een boodschap van jou 1.000 andere mensen moet passeren
voordat deze die ander bereikt. Door één nieuwe vriendschap met iemand die die ander kent, ben
je plotseling maar één stap van die ander verwijderd. Maar ook je vrienden zijn opeens veel
dichterbij gekomen: slechts twee stappen verwijderd van die persoon en slechts drie van alle
vrienden van die persoon. En van de vrienden van je vrienden slechts vier, en van hun vrienden …
. Opeens is de afstand van wel 1.000 stappen dus teruggebracht tot twee, drie, vier of vijf en zijn
grote hompen van de wereld samengebracht door één enkele nieuwe verbinding. Op deze manier
wordt de wereld kleiner gemaakt zonder dat één van je vrienden een nieuwe verbinding heeft
gelegd en zonder dat de meeste bestaande verbindingen door elkaar zijn gehusseld. Dit
verschijnsel kan significante implicaties hebben voor het denken over criminele netwerken, zoals
verderop zal blijken. Om dit uit te leggen ga ik eerst in op de afzonderlijke netwerken die met
elkaar verbonden kunnen worden en hun kenmerken.
Orde in een netwerk betekent dat als A B en B C kent, het meer dan aannemelijk is dat A ook C
kent. Vriendschapsnetwerken zijn bijvoorbeeld erg geordend, omdat we de meeste nieuwe
vrienden ontmoeten door vrienden die we al hebben. Daarom kennen veel van onze vrienden
elkaar en komt de samenstelling van netwerken niet geheel toevallig tot stand. De wereld is
verdeeld en georganiseerd in groepen die gebaseerd zijn op geografie, opleiding, leeftijd, etniciteit
en dergelijke, en juist daarom verdelen zij de samenleving in groepen gelijksoortige mensen (Feld,
1981). Groepsvorming heeft tot gevolg dat netwerken zich eerder naar binnen richten
(Granovetter, 1973), waardoor de groepscohesie tussen reeds hecht verbonden personen nog
versterkt wordt. Watts en Strogatz noemen dat clustering.
Criminele netwerken blijken erg hoog geclusterd, onderling hecht verbonden te zijn. Zo stelt Ianni
dat georganiseerde criminaliteit niets meer is dan een traditioneel sociaal systeem, dat
georganiseerd wordt door culturele waarden (Ianni, 1971: 108). Volgens hem kan georganiseerde
criminaliteit het best worden verklaard door het onderzoeken van etnische sociale netwerken.
Godson en Olson (1995) beweren dat migratiestromen van enorm belang zijn voor de operaties
van criminele organisaties. Volgens hen voorzien etnische enclaves in een basis voor het
rekruteren van nieuwe leden door transnationale criminele organisaties, vooral bij de groepen
immigranten die zich niet volledig in het gastland hebben geïntegreerd. Ook de Onderzoeksgroep
Fijnaut (Fijnaut e.a., 1996) stelde dat criminele groepen van buitenlanders en immigranten
belangrijke posities in de georganiseerde criminaliteit in Nederland innemen en dat er daarbij
sprake is van gesloten etnische circuits.
Het zou verleidelijk zijn om in deze clustering het piramidale model te zien dat in wezen
doordrenkt is van de idee dat etniciteit de sleutel is om het fenomeen te begrijpen (het zogenaamde
alien conspiracy model). Het piramidale model is ontstaan in het werk van de Presidentiële
Onderzoekscommissies en allerlei andere officiële onderzoeken in de Verenigde Staten in de jaren
zestig, en is vrij duidelijk in zijn definitie van een criminele organisatie (zie o.a. Cressey, 1969).
De grenzen zijn heel duidelijk en de belangrijkste bezittingen van criminele organisaties zijn hun
zichtbare, materiële activa en hun duidelijk onderscheidbare activiteiten. De strategie die door de
opsporingsdiensten moet worden gevolgd is relatief eenvoudig: vind en elimineer het hoofd van de
organisatie, en de rest valt als een kaartenhuisje in elkaar. Hierbij kan men zich wellicht baseren
op Weber (1968 [1914]) die erop gewezen heeft dat een groep waarvan de structuur gebaseerd is
op een all-to-one relationeel patroon bij het verlies van de charismatische leider wordt vernietigd.
Organiseren volgens het piramidale model veronderstelt een top-bottom denken dat uitgaat van
een duidelijke structuur van welomschreven taken, met duidelijke lijnen van bevel, communicatie,
coördinatie en controle. Dit piramidale model veronderstelt dat er slechts één juiste manier van
organiseren is: rationeel doelen formuleren; elk detail specificeren zodat iedereen weet wat hij
moet doen; en controleren. Dit model impliceert met andere woorden een hoge graad van orde, net
zoals clustering.
Uit empirisch onderzoek blijkt evenwel dat deze clusters tegelijkertijd losse
samenwerkingsverbanden zijn. Zo schilderde Albini (1971) in zijn studie van criminele
ondernemingen in Detroit een warboel van voortdurend veranderende patron-client relaties en van

familie- en bloedverwantschapsbanden. Chambliss (1978) ontdekte een amalgaam van criminele
netwerken met steeds wisselende leden en zonder enige vorm van centraal gezag. Block’s
historische studie (1979) van de cocaïnehandel in New York beschrijft hoe deze handel werd
uitgevoerd door kleine, flexibele organisaties, die alleen bij elkaar kwamen als daar aanleiding en
gelegenheid voor was. Galante en Sapin (1979) hebben er op gewezen dat de Union Corse, beter
bekend als de French Connection, georganiseerd was als een verzameling volledig autonome
transacties. De drugssmokkelroutes waren altijd verschillend en totaal ongecoördineerd. Wie
oppervlakkig naar de feiten keek, kon er gemakkelijk het door etniciteit bepaalde piramidale
model in ontdekken. Het betrof immers een diaspora van boeren en werklui, die hun eigen dialect
spraken en deel waren van een familie met een hechte structuur. Haller (1992) suggereerde dat
hechte families die zich bezighouden met georganiseerde criminaliteit geen centraal bestuurde
ondernemingen zijn, maar een ledenschap hebben dat vergelijkbaar is met die van service clubs.
Hij merkte bovendien op dat veel criminelen niet betrokken zijn bij permanente structuren en ook
geen langdurige partnerschappen afsluiten.
In Nederland werd dit beeld kort geleden nog bevestigd door het onderzoek van Kleemans e.a.
(1998). Hierin lag de nadruk op het belang van sociale relaties en op het flexibele en fluïde
karakter van criminele samenwerkingsverbanden. Ook werd de conclusie van de onderzoeksgroep
Fijnaut over etnische homogeniteit en etnische geslotenheid van criminele groepen genuanceerd:
niet etniciteit vormt de basis voor deze groepen, maar de sociale relaties tussen de verschillende
personen.
Het zou dus kortzichtig zijn om te veronderstellen dat clustering versterking betekent van het topbottom
denken, dat inherent is aan het piramidale model. Ook al zijn groepen hecht, ze zijn niet
volledig geordend. Iedereen kan immers voortdurend nieuwe kennissen maken. Hierdoor kunnen
nieuwe verbindingen tot stand komen die nog geen plaats hadden (met andere woorden: nog niet
geordend waren) binnen de bestaande groep.
Het kleine-wereld-effect zorgt voor linchpins (spillen) (Watts, 1999: 142) hoewel de meeste
mensen gegroepeerd zijn. Het enige wat hiervoor nodig is, zijn verbindingen tussen een klein
aantal leden van een groep (één is zelfs genoeg) met andere groepen. Men zou in deze linchpins
gemakkelijk Milgram’s heren Jacobs, Brown en Jones kunnen herkennen. Het kleine-wereldeffect
kan daarom met een hoog niveau van hechtheid samengaan, hoewel er maar weinig
verbindingen tussen netwerken nodig zijn om een ‘kleine wereld’ tot stand te brengen. Eén
persoon met goede verbindingen kan een verbetering van de interactie tussen vele personen in een
netwerk en zelfs tussen vele netwerken bevorderen, zonder dat de wijze van organiseren volledig
veranderd hoeft te worden. Clustering blijft hoog (bestaande uitvoerende teams worden niet
ontbonden) maar de scheiding van de elementen is kleiner gemaakt, doordat die persoon een link
vormt tussen twee of meer groepen, die daarvoor gescheiden waren. Dat wil zeggen dat criminele
netwerken voordeel halen uit allerlei ontmoetingen, of die nu weloverwogen zijn of toevallig. Zij
versterken daarmee hun efficiëntie en robuustheid. Ik wil nogmaals opmerken dat nieuwe
verbindingen bijna geen effect hebben op de graad van clustering van het netwerk (zie Watts en
Strogatz, 1998). Bijna alle vrienden van degene die de structurele opening overbrugt, kennen
elkaar nog zoals daarvoor. Misschien kennen zij die nieuwe verbinding niet eens, omdat zij aan de
andere kant van de opening niet iemand kennen. Dit betekent dat een separatie tussen personen in
het wereldwijde criminele milieu erg klein kan zijn, terwijl dit geen afbreuk doet aan de hoge
graad van clustering van lokale netwerken. Dit is precies wat er gebeurt wanneer er een ‘kleine
wereld’ ontstaat, waarin hechtheid en losheid naast elkaar kunnen bestaan.
MACHT IN CRIMINELE NETWERKEN
Door het kleine-wereld-effect maken spillen (Milgram, 1967; Watts, 1999) de wereld kleiner.
Zoals Coles (2001) opmerkt kan sociale netwerkanalyse de complexiteit van criminele netwerken
blootleggen. Maar hij benadrukt dat we daarbij voorzichtig moeten zijn, omdat veel empirische
studies die sociale netwerkanalyse gebruiken relatief kleine groepen bestuderen (Coles, 2001:

581). Zoals wij hierboven hebben aangetoond, bevrijdt het kleine-wereld-effect ons van deze
beperking en suggereert daarom nieuwe opvattingen over macht in criminele netwerken.
Het netwerkdenken heeft ongetwijfeld een aantal belangrijke inzichten over sociale macht
aangedragen. Misschien is het meest belangrijke inzicht wel dat macht inherent relationeel is (zie
o.a. Scott, 1991). Dit wil zeggen dat een individu geen macht heeft in het abstracte, maar
uitsluitend omdat hij anderen kan domineren. De macht van de een is de afhankelijkheid en
onderdanigheid van de ander (zie ook Villareal, 1992). Doordat macht een gevolg is van iemands
relaties, kan de hoeveelheid macht in sociale structuren variëren. Het netwerkdenken benadrukt
dat de wijze waarop een persoon is ingebed in een netwerk belangrijk is voor zowel de
mogelijkheden die hij daarmee creëert, als voor de beperkingen die hem door zijn netwerkpositie
worden opgelegd (zie Burt, 1992). Personen met weinig belemmeringen en veel mogelijkheden
bevinden zich daarom, vanuit het netwerkperspectief, in een gunstige positie in het netwerk. Het
model stelt met andere woorden dat de structuur van het netwerk voor een groot deel de
verspreiding van informatie, de toegang tot die informatie en dus ook de macht binnen het netwerk
bepaalt. Zo kan die zelfde structuur ook belangrijk zijn om informatie af te schermen of geheim te
houden voor bijvoorbeeld de andere leden van het criminele netwerk, maar ook voor de
opsporingsdiensten. Anders gezegd, het netwerkperspectief benadrukt het belang van de locatie
die iemand inneemt in een netwerk. Of iemand macht, prestige, autonomie of invloed heeft, hangt
grotendeels af van de plaats waar deze zich in het netwerk bevindt, en of zijn relaties zwak dan
wel sterk zijn.
Burt (1992) argumenteert dat de meest strategische plaats die iemand kan innemen tússen hechte
clusters is en niet bínnen die clusters. Deze ruimte tussen clusters benoemt hij als structurele
openingen (structural holes). Het overbruggen van deze ruimte maakt contact tússen hechte
netwerken mogelijk. Niet-redundante contacten (contacten met mensen uit een andere groep)
bieden daarom informatievoordelen die een zichzelf versterkend karakter hebben. Een persoon die
door al dan niet toevallig ontstane contacten aan beide kanten van de opening de opening
overbrugt, heeft toegang tot beide informatiestromen en creëert nieuwe mogelijkheden voor de
groepen die hij overbrugt (zie ook Morselli, 2001).
Studies over machtsuitwisseling binnen structuren (Blau, 1964; Cook e.a., 1983; Lawler en Yoon,
1993; Willer, 1999) stellen dat het controleren van bronnen een belangrijke oorzaak van macht is.
Door posities in het netwerk exclusief te houden zou men zich dan ook belangrijke macht kunnen
toe-eigenen. Een tekortkoming in de huidige literatuur is echter dat alleen rekening wordt
gehouden met de meest directe relaties die een persoon heeft, en niet met de vele indirecte relaties
die met het kleine-wereld-effect samenhangen. Zoals wij hierboven hebben aangetoond, bevrijdt
het kleine-wereld-effect ons juist van de beperking om relatief kleine groepen te bestuderen. Een
persoon kan dus indirect verbonden zijn met een groot aantal anderen en deze anderen hoeven
zelfs helemaal niet direct verbonden te zijn met het hechte criminele netwerk zelf.
Het netwerkdenken en sociale netwerkanalyse veronderstellen dat personen altijd de kortste weg
zullen nemen (de zogenaamde geodesic distance), zelfs wanneer alternatieven voorradig zijn.
Maar zo eenvoudig is het niet. In de georganiseerde misdaad zijn de overwegingen ingewikkelder.
De kortste weg is niet altijd de veiligste of de meest efficiënte, bijvoorbeeld bij het risicovol
vervoeren van ladingen die een zeer grote waarde vertegenwoordigen in een grotendeels
ongereguleerde wereld, waarin bedrog een verlokkelijk gedragsalternatief is.
Het kleine-wereld-effect toont ook aan dat een toevallige ontmoeting de globale structuur van het
netwerk kan veranderen (zie boven). Dat betekent dat het exclusief houden van posities in
(criminele) netwerken erg moeilijk is. Die kan immers door een al dan niet willekeurige
ontmoeting omzeild worden of er kunnen andere wegen worden gezocht om een bepaalde taak
gedaan te krijgen. Hierdoor verschuift de nadruk van de locatie die iemand inneemt naar de
sociale relaties die iemand onderhoudt. Dit betekent dat er in netwerken niet één juiste manier van
organiseren bestaat. De persoon die dacht dat hij door het geheimhouden van informatie of door
het bezetten van een ‘unieke’ positie in het netwerk bepaalde macht kon verwerven, komt
bedrogen uit en kan door de rest van het netwerk als outsider worden behandeld en dus worden
uitgesloten uit dat netwerk. Zelfs indien velen vrijwillig uit het netwerk zouden stappen, verraad

zouden plegen of ontdekt zouden worden door het opsporingsapparaat, wordt dit opgevangen door
de flexibiliteit van het organiseren zelf. Er zal altijd wel iemand zijn die iemand kent (die
misschien iemand kent, die...) met een oplossing voor het probleem. Sociale relaties blijken dus
belangrijk te zijn voor de dynamische ontwikkeling van nieuwe organisatorische vormen (zie ook
Powell, 1990; 1996; Kleemans e.a., 1998: 51-55). Het Hydra-effect bijvoorbeeld (zie o.a. Ziegler,
1998; Hoogenboom, 2000), waarbij de vernietiging of het oprollen van een route leidt tot een
verspreiding over juist meer routes, krijgt hiermee een theoretische grondslag.
Dit alles heeft een aantal consequenties. Organiseren wordt mede bepaald door de mate van
verbondenheid. Het suggereert dat er niet één juiste manier van organiseren bestaat en impliceert
dat geheimhouding van informatie geen goede strategie (meer) is om zich macht toe te eigenen,
omdat alternatieve wegen even geschikt zijn om tot organisatie te komen. Met andere woorden:
sociale relaties bepalen de structuur van het netwerk. Deze zijn niet alleen belangrijk omdat ze een
meer betrouwbare bron zijn voor het doorgeven van precaire informatie omtrent criminele
operaties, maar vooral omdat ze belangrijk (kunnen) zijn voor het aanleren van nieuwe
vaardigheden en kennis. Coleman (1988) illustreert dit met het voorbeeld van de wetenschapper
die via alledaagse conversaties met collega’s op de hoogte kan blijven van de laatste
ontwikkelingen op zijn onderzoeksgebied. Onderzoek heeft bovendien aangetoond dat de
meerderheid van de werkzoekenden hun baan niet vinden via de officiële kanalen, maar via
persoonlijke netwerken, waarvan de structuur de toegang tot en de kwaliteit van de informatie
bepaalt (zie o.a. Granovetter, 1973; Boxman e.a., 1991).
Zoals Kleemans e.a. (1998: 9-10) terecht opmerken, wordt er in criminele
samenwerkingsverbanden veel gepraat en weten de leden van samenwerkingsverbanden in de
regel veel over de illegale activiteiten die hebben plaatsgevonden. Veel praten is het
onvermijdelijke gevolg van het hebben van sociale relaties. Vanuit de optiek van het kleinewereld-effect
moet het belang van dit praten, dit vele praten, benadrukt worden. Uiteraard valt niet
te ontkennen dat vriendschappen onderhevig zijn aan onderliggende spanningen, maar
antropologen leren ons dat dit in alle culturen het geval is. Daarom kan men stellen dat veel praten
een onontbeerlijk element is voor het opzetten van nieuwe criminele projecten. Nieuwe projecten
(dat is: organisaties en organiseren) beginnen met mensen die zich verzamelen rond één of andere
onbenutte kans. Die kan overal vandaan komen en het resultaat zijn van een technologische
doorbraak, een lacune in de wetgeving en dergelijke. De vaardigheden die hiervoor nodig zijn,
worden dus als het ware opgeroepen door de situatie.
Via het communicatienetwerk dat aldus ontstaat, worden mensen aangetrokken door de zich
voordoende kans, zonder dat er sprake is van een brein of leider in de organisatie, waardoor
mensen geselecteerd worden. Integendeel, door de interactie van dat vele praten binnen het
netwerk selecteren de mensen zichzelf. Het werk binnen dat nieuwe project is ongestructureerd en
verloopt weinig routinematig, en eist dus van mensen dat ze met een minimum aan structuur
werken. Dit verklaart het ad hoc karakter van veel criminele netwerken, én hun flexibiliteit, én
hun hechtheid. Dit soort flexibele structuur is immers essentieel om te kunnen reageren op de
talrijke kwesties die zich voordoen tijdens de hectische toestanden van een crimineel project. De
intensieve communicatie en interactie binnen het netwerk maakt het wellicht mogelijk om met de
complexe, ongestructureerde problemen om te gaan.
Stel dat één persoon binnen het criminele netwerk met tien anderen verbonden is. Dat betekent dat
informatie over criminele handelingen kan worden uitgewisseld langs ten minste tien
onafhankelijke routes, wat onvermijdelijk impliceert dat één individu die informatie niet kan
monopoliseren (White e.a., 1976). Als gevolg daarvan heeft een willekeurige persoon minder
mogelijkheden om de informatiestroom te monopoliseren, en dus de macht binnen het netwerk te
verwerven, naarmate de verbondenheid stijgt. Dit betekent dat binnen goed verbonden
samenwerkingsverbanden geen van de betrokken personen onvervangbaar is, ook ‘belangrijke’
personen zoals financiers niet. Dat is precies het resultaat van empirisch onderzoek naar criminele
netwerken (zie onder andere Kleemans e.a., 1998; Klerks, 2000). Misschien werd dit nog het best
beschreven door een Britse politieambtenaar die een criminele organisatie vergeleek met een bord
spaghetti (Green, 1969: 9):

