Veelplegers (2003/2) - Nederlandse Vereniging voor Kriminologie

THEMANUMMER ‘VEELPLEGERS’, TIJDSCHRIFT VOOR CRIMINOLOGIE, NR. 45 (2003) 2
VEELPLEGERS
Henk Ferwerda, Edward Kleemans, Dirk Korf en Peter van der Laan
Het lijkt erop dat ‘veelplegers’ er in de 21 ste eeuw ineens waren. Sinds het
begin van de jaren negentig van de vorige eeuw werd er vooral gesproken over
‘stelselmatige daders’ of ‘de harde kern’ als er gedoeld werd op een – vooral
jeugdige – dadergroep die zich met regelmaat schuldig maakte aan het plegen
van onder meer ernstige misdrijven. In de aanloop naar de verkiezingen van
zowel 2002 als 2003 was niet de harde kern maar de veelpleger frequent inzet
van debat. Een aantal krantenkoppen uit deze periode geeft de toon aan en
schetst een beeld van zowel de veelpleger als de gewenste – stevige – aanpak:
‘Veelpleger blijft topprioriteit’, ‘Steeds jongere veelpleger moet heropvoeding
krijgen’, ‘Cellen speciaal voor veelplegers’, ‘Jeugdige veelplegers zijn ziek’ en
‘Veelpleger moet afkicken van crimineel gedrag’.
Niet alleen politiek en media, ook het beleid omarmde de veelplegers. Zowel
in het veiligheidsprogramma van de Ministeries van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties en Justitie Naar een veiliger samenleving (2002) als in
Jeugd terecht (2003), het actieprogramma jeugdcriminaliteit 2003-2006 van de
Minister van Justitie, wordt apart aandacht besteed aan de – strengere – aanpak
van veelplegers.
De wetenschap lijkt op het eerste gezicht bij dit thema geen rol te spelen,
maar niets is minder waar. Het was de wetenschap die de term veelpleger
introduceerde en bovendien een pittige discussie aanzwengelde.
De term veelpleger werd voor het eerst gebruikt in 2000, in de Landelijke
verdachtenkaart 1998 (2000), de voorloper van de Landelijke Criminaliteitskaart.
Een veelpleger werd gedefinieerd als iemand die meer dan tien antecedenten
op zijn naam heeft staan (Grapendaal en Van Tilburg, 2002). Dat wil
zeggen dat de politie tegen de desbetreffende persoon elf keer of vaker procesverbaal
heeft opgemaakt. Het was echter niet de definitie maar de discussie
over het aandeel van veelplegers in de totale criminaliteit die veel stof deed
opwaaien. Zo bleek uit analyses dat de aangehouden veelplegers uit 1998
(Landelijke verdachtenkaart 1998, 2000) tezamen verantwoordelijk zijn voor
ruim 60 procent van de antecedenten uit de totale criminele carrières van alle
verdachten (Boerman e.a., 2002). In de criminaliteitskaart van 1999 keek men
naar het aandeel van de veelplegers in één bepaald jaar (1999). Toen bleken
de veelplegers verantwoordelijk te zijn voor ‘slechts’ twintig procent van de
antecedenten in dat jaar (Grapendaal en Van Tilburg, 2002).
Waarom had men nu een ander aandeel van veelplegers in de totale
criminaliteit vastgesteld dan een jaar eerder? Verbazing en verontwaardiging
alom. De discussie draaide niet zozeer om definities en de interpretaties van
onderzoeksresultaten, maar om de verwachting dat een strenge aanpak van
een kleine groep daders veel resultaat zou opleveren. In die discussie was ‘60
procent’ een eigen leven gaan leiden. Denkend aan die 60 procent schreef de
toenmalige minister van Justitie Korthals:
110 Nr 2 jaargang 45 2003

‘Een beperkte groep daders pleegt een groot deel van de misdrijven. Als
het lukt de recidive bij deze categorie veelplegers terug te dringen, mag
daarvan een belangrijk effect op de totale omvang van de criminaliteit
worden verwacht’ (Criminaliteitsbeheersing,…, 2001: 14).
Kritische beschouwingen in het Tijdschrift voor Criminologie van Grapendaal
en Van Tilburg (2002) en Meijer, Van Panhuis, Siero en Smit (2002) over
het aandeel van veelplegers in de totale criminaliteit en de overschatting
daarvan door velen leidden niet tot bijstellingen of correcties. Weliswaar liet
Korthals’ opvolger Donner de Tweede Kamer in september 2002 weten dat
zijn departement te weinig had gedaan om de verkeerde beeldvorming rond
veelplegers tegen te gaan, maar in de aanloop naar de laatste verkiezingen
bleven de media berichten dat veelplegers verantwoordelijk zijn voor het
leeuwendeel van de misdaad. Het laatste nieuws over veelplegers komt van de
Raad van Hoofdcommissarissen, die op 7 februari 2003 pleit voor een harde
en heldere aanpak (HHA) van veelplegers. In een persbericht stelt de Raad
van Hoofdcommissarissen dat de helft van de geregistreerde criminaliteit voor
rekening van veelplegers komt en dat effectieve uitschakeling door middel
van een persoonsgerichte aanpak de criminaliteit met tientallen procenten
kan doen verminderen. Welke definitie en rekenmethode de Raad van
Hoofdcommissarissen heeft gebruikt, is vooralsnog niet duidelijk.
Wel is duidelijk dat er over veelplegers veel te doen is. Voor het Tijdschrift
voor Criminologie is dat reden om aan dit onderwerp een apart themanummer
te wijden, waarin verschillende auteurs dit fenomeen belichten. Vragen die
daarbij aan de orde komen zijn: hoe identificeren we veelplegers (definities)?
Wat zijn de consequenties van de definitie? Wat is het profiel van de veelpleger?
Hoe groot is het aandeel van veelplegers in de totale criminaliteit nu eigenlijk?
Hoe verhoudt de term ‘veelpleger’ zich tot ‘harde kern-jongere’ en wat valt er
te zeggen over de aanpak van veelplegers? Helpt het als we veelplegers voor
langere tijd buiten de samenleving plaatsen volgens de Amerikaanse ‘Three
Strikes and You’re Out’ methode? Kortom, vragen en discussiepunten te over.
VAN ‘STELSELMATIGE DADER’ EN ‘HARDE KERN’ TOT ‘VEELPLEGER’
In 1990 gebruikte het Openbaar Ministerie het begrip stelselmatige dader
ter aanduiding van de betrekkelijk kleine groep daders die op grond van
stelselmatig overtreden van de wet verantwoordelijk wordt geacht voor
een groot deel van de lokale, ernstige criminaliteit (Strafrecht met beleid,
1990). Kort daarop werd door Beke en Kleiman (1993) naar aanleiding
van een grootschalig onderzoek onder jongeren de term harde kern-jongere
geïntroduceerd. Met die term doelden de onderzoekers op een relatief kleine
groep jeugdige delinquenten die zich met de nodige regelmaat schuldig
maakten aan het plegen van relatief ernstige misdrijven. Dit type dader werd
getypeerd als calculerend, hetgeen zich onder meer uitte in het plegen van
ernstige vermogensdelicten. Ook schuwden ze het gebruik van geweld niet,
onder andere door wapenbezit en -gebruik. Beke en Kleiman wezen niet
alleen op het stevige criminaliteitspatroon van de groep maar beschreven ook
H. Ferwerda, E. Kleemans, D. Korf en P. van der Laan - Veelplegers
111

de problematische persoonlijke, sociale en maatschappelijke achtergrond van
harde kern-jongeren. Om de criminele carrières van dergelijke jongeren te
doorbreken werd voorgesteld om de jongeren in plaats van een vrijheidsstraf
intensief te begeleiden op diverse terreinen (sociale vaardigheden, werk,
vrije tijdsbesteding, scholing). De trajecten die begin jaren negentig van start
gingen onder de noemer van stelselmatige daderaanpak (SDA) of harde kernprojecten
staan nu bekend als Individuele Trajectbegeleiding (Individuele
trajectbegeleiding (ITB) voor de harde kern, 2000). De term harde kern-jongere
ging al snel een eigen leven leiden. Om eenheid van begrip te bevorderen werd
door het Ministerie van Justitie de volgende definitie geformuleerd:
‘Jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 24 jaar, die in het peiljaar twee
zware delicten hebben gepleegd en bovendien in de jaren daarvoor drie
antecedenten hebben én jongeren die in het peiljaar tenminste drie zware
delicten hebben gepleegd’ (Eenheid van Begrip III, 1999).