‘Every piece seems to touch every other, but you are never sure where it all leads. Once in a while
we arrest someone we are sure is important. Well he may have been up to that moment, but once
we get him, he suddenly becomes no more than a tiny cog. Someone else important pops up in his
place’.
CONCLUSIE
Het kleine-wereld-effect biedt een verklaring voor de empirische constatering dat criminele
netwerken uitermate flexibel kunnen zijn, zonder dat dit ten koste gaat van hun hechtheid. Het
verschijnsel dat criminele netwerken evolueren met elke nieuwe kennismaking verklaart ook de
dynamische groei van criminele netwerken. Het blijkt dat vooral sociale relaties en het met elkaar
praten in criminele netwerken de organisatie vorm geven. Organisaties hebben niet
noodzakelijkerwijs een top-bottom structuur maar zijn veeleer fluïde en veranderen voortdurend
van structuur en gedaante.
Het kleine-wereld-effect heeft ook belangrijke implicaties voor de machtsverhoudingen in
criminele netwerken. Fenomenen zoals het Hydra-effect en de vervangbaarheid van ‘belangrijke’
personen kunnen hierdoor beter worden begrepen.
Organiseren blijkt geen ding op zich te zijn, maar is integendeel fluïde, voortdurend veranderend
van structuur en gedaante. Organiseren en organisaties zijn niet de bouwstenen waartussen mens-
en wereldrelaties bestaan, maar zijn veeleer de producten van die relaties.
LITERATUUR
Albini, J. (1971) The American Mafia: Genesis of a Legend, New York: Appleton-Century-Crofts.
Blau, P.M. (1964) Exchange and Power in Social Life, New York: Wiley.
Block, A. (1979) ‘The Snowman Cometh: Coke in Progressive New York’, Criminology, 17 (1):
75-99.
Boxman, E.A.W., P.M.D. De Graaf & H.D. Flap (1991) ‘The Impact of Social and Human Capital
on the Income Attainment of Dutch Managers’, Social Networks, 13: 51-73.
Burt, R.S. (1992) Structural Holes: The Social Structure of Competition, Cambridge, MA:
Harvard University Press.
Chambliss, W. (1978) On the take: From Petty Crooks to Presidents, Bloomington: Indiana
University Press.
Coleman, J.S. (1988) ‘Social Capital in the Creation of Human Capital’, American Journal of
Sociology, 94: 95-120.
Coles, N. (2001) ‘It’s not what you know – It’s who you know that counts. Analysing Serious
Crime Groups as Social Networks’, British Journal of Criminology, 41: 580-594.
Cook, K.S., R.M. Emerson, M.R. Gillmore & T. Yamagishi (1983), ‘The Distribution of Power in
Exchange Networks: Theory and Experimental Results’, American Journal of Sociology, 89: 275-
305.
Cressey, D. (1969) Theft of a Nation. The Structure and Operations of Organized Crime in
America, New York: Harper and Row.
Feld, S. (1981) ‘The Focused Organization of Social Ties’, American Journal of Sociology, 86:
1015-1035.
Fijnaut, C.J.C.F., F. Bovenkerk, G.J.N. Bruinsma & H.G. van de Bunt (1996) Georganiseerde
criminaliteit in Nederland, eindrapport, bijlage VII van: Enquêtecommissie opsporingsmethoden,
Inzake Opsporing, ’s Gravenhage: Sdu Uitgevers.
Galante, P. & L. Sapin (1079) The Marseilles Mafia: The Truth behind the World of Drug
Trafficking, London: W.H. Allen.
Godson, R. & W. Olson (1995) ‘International Organized Crime’, Society, 32 (2): 18-29.
Granovetter, M. (1973) ‘The Strength of Weak Ties’, American Journal of Sociology, 83: 1287-
1303.

Gross, N. & W.E. Martin (1952) ‘On Group Cohesiveness’, American Journal of Sociology, 52:
546-554.
Green, T. (1969) The Smugglers, New York: Walker.
Haller, M. (1992) ‘Bureaucracy and the Mafia: An Alternative View’, Journal of Contemporary
Criminal Justice, 8 (1): 1-10.
Hoogenboom, A.B. (2000) Schaduwen over Van Traa, Den Haag: Koninklijke Vermande.
Ianni, F.A.J. (1973) ‘Authority, Power and Respect: The Interplay of Control Systems in an
Organized Crime Family’, in: S. Rottenberg, The Economics of Crime and Punishment,
Washington DC: American Enterprise Institute for Policy Research.
Kleemans, E.R., E.A.I.M. van den Berg & H.G. van de Bunt, m.m.v. M. Brouwers, R.F.
Kouwenberg & G. Paulides (1998) Georganiseerde Criminaliteit in Nederland. Rapportage op
basis van de WODC-monitor, Den Haag: WODC (Onderzoek en Beleid nr. 73).
Klerks, P. (2000) Groot in hasj. Theorie en Praktijk van de Georganiseerde Misdaad, Alphen aan
de Rijn: Samson.
Komter, A.E., J. Burgers & G. Engbersen (2000) Het Cement van de Samenleving, Amsterdam:
Amsterdam University Press.
Lawler, E.J. & J. Yoon (1993) ‘Power and the Emergence of Commitment Behavior in Negotiated
Exchange’, American Sociological Review, 58: 465-481.
Milgram, S. (1967) ‘The Small World Problem’, Psychology Today, 1: 60-67.
Morselli, C. (2001) ‘Structuring Mr. Nice: Entrepreneurial Opportunities and Brokerage
Positioning in the Cannabis Trade’, Crime, Law and Social Change, 35 (3): 203-244.
Owen, W.F. (1985) ‘Metaphor Analysis of Cohesiveness in Small Discussion Groups’, Small
Group Behavior, 16: 415-424.
Powell, W. (1990) ‘Neither Market Nor Hierarchy: Networks Forms of Organization’, Research in
Organizational Behavior, 12: 295-336.
Powell, W. (1996) ‘Inter-Organizational Collaboration in the Biotechnology Industry’, Journal of
Institutional and Theoretical Economics, 120 (1): 197-215.
Scott, J. (1991) Social Network Analysis: A Handbook, London: Sage.
Villareal, M. (1992) ‘The Poverty of Practice, Power, Gender and Intervention from an Actor-
Oriented Perspective’, in: N. Long & A. Long (eds.) Battlefields of Knowledge, The Interlocking
of Theory and Practice in Social Research and Development, London: New York: Routledge:
247-267.
Watts, D. & S. Strogatz (1998) ‘Collective Dynamics of ‘Small-World’ Networks’, Nature, 393:
440-442.
Watts, D. (1999) Small Worlds: The Dynamics of Networks Between Order and Randomness,
Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Weber, M. (1968 [1914]) Economy and Society, New York: Bedminster Press.
White, H.C., S.A. Boorman & R.L. Breiger (1976) ‘Social Structure From Multiple Networks’,
American Journal of Sociology, 81: 730-780.
Willer, D. (1999) Network Exchange Theory. Westport, Connecticut: Praeger.
Ziegler, J. (1998) Les Seigneurs du Crime, Paris: Editions du Seuil.

ONDERZOEK NADER ONDERZOCHT
EEN VERGELIJKENDE ANALYSE VAN ETNOGRAFISCH ONDERZOEK NAAR DE RELATIE TUSSEN
ETNICITEIT, GROEPSVORMING EN DELINQUENTIE BIJ JONGENS
Siep Miedema
Niet alleen bij sportwedstrijden maar ook in de wetenschap is er behoefte aan tussenstanden, een
reflectie op de stand van zaken. Omdat wetenschappers (als producenten) en beleidsmakers (als
consumenten) met een enorme kennistoename worden geconfronteerd, is er behoefte aan
systematische bundeling daarvan. Binnen de kwantitatieve onderzoekstraditie is dergelijk review
of evaluatie-onderzoek al gemeengoed. Meta-analyse (Smith en Glass, 1977) is een methode om
resultaten van empirisch toetsend onderzoek binnen de sociale en medische wetenschappen samen
te vatten en statistisch te evalueren. Dit is toepasbaar op uitkomsten van kwantitatief onderzoek en
niet op kwalitatieve onderzoeksmethoden als gevalsstudies en etnografisch onderzoek (Lipsey en
Wilson, 2001). Maar ook binnen de kwalitatieve onderzoekstraditie worden comparatieve analyses
noodzakelijk gevonden. Noblit en Hare (1988) gebruiken voor de vergelijkingsmethode bij
etnografisch onderzoek de term meta-ethnography. Dat is een interpretatieve werkwijze waarbij
een aantal geselecteerde studies op elkaar wordt betrokken en systematisch-kritisch wordt
vergeleken en gesynthetiseerd. Zo’n synthese is eerder interpretatief dan aggregerend. Het doel is
vooral, een bepaald fenomeen en de contexten waarbinnen het zich voordoet beter te begrijpen. In
die zin is een meta-etnografische studie te beschouwen als een comparatieve secundaire
inhoudsanalyse van primair onderzoek.
Noblit en Hare (1988) maken daarbij onderscheid tussen drie werkwijzen: reciprocal translational
synthesis, refutational synthesis en lines-of-argument synthesis. Bij de wederkerig op elkaar
betrokken synthese wordt er van uitgegaan dat de individuele onderzoeksverslagen vergelijkbare
probleemstellingen hebben en dat integratie mogelijk is. Er is sprake van weerleggende synthese
wanneer verslagen die hetzelfde probleem bestuderen tegenstrijdige resultaten laten zien. Dan
worden impliciete contradicties in de interpreterende synthese expliciet gemaakt en moeten de
verschillen verklaard worden. In het laatste model worden verschillende dimensies van hetzelfde
fenomeen onderzocht. De onderzoeken worden onderling vergeleken om een completer beeld te
krijgen, waarbij de verschillende argumentatielijnen vergeleken en inductief geherinterpreteerd
worden. In dit artikel wordt vooral gestreefd naar een interpretatieve lines-of-argument synthesis.
De centrale vraag is daarbij of er overeenkomsten dan wel verschillen zijn in groepsvorming en
groepsprocessen bij jongens uit specifieke minderheidsgroepen, niet alleen allochtone maar ook
autochtone jongens in vergelijkbare maatschappelijke posities van kwetsbaarheid. Daarbij worden
groepsvorming en groepsprocessen gezien als interveniërende of intermediërende factoren die een
rol kunnen spelen in het ontstaan en voortbestaan van delinquente praktijken.
Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden heb ik verschillende publicaties geanalyseerd
over autochtone, Surinaamse, Marokkaanse en Antilliaanse jongeren.
DE GEKOZEN ETNOGRAFISCHE STUDIES
Veel etnografisch onderzoek in de criminologie houdt zich bezig met onderzoek naar de onderkant
of rafelrand van de samenleving. Dit geldt per definitie voor etnografisch onderzoek naar de leef-
en belevingswerelden van delinquente allochtone jongens. Daarbinnen heb ik gekozen voor de
volgende drie dissertaties: Schitteren in de schaduw over Surinaamse jongeren (Sansone, 1992),
Ieder voor zich over Marokkaanse jongens (Van Gemert, 1998) en Stelen en steken over
Antilliaanse jongens (Van San, 1998). Daarnaast heb ik nog geprobeerd een kwalitatief onderzoek
over Turkse jongens op te nemen, maar het beleidsonderzoek van Kemper Water in de thee (1999)
over Turkse jongens heb ik buiten beschouwing gelaten omdat het te weinig etnografisch van
karakter bleek. Daarnaast worden twee artikelen van Terpstra (1996 en 1997) over een autochtone
groep jongens uit een achterstandswijk gebruikt. Deze ‘contrastgroep’ maakt een vergelijking

tussen etnisch-subculturele en marginaal-subculturele aspecten mogelijk. Op deze manier kan
worden nagegaan in hoeverre bepaalde groepsprocessen en groepsstructuren specifiek zijn voor
etnische groepen of algemene kenmerken zijn van jongens in marginale posities.
De gekozen etnografische studies zijn in algemene zin niet zonder meer te vergelijken, want het
zijn geen studies die zich specifiek of exclusief op groepsvorming en groepsprocessen hebben
gericht. Er bestaan onderling nogal wat verschillen ten aanzien van vraagstelling, theoretische
noties en uitgangspunten, methodische accenten, selectie en kenmerken van respondenten,
onderzoekslocatie en duur van het onderzoek. Wat deze auteurs gemeenschappelijk hebben, is dat
ze veldonderzoek – diepte-interviews en participerende observatie – hebben gedaan naar de leef-
en belevingswereld van groepen jongens, hun discoursen en sociale praktijken. Ik bespreek eerst
het onderzoek van Terpstra, dat als het ware de base line vormt voor verdere vergelijkingen. Dit
houdt overigens niet in dat deze blanke jongens de dominante norm zijn, daarom heb ik het risico
van een etnocentrisch gezichtspunt proberen te vermijden door vooral een comparatieve analyse
van de verschillende groepen uit te voeren..
Jonge autochtonen
Terpstra (1996, 1997) heeft onderzoek gedaan naar ontwikkelingen, onderlinge verhoudingen en
dagelijkse opvattingen en praktijken in een ‘moderne’ Nederlandse achterstandswijk (met de
fictieve naam Boma). Van 1987 tot en met 1990 is in totaal bijna tien maanden participerende
observatie uitgevoerd binnen het jongerenwerk in de wijk, waaraan vooral autochtone jongens
deelnamen. Daarbij zijn veel gesprekken gevoerd met jongens van 12 tot en met 17 jaar. Over 57
jongens (waarvan slechts 6 van allochtone afkomst) is informatie verzameld, met 33 was intensief
contact. Crimineel gedrag komt onder jongens in Boma frequent voor. Bijna de helft van de
jongens (26 van de 57) komt in de ruim twee jaar van het veldwerk wegens strafbare handelingen
in aanraking met de politie. Bij de 16- en 17-jarigen overkomt dit twee op de drie jongens
(Terpstra, 1997).
Uit het eerste artikel blijkt dat de meeste bewoners van Boma deel uitmaken van
familienetwerken. Zij zijn merendeels afkomstig uit afbraakwoningen in de oude binnenstad en uit
het voormalige woonwagenkamp, en via ‘kettingverhuizing’ in de wijk terechtgekomen. De
collectieve leefwijze in Boma vertoont op hoofdpunten een opmerkelijke overeenkomst met
‘klassieke’ kenmerken van de arbeiderssubcultuur: een hechte buurt, een actief straatleven,
uitgebreide familienetwerken en, binnen de eenheid van de buurt, onderscheiding in respectabele
en minder respectabele stukken. ‘De kern van de wijk wordt gevormd door uitgebreide netwerken
met een grote afstand tot de dominante samenleving’ (Terpstra, 1996: 230).
In zijn tweede artikel gaat Terpstra (1997) gaat er op in, hoe jongens daar hun leven collectief
vormgeven. Hun levensstijlen ziet hij als varianten op de klassieke tweedeling van Whyte (1943)
tussen corner boys met afwijkende of delinquente, op straat gerichte oriëntaties en college boys
met mainstream culturele oriëntaties (: 208). Het denken en handelen van de jongens uit dit
achterstandsmilieu vertoont een sterke samenhang ten aanzien van onderwijs, arbeid, vrije tijd en
recht. Hieraan liggen focal concerns ten grondslag, die de coherente kern vormen van hun
subcultuur: behoud van autonomie, mannelijkheid, waarde van de eigen groep en solidariteit in
eigen kring, behoefte aan uitdaging, spanning en vermaak (Miller, 1958).
Willen de Boma jongens zich in de groep handhaven, dan moeten ze zich als macho gedragen,
waarbij mannelijkheid eerder wordt bewezen door stoer gedrag dan door schoolwijsheid. De
college boys vallen daarmee buiten de groep. Hun belangrijkste bezigheid in de vrije tijd is
rondhangen met een groepje van vijf tot tien, vaak vaste vrienden, zonder bemoeizucht van
volwassenen, op vaste locaties (op straat, in een portiek, bij de jeugdkeet of op het plein bij de
sporthal). Dit geldt vooral voor de groep 14- tot en met 17-jarigen, met soms ook een paar jongere
jongens van 11, 12 jaar. ‘Ondanks de schijn van ongestructureerde doelloosheid – doing nothing –
handelt het bij het rondhangen om een aaneenrijging van korte, vaak niet afgemaakte handelingen,
grappen, spitsvondigheden, onderlinge uitdagingen en het uitwisselen van verhalen en
belevenissen. (…) De belangrijkste betekenis van het rondhangen ligt in de onderlinge ‘morele
socialisatie’ van de jongens’ (: 214). Door de geslotenheid tegenover de buitenwereld geldt de

inding aan de groep als norm. Dat houdt in dat men elkaar niet verraadt en dat op het overtreden
hiervan met repercussies wordt gereageerd. Tegenover de buitenwereld presenteert men zich als
een hechte, ruige groep met een eigen territorium, zonder duidelijke organisatie of
leiderschapsstructuur. Ondanks het ideaal van een hechte groep zijn er rivaliserende subgroepen te
onderscheiden. In sociometrisch opzicht is er een rangorde van informele leiders, die de
lagergeplaatste leden domineren en de ‘lulletjes’ voortdurend pesten. Om de groepscohesie te
bevorderen en een collectieve identiteit uit te dragen kan men gebruik maken van verschillende
stijlelementen als kleding en tatoeages. Bij het stijlrepertoire hoort ook het stoere gedrag in
groepsverband, ondersteund door hard schreeuwen, intimideren, naroepen van passanten en
dergelijke.
Crimineel gedrag in groepsverband symboliseert bij uitstek de ambities en waarden van de
jongens zoals spanning, afwisseling en uitdaging. Het etaleren van ruig gedrag of duistere
contacten met toeleveranciers van verboden waar verhoogt het prestige. Tegenover de politie
spelen ze een vijandige, provocerende rol, maar zijn ze er ook doodsbenauwd voor.
‘Van de beschreven vier categorieën delinquent gedrag worden de eerste twee (lichte en ernstiger
vergrijpen in groepsverband) als ‘normaal’ gezien. De bedenkingen ontstaan bij primair op
materiële winst gerichte georganiseerde vormen van delinquent gedrag’ (: 219). Binnen de relatief
ongebonden ruimte van het jong zijn is het op straat gerichte leven verweven met genormaliseerde
vormen van delinquentie, die als expressieve uitingen van exploratie en statusverwerving kunnen
worden begrepen. Doorschieten in een delinquente carrière, gericht op verwervingscriminaliteit
als bijvoorbeeld handel in drugs, wordt door het merendeel van de jongens en hun ouders
afgekeurd. ‘De jongens hanteren zelf verschillende argumenten om deze discrepantie te verklaren
en te neutraliseren: ‘Ik was toen nog jong, ik ben nu wijzer, vanaf nu ga ik mijn leven beteren.’
Deze argumenten hoeven overigens niet tot aanpassing van het gedrag te leiden. Het zijn
pogingen, tegenstrijdige normen met elkaar in overeenstemming te brengen, zoals de eis van stoer
en ruig gedrag tegenover de opvatting dat sommige vormen van crimineel gedrag niet acceptabel
zijn (: 219-220). Ook bij de ouders - buurtbewoners zien we een dergelijke ambivalente houding.
Jonge Surinamers
Sansone heeft tussen 1981 en 1990 in twee Amsterdamse buurten onderzoek gedaan onder
Creoolse jongeren uit de de lagere klasse (Volkscreolen). De meesten woonden al 15 jaar of langer
in Nederland en een meerderheid is opgegroeid in een eenoudergezin. In de loop van het
longitudinale onderzoek is de vraagstelling verschoven van etnische identiteit en socialisering in
de vrije tijd naar een leven zonder regulier werk. Doel daarvan was een beeld te krijgen van de
levensloop van Creoolse jongeren met een lage sociale positie en hun overlevingsstrategieën. Van
de 111 onderzochte jongens zijn er 59 te beschouwen als kerninformanten. In de drie fasen van
zijn onderzoek ziet het criminaliteitspatroon van de kerninformanten er als volgt uit: in 1981-1982
zijn er 27 (licht) crimineel (meestal first offenders) en 3 harddrugsverslaafden; in 1983-1984 zijn
er 25 (licht) crimineel (waarvan 13 met celstraffen) en 4 verslaafd; in 1988-1991 zijn er 27 (licht)
crimineel (waarvan 5 of 6 met celstraffen van meer dan zes maanden) en 8 verslaafd.
Ook voor deze jongens geldt dat ze reeds vrij vroeg sterk georiënteerd zijn op het straatleven met
leeftijdgenoten en daarmee verbonden activiteiten. In dergelijke groepen kunnen zowel autochtone
als allochtone jongens zitten. Stelen doen vooral de jongens tussen 14 en 22 jaar, die door de
oudere Creoolse (jong)volwassenen ‘boefjes’ worden genoemd. Het gaat daarbij om ‘jatten’,
diefstalletjes, inbraken en straatroven. Dit type criminaliteit onderscheidt zich volgens Sansone
nauwelijks van autochtone jongeren. Ook het ‘hosselen’ hebben zij van autochtone leeftijdgenoten
geleerd. De organisatiestructuur van dergelijke straatgroepen is zwak. Er zijn geen echte
aanvoerders en het ledental wisselt nogal. Ze annexeren bepaalde locaties (pleintjes, snackbars,
koffieshops en ‘hokjes’). Een deel van hen rookt veel softdrugs en sommigen gebruiken af en toe
cocaïne. Als talentvolle boefjes contacten hebben opgebouwd, kunnen ze na hun twintigste
proberen heler of ‘doorstoter’ (dealer) te worden. Harddrugs verkopen is de meest populaire
straathossel. Veel hosselaars klagen dat er onder de Creoolse dealers geen organisatie en geen
onderlinge solidariteit bestaan, en dat de Creolen als individu en als groep nu eenmaal niet te

vertrouwen zijn. Straathosselaars kunnen en willen zich niet binden aan vrienden en vaste
afspraken. Hun sociale netwerken zijn volgens Sansone weliswaar uitgebreid, maar zwak en arm
aan vormen van sociaal kapitaal (samenwerkingsverbanden, collectieve doelen, wederkerig
vertrouwen). De culturele aanpassing van deze Creoolse jongens betekent dat zij socialiseren met
autochtonen en met andere allochtonen, die eveneens in een achterstandspositie verkeren.
Creoolse tienerboefjes opereren steeds meer in groepjes die ook uit blanke en in mindere mate
Marokkaanse tieners bestaan. Na hun 25e wordt het straatgerichte hosselen minder interessant en
proberen ze op een andere manier in hun levensonderhoud te voorzien. Een kleine subgroep kiest
voor de zwaardere criminaliteit, mede door hun schulden.
Jonge Marokkanen
Om de criminaliteit van Marokkaanse jongens te kunnen verklaren, sluit Van Gemert aan bij het
‘aanpassingsperspectief’ van Sansone (1992). Zijn drie jaar durende onderzoek vond plaats in drie
achterstandswijken in Rotterdam-Zuid en concentreerde zich op een buurthuis, dat vooral door
Marokkaanse jongens tussen de 15 en 20 jaar werd bezocht. Van de groep van zo’n 150 jongens
heeft Van Gemert over 40 jongens op gedetailleerde wijze via interviews gegevens verzameld.
De onderzochte Marokkaanse jongens zijn bijna allemaal in Marokko geboren en op latere leeftijd
(gemiddeld waren ze tien jaar oud) naar Nederland gekomen. De onderzochte jongens hebben
weinig contacten met andere bevolkingsgroepen. Een groot deel van de vrije tijd wordt in het
buurthuis doorgebracht. In de groep van regelmatige bezoekers van het clubhuis bevinden zich
drie herkenbare groepen. Daarnaast is er nog een groot aantal eenlingen. De eerste groep bestaat
uit negen jongens met dezelfde Marokkaanse achtergrond, die onderling Tamazight spreken. De
tweede is gemengder en bestaat uit zeven jongens, die onderling meestal Nederlands spreken. Ze
zijn gemiddeld anderhalf jaar jonger dan de jongens uit de eerste groep en op jeugdiger leeftijd
naar Nederland gekomen. De laatste groep van negen jongens noemt Van Gemert ‘de boefjes’, die
meestal Tamazight met elkaar spreken en voor een groot deel uit dezelfde streek in Marokko
afkomstig zijn. Deze groep trok vroeger op met de eerste. De boefjes hebben voor of tijdens het
onderzoek hun schoolloopbaan afgebroken, betreden veelvuldig het criminele pad, komen vaak
met de politie in aanraking, hebben een aanzienlijk strafblad en moeten regelmatig een straf van
enkele maanden uitzitten. Tussen de leden van de groepen bestaat weinig contact. In en tussen de
groepen is een hiërarchische ordening aan te brengen op basis van leeftijd en status. Degenen die
‘gek’ of verslaafd zijn, staan in de rangorde onderaan. Volgens Van Gemert vertegenwoordigen
jaloezie en-of eerbescherming een materieel en moreel aspect, dat in veel gedragsvormen te
herkennen is.
Kenmerkend voor Marokkaanse groepen is dat ze geen leider hebben, als los zand aan elkaar
hangen, door sterk onderling wantrouwen worden beheerst en criminele activiteiten meestal niet
doordacht plannen. ‘De groepsgewijze criminaliteit van Marokkaanse jongens betekent vooral dat
ze met meerderen op pad zijn. Hun vergrijpen plegen zij niet zozeer in of met een groep, als wel
vanuit een groep’ (: 152). Het gaat hier in feite om een verzameling eenlingen.
In hun prille tienerjaren lijkt er geen verschil tussen de leden van de drie groepen te bestaan. Ze
plegen winkeldiefstallen voor de kick, uit bravoure en vanwege de status. Jongens die nog ‘klein’
zijn hebben nog een zekere speelruimte waarin zij misstappen mogen begaan. Van Gemert ziet het
proces van afglijden als een serie kleine stappen, waarin de jongens worden meegezogen door wat
er om hen heen gebeurt. Marokkaanse jongens zoeken elkaar vaak op en het competitief
samenklonteren bevordert de uitwisseling van kennis (street wisdom) over het plegen van delicten
en illegale mogelijkheden in hun omgeving. Omdat legale alternatieven – schoolopleiding, goede
baan – voor maatschappelijk succes (met name in materiële zin) steeds meer onbereikbaar worden,
dringen illegale alternatieven zich steeds meer op. Deze zijn rijkelijk aanwezig in hun
woonbuurten. De boefjes gebruiken in tegenstelling tot de andere twee vriendengroepen – die hen
achter hun rug minachtend junkies noemen – dagelijks hasj en na verloop van tijd gebruiken
enkelen ook met enige regelmaat cocaïne.
Geweld kan in ‘groeps’situaties escaleren omdat ze bang zijn in aanwezigheid van anderen af te
gaan (gezichtsverlies). Geweld kan daardoor excessieve vormen aannemen. In conflicten met

anderen kunnen ze tijdelijk de rijen sluiten. ‘Een bindende kracht is eerder een
gemeenschappelijke tegenstander dan een gemeenschappelijk doel. Verdwijnt de opponent dan
verdwijnt ook de bindende kracht. Wat rest is weer een losse verzameling individuen’ (: 134).
De adolescentiefase is bij Marokkaanse jongens begrensd. Als de jongens een jaar of veertien zijn,
worden ze gevoelig voor de oordelen en morele druk van volwassenen in de Marokkaanse
gemeenschap. Het ouder worden heeft dan een symbolische lading die aan eer en schaamte is
gekoppeld en ze oriënteren zich dan meer en meer op de Marokkaanse gemeenschap. Ze zeggen
ook vaak zelf dat ze later ‘rustig’ of ‘serieus’ worden.
Jongemannen die desondanks doorgaan met criminele activiteiten, vaak de drugshandel, raken als
het ware op drift. Omdat zij volharden in crimineel gedrag wordt in de Marokkaanse gemeenschap
op hen neergekeken.
Jonge Antillianen
In haar onderzoek onder Curaçaose jongens en hun moeders probeert Van San antwoord te krijgen
op de vraag, hoe het delinquente gedrag van de zoons door henzelf en hun moeders wordt
gelegitimeerd. Van midden ’93 tot begin ’96 zijn 60 Curaçaose jongens in de leeftijd van 14-17
jaar en de helft van de moeders geïnterviewd, aangevuld met participerende observaties in een
aantal gezinnen. Alle – veelal éénouder – gezinnen zijn afkomstig uit de lagere sociaaleconomische
klasse en woonden doorgaans in achterstandswijken op Curaçao. Ze zijn ongeveer
gelijkertijd na 1985 naar Nederland vertrokken. De meeste jongens volgden een VBO opleiding,
maar zijn vaak door problematisch gedrag vroegtijdig van school gegaan. De spreiding in
zelfgerapporteerde delicten is groot en omvat diefstal, diefstal met geweld, (poging tot) doodslag,
bedreiging, verboden wapenbezit, overtreding van de opiumwet en verkrachting. Van San brengt
een onderscheid aan tussen instrumentele delicten (diefstal, diefstal met geweld en dealen) en
expressieve delicten (bedreiging, [poging tot] doodslag en mishandeling). Bij expressieve delicten
spelen vooral aspecten als bravoure, eer en prestige een belangrijke rol. Expressieve delicten
hangen vooral samen met dwangsituaties: je moet jezelf verdedigen, je reputatie beschermen, je
vrienden te hulp schieten, beledigingen wreken, de ander voor zijn. Een mes op zak hebben en
bereid zijn dat te gebruiken (steken) wordt tamelijk normaal gevonden.
Reeds op jonge leeftijd zijn de meeste jongens al betrokken bij (winkel)diefstalletjes en geleidelijk
aan gaan ze met vrienden of buurtgenoten kleine delicten in groepsverband plegen. Aan ‘anderen’
wordt een belangrijke voorbeeldrol toegekend. Dit geldt onder andere bij straatroof in
groepsverband, veelal ‘met oudere jongens uit de buurt’, die hen naar eigen zeggen de kneepjes
van het vak hebben geleerd. ‘De samenstelling van de groep(en) wisselt voortdurend en berust
meestal op toeval. De belangrijkste drijfveren zijn de spanning, het avontuur (ter verdrijving van
de verveling) en het geld (om uit te gaan, voor drugs en kleding) (cf. Coppes, 1997: 44).’ (: 130).
Verschillende jongens hebben nogal wat vrienden (op school, uit de buurt) in de drugshandel, die
hen hebben aangespoord om ook drugs te gaan verkopen. Zij wijzen erop dat de jongens waar ze
mee omgaan (‘slechte vrienden’) meestal ouder zijn en al een hele tijd met criminaliteit bezig zijn.
Ze trekken vooral met Antilliaanse ‘vrienden’ op. Nederlandse jongens worden vaak gezien als
‘mietjes’ en ‘sukkels’. Verder associëren de jongens hun delinquent gedrag in veel gevallen met
‘de straat’. De samenstelling van een groep jongens op straat lijkt op louter toeval te berusten. De
meeste jongens uit een bepaalde wijk kennen elkaar, zij het vrij oppervlakkig, en zien wel wie ze
toevallig tegenkomen. Hoewel deze jongens een gemeenschappelijke achtergrond hebben en in
dezelfde positie verkeren, leidt dit er niet toe dat zij zich als groep sterk manifesteren. Er is
nauwelijks sprake van enige organisatie en structuur binnen de groep. De delicten gebeuren min of
meer spontaan, zonder veel planning. Curaçaose jongens die er niet in slagen om met
volwassenheid samenhangende levensopgaven te realiseren en nog nergens bijhoren, blijven
zoeken naar andere manieren om status te verwerven. Deze jongens blijven zich sterk verbonden
voelen met de groep leeftijdgenoten en ontlenen daar hun identiteit aan. Het dragen van en het
steken met een mes is hun manier om zich binnen de groep te handhaven, om ‘erbij te horen’. De
straf op afwijking van de groepsnormen leidt onvermijdelijk tot een verlaging van status. Wil men