En toen deed plotseling de ‘veelpleger’ zijn intrede. De definitie daarvan is
een stuk eenvoudiger dan die van harde kern-jongere. Ongetwijfeld heeft dat
er toe bijgedragen dat het fenomeen door velen is omarmd. Zoals hiervoor
reeds is aangegeven, gaat het om personen met tenminste tien antecedenten.
De definitie van de veelpleger verschilt op vier essentiële punten van die van de
harde kern-jongere of de stelselmatige dader. Allereerst wordt bij veelplegers
geen onderscheid gemaakt naar type antecedent (delict). In definities van
stelselmatige daders en harde kern-jongeren gebeurde dat wel; veelal werd
gerefereerd aan ernstige delicten, zonder dat overigens die ernst nader werd
gespecificeerd. Ten tweede worden geen grenzen gesteld aan de periode
waarin de strafbare feiten zijn gepleegd. Ten derde gaat het bij veelplegers
niet om een specifieke dadergroep, zoals bijvoorbeeld jongeren, verslaafden
of een bepaalde groep allochtonen. Het vierde verschil heeft betrekking op
de voorgestelde aanpak. Gaat het bij de harde kern vooral om secundaire en
tertiaire preventie, preventieve maatregelen voor jongeren die het risico lopen
een criminele carrière op te bouwen en voor jongeren die daar reeds een begin
mee hebben gemaakt, bij veelplegers lijkt het accent meer op repressie te
liggen.
De ruime definitie maakt bij wijze van spreken ook tot een veelpleger een
vrouw van 79 die al twintig jaar slechthorend is en over die periode twaalf
keer een proces-verbaal heeft gekregen wegens geluidsoverlast. Nu is dit
voorbeeld natuurlijk gechargeerd, het maakt wel duidelijk wat de implicaties
kunnen zijn van een eendimensionale, kwantitatieve definitie van veelplegers.
Met de aard van de gepleegde delicten, het criminaliteitspatroon en specifieke
daderkenmerken wordt geen rekening gehouden. Het voorbeeld maakt ook
duidelijk dat iemand die verspreid over een groot aantal jaren tenminste tien
antecedenten opbouwt, getypeerd kan worden als veelpleger en dientengevolge
in aanmerking zou komen voor een al dan niet stevige aanpak. De vraag is
echter of dat niet passender is voor iemand die in een korte tijd een aantal
– maar minder dan tien – antecedenten opbouwt en daardoor ‘hier en nu’ veel
overlast veroorzaakt.
112 Nr 2 jaargang 45 2003

Elffers 1 draagt bij tot helderheid in deze onheldere discussie. In het huidige
debat dreigt de veelpleger synoniem te worden met de ‘langpleger’. Dit levert
een tweetal problemen op. Ten eerste zijn sommige langplegers niet meer zo
actief; zij zijn meer ‘oude bekenden’. Daarnaast zijn sommige beginners korte
tijd zeer actief en kunnen zij nog een lange carrière voor de boeg hebben.