niet blootgesteld worden aan openlijke stigmatisering binnen de groep, dan moet men zich
schikken naar de groepsnormen.
META-ANALYSE
In navolging van Noblit en Hare (1988) wordt aan de hand van een comparatieve lines-of -
argument synthesis nagegaan in hoeverre de besproken etnografische onderzoeken ten aanzien van
groepsvorming binnen een overkoepelend interpretatief kader geïntegreerd kunnen worden. Zoals
al eerder aangegeven, zijn de gekozen etnografische studies in een aantal opzichten nogal
verschillend. De synthese moet daarom gezien worden als een proces van ‘interpretations of
interpretations of interpretations’ (Noblit en Hare, 1988: 35). De centrale vraag is of er min of
meer vergelijkbare processen plaatsvinden in de groepsvorming van jongens in marginale situaties
of dat er specifiek etnische differentiaties in deze processen aangebracht moeten worden.
Processen die voor jongens in een situatie van maatschappelijke achterstand tot groepsvorming
leiden, kunnen in vier categorieën factoren worden onderscheiden: onderlinge prestigefactoren,
ervaringen met dominante instituties, onderlinge verhoudingen tussen leeftijdgroepen en reacties
van volwassenen in het directe sociale milieu (Terpstra, 1997: 224 e.v.). Deze structurerende
factoren vormen het uitgangspunt voor de lines-of-argument synthesis.
Onderlinge prestigefactoren
Jongens uit achterstandsbuurten hebben al op jonge leeftijd de ‘vrijheid’ om actief aan het
groepsleven van leeftijdgenoten op straat deel te nemen. Daar zoeken ze sociale contacten en
sociale erkenning. Door gebrek aan gestructureerde vrijetijdsalternatieven, institutionele bindingen
en gering ouderlijk toezicht kunnen dergelijke, in eerste instantie territoriale groepsformaties zich
relatief autonoom ontwikkelen, zij het met groepen oudere jongens als voorbeeld. Het
groepsgebeuren en het op straat rondhangen krijgen een steeds dominantere plaats in hun leven:
het wordt een oefenplaats voor het ontwikkelen van sociale en fysieke handhavingsvaardigheden
op basis van focal concerns. Dit proces blijkt niet etnisch specifiek te zijn. Met name de
verwerving van status en prestige door deel te nemen aan (vaak impulsieve) groepsactiviteiten is
van belang. Een onderdeel daarvan is het veroorzaken in groepverband van overlast door het
claimen van delen van de publieke ruimte en het plegen van (leeftijdgebonden vormen van)
delinquentie. Agressie en geweld(sbereidheid) geven niet alleen status maar tonen ook loyaliteit
aan de groep als collectief. In die zin is de groepsdynamica te zien als een constant proces van
elkaar overtroeven en de ‘zwakkelingen’ hun perifere plaats wijzen. Deze competitiedwang laat
weinig ruimte voor emotionele reflectie en hechte bindingen. De groep blijft vaak een losse
verzameling eenlingen die tot elkaar zijn veroordeeld, soms noodgedwongen.
Reputatiehandhaving blijft precair en niet meedoen kan het risico van uitstoting inhouden.
Hoewel er verschillen kunnen bestaan in fysieke en sociale omgevingsfactoren kan in het
algemeen worden gesteld dat de zuigkracht van de straatgroep vooral moet worden gezien als een
collectief aanwezige pull factor.
Ervaringen met dominante instituties
Jongens in achterstandsituaties hebben doorgaans moeizame en weerspannige relaties met
gezagsdragers en instanties. Door deze problemen en hun gebrekkige socialisatie ervaren zij een
grote afstand tot onderwijs en arbeidsmarkt. Ook het vinden of vasthouden van regulier werk is
een moeizaam proces. Voor spijbelaars, vroegtijdige schoolverlaters of werklozen vormt de groep
steeds meer het centrale kader van hun activiteiten. Daarnaast kunnen deze jongens
‘gediscrimineerd’ worden op basis van buurtreputatie, etnische generalisaties, uiterlijke
stijlkenmerken en dergelijke. Hun marginale status wordt keer op keer bevestigd. Deze ervaringen
worden hier niet verder uitgewerkt maar kunnen worden beschouwd als een push factor om
aansluiting te zoeken bij groeperingen van lotgenoten.

Onderlinge verhoudingen tussen leeftijdgroepen
Hoewel de jongeren die elkaar op straat treffen sterk in leeftijd variëren, zijn er toch bepaalde
leeftijdgroepen te onderscheiden die meer met elkaar optrekken en ‘hun eigen dingen doen’.
Oudere groepen domineren de jongeren door het claimen van ruimte of door bepaalde activiteiten
aan te moedigen of af te keuren, maar vormen ook een ‘rolmodel’. De ‘boefjes’ zijn daarvoor
illustratief: zij trekken op jonge leeftijd al op met groepen oudere delinquente jongens en hebben
binnen hun leeftijdgroep een voorsprong in criminele kennis en vaardigheden, contacten met
politie en justitie en dergelijke. Dit verschaft hen tot op zekere hoogte status en prestige, maar kan
eveneens leiden tot vermijdingsgedrag van jongens die niet zover willen gaan. De ernst en de aard
van de delinquente activiteiten leiden na verloop van tijd tot een uitwaaiering tussen groeperingen.
Sommige vertonen een beperkte leeftijdgebonden delinquentie en ambiëren een min of meer
‘respectabele’ levensstijl en bindingen met conventioneler levende mensen. Andere groeperingen
gaan door met een delinquente carrière. Groeperingen met problematisch verslavend gedrag –
junks – worden door niet of sociaal gebruikende groeperingen op afstand gehouden.
Reacties van volwassenen in het directe sociale milieu
Men zou kunnen stellen dat deze jongens binnen de straatgroepering hun eigen gang kunnen gaan
door wat ouders niet weten of niet willen zien. Als ouders proberen in te grijpen zijn zij daar lang
niet altijd succesvol in, omdat de groep blijft trekken. Hard fysiek straffen blijkt meestal
contraproductief: de jongens lopen weg of verheimelijken hun activiteiten. In de buurten waar
achterstandsjongens doorgaans wonen is het motto meestal ’bemoei je alleen met je eigen zaken’.
Volwassen buurtbewoners die rondhangende jongeren aanspreken op overlast lopen het risico
slachtoffer te worden van pesterijtjes, intimidatie en bedreiging. Bovendien is een straatcultuur
met leeftijdgebonden vormen van delinquentie in veel buurten een traditioneel gegeven.
Succesvolle volwassen criminelen vormen soms een rolmodel, waardoor jongeren voor een
vergelijkbare carrière kiezen.
CONCLUSIE
De besproken onderzoeken laten lokale, zowel culturele als etnische diversiteit zien in de
leefwerelden van allochtone en autochtone minderheden. Dat neemt niet weg dat deze
leefwerelden grote overeenkomsten in sociale structuur vertonen, die samenhangen met hun
gedeelde marginale maatschappelijke posities. Veel problemen en contradicties waar deze
jongeren tijdens hun adolescentie en jongvolwassenheid mee te maken krijgen, worden collectief
beleefd: groepsvorming als antwoord op ervaringen van sociale uitsluiting, met een sterke nadruk
op ‘lichaamscultuur’. Op vooroordelen en discriminatie wordt doorgaans gereageerd met fysiek
geweld, zowel in de groep als tegenover derden. Ondanks uiterlijke verschillen in levensstijl,
waaraan jongens in grote mate zelf dynamisch vorm geven, kan geconcludeerd worden dat het
belang van leeftijdgenoten in losse groepsformaties een centrale en gemeenschappelijke factor is.
Het is daarbij de vraag of groepsprocessen en groepsstructuren een zekere parallellie vertonen of
dat er sprake is van etnisch-specifieke ontwikkelingstrajecten c.q. relevante culturele elementen.
Zo kennen Van Gemert en Van San in hun onderzoek groot belang toe aan een etnisch specifieke
culturele interpretatie, maar naar mijn mening voegen deze etnisch-differentiële verklaringen niet
veel toe aan het beeld van groepsformaties, zoals beschreven door Terpstra en Sansone. Op basis
van mijn secundaire analyse trek ik de conclusie dat in (groot)stedelijke achterstandswijken niet
alleen vergelijkbare vormen van groepsvorming zijn waar te nemen, maar dat deze groepen ook
een vergelijkbare sociale structuur kennen. Jongens in achterstandswijken trekken van jongs af
veel met elkaar op straat op en ontwikkelen een discursive community op basis van
nabijheidsrelaties. Anekdotes van bravoure en verzet worden geheroïseerd en omgezet in
normatieve collectieve codes, die het groepsgedrag structureren en betekenis verlenen. Deze codes
benadrukken vooral aspecten van mannelijkheid (identiteit) en reputatiehandhaving (‘respect’).
Samen op straat rondhangen geeft een zekere saamhorigheid, zonder al te diepgaande emotionele
betrokkenheid. Jongens in deze groepen hebben eerder losse kameraden dan goede vrienden en

ontwikkelen geen vormen van sociaal kapitaal, behalve gedeelde criminele straatkennis. Wat in
deze groepen doorgaans ontbreekt zijn relaties van wederkerigheid en onderling vertrouwen.
Wantrouwen en eigenbelang zijn evenwel geen specifiek-etnische waarden, maar kunnen ook
worden gezien als geïnstitutionaliseerde reacties op marginaliteit en moeizaam overleven.
Sociologisch kan volgens mij dan ook nauwelijks van primaire groepen gesproken worden: binnen
grootstedelijke wijken moet het collectief rondhangen van jongens op straat vooral worden gezien
als oefenplaats voor met masculiniteit verbonden sociale praktijken. Er is eerder sprake van
ongestructureerde diffuse netwerken of losse sociale formaties. Dergelijke verbanden hebben
weinig structuur en onderlinge competitie versterkt het ieder-voor-zich gevoel. Hoewel deze
netwerkachtige structuren in omvang en samenstelling kunnen verschillen, zijn ze in principe voor
iedereen binnen een bepaald territorium toegankelijk, maar bij conflicten treedt vaak een defensief
proces van (etnische) wij-zij vorming op. Dat sluit natuurlijk niet uit dat groepsvorming lokaal
overwegend etnisch ‘bepaald’ kan zijn door bijvoorbeeld categoriale welzijnsvoorzieningen en
culturele affiniteit, maar in etnisch heterogene achterstandsbuurten is de straat vooral een gedeelde
ontmoetingsplaats. Ondanks de open, informele structuur van deze netwerken is het discours
daarentegen relatief gesloten. Als jongens zich aansluiten bij een straatgroep moeten ze, om zich
te kunnen handhaven, zich conformeren aan de masculiene ‘groepscultuur’ en meedoen aan
collectieve gedragsvormen. De groepsdynamiek is het facilitatieproces voor ‘groepsdelinquentie’.
Die geslotenheid kan gepaard gaan met een selectieve etnische oriëntatie, maar dat doet weinig af
aan meer algemene processen van discoursontwikkeling door met elkaar optrekkende jongens in
achterstandsposities. Een deel van deze jongens gaat zich liëren aan lokale criminele
infrastructuren en valt uit de boot, met kans op stigmatisering door het ‘respectabele’ deel van de
buurt of gemeenschap. Dat is als het ware een excessieve uitvergroting van deze processen. In
deze fase is ‘groepsvorming’ van gelegenheidscoalities vooral een selectieproces, waarbinnen de
‘samenwerkende’ jongvolwassenen een instrumentele ruilrelatie aangaan (zie Weerman, 2001).
Hoewel etnisch-culturele elementen een rol spelen in processen van maatschappelijke integratie
(zie bijvoorbeeld Vermeulen en Perlmann, 2000) en onderlinge sociale cohesie, blijken processen
van groepsvorming onder adolescente en jongvolwassen mannen in marginale posities toch
relatief uniform te verlopen, met vergelijkbare structureringsprocessen. Dat geldt ook voor
loswekingsprocessen. Aan het eind van de adolescentiefase keren ‘respectabele’ en licht
delinquente jongens doorgaans de straatgroep de rug toe. De ernstiger delinquente jongens blijven
intensiever in kleine gelegenheidscoalities optrekken of zoeken aansluiting bij de (soms etnische)
criminele infrastructuur van de ‘georganiseerde’ criminaliteit. Dat heeft volgens mij te maken met
het feit dat jongens die in de delinquentie blijven hangen overwegend in de code of the street
gesocialiseerd zijn en weinig legale mogelijkheden hebben. Maar het is voorbarig om groepen
delinquente jongens die veel met elkaar optrekken en een delinquente reputatie hebben
opgebouwd als jeugdbendes te betitelen. Daarvoor zijn hun organisatiegraad en
leiderschapsstructuren onvoldoende ontwikkeld (De Haan en Miedema, 2001). De ‘respectabele’
jongens beschikken over meer bagage en een grotere toegang tot legale gelegenheidstructuren.
Daardoor zijn ze in staat om zich volgens de op de middenklasse georiënteerde civil code te
gedragen (Anderson, 1999). Verschillen in handelingsalternatieven en toekomstoriëntaties lijken
derhalve niet zozeer groepsbepaald, maar eerder het gevolg van individuele, grotendeels
gezinsbepaalde ontwikkelingsfactoren in de levensloop.
LITERATUUR
Anderson, E. (1999) Code of the Street, Philadelphia: W.W. Norton.
Gemert, F. van (1998) Ieder voor zich. Kansen, cultuur en criminaliteit van Marokkaanse jongens,
Amsterdam: Het Spinhuis.
Haan, W.J.M. de & S. Miedema (2001) ‘Jeugdgroepen en gangs’, in: R. Loeber, N.W. Slot & J.A.
Sergeant (red.) Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie. Omvang, oorzaken en interventies,
Houten: Bohn Stafleu Van Loghum: 205-223.

Kemper, P.A.M. (1999) Water in de thee. Een onderzoek naar criminaliteit van Turkse jongens in
Deventer, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (Politia nova
serie).
Lipsey, M.W. & D.B. Wilson (2001) Practical Meta-Analysis, Thousand Oaks: Sage.
Miller, W.B. (1958) ‘Lower class culture as a generating milieu of gang delinquency’, The
Journal of Social Issues, 14 (3): 5-19.
Noblit, G.W. & R.D. Hare (1988) Meta-Ethnography: Synthesizing Qualitative Studies, Newsbury
Park: Sage.
San, M. van (1998), Stelen & steken. Delinquent gedrag van Curaçaose jongens in Nederland,
Amsterdam: Het Spinhuis.
Sansone, L. (1992) Schitteren in de schaduw. Overlevingsstrategieën, subcultuur en etniciteit van
creoolse jongeren uit de lagere klasse in Amsterdam 1981-1990, Amsterdam: Het Spinhuis.
Terpstra, J. (1996) ‘Over families, piraten en beunen. Achterstand en subcultuur in een
Nederlandse nieuwbouwwijk’, Sociologische Gids, XLIII (3): 204-224.
Terpstra, J. (1997) ‘Jeugdsubcultuur en de reproductie van maatschappelijke achterstand’,
Sociologische Gids, XLIV (3): 205-229.
Vermeulen, H. & J. Perlmann (eds.) (2000) Immigrants, Schooling and Social Mobility: Does
Culture Make a Difference?, Houndsmill: MacMillan Press.
Weerman, F.M. (2001) Samenplegen: over criminele samenwerking en groepsvorming, Nijmegen:
Ars Aequi Libri.
Whyte, W.F. (1943) Street Corner Society, Chicago: University of Chicago Press.