Elffers introduceert daarom de begrippen delictdichtheid en vaakpleger. Tevens
geeft hij aan dat vooral de vaakplegers beleidsmatig relevant zijn. Dit zijn
mensen die in een korte tijdspanne voor veel overlast en criminaliteit zorgen.
Natuurlijk is de lengte van een criminele carrière ook relevant, maar omdat
we niet in de toekomst kunnen kijken, is niet met zekerheid te voorspellen
hoe lang een dergelijke carrière zal duren. Voor de ontwikkeling van beleid
biedt de lengte van een criminele carrière daarom minder aanknopingspunten.
WIE IS DE VEELPLEGER?
In twee artikel wordt ingegaan op kenmerken en achtergronden van veelplegers.
Versteegh, Janssen en Bernasco gaan op basis van de (kwantitatieve)
definitie van veelplegers in op de aard en omvang van deze groep in de regio
Haaglanden. In de periode 1996-2001 bleek ongeveer twaalf procent van de
bekende verdachten te typeren als veelpleger. Anders wellicht verwacht blijkt
de veelpleger vooral een autochtone man in de leeftijd van 25 tot 44 jaar te
zijn. Vier van de tien veelplegers zijn te typeren als harddrugsgebruiker. Het
beeld van de ‘oudere junk’ doemt op en niet dat van bijvoorbeeld de jeugdige
allochtoon. Dat is overigens vrij logisch, omdat in de analyses gekeken is naar
personen met tenminste tien antecedenten, zelfs voor crimineel zeer actieve
jongeren heel wat. Ze zijn simpelweg nog te jong voor zo’n lang strafblad.
Verder maakt deze bijdrage duidelijk dat er niet alleen aandacht voor
veelplegers nodig is. De groep die daar nog (net) niet toe behoort – de
zogenoemde ‘doorstromers’ met twee tot tien antecedenten – is om een aantal
redenen ook interessant. In deze groep zitten veel jongeren, voor wie wellicht
andere dan repressieve maatregelen meer aangewezen zijn. De kans op het
doorbreken en/of voorkomen van mogelijke criminele carrières lijkt groter,
omdat zij jonger zijn, hun harddrugsgebruik geringer is en zij (mogelijk) nog
aan het begin van een criminele loopbaan staan.
De analyses van Versteegh e.a. laten ook zien dat het raadplegen van grote
bestanden met vele verdachten zonder te differentiëren naar leeftijd tot opmerkelijke
resultaten kan leiden. Zo blijken in de regio Haaglanden niet alleen
‘doorstromers’ en ‘veelplegers’, maar ook ‘beginners’ rond de 30 jaar oud te zijn.
VEELPLEGERS EN HARDDRUGS
Jacobs en Essers analyseren gegevens uit de Strafrechtsmonitor en komen
tot de conclusie dat de categorie veelplegers weliswaar wordt gedomineerd
door harddrugsgebruikers, maar dat ook andere problemen kenmerkend zijn
voor veelplegers: psychische problemen, alcoholverslaving, schuldsituaties,
1 Vetgedrukte auteursnamen verwijzen naar hun artikelen in dit themanummer.
H. Ferwerda, E. Kleemans, D. Korf en P. van der Laan - Veelplegers
113

dakloosheid en andere ‘vicieuze cirkels’. Interessant is dat zij ook wijzen op
een groep veelplegers, die niet gekenmerkt wordt door dergelijke problemen,
maar juist door sterke(re) sociale en maatschappelijke bindingen.
De ‘oude junk’ blijkt dus prominent vertegenwoordigd onder de veelplegers.
Ook volgens andere studies lijdt het geen twijfel dat veel harddrugsverslaafden
zich vaak en langdurig schuldig maken aan criminaliteit. Janssen en Swierstra
(1982) constateerden dit twintig jaar geleden al in hun Heroïnegebruikers
in Nederland. Latere studies hebben deze thematiek verder verdiept en
bevestigen dat relatief veel verslaafden crimineel actief zijn, maar ook dat zij
een tamelijk hoge pakkans hebben (zie bijvoorbeeld: Grapendaal e.a., 1991;
Korf en Hoogenhout, 1990).