BOTSEN MET DE BUURT
OVERLAST EN WISSELWERKING TUSSEN JEUGDGROEPEN EN DE BUITENWERELD
Frank van Gemert
Jeugdgroepen op straat trekken tegenwoordig in veel Nederlandse steden de aandacht. Hoewel dit
natuurlijk niet de eerste groepen zijn die in de wijken ten tonele komen, lijkt het gerechtvaardigd
te stellen dat problemen rond jeugdgroepen in omvang zijn toegenomen en serieuzer van aard zijn
dan voorheen (Beke e.a., 2000; Van Wijk e.a., 2000). Hun aanwezigheid heeft een negatieve
uitstraling die het gevoel van veiligheid sterk kan beïnvloeden. Zo blijkt uit een jaarlijks
bewonersonderzoek door de Amsterdamse politie dat 'overlast door jongeren' in een grote
meerderheid van de wijkteamgebieden wordt genoemd als het probleem dat de politie als eerste
dient aan te pakken (Hoenson, 2000).
Vaak zijn het Marokkaanse jongens die men in deze groepen aantreft. Door de relatief recente
migratie van Noord-Afrikaanse gezinnen en hun nog onvoltooide integratie in de Nederlandse
samenleving moeten zij een culturele afstand overbruggen, wat niet altijd soepel verloopt. Meer
praktisch van aard, maar daarom niet minder relevant voor een goed begrip van de situatie, is het
gegeven dat veel Marokkaanse jongens afkomstig zijn uit vrij grote gezinnen, die klein gehuisvest
zijn. Omdat het huis van oudsher het domein is van vrouwen en jongens thuis weinig
bewegingsvrijheid hebben, is het voor hen vanzelfsprekend dat zij elkaar buitenshuis treffen.
Marokkaanse jongens zijn veel vaker dan hun Nederlandse leeftijdgenoten op straat te vinden
(Van Gemert, 2001c).
De groepen van overwegend jongens hangen op straat rond. Door hun criminele activiteiten, maar
meer nog door de beter waarneembare overlast botsen zij met buurtbewoners en winkeliers
(Bervoets, 2001; Van Gemert, 1999). Allerlei repressieve en preventieve maatregelen worden
geïntroduceerd om overlast en criminaliteit in te dammen (Van Gemert en Wiersma, 2000). Zulke
jeugdgroepen bestaan dus niet in een vacuüm; er is een wisselwerking met de buitenwereld. In
buitenlandse publicaties is dit al eerder onderkend, wat tot uitdrukking kwam in definities van
gangs. Zo kent een veel gehanteerde definitie van Klein en Maxson in twee van de drie onderdelen
een verwijzing naar buitenstaanders:
'Community recognition as a group or collectivity, recognition by the group itself as a distinct
group of adolescents and young adults, and enough illegal activities to get a consistent negative
response from law enforcement and/or neighborhood residents' (Klein en Maxson, 1989: 205).
Omdat in Nederland aan de wisselwerking met de buitenwereld nauwelijks aandacht is besteed 5 ,
staat dit onderwerp in dit artikel centraal.
Hoe kan die wisselwerking worden voorgesteld en welke effecten heeft die voor het doen en laten
van de groep? Om deze vraag te beantwoorden ga ik in op de symbolen die jeugdgroepen hanteren
en op groepsdynamische processen. Symbolen benadrukken de eigenheid en zijn interessant
omdat ze de grenzen tussen groep en buitenwereld markeren. In groepsdynamische processen, die
zich afspelen wanneer een groep botst met de omgeving, is te zien welke de tegenstellingen zijn
met de buitenwereld en hoe daar feitelijk mee wordt omgegaan. Onder groepsdynamische
processen wordt verstaan: processen die zich binnen de groep of tussen de groep en de
buitenwereld afspelen en een bepaalde uitkomst hebben, zonder dat daar noodzakelijkerwijs door
individuen bewust op wordt aangestuurd. De reden om dit te expliciteren is dat de termen
'groepsdynamische processen' of 'groepsdynamiek' in publicaties worden gebruikt op een manier die
misverstanden kan oproepen. Zo zeggen Beke e.a. (2000: 93 e.v.) te willen weten 'wat er zich zoal
afspeelt in deze groepen', maar feitelijk gaan ze op zoek naar kenmerken van groepen, zoals
5 Definities zoals gebruikt door de regiopolitie Haaglanden (Gruter e.a., 1996; Gruter, 1997) bevatten geen element
dat de relatie met de buitenwereld karakteriseert, in een latere Haagse publicatie is dat meer het geval (Van Wijk e.a.,
2000: 45).

ivaliteit, structuur en leiderschap, die geen dynamisch maar juist een statisch beeld opleveren. Ook
het transformeren van groepen, bijvoorbeeld van 'licht' naar 'zwaar', is naar mijn mening een
wezenlijk ander verschijnsel dan groepsdynamische processen. Voor een bespreking van literatuur
op dit gebied, zie Weerman (2000: 42 e.v.).
Onderzoeksdata, die betrekking hebben op het microniveau en hoofdzakelijk in Amsterdam
werden opgetekend 6 , worden vergeleken met Amerikaanse gang literatuur. Ik zal hiermee laten
zien dat problematische jeugdgroepen geen autonome organisaties zijn die een eigen weg kiezen,
maar dat zij eerder door botsingen met de buitenwereld worden gestuurd. Wat volgt is vooral
gebaseerd op data van jeugdgroepen met hoofdzakelijk Marokkaanse leden. Naar mijn inschatting
is het specifieke etnische element relevant, maar vooralsnog ontbreekt het aan voldoende data om
dat goed te onderbouwen. Lopend onderzoek zal daarover meer duidelijkheid verschaffen.
SYMBOLEN
Het Amerikaanse equivalent van jeugdgroepen op straat zijn gangs, collectieven die meer zijn dan
de som der delen (de leden). Op hun beurt hebben de leden door hun lidmaatschap ook iets
toegevoegd aan hun eigen identiteit (Cohen, 1990). Deze gedachtegang is gebaseerd is op
Amerikaanse inzichten en wijst op het bijzondere van gangs. Door zich aan te sluiten
onderscheiden individuen zich van degenen die geen lid zijn. Gangs verschillen ook van elkaar.
Turf gangs horen bij een bepaalde buurt, die zij als hun territorium zien en waar zij leden van
andere gangs weren.
Hoewel niet alle gangs een territorium verdedigen, hebben ze wel een plek waar ze thuis zijn.
Latin Kings en Black Gangster Disciples horen bij Chicago, Crips en Bloods bij Los Angeles. Dat
was althans het geval, want de uitstraling van gereputeerde gangs reikt inmiddels tot buiten hun
eigen gebied en doet jongeren besluiten deze aantrekkelijke identiteit over te nemen.
Tegenwoordig zijn in steden als Salt Lake City gangs te vinden die zich Black Gangster Disciples
of Latin Kings noemen en daarmee verwijzen naar beruchte gangs uit Chicago (Utah gang update,
1999). Crips treft men aan in St. Louis (Decker en Van Winkle, 1996: 75 en 93) en in Kansas City
(Fleisher, 1998) maar ze werden ook gesignaleerd in Den Haag en in Rotterdam (Van Gemert,
1998a).
Er wordt vaak op gewezen dat gangs zich onderscheiden door uiterlijke kenmerken. Bepaalde
gangs gebruiken symbolen die verschillen van die van andere gangs. Dat begint bij de naam, maar
daarnaast gebruiken de leden verschillende kleuren, kleding, tatoeages, graffiti, handgebaren en
vocabulaire. Het blauw van de Crips en het rood van de Bloods uit Los Angeles zijn hier wel
bekend, maar er zijn ook andere gangs met een minstens zo gedetailleerde symboliek (zie o.a.
Landre e.a., 1997).
Symbolen zijn gecodeerde boodschappen, die specifieke kennis vereisen om ze correct te kunnen
interpreteren. De Amerikaanse politie heeft veel te stellen met gangs en beschikt in grote steden
als regel over een gang squad, die in veel gevallen primair repressief optreedt. Om slagvaardig te
kunnen zijn moet de politie de lokale gangs goed in beeld hebben. Daarom bijt men zich vast in
het verzamelen van informatie en het herkennen van de uiterlijke kenmerken. In het jaarlijks
georganiseerde National Gang Symposium wordt voor en door law enforcers uit heel Amerika
uitvoerig en zeer gedetailleerd aan allerlei uiterlijke kenmerken van gangs aandacht besteed.
De symbolen van de Amerikaanse gangs zijn bedoeld voor de leden zelf en voor die van
concurrerende gangs, maar ook de sterke arm houdt ze nauwlettend in de gaten. De uiterlijke
tekenen brengen dus risico’s met zich mee en het lijkt zaak, ze zorgvuldig te hanteren. Er zijn
momenten waarop gangleden duidelijk hun colors tonen, bijvoorbeeld bij begrafenissen van
mede-gangleden, maar in alledaagse situaties doen zij er verstandig aan zich als normale
passanten te kleden en te gedragen. Symbolen behoren tot de wereld van de insiders. Tenminste,
dat was lange tijd het geval.
6 Onderzoek in de hoofdstad werd uitgevoerd in opdracht van de regiopolitie Amsterdam-Amstelland (Van Gemert,
1999; 2001a; 2001b).

In Nederland, maar ook in Duitsland (Tertilt, 1996) en in Frankrijk duiken jeugdgroepen op die
zich tooien met Amerikaanse gangsymbolen. Zij blijken ook een grote belangstelling te hebben
voor hiphop muziek, in het bijzonder voor gangsta rap. In feite heeft hedendaagse jeugd zich een
beeld gevormd van Amerikaanse gangs door naar gangsta rap te luisteren en naar de bijbehorende
clips op de televisie te kijken. Ook films over gangs zijn populair 7 . De vertolkers en
hoofdrolspelers zijn in de overgrote meerderheid Afro-Amerikanen. Dit verklaart waarom gangs
als een zwart verschijnsel gezien konden worden en waarom de symboliek van hispanic gangs, die
toch een zeer aanzienlijk deel van de Amerikaanse gangs vormen 8 , in de Europese steden veel
minder vaak gekopieerd wordt. In het midden van de jaren ’90 leek de gangsymboliek vooral te
appelleren aan de smaak van Surinaamse en Antilliaanse jongeren, althans in Nederland. Rap
muziek en gangs waren ‘een zwart ding’ (Van Gemert, 1995a: 94).
Inmiddels is daar verandering in gekomen. Rap muziek is zo populair geworden dat het etnische
grenzen overschrijdt. Niet op de laatste plaats zijn nu ook Marokkaanse jongens grote hiphop fans,
ze draaien vooral muziek van de in een driveby shooting vermoorde rapper Tupac Shakur (Van
Gemert, 2001c; Lindo, 2001: 155). In Amsterdam-Noord trof ik een groep jongeren waarvan de
Marokkaanse en Surinaamse leden elkaar met 'niggah' aanspraken. Op muren in veel steden in en
buiten Nederland staat 'Tupac' en 'Westside', het kamp waartoe hij behoorde. In de Telegraaf van
11 oktober 2001 staat een artikel over een project in Amsterdam-West, waarin Marokkaanse
jongens tijdelijke baantjes hebben op de kermis. Op een foto zijn naast de bedenkers van het
project en kermisuitbaters ook Marokkaanse jongens te zien die met hun vingers een W maken:
Westside. Kopiëren van symbolen betekent niet per se dat rigide gedragscodes van gangs ook
worden geadopteerd. In Los Angeles kan het je dood betekenen wanneer je met een verkeerde
kleur op straat loopt, maar in Nederlandse steden is dat slecht voorstelbaar. Gangsymbolen
verspreiden zich en met 'correct' gebruik wordt het niet meer zo nauw genomen.
Uit dossiers van zaken rond jeugdbendes blijkt dat de politie in Den Haag en Rotterdam in het
midden van de jaren ’90 een tijd lang gegevens heeft verzameld over symbolen die door
jeugdbendes werden gebruikt (Van Gemert, 1998a). De uit Amerika overgewaaide Crips
symboliek zag men in eerste instantie als het signaal van een ontwikkeling die in de gaten moest
worden gehouden, maar in beide steden is daar niet blijvend werk van gemaakt. Enkele
rechercheurs verdiepten zich erin, maar gaandeweg achtte men het gevaar van gangs gering. Een
Haagse politieman verwoordde het als volgt: 'Toen ik zag dat een jongen met een blauw petje
achterop de brommer zat bij een jongen met een rood petje, wist ik dat het wel meeviel'. De
politiemannen die gang specialisten waren geworden kregen andere opdrachten.
Symbolen zijn dus losgeraakt van de gangs die ze oorspronkelijk gebruikten. Ze hebben hun
exclusiviteit verloren en zijn onderdeel geworden van een mondiale jeugdcultuur, die bovenal
door commerciële belangen wordt gestuurd. Voor Nederlandse jongeren op straat betekent dit dat
de symbolen die zij (kunnen) hanteren stijlkenmerken zijn die zij niet zelf verzinnen, maar van
buiten krijgen aangeboden. De kleding, de graffiti en (onderdelen van) het gedrag, die eigenlijk de
grenzen van een groep markeren, komen niet voort uit de groep zelf. In slechts weinig gevallen
zijn symbolen kenmerkend voor een bepaalde groep. Op basis van deze tekenen is geen goed
onderscheid meer te maken tussen personen binnen de groep en erbuiten.
JEUGDGROEPEN EN DE BUITENWERELD
Jeugdgroepen in Nederland krijgen zoveel aandacht doordat er op straat gemakkelijk conflicten met
bewoners en winkeliers ontstaan. Ook in Amerika is dit verschijnsel bekend, al wordt in de literatuur
de relatie tussen gangs en de buitenwereld uiteenlopend gekarakteriseerd.
7
Voorbeelden: The Warriors, Colors, Ricochet, New Jack City, Boyz in the Hood, Menace II society, Dead Homiez,
Thicker than water, 187, Fresh, Juice.
8
Metingen van enige jaren geleden tonen aan dat bendes in de Verenigde Staten voor 47,8 procent Afrikaans-
Amerikaans, 42,7 procent Latijns-Amerikaans, 5,2 procent Aziatisch en voor 4,4 procent blank zijn (Curry e.a., 1994:
9).

In een aantal studies uit het verleden wordt uitgegaan van het idee dat gangs onverschillig staan ten
opzichte van hun omgeving (Thrasher, 1928; Miller, 1958; Bloch en Niederhoffer, 1958), terwijl
andere stellen dat ze zich gedragen als parasieten (Yablonski, 1962). Een derde visie past in de
traditie van de Chicago School (Whyte, 1943; Suttles, 1968) en stelt dat de gang voortkomt en
onderdeel is van de sociale orde van de buurtgemeenschap. 9 In een publicatie van Jankowski (1991)
wordt de relatie tussen gang en buurtgemeenschap meer expliciet weergegeven.
Volgens Jankowski is de gang niet een geïsoleerde groep maar maakt deze als formeel element deel
uit van de buurtgemeenschap. Hij schetst een symbiotische relatie omdat de gemeenschap wel zonder
de gang kan, maar de gang niet zonder de steun van de gemeenschap. De gang heeft een plek nodig
waar de leden veilig zijn voor de politie. Dit betekent dat de gemeenschap geen informatie over
gangleden verstrekt aan de politie. Daarnaast is de gang afhankelijk van de gemeenschap voor de
rekrutering van nieuwe leden en voor informatie van buiten. Bovendien krijgen de leden erkenning in
de buurtgemeenschap, wat hen een plaats in de wereld van de volwassenen geeft. De buurt werkt
echter alleen mee als ze er ook baat bij heeft. Gangs nemen daarom taken op zich die de gemeenschap
hen toeschuift. ' Gangs make a concerted and aggressive effort to aid the community' (: 179).
Een rol als buurtwacht past de gang het best en ligt volgens Jankowski voor de hand. Dit sluit aan bij
het feit dat geweld en criminaliteit in bepaalde Amerikaanse buurten veel voorkomt, terwijl de politie
er invloed verliest.
Het boek van Jankowski is in Nederland goed ontvangen (o.a. Schuyt, 1993), maar in Amerika is het
controversieel. Tijdens de Annual Meeting van de American Sociological Association in 1993 was
een sessie belegd waarin het boek van Jankowski centraal stond. Bursik typeert het boek bij die
gelegenheid als ‘much more suggestive than definitive’ (Bursik,1993: 9). Amerikaanse gang
onderzoekers herkennen niet het beeld dat door Jankowski wordt geschetst en zij zetten vraagtekens
bij zijn data. Nergens werd eerder opgetekend dat onderzoekers zich naar binnen moesten vechten
zoals Jankowski dat zegt gedaan te hebben . Andere Amerikaanse gang onderzoekers beschouwen
vooral de passages die de relatie met de buurt betreffen als weinig geloofwaardig omdat ' nothing of
this level of untroubled integration of gangs into neighborhoods and cities has ever been documented
previously' (Sullivan, 1999: 1640). Het idee van een gang als calculerende organisatie die bewust
samenwerking zoekt, wordt door niemand onderschreven. Ondanks deze kritiek kan gezegd worden
dat het werk van Jankowski als bron van interessante hypothesen te beschouwen is. Dat neemt niet
weg dat hij, door de manier waarop hij zijn data presenteert, suggereert dat hij al een paar stappen
verder is.
Jankowski’s veronderstellingen roepen de vraag op welke relatie Nederlandse jeugdgroepen
onderhouden met de bewoners van de buurten waar zij zich bevinden. Onverschilligheid of
desinteresse lijkt niet heel goed te passen bij de opstelling van groepen op zes Amsterdamse hot spots
(zie hierna). Voortdurend klinkt namelijk het verwijt: 'er is hier niks voor ons', wat een teken is dat
jongeren het een en ander verwachten of zelfs eisen. In het Nederlandse geval worden die eisen als
vanzelfsprekend tot de lokale overheid gericht. In Amerika zijn burgers meer gewend hun eigen
boontjes te doppen. Zeker in de arme wijken is de overheid daar ver weg, terwijl in Nederlandse
achterstandswijken gesubsidieerde projecten elkaar in hoog tempo opvolgen.
Het is verhelderend om de door Jankowski genoemde rol van buurtwachten te vergelijken met
achtergronden van 'rellen' in Groningen en Amsterdam (De Haan e.a., 2000). Het gaat hier om
gevallen van eigenrichting. Jongeren gebruiken geweld en worden daartoe aangemoedigd door
volwassen buurtbewoners. Dit onderzoek laat zien dat er, zoals Jankowski schrijft, een verbond tot
stand kan komen tussen jeugdgroepen en verontruste, boze buurtbewoners. Jankowski geeft
voorbeelden van gangleden die de buurt beschermen door bijvoorbeeld stelende of gewelddadige
junks af te tuigen (Jankowski, 1991: 180 e.v.). Er is ook een Gronings geval bekend waarin
mensen door jongeren werden geïntimideerd en weggepest. Uiteindelijk is in Nederland echter
steevast de politie de tegenstander met wie jeugdgroepen de confrontatie aangaan. Dit hangt
samen met een belangrijk verschil: in Nederland is de politie prominent aanwezig en in
Amerikaanse getto’s is die juist ver te zoeken. Voorts zijn de genoemde Nederlandse gevallen
9 Voor een meer uitgebreide bespreking, zie Van Gemert 1995a: 78-82.

uitzonderlijke escalaties en wekken de Amerikaanse beschrijvingen de indruk dat de
beschermende taak meer een routineaangelegenheid is. In deze zeer specifieke Nederlandse cases
is misschien een parallel te trekken met gangs die zich opwerpen als de verdediger van een
woonbuurt, maar in het algemeen is een dergelijke taak voor Nederlandse jeugdgroepen moeilijk
te plaatsen. Dat kan het best duidelijk worden gemaakt door in detail te onderzoeken wat er
feitelijk op straat gebeurt wanneer een groep met de buurt botst.
GROEPSDYNAMISCHE PROCESSEN
Het problematische gedrag van groepen loopt op van hinder, via overlast, tot criminaliteit. Dit
onderscheid is in verschillende inventarisaties door de regiopolitie Haaglanden (Gruter e.a., 1996;
Gruter, 1997; Van Wijk e.a., 2000) gemaakt en wordt ook gehanteerd in onderzoek van Beke e.a.
(2000). Een aantal groepen trekt de aandacht door hun criminele activiteiten, maar in de hoofdstad
blijkt dat het merendeel in beeld komt omdat buurtbewoners klagen en overlast melden. Criminele
activiteiten worden doorgaans aan het oog onttrokken, maar bij overlast gaat het om gedrag dat
goed waarneembaar en confronterend is (cf. Bervoets, 2000: 71).
Op basis van dossierstudie, observaties en interviews met politiemensen, buurtbewoners en
jongeren is een beeld ontstaan van de conflicten op zes hot spots in Amsterdam (Van Gemert,
1999; 2001a; 2001b). Hoewel deze over de hele stad verspreid liggen en de betrokkenen dus
steeds wisselen, zijn er parallellen in wat er zich voordoet. Deze gebeurtenissen sluiten ook aan bij
wat zich enige jaren eerder afspeelde rond een drietal jeugdgroepen in Den Haag en Rotterdam,
die op basis van dossierstudie werden beschreven (Van Gemert, 1998a).
Als op interacties gelet wordt, blijken botsingen van een jeugdgroep met de omgeving meestal
geen plotselinge escalaties te zijn, maar ze vormen de uitkomst van processen met een herkenbare
dynamiek, die door de hoofdrolspelers verschillend worden ervaren. Twee van die processen
komen hierna ter sprake. Het zijn gebeurtenissen die zich op de hot spots afspelen en als
ideaaltype gepresenteerd worden.
Blokvorming
Een groep jongeren verveelt zich en hangt op straat. Na verloop van tijd neemt de herrie toe en
worden dingen vernield. Ouderen met veel vrije tijd zien wat er op straat gebeurt, nemen daaraan
aanstoot en stappen naar de politie. Vaak zijn het ook winkeliers die dat doen, want zij hebben
baat bij een aangename sfeer voor het winkelend publiek. De politie en-of jongerenwerkers gaan
zich bemoeien met de situatie, maar dat levert geen (blijvende) verbetering op. De hinder wordt tot
overlast wanneer de relatie tussen de groep en bewoners en winkeliers verslechtert. De jongeren
weten dat er over hen is geklaagd. Dat vinden zij onterecht en ze voelen zich tegen de haren in
gestreken. Als gevolg daarvan wordt de sfeer op straat onprettig. Groepsleden reageren brutaal als
ze worden aangesproken en laten zich niet meer wegsturen. Er doen zich incidenten voor met
schelden en soms met duwen. Voor sommige buurtbewoners is dat reden om zich terug te trekken.
Zij voelen zich niet veilig en willen het conflict niet verder op de spits drijven. Van de politie
verwachten zij geen heil meer. Voor andere bewoners ligt de zaak anders, net zoals voor
winkeliers waarvan de nering in het geding is. Sommigen gaan zelf verhaal halen en stappen op de
jongeren af. Over en weer gebruikt men verwijten en krachttermen. Als er klappen vallen, is
escalatie een feit. Er is geen communicatie meer, alleen nog overspannen reacties.
In deze fase kunnen de acties van eenlingen een proces in gang zetten. De jongens met de grootste
mond – niet per se leiders, eerder de meest onbezonnen types – lokken een reactie uit door iets te
roepen of te doen. Blijft de bewoner of de winkelier rustig en houdt hij zijn handen thuis, dan zal
er niets gebeuren. Sommige jongens zijn echter meesters in het tergen van de tegenstander, die als
gevolg daarvan zijn beheersing kan verliezen. Als die andere partij wil reageren om de jongen in
kwestie op zijn plaats te zetten, kan dat een omslagpunt zijn. Pakt hij de jongen vast, geeft hij een
klap of gebruikt hij een bepaald woord, dan overschrijdt hij een grens en voelt de jongen zich van
zijn kant gelegitimeerd om dat ook te doen. Dit moment bevat een code voor de groep, wat
waarschijnlijk door de tegenstander niet herkend wordt. De positie van de groepsleden kan erdoor

veranderen. Sommige jongens houden zich in eerste instantie afzijdig. Ze willen eigenlijk niks te
maken hebben met een dreigend opstootje, maar worden door deze gang van zaken meegesleept.
Neutraliteit bestaat niet meer na zo'n actie, er zijn nu twee kampen. De bewoner of winkelier vindt
niet één individu maar de hele groep tegenover zich. Dat de groep als een geheel optreedt is in een
situatie als deze niet het resultaat van een expliciete afspraak – bijvoorbeeld: één voor allen, allen
voor één – maar de uitkomst van het proces. De jongen lokt uit, de tegenstander overschrijdt de
grens, en de groep reageert.
Bedreigingen
In een ander proces speelt taalgebruik een rol. Voor jongeren onder elkaar is gespierde taal
normaal. 'Ik maak je dood' is op veel schoolpleinen een zin die niet opvalt. Groepsleden bezigen
stevige taal om in de groep overeind te blijven. Voor Nederlandse buurtbewoners, zeker als ze al
wat op leeftijd zijn, is dergelijk taalgebruik niet gewoon en komen krachttermen anders over. Zij
hebben de neiging om letterlijk te nemen wat de jongens zeggen. In een heetgebakerde
woordenwisseling op straat gaan jongeren gemakkelijk over tot dreigementen die hard kunnen
aankomen. In eerste instantie is stemverheffing een middel om indruk te maken, daar komen
scheldwoorden bij en daarna dreigementen. In deze opklimmende reeks is de laatste stap van een
andere orde dan de eerste twee. Schreeuwen en schelden doen buurtbewoners en winkeliers ook
als ze boos zijn, maar bij dreigementen komt een ander aspect om de hoek. 'Ik weet waar je woont'
is een veel gehoorde toevoeging die geen feitelijke consequenties hoeft te hebben, maar het
veiligheidsgevoel van bewoners wel sterk kan beïnvloeden. Jongens worden niet warm of koud
van uitlatingen aan hun adres, want zelf zijn ze niet kwetsbaar. Ze hebben misschien bekende
gezichten, maar bijna nooit weet de tegenpartij hun naam en adres. Bij buurtbewoners is dat
omgekeerd en dat bepaalt hun positie, hetzelfde geldt voor middenstanders. Winkelpersoneel wil
na zulke dreigementen niet meer alleen over straat, in een aantal gevallen werd opgetekend dat ze
hun baan opzegden. Met een taalgebruik dat voor de groepsleden zelf helemaal niet zo
buitensporig is, sorteren ze een ingrijpend effect. Buurtbewoners hebben aanvankelijk het idee dat
ze zich voor het algemeen belang inzetten, maar ze oogsten dreigementen die aan hen persoonlijk
zijn gericht. Dan gaat angst overheersen en voelen ze zich op zichzelf teruggeworpen. Als gevolg
daarvan blijft aangifte achterwege en wordt ook de politie minder slagvaardig.
SLOT
In dit artikel over de wisselwerking tussen jeugdgroep en buitenwereld is criminaliteit
onbesproken gebleven, overlast heeft de aandacht gekregen. Dat is te rechtvaardigen, want
overlast is geen klein probleem. In veel Nederlandse wijken bepalen de botsingen tussen
jeugdgroepen en buurtbewoners de sfeer op straat. Daarnaast is overlast, meer nog dan
criminaliteit van jongeren, een groepsverschijnsel. Leden van jeugdgroepen betreden wel vaak het
criminele pad maar als regel niet met de groep, eerder vanuit de groep. Het merendeel van
gezamenlijk gepleegde vergrijpen vindt plaats in kleine gelegenheidscombinaties van twee of drie
jongens (Weerman, 2001: 37). Bij criminele activiteiten merken slachtoffers weliswaar de
consequenties, maar ze komen niet per se rechtstreeks in contact met daders. Overlast daarentegen
impliceert interactie.
Om wisselwerking tussen jeugdgroep en buitenwereld te typeren is hier geen aandacht besteed aan
buurtfactoren(context), die wel of geen hulpbronnen bieden en dus kansen bepalen. Wel is
gekeken naar symbolen, die vanuit de buitenwereld worden aangereikt en van invloed zijn op de
vormen die groepen kiezen, en naar de interactie tussen buurt en groep die aan de oppervlakte
komt in groepsdynamische processen.
Symbolen worden gebruikt om identiteit te onderstrepen. Jongeren kiezen op deze manier voor
een bepaalde stijl, maar zij blijken er niet veel behoefte aan te hebben om de eigen groep zo te
markeren dat die duidelijk verschilt van andere groepen. Zij bedienen zich van kleuren, tekens en
taal, die zij adopteren van bestaande Amerikaanse gangs en die hen door de commercie op een
presenteerblaadje worden aangereikt. Daardoor vervagen de grenzen met de buitenwereld. Hieruit

is af te leiden dat een aanpak van problematische groepen als die van Amerikaanse gang
intelligence, gebaseerd op het herkennen van specifieke symbolen, gedoemd is te mislukken.
Als antwoord op overlast door een jeugdgroep worden in Nederland gemakkelijk voorzieningen in
het leven geroepen. Heel vaak is dat een jongerenontmoetingsplek ('JOP') in de vorm van een
overkapping op een hangplek. Lang niet altijd sorteert zoiets het gewenste effect (Van Gemert en
Wiersma, 2000). Hieruit kan worden afgeleid dat een aanpak die de groep ziet als synoniem voor
het probleem zijn doel zal missen.
Als gelet wordt op interacties, blijkt dat de werkelijkheid geweld wordt aangedaan wanneer
botsingen met de buurt puur op het conto van groepen worden geschreven. Jeugdgroepen zijn geen
autonome organisaties en buurtbewoners zijn niet passief. Zonder inbreng van de laatsten zou de
groep zich anders manifesteren en zou ook de afloop van conflicten anders zijn. Botsingen zijn het
resultaat van processen die meestal niet bewust gestuurd worden, maar niettemin een uitkomst
hebben die tot op zekere hoogte voorspelbaar is. De interactie tussen partijen kent dus patronen en
dat biedt houvast. Inzicht in de groepsdynamische processen kan resulteren in communicatie met
groepen, wat aanknopingspunten oplevert om overlast te reduceren.
LITERATUUR
Bervoets, E.J.A. (2001) De wijk in verandering; Effecten politie-aanpak Marokkaanse
jongensproblematiek in Gouda, Amsterdam en Utrecht (eerste nameting), Apeldoorn: NPA.
Bloch, H.A. & A. Niederhoffer (1958) The gang; A study in adolescent behavior, New York:
Philosophical Library.
Bursik, B. (1993) Comments on Islands in the Street by Martin Sanchez Jankowski, paper
gepresenteerd op de Annual Meeting of the American Sociological Association, Augustus 1993,
Miami.
Cohen, A. (1990) ‘Foreword and overview’, in: C.R. Huff (ed.), Gangs in America, Newbury
Park: Sage.
Curry, G.D., R.A. Ball e.a. (1994) ‘Gang crime and law enforcement recordkeeping', National
Institute of Justice, research in brief.
Decker, S. & B. Van Winkle (1996) Life in the gang, New York: Cambridge University Press.
Fleisher, M. (1998) Dead End Kids; Gang girls and the boys they know, University of Winconsin
Press.
Gemert, F. van (1995a) ‘Amerikaanse gangs en Nederlandse jeugdbendes’, in: E. Rood-Pijpers, B.
Rovers, F. van Gemert & C. Fijnaut, Preventie van jeugdcriminaliteit in een grote stad, Arnhem:
Gouda Quint.
Gemert, F. van (1995b) ‘Marokkaanse jeugdbendes in Rotterdam-Zuid?’, in: E. Rood-Pijpers, B.
Rovers, F. van Gemert & C. Fijnaut, Preventie van jeugdcriminaliteit in een grote stad, Arnhem:
Gouda Quint.
Gemert, F. van (1998a) Crips in drievoud; Een dossieronderzoek naar drie jeugdbendes,
Amsterdam: Regioplan.
Gemert, F. van (1998b) Ieder voor zich; Kansen, cultuur en criminaliteit van Marokkaanse
jongens, Amsterdam: Het Spinhuis.
Gemert, F, van (1999) De groep op de hoek; Een onderzoek naar drie criminele jeugdgroepen in
Amsterdam, Amsterdam: Regioplan.
Gemert, F, van (2001a) Problematische jeugdgroepen in Noord en de Pijp, Amsterdam:
Regioplan.
Gemert, F, van (2001b) Greep op groepen; Bevindingen op basis van onderzoek op zes 'hot spots',
Amsterdam: Regioplan.
Gemert, F. van (2001c) ‘Seksuele delicten en Marokkaanse jeugdgroepen’, in: F. Lindo & M. van
Niekerk (eds.) Dedication & Detachment; Essays in honour of Hans Vermeulen, Amsterdam: Het
Spinhuis.

Gemert, F. van & E. Wiersma (2000) Aanpak groepscriminaliteit; Een inventarisatie van
preventie- en interventiemaatregelen gericht op jeugdgroepen, Den Haag: Ministerie van Justitie
(DPJS).
Gruter, P. (1997) Problematische jeugdgroepen in de regio Haaglanden anno 1997. Een
hernieuwde inventarisatie onder wijkagenten en jeugdrechercheurs, Den Haag: Politie
Haaglanden.
Gruter, P., M. Baas & D. Vegter (1996) Problematische jeugdgroepen in de regio Haaglanden.
Een inventarisatie onder wijkagenten en jeugdrechercheurs, Den Haag: Politie Haaglanden.
Haan, W. de, A. van der Laan & J. Nijboer (2000) ‘Eigenrichting en jeugdgeweld’, Tijdschrift
voor Criminologie 42 (4): 361 - 372.
Hoenson, L. (2000) Bevolkingsonderzoek in wijkteamgebieden 2000, Amsterdam: Politie
Amsterdam-Amstelland.
Jankowski, M. Sánchez (1991) Islands in the street; gangs and American urban society, Berkeley,
University of California Press.
Klein, M.W. & C.L. Maxson (1989) ‘Street gang violence’, in: N.A. Weiner & M.E. Wolfgang
(eds.) Violent crime, violent criminals, Newbury Park: Sage.
Landre, R., M. Miller & D. Porter (1997) Gangs; A handbook for community awareness, New
York: Facts On File inc.
Lindo, F. (2001) ‘De vrienden van lijn 2; Een Marokkaanse hanggroep in Rotterdam-Zuid’, in: F.
Lindo & M. van Niekerk (eds.) Dedication & Detachment; Essays in honour of Hans Vermeulen,
Amsterdam: Het Spinhuis.
Miller, W.B. (1958) ‘Lower class culture as a generating milieu of gang delinquency’, Journal of
social issues (14): 5-19.
Schuyt, C.J.M. (1993) ‘Jeugdcriminaliteit in groepsverband’, Delikt en Delinkwent (23) 6: 499-510.
Suttles, G.D. (1968) The social order of the slum; ethnicity and territory in the inner city, Chicago:
University of Chicago Press.
Tertilt, H. (1996) Turkish Power Boys; Ethnographie einer Jugendbande, Frankfurt am Main:
Suhrkamp Verlag.
Thrasher, F. (1928) The gang; A study of 1303 gangs in Chicago, Chicago: University of Chicago
Press.
‘Utah gang update 1999’ (1999) Utah gang update 1999, Salt Lake City: Salt Lake City Police
Department.
Weerman, F. (2000) Samenplegen; Over criminele samenwerking en groepsvorming, Nijmegen: Ars
Aequi.
Whyte, W.F. (1943) Street corner society; The social structure of an Italian slum, Chicago:
University of Chicago Press.
Wijk, A.Ph. van, B.M.W.A. Beke, P.H.M. Versteegh & A.I.T. van Solm (2000) Inventarisatie van
problematische jeugdgroepen in Haaglanden III, Den Haag: Politie Haaglanden.
Yablonsky, L. (1962) The violent gang, New York: Macmillan.