Minder eenduidig is de interpretatie van het verband tussen harddrugsgebruik
en criminaliteit. In de literatuur zijn drie stromingen te onderkennen en voor elk
is er een zekere empirische ondersteuning. Ten eerste de onvermijdelijkheidsth
ese, ook wel bekend als het farmacologisch determinisme (Inciardi, 1981). Kort
gezegd komt deze benadering erop neer dat mensen die aan drugs verslaafd zijn
daar steeds meer van nodig hebben. Om in hun gebruik te kunnen voorzien zijn
zij vrijwel onvermijdelijk aangewezen op crimineel verworven inkomsten. Een
bevestiging hiervan is te vinden in het feit dat methadon- en heroïneverstrekking
bijdraagt aan de reductie van criminaliteit (Van den Brink e.a., 2002; Driessen,
1992; Korf en Hoogenhout, 1990; Tonry en Wilson, 1990).
De tweede stroming benadrukt dat criminele geïnvolveerdheid een belangrijke
voedingsbodem vormt voor drugsgebruik (Clayton en Tuchfield, 1982).
Doordat drugs illegaal zijn, komen criminelen er sneller mee in aanraking.
Als bevestiging van deze benadering geldt met name de bevinding dat veel
harddrugsverslaafden reeds een strafblad hadden voordat zij met harddrugs
begonnen (Anten en Van der Heide, 1989; Cozijn en Van Dijk, 1978; Dobinson,
1989; Grapendaal e.a., 1991; Korf, 1995).
In de derde benadering wordt de statistische samenhang tussen drugsgebruik
en criminaliteit niet ontkend, maar wordt gesteld dat beide gedragingen
een gemeenschappelijke achtergrond hebben in wat vaak een deviante
leefstijl genoemd wordt (Walters, 1994). Deze leefstijlbenadering wordt
ondersteund door het gegeven dat harddrugsverslaafden – onder andere qua
sociaal-economische achtergrond, opleidingsniveau, etniciteit en criminaliteit
voorafgaand aan het eerste drugsgebruik – een specifiek deel vormen van de
populatie drugsgebruikers (o.a. Buiks, 1983; Korf, 1995; de Graaf e.a., 2000;
Kaufman en Verbraeck, 1986). Ook de bevinding van Swierstra (1990) dat
harddrugsverslaafden doorgaans eerder stoppen met criminaliteit dan een
streep zetten onder hun verslaving pleit voor de leefstijlbenadering. Het moge
duidelijk zijn dat deze drie invalshoeken heel verschillende manieren van
aanpak van drugsgerelateerde criminaliteit tot gevolg hebben.
DE AANPAK VAN VEELPLEGERS
Dat veel veelplegers te typeren zijn als harddrugsgebruiker zien we terug
in de strafrechtelijke en bestuurlijke aanpak van het fenomeen. In de loop
der jaren zijn verschillende projecten gestart, voorzieningen getroffen en
114 Nr 2 jaargang 45 2003

aanvullende instrumenten geïntroduceerd, die betrekking hebben op deze
categorie veelplegers. Begin jaren negentig werd in Dordrecht en korte
tijd later in Groningen met projecten begonnen, gericht op de aanpak van
stelselmatige daders (SDA). In Dordrecht was de uitvoering van deze
intensieve ambulante begeleiding, in combinatie met gericht toezicht en
controle door de politie, in handen gelegd van de reclassering. Vanwege de
verwachte sterke vertegenwoordiging van verslaafden in deze dadergroep
werd ook het Boumanhuis, een instelling voor verslavingszorg, hierbij
betrokken. Het Groningse SDA was van meet af aan gericht op verslaafden
(Kleiman en Terlouw, 1997). De verslavingsproblematiek van de deelnemers
aan een SDA-project zorgt voor veel problemen en verkleint de kans op een
goede afloop. Evaluatie van het Groningse SDA-project liet zien dat alle
(verslaafde) deelnemers binnen de kortste keren opnieuw met de politie in
aanraking kwamen (Kleiman en Terlouw, 1997). Een soortgelijke situatie werd
aangetroffen bij SDA-Dordrecht. Dat een dergelijke aanpak nog andere haken
en ogen kent laten Slotboom, Van der Laan en Bijleveld zien. Het tijdig
signaleren van kandidaten verloopt allesbehalve vlekkeloos. Dat geldt ook
voor organisatie en draagvlak, waardoor de continuïteit van zulke projecten bij
voortduring op de proef wordt gesteld.
Van recenter datum is de strafrechtelijke opvang van verslaafden (SOV),
een TBS-achtige maatregel voor ‘hardnekkig crimineel recidiverende
harddrugverslaafden’ (Swierstra, 1999: 69). Met deze maatregel werd in 2001
een begin gemaakt, met als doel daders onder dwang in een gesloten setting
te laten afkicken en tegelijkertijd een programma aan te bieden, gericht op
maatschappelijke integratie. De maatregel duurt twee jaar. De SOV was in
tweeërlei opzicht een novum. In de behandeling van verslaafden werd het
niet onomstreden gedwongen afkicken ingevoerd. En door de keuze voor
een maatregel en niet voor een straf werden belangrijke juridische principes
als proportionaliteit, subsidiariteit en rechtsgelijkheid enigszins naar de
achtergrond gedrongen. Niet het delict maar de dader en diens bijzondere
omstandigheden en problematiek vormen de aanleiding en richtsnoer voor
ingrijpen en keuze voor deze modaliteit. Dit alles maakt nieuwsgierig naar de
resultaten van de SOV-aanpak, maar voor analyse en beoordeling daarvan is
het nog te vroeg.
Van een andere orde zijn maatregelen die zich niet zozeer expliciet richten op
de verslaafde daders of de door hen gepleegde delicten, maar veeleer op de
overlast die door de omgeving wordt ervaren. Die overlast neemt onder meer
de vorm aan van onveiligheidsgevoelens. In diverse steden wordt overlast door
verslaafden tegengegaan door het inrichten van gebruikersruimten (Bröer en
Noyon, 1999). Ook de methadonprojecten en experimenten met gecontroleerde
heroïneverstrekking kunnen in dat licht worden gezien. Als additioneel
instrument heeft Amsterdam gekozen voor de ‘dijkverboden’, vernoemd naar
de Zeedijk, een al vanaf het begin van de jaren zeventig vanwege drugshandel
beruchte straat. Kaal en Korf geven inzicht in de 22.000 dijkverboden die in
de periode 1996-2000 in de binnenstad van Amsterdam zijn uitgevaardigd. Zij
gaan in op de aard van de dijkverboden, de overtredingen van dijkverboden en
op de kenmerken van degenen die een dijkverbod kregen. Bijna 4.200 personen
H. Ferwerda, E. Kleemans, D. Korf en P. van der Laan - Veelplegers
115

kregen één of meer dijkverboden opgelegd. Net als bij criminaliteit blijkt een
klein deel van de totale groep verantwoordelijk te zijn voor een groot deel van
de dijkverboden: 12 procent krijgt er meer dan tien. Deze groep ‘habitués’ is
opvallend vaak dakloos en bestaat voor een groot deel uit Surinamers.
Ondertussen gaat het denken over de aanpak van veelplegers door. Voorstellen
om de strafmaat in geval van recidive te verhogen vinden in de politiek brede
steun. In januari 2003 lanceerde de minister van Justitie het voorstel om voor
veelplegers een bijkomende straf van twee jaar te introduceren, waarvan de
invulling in velerlei opzicht overeenkomt met die van de SOV. Betwijfeld moet