COLLECTIEF GEWELD TUSSEN VOETBAL-‘SUPPORTERS’
ORGANISATIE, GROEPSPROCESSEN EN SOCIALE IDENTITEIT
Otto Adang
Op zondag 23 maart 1997 beschikte de politie over informatie dat een confrontatie gepland was
tussen supporters van Ajax en Feyenoord, hoewel Feyenoord die dag in Alkmaar tegen AZ moest
spelen en Ajax in Waalwijk tegen RKC. Verschillende locaties kwamen in aanmerking, waaronder
de nabij de snelweg gelegen ‘zwarte markt’ in Beverwijk die elke zondag zo'n 10.000 bezoekers
trekt. De ME was ter plekke om bezoekers te beschermen, de politie blokkeerde een tunnel in de
snelweg en sloot afritten af om te voorkomen dat Feyenoord supporters bij de markt konden
komen. Zoals beoogd namen de supporters vervolgens een andere route. Zodra ze even later in
weilanden in de omgeving van de Beverwijkse zwarte markt Ajax-supporters zagen, zetten ze hun
auto's stil op de snelweg, staken de andere rijbaan over en renden in de richting van de Ajaxsupporters.
Een korte maar heftige confrontatie volgde. De Ajax-supporters waren in de
minderheid en vluchtten binnen drieminuten weg. Een aantal kon niet snel genoeg wegkomen,
raakte ingesloten en werd zwaar belaagd met messen, hamers en knuppels. Een van de Ajaxsupporters
stierf ter plekke. De politie, die ook op andere mogelijke confrontatieplekken aanwezig
was, was te verrast om in te kunnen grijpen. De ME sectie die wel aanwezig was, stelde zich
terughoudend op, mede vanwege het heftige geweld en de risico's, verbonden aan eventueel
optreden. Later werd op het verlaten strijdperk een groot aantal wapens aangetroffen.
In dit artikel ga ik in op de vraag in hoeverre gevallen van collectief geweld, zoals de confrontaties
tussen groepen voetbalvandalen, een zekere organisatiegraad behoeven om plaats te kunnen
vinden. Ik besteed eerst aandacht aan de vraag in hoeverre volgens politie en justitie sprake is van
een criminele organisatie of een georganiseerd karakter bij groepsgeweld. Om de onderzoeksvraag
te beantwoorden, bespreek ik vervolgens enkele traditionele benaderingen over het gedrag van
mensen in massa’s, in relatie tot het ontstaan en de escalatie van rellen. Deze benaderingen
worden bekritiseerd aan de hand van feitelijke waarnemingen van rellen. Daarna ga ik in op een
nieuwe manier om het collectieve karakter, de onderlinge afstemming en synchronisatie van
gedragingen die waargenomen worden tijdens collectief geweld, het beste verklaard kunnen
worden. Ik zal uiteenzetten hoe vanuit het perspectief van ‘sociale identiteit’ zowel de
synchronisatie in groepen als de rol van individuen binnen een groep kan worden begrepen.
Vanzelfsprekend leidde de veldslag bij Beverwijk tot veel aandacht in de media en publieke
verontwaardiging. Velen waren geschokt door het georganiseerde karakter van de
gewelddadigheden. In een brief aan de Tweede Kamer kort na de rellen (15 april 1997) wijzen de
ministers van Binnenlandse zaken en van Justitie en de staatssecretaris van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport op de toegenomen organisatiegraad van het voetbalvandalisme. Volgens de
bewindslieden beleggen de harde kernen van aanhangers van de verschillende clubs regelmatig
vergaderingen en onderhouden zij daarbuiten vaak persoonlijke contacten. Zij verwijzen naar een
recent onderzoek naar het profiel van de voetbalvandaal anno 1997 (Bol en Van Netburg, 1997).
Er was al eerder op gewezen dat de wijze waarop het voetbalvandalisme zich manifesteert in de
loop der jaren is veranderd en los is komen te staan van de wedstrijd zelf (Adang, 1998). De eerste
uitingen van voetbalvandalisme hadden nog vooral betrekking op gebeurtenissen op het speelveld.
Later ontstonden los daarvan confrontaties tussen supportersgroepen op de tribunes, waar zij mede
als gevolg van veiligheidsmaatregelen min of meer vaste plekken innamen die ze als hun eigen
territorium beschouwden. Ter ontwijking van toezicht en controle gingen vandalen vervolgens in
toenemende mate ook op andere dan hun vaste plekken in het stadion zitten. Als ze een kans zagen
om rivaliserende groepen te treffen, gingen supporters ook wedstrijden bezoeken waar hun ‘eigen’
club niet bij betrokken was. Als reactie op toenemende veiligheidsmaatregelen vonden
confrontaties tussen supporters meer en meer buiten de stadions plaats, eerst vooral voor en na de
wedstrijden, later zelfs ook zonder dat er een voetbalwedstrijd werd gespeeld. Mede door de
steeds intensievere nationale en ook internationale contacten, waarbij gebruik wordt gemaakt van

de nieuwste vormen van telecommunicatie, konden zij gewelddadige confrontaties steeds beter
voorbereiden.
Aanvankelijk was er nauwelijks sprake van enige coördinatie: supporters die in vechtpartijen
geïnteresseerd waren, gingen naar voetbalwedstrijden en troffen daar gelijkgestemden met wie ze
rivaliserende supportersgroepen konden uitdagen. De confrontaties verliepen via tamelijk
voorspelbare patronen en volgens simpele regels (cf. Marsh e.a., 1978). Stringente
veiligheidsmaatregelen maakten voorbereidende maatregelen door de supporters echter
noodzakelijk. Voorafgaand aan confrontaties werden steeds vaker verkenningen uitgevoerd en
afspraken over de te volgen tactiek gemaakt.
CRIMINELE ORGANISATIE OF GEORGANISEERD GEWELD ?
De politie Amsterdam-Amstelland startte een onderzoek naar de Ajax-supporters die bij de
incidenten in Beverwijk en eerder betrokken waren. Het onderzoek richtte zich specifiek op de
mogelijkheid supporters te vervolgen wegens betrokkenheid bij een criminele organisatie (op
grond van artikel 140-oud Wetboek van Strafrecht). In het onderzoek naar de Ajax-supporters
heeft de politie op basis van vijf kenmerken proberen aan te tonen dat er sprake zou zijn van een
(criminele) organisatie. Het bestaan van de criminele organisatie zou (volgens het proces verbaal)
moeten blijken uit:
- Het organiseren van de kaartverkoop: bij enkele supporters werden tientallen clubcards
aangetroffen, soms op andermans naam. Hiermee kon een groot aantal kaarten worden gekocht
voor de neutrale vakken, die aan andere Ajax-supporters werden doorverkocht. Op deze wijze
konden getroffen maatregelen (verplichte combireis, verplicht plaatsnemen in het zogenaamde
bezoekersvak) omzeild worden.
- De communicatie tussen supporters: een aantal supporters beschikte over mobiele telefoons, een
enkeling was in het bezit van een scanner. Uit de processen-verbaal bleek ook dat er telefonische
contacten waren tussen sommige supporters van verschillende clubs, zoals die van Ajax en
Feyenoord of Utrecht. Het Ajax-fanzine De Ajax Ster (met zo’n 5000 kopers, volgens eigen
opgave) en de bijbehorende internetsite worden genoemd als de media waarmee criminele
supporters met elkaar communiceren.
- - De wijze van vervoer naar uitwedstrijden: de verdachten reisden bij voorkeur niet via de
combi-regeling naar de uitwedstrijden, maar verkozen eigen vervoer met auto's of gehuurde
bussen. Er werden onderling reisroutes afgesproken om politiemaatregelen te omzeilen.
- De handel in en het gebruik van verdovende middelen: bij een enkele supporter is na huiszoeking
een flink aantal XTC pillen aangetroffen, bij sommigen werden kleine hoeveelheden drugs
bestemd voor eigen gebruik gevonden.
- Verzamel- en ontmoetingsplaatsen: supporters ontmoeten elkaar in cafés, coffeeshops en
scholen. Voor een uitwedstrijd spreken ze ook met elkaar af.
Op basis van deze gegevens uit het politieonderzoek heeft het OM aan de verdachte Ajaxsupporters
tenlastegelegd dat zij (tezamen en in vereniging met anderen of een ander) hebben
deelgenomen aan een organisatie die tot oogmerk had het plegen van misdrijven. De verdachten
zijn echter tot in hoogste instantie vrijgesproken van deelname aan een criminele organisatie (HR,
10 juli 2001).
Het Gerechtshof had in hoger beroep overwogen dat uit het door de regiopolitie Amsterdam-
Amstelland verrichte onderzoek bleek dat ten minste een aantal van de in de tenlastelegging
genoemde misdrijven (het openlijk met verenigde krachten geweld plegen tegen personen en
deelneming aan een vechterij) door Ajax-supporters was gepleegd. Tevens vond het Gerechtshof
dat op zichzelf genoegzaam was komen vast te staan dat deze misdrijven meermalen een zeker
georganiseerd karakter hadden, met name op de afgesproken confrontaties tussen Ajax- en
Feyenoord-supporters bij Beverwijk en eerder bij de A10 op 16 februari 1997. Het hof achtte
echter niet bewezen dat de misdrijven een uitvloeisel waren van een gestructureerd
samenwerkingsverband, dat het plegen van misdrijven tot oogmerk had. Veeleer lijken die
misdrijven volgens het hof voort te vloeien uit initiatieven van individuele personen dan wel van

incidenteel samenwerkende personen of groepen van personen. Van een organisatie, waarin de
deelnemers niet ieder voor zich, maar in een zekere duurzame onderlinge samenwerking
participeren, is volgens het hof – en in laatste instantie de Hoge Raad – onvoldoende gebleken om
tot een veroordeling te kunnen komen. Daar staat echter tegenover dat, ook in de woorden van
rechters, de gebeurtenissen wel ‘een georganiseerd karakter’ hadden.
Ook bij andere gevallen van al dan niet dreigend groepsgeweld bleek er juridisch gezien
onvoldoende bewijst voor deelname aan een criminele organisatie. Dit was het geval na de rellen
rond de ontruiming van het Wolters-Noordhoff complex in Groningen in 1990 en de aanhouding
van 371 personen die zich opmaakten om te gaan demonstreren bij de Eurotop te Amsterdam, in
juni 1997.
TRADITIONELE VERKLARINGEN
In de theoretische beschouwingen over rellen en collectief geweld zijn globaal twee invalshoeken
te onderkennen. De eerste benadering is de visie van een klassieke organisatie met een zekere
hiërarchie, waarbij ‘leiders’ invloed uitoefenen op groepsleden, die geconditioneerd zijn om te
gehoorzamen aan figuren met autoriteit (Miller en Dollard, 1941). Dit sluit aan bij het idee van
een criminele organisatie en is populair in kringen van politie en journalisten: er wordt gesproken
van ‘ring leaders’ of ‘generaals’ met ‘luitenants’ (zie o.a. Buford, 1991) die ongeregeldheden
initiëren en dirigeren. Methvin (1961, geciteerd in Applegate, 1962) heeft het zelfs over
technieken van ‘mob management’. Hij noemt de volgende rollen en technieken:
- de aanwezigheid van leiders op afstand, maar wel op een positie dat ze het ‘slagveld’ kunnen
overzien;
- leidinggevenden ter plaatse, binnen een menigte, die handelen in opdracht van de leiders op
afstand;
- ‘waaghalzen’ die de leiders binnen een menigte afschermen;
- boodschappers om tussen leidinggevenden binnen en buiten de demonstratie berichten te kunnen
uitwisselen;
- ‘schokbrekers’ bewapend met staven en stokken;
- dragers van vlaggen en spandoeken;
- ‘cheering sections’, getrainde individuen die slogans roepen.
Degenen die de technieken toepassen zijn in deze opvatting weliswaar beperkt in aantal, maar
maken gebruik van het feit dat mensen in een menigte beïnvloedbaar zijn: de meelopers.
In de tweede benadering wordt de nadruk gelegd op het irrationele en schijnbaar chaotische
karakter van groepsgeweld. Volgens diverse sociaal-psychologische theorieën verliezen mensen in
een menigte hun ‘zelfbewustzijn’ en vervallen gebruikelijke morele remmen en beperkingen
(McPhail, 1991 geeft een overzicht van de verschillende theorieën). In navolging van LeBon
(1895) wordt vaak verondersteld dat in een menigte of massa van rationaliteit geen sprake meer
zou zijn, maar integendeel van een (primitieve) neiging om te doen wat anderen doen.
Onderdrukte verlangens komen tot uiting in gedrag. Er is sprake van een transformatie: mensen
veranderen en vertonen ander gedrag, uitsluitend als gevolg van het feit dat ze onderdeel van een
menigte zijn. De zogenaamde de-individuatie theorie van Zimbardo (1970) wordt in dat verband
veelvuldig aangehaald. Volgens deze theorie leiden de opwinding en de anonimiteit van het deel
uitmaken van een groep tot ongeremd gedrag, waarbij de normale beperkingen die mensen zich
opleggen, verloren gaan. Er zijn ook massapsychologische theorieën die niet uitgaan van een
dergelijke transformatie (bijvoorbeeld Allport, 1924) maar ook in die theorieën wordt het gedrag
van individuen in een menigte als niet-rationeel beschouwd.
De twee invalshoeken laten zich eenvoudig combineren: door de veronderstelde psychologische
processen zou de individuele identiteit verloren gaan en zouden individuen bijzonder gevoelig
worden voor suggesties en aansporingen door ‘leiders’ (of ‘professionele agitatoren’: in het
koude-oorlog-tijdperk werd daarvoor vaak verwezen naar veronderstelde communistische
agitatoren). Typerend in deze zienswijze is dat iedere menigte (een verzameling mensen) een
massa (‘mob’) kan worden als gevolg van de acties van agitatoren, de verschijning van een gehate

persoon of een gehaat object, het optreden van geweld, het optreden van de politie of het
achterwege blijven van politie-optreden. ‘Any large gathering of individuals, whatever the reason
for coming together, can be a source of trouble’ (Applegate, 1964).
Of het nu gaat om ‘rassenrellen’ in steden, rellen bij demonstraties of rond voetbalwedstrijden en
dergelijke, collectief geweld in de vorm van rellen wordt dus vaak toegeschreven aan enerzijds
een sterk rationeel en georganiseerd proces van agitatoren of leiders met manschappen en
anderzijds aan het bij uitstek emotionele en irrationele proces, waarbij een menigte deindividualiseert
en verwordt tot een massa. Een populair en vaak geciteerd boek van de journalist
Buford (1991) is volledig in deze sfeer geschreven. Deze ideeën hebben in de loop der jaren in
veel landen de basis gevormd (en vormen dat vaak nog steeds) voor de opleiding en training van
politie-eenheden die optreden bij rellen en voor het beleid ter bestrijding van collectief geweld (zie
o.a. Applegate, 1964; McKenzie 1982; Schmidt, 1972).
Kritiek op traditionele verklaringen
Transformatietheorieën, die stellen dat mensen impulsiever, irrationeler en gewelddadiger worden
als gevolg van het feit dat ze deel uitmaken van een menigte, blijken onhoudbaar. De laatste jaren
is in steeds meer literatuur de opvatting onderuitgehaald, dat er bij collectief geweld en
massagedrag sprake is van een transformatie. McPhail (1991) geeft een overzicht van de
theoretische en empirische overwegingen daarvoor. In allerlei collectieve situaties gedragen
mensen zich helemaal niet uniform, irrationeel en primitief. Ook verklaren de
transformatietheorieën niet waarom sommige individuen wel transformeren en anderen niet, en
waarom in sommige situaties wel transformatieprocessen optreden en in andere, vergelijkbare
situaties, in het geheel niet. Het overgrote deel van massale bijeenkomsten verloopt immers
volstrekt geweldloos.
Onderzoek onder voetbalsupporters geeft ook aan dat er in werkelijkheid geen sprake is van een of
andere vorm van organisatie, met leiders die coördineren en instructies geven. Uit het jarenlange
participerende onderzoek van Armstrong (1998) onder voetbalsupporters in Sheffield blijkt
bijvoorbeeld dat juist zogenaamde ‘harde-kern’ supporters een hekel hebben aan autoriteit en
gezag, ook onder elkaar.
Direct observationeel onderzoek naar rellen is zeldzaam. Uit mijn eigen systematische observaties
van ontstaan en escalatie van geweld in relsituaties in Nederland (Adang, 1990) bleek dat mensen
zich bij risicowedstrijden in het betaald voetbal en bij protestacties niet allemaal op ongeveer
dezelfde manier gedroegen. Het was zelfs in sterk geëscaleerde situaties heel zeldzaam dat meer
dan 50 personen of meer dan tien procent van een groep geweld gebruikten. Andere aanwezigen
deden helemaal niets, keken alleen maar toe of lieten merken dat ze het geweld niet afkeurden: ze
juichten, lachten of liepen letterlijk mee. Hoe minder risico er was, hoe meer mensen meededen.
Het blijkt dat vooral jongens en jonge mannen in de leeftijd van 15 tot 25 jaar geweld gebruiken
en andere aanwezigen (mannen in oudere leeftijdsgroepen, vrouwen) veel minder. De
geweldplegers horen over het algemeen tot min of meer vaste en ervaren groepen. Gewelddadige
voetbalsupporters gebruiken ook buiten het voetbal vaker geweld dan de doorsnee
voetbalsupporter (Van de Brug, 1986; Van der Valk en Linckens, 1988).
Uit mijn observaties blijkt verder dat mensen in een massa nog steeds in staat zijn te kiezen voor
het soort gedrag dat ze vertonen. Degenen die kozen voor geweld bleken zich vaak voorbereid te
hebben: zij hadden projectielen, wapens of vermommingmiddelen van huis meegenomen. Dat
wijst op overleg en welbewust handelen. Ook was er sprake van risicobewustheid: de meeste
mensen kozen niet voor gedrag dat voor henzelf risico op kon leveren. Dat is zo gek nog niet.
Helemaal duidelijk was dat in situaties waarbij nadrukkelijk politie aanwezig was, klaar om in te
grijpen. Dan was er veel minder geweld dan in situaties waarbij de politie niet direct in kon
grijpen.
De doelwitten en slachtoffers van het geweld waren meestal niet willekeurig gekozen.
Voetbalsupporters richtten hun agressie bij voorkeur op rivaliserende supporters. Als ze daar niet
bij konden komen, bleef er vaak niets anders over dan de trein, de bus of de hekken van het vak
waar ze in zaten. De politie werd pas een doelwit als die te ‘lastig’ werd: als de supporters

tegengehouden werden of juist ergens anders heen moesten.
IN-GROUP, OUT-GROUP EN SOCIALE IDENTIFICATIE
De waarnemingen van het voetbalgeweld lijken goed te passen bij een recent ontwikkeld model
van collectief gedrag. Reicher (in press) behandelt het Elaborated Social Identity Model (ESIM).
Dat is een modificatie van Reichers model (Reicher e.a., 1995; Reicher, 1996) van sociale
identiteit, dat op zijn beurt weer voortborduurt op sociale identiteits- en sociale
categorisatiemodellen van Tajfel en Turner (o.a. 1986). Sociale categorisatie is het cognitieve
proces waarbij individuen geclassificeerd worden als deel uitmakend van groepen of categorieën.
Individuen die bij een bepaalde groep ‘horen’, lijken in bepaalde opzichten op andere leden van
diezelfde groep, maar verschillen van leden van andere groepen. Door de categorisering van
individuen in een bepaalde groep wordt een ingewikkelde wereld overzichtelijker. De indeling van
individuen als behorend tot de eigen groep (in-group) of juist niet (out-group) is universeel en
allesoverheersend in het sociale verkeer. De gevolgen zijn groot: leden van groepen zien zichzelf
als meer gelijk aan elkaar dan aan leden van de out-group; leden van de out-group worden gezien
als sterk op elkaar gelijkend (wat resulteert in stereotypen); en leden van de in-group beoordelen
elkaar positiever dan dat ze leden van de out-group beoordelen. Deze neiging om individuen te
categoriseren in leden van de in-group dan wel out-group, met alle gevolgen van dien, heeft
vermoedelijk een lange evolutionaire voorgeschiedenis (Thienpont en Cliquet, 1999).
Het ESIM model bouwt hierop voort en gaat er van wordt uit dat mensen zowel een persoonlijke
als een sociale identiteit bezitten. (Je kunt je overigens afvragen of het zinvol is te praten over een
‘persoonlijke’ identiteit van mensen, los van de sociale categorieën waar iemand toe behoort, maar
dat is in dit verband niet relevant). De sociale identiteit wordt niet alleen bepaald door wie tot de
groep behoren, maar juist ook door wie er niet toe behoren. Er is in feite sprake van meerdere
sociale identiteiten, aangezien ieder individu lid is van meer dan één sociale groep (gezin, familie,
buurt, vereniging, nationaliteit, etc.). De sociale identiteit van een individu wordt geactiveerd
(salient) wanneer een individu zich in een van de groepen bevindt waar hij of zij lid van is. De
sociale identiteit wordt belangrijker naarmate de desbetreffende groep belangrijker is voor het
individu. Wanneer de sociale identiteit wordt geactiveerd, neemt het individu de normen van de
betreffende groep aan en zal hij of zij een grotere neiging hebben daarnaar te handelen. Het
resulterende gedrag is niet ongericht, zoals in klassieke theorieën van massagedrag verondersteld
werd: het is gebonden aan de normen van de groep.
In massale situaties is het vaak onduidelijk wat het ‘juiste’ gedrag is. Volgens de Emergent Norm
theorie van Turner en Killian (1987) zouden nieuwe gedragsnormen ter plaatse kunnen ontstaan
via het proces van ‘milling’ (het door elkaar bewegen en met elkaar communiceren van individuen
binnen een menigte) waarbij bepaalde individuen (‘keynoters’) grotere invloed zouden hebben dan
andere. Volgens het ESIM is dat niet nodig, maar volstaat het dat mensen kijken naar wat anderen,
die gezien worden als horend bij de eigen groep, doen. De uiteindelijk ontstane normen vormen
daarmee een weerspiegeling van de normen van een sociale categorie en zijn in die zin niet
spontaan. Wel is het mogelijk dat in de loop van een concrete gebeurtenis individuen anderen als
lid van hun sociale categorie gaan zien, die ze in andere situaties als niet-lid zouden beschouwen.
Als een confrontatie tussen twee groepen ontstaat (bijvoorbeeld twee groepen voetbalsupporters of
een groep voetbalsupporters met de politie) kunnen ook voetbalsupporters die geen deel uitmaken
van een ‘harde kern’ en niet uit zijn op geweld, zich onderdeel gaan voelen van een groep die
aangevallen wordt.
SYNCHRONISATIE ZONDER ORGANISATIE
Als we vanuit het ‘sociale-identiteits-perspectief’ kijken naar wat er feitelijk gebeurt tijdens
collectief geweld, is het goed te bedenken dat gebeurtenissen waar mensen massaal bijeenkomen
tijdelijk van aard zijn en een kort duren. Bijeenkomsten van voetbalsupporters vormen daarop
geen uitzondering. Mensen maken deel uit van allerlei groepen (familie, buurt, vereniging, werk,

natie, cultuur, levensbeschouwelijke groepering etc.) die zelden of nooit fysiek op één plaats
aanwezig zijn. Er kunnen allerlei redenen zijn waarom verschillende soorten mensen bijeenkomen,
om verschillende redenen, vanuit verschillende achtergronden en om verschillende doelen te
bereiken. Voorafgaand aan de feitelijke bijeenkomst kunnen activiteiten en gebeurtenissen
plaatsvinden die als voorbereiding dienen of op een andere manier invloed uitoefenen op de
bijeenkomst.
Vanuit hun dagelijkse leefomgeving vertrekken mensen naar een verzamelpunt. Daarbij hebben ze
ieder voor zich één bepaald doel of meerdere doelen, die niet overeen hoeven te komen met het
officiële doel van de bijeenkomst. De meeste voetbalsupporters zullen naar een wedstrijd gaan in
de hoop goed voetbal of een spannende wedstrijd te zien, anderen om kennissen of relaties te
treffen, weer anderen omdat er misschien wel iets spannends gebeurt en nog weer anderen om
rivaliserende supporters uit te dagen. Meerdere redenen zijn uiteraard ook mogelijk, afhankelijk
van persoonlijke en maatschappelijke omstandigheden.
Het aantal en type mensen dat bijeenkomt is afhankelijk van een groot aantal factoren, zoals het
formele doel van de bijeenkomst en de mogelijkheid om informele doelen te verwezenlijken, het
gemak waarmee naar de bijeenkomst gereisd kan worden, weersomstandigheden, de bekendheid
van de bijeenkomst, de voorgeschiedenis van de bijeenkomst, enzovoorts. Maar één ding is zeker:
wat er ook gebeurt, na verloop van tijd gaat men weer naar huis.
Een deel van de informatie-uitwisseling tussen bij de bijeenkomst betrokken individuen kan van
tevoren plaatsvinden, zonder de beperkingen die massale situaties met zich meebrengen. Deze
voorafjes onttrekken zich vaak aan waarneming door derden en kunnen bijdragen aan of leiden tot
een zekere taakverdeling en een synchronisatie van gedrag (‘als er dat gebeurt, doen we dat’). Hoe
groter de groep die uiteindelijk samenkomt, hoe onwaarschijnlijker dat een groot deel van de
individuen op de hoogte is van dit soort afspraken, tenzij er maatregelen genomen zijn om ervoor
te zorgen dat de informatie op voorhand verspreid wordt (bijvoorbeeld via de media) of dat de
informatie op het punt van samenkomst ter beschikking komt. Daarnaast kan synchronisatie van
gedrag plaatsvinden doordat individuen meer dan eens in vergelijkbare situaties verzeild raken en
er zich in de loop van de tijd bepaalde bewuste of onbewuste ‘regels’, normen of gewoontes
gevormd hebben.
Het verloop van de massale gebeurtenis is eveneens afhankelijk van een groot aantal factoren,
waaronder het aantal en het type deelnemers, de verwachtingen van deze deelnemers en de door
deze deelnemers getroffen voorbereidingen. Ook plaatselijke kenmerken zijn van belang: zijn de
deelnemers ter plaatse bekend of niet; zijn er risico-objecten; zijn er vluchtmogelijkheden; zijn er
‘wapens’ beschikbaar, bijvoorbeeld in de vorm van stenen. De aanwezigheid en het optreden van
de politie en de genomen veiligheidsmaatregelen spelen eveneens een rol. De belangrijkste factor
zijn echter de doelen die de diverse deelnemers nastreven en in hoeverre het hen mogelijk gemaakt
wordt deze doelen te bereiken. De verbindende schakel tussen al deze elementen is het feit dat
mensen bij groepen horen en er zich mee identificeren.
DE ROL VAN INDIVIDUEN BINNEN EEN GROEP
De activering van sociale identiteit in combinatie met in-/out-group rivaliteit of competitie kan zo
leiden tot het ontstaan en de escalatie van geweld tussen verschillende groepen, bijvoorbeeld
groepen voetbalsupporters, zonder dat daar een formele of zelfs maar uitgebreide informele
organisatie voor nodig is. De manier waarop mensen zich in massa's gedragen, kan dan ook
verklaard worden vanuit normale sociale mechanismen die ook in andere sociale situaties een rol
spelen, zoals (Adang, 1998):
- prestigeverwerving: groepsgeweld is waarschijnlijk in hoge mate een product van
statusbehoeften van individuen binnen de betrokken groepen (cf. van Dijk, 1977);
- onderlinge steunverlening en solidariteitsbetuiging ten opzichte van een als vijandig ervaren
sociale omgeving;
- sociaal verkenningsgedrag.
Daarbij kunnen individuen gezamenlijk effecten bewerkstelligen die op individuele basis niet te

ereiken zijn. Bij de escalatie van geweld speelt bovendien een rol dat individuen ervaren dat het
mogelijk is geweld te gebruiken, zonder veel risiko van negatieve consequenties.
Het typische escalatieproces, waarbij na relatief kleine incidenten een groter aantal mensen geweld
gaat plegen, kent meestal de volgende karakteristieke fasen:
- er is in toenemende mate een verdeling in twee of meer partijen, een onderverdeling in ‘wij’
versus ‘zij’, in-group versus out-group;
- er is sprake van een incident, misverstand of iets dergelijks dat door verschillende aanwezigen
verschillend beoordeeld wordt;
- op het incident wordt gereageerd met geweld;
- ook anderen gaan geweld gebruiken, door solidarisering en onderlinge steunverlening via het
proces van sociale identificatie.
Ook bij de gewelddadige confrontaties tussen groepen voetbalsupporters treedt dit escalatieproces
op. Tevens is er sprake van zelfselectie: degenen die er niet toe neigen zich met een bepaalde
groep te identificeren, zullen niet aanwezig zijn. In sommige opzichten is zeker sprake van enige
vorm van welbewuste afstemming of coördinatie. In het begin is die ironisch genoeg vooral tot
stand is gekomen in reactie op door overheid en politie genomen beperkende maatregelen ter
bevordering van de veiligheid en erop gericht die veiligheidsmaatregelen te omzeilen.
CONCLUSIE
Gedragswetenschappelijk is de veronderstelling dat collectief geweld per definitie georganiseerd
geweld is, niet houdbaar. Ook in het specifieke geval van voetbalgeweld is er geen ‘criminele
organisatie’ nodig om confrontaties tussen groepen voetbalvandalen tot collectief gewelddadig
gedrag te laten escaleren. Het beeld van massapsychose waarbij een menigte de-individualiseert en
zich collectief aan irrationeel geweld te buiten gaat, komt niet met de werkelijkheid overeen. De
manier waarop mensen zich bij incidenten van collectief geweld gedragen, kan heel goed vanuit
normale sociale mechanismen worden verklaard. Duidelijk is dat zodra de sociale identiteit wordt
geactiveerd, individuen geneigd zijn zich te gedragen volgens de normen van de groep. Daarbij is
ook een historische dimensie van belang: herinneringen aan eerdere confrontaties tussen groepen
leiden tot voorstellingen en verwachtingen die het verloop van volgende interacties mede bepalen.
Toekomstig onderzoek naar collectief geweld zal zich meer moeten richten op de factoren en
mechanismen die van invloed zijn op de gelding van groepsnormen en activering van sociale
identiteit.
LITERATUUR
Adang, O.M.J. (1990) Geweld en politie-optreden in relsituaties, Utrecht: Universiteit Utrecht.
Adang, O.M.J. (1998) Hooligans, autonomen, agenten. Geweld en politie-optreden in relsituaties,
Alphen aan den Rijn: Samsom.
Applegate, R. (1964) Crowd and riot control, Harrisburg: the Stackpole Company.
Armstrong, G. & R. Harris (1991): ‘Football hooligans: Theory and evidence’, Sociological
Review: 427- 457.
Armstrong G. (1998) Football hooligans. Knowing the score, Oxford: Berg.
Bol, M.W. & C.J. van Netburg (1997) Voetbalvandalen/ voetbalcriminelen, Den Haag: WODC.
Buford, B. (1991) Among the Thugs: The Experience, and the Seduction, of Crowd Violence,
New York: W.W. Norton & Co.
Brug, H. van den (1986) Voetbalvandalisme: een speurtocht naar verklarende factoren, Haarlem:
De Vrieseborch.
COT (1999) Voetbal en geweld. Onderzoek naar aanleiding van rellen en plunderingen bij een
huldiging in Rotterdam (25 april 1999), Alphen aan den Rijn: Samsom.
Dijk, J.J.M. van (1977) Dominantiegedrag en geweld. Een multidisciplinaire visie op de veroorzaking van
geweldmisdrijven, Nijmegen: Dekker & van de Vegt.
Ek, R. (1996) Hooligans. Fakten. Hintergrunde. Analysen, Worms: Cicero Verlag.

Marsh, P., E. Rosser & R. Hare (1978) The rules of disorder: London: Routledge & Keagan Paul.
McKenzie, I.K. (1982) ‘Unlawful assembly: riot, rout: the mechanics of the mob’, Police Studies,
1: 40-46.
Miller, N. & J. Dollard (1941) Social learning and imitation, New Haven: Yale University Press.
McPhail, C. (1991) The myth of the madding crowd, New York: Aldine de Gruyter.
Reicher, S., R. Spears, & T. Postmes (1995) ‘A social identity model of deindividuation
phenomena’, European Review of Social Psychology, 6: 161- 198.
Reicher S. (1996) ‘The Battle of Westminster: developing the social identity model of crowd
behaviour in order to deal with the initiation and development of collective conflict’, European
Journal of Social Psychology, 26: 115-134.
Reicher, S. (in druk) The psychology of crowd dynamics, University of St. Andrews, School of
Psychology.
Schmidt, G. (1972) ‘Psychologische aspecten van politieel optreden bij volksverzamelingen’,
Algemeen Politieblad, 121: 295-301.
Thienpont, K. & R. Cliquet (1999) ‘Introduction: In-group/Out-group Studies and evolutionary
biology’, in: K. Thienpont & R. Cliquet (eds.) In-group/ Out-group behaviour in modern societies.
An evolutionary perspective, Brussel: Vlaamse Gemeenschap: 3-20.
Tajfel, H. & J.C. Turner (1986) ‘The social identity theory of intergroup behavior’, in: S. Worchel
& W.G. Austin (eds.) The psychology of intergroup relations, Chicago: Nelson-Hall: 7-24.
Turner, R.H. & T.M. Killian (1987 3 ) Collective behaviour, Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Valk, P. van der & P.J. Linckens (1988) ‘Voetbalvandalen: hun contacten met politie en Justitie’,
Tijdschrift voor Criminologie, 30 (4): 313-320.
Zimbardo, P.G. (1970) ‘The human choice: individuation, reason, and order versus
deindividuation, impulse and chaos’, in: W.J. Arnold & D. Levine (eds.) Nebraska symposium on
motivation, 1969, Lincoln, NE: University of Nebraska Press: p 628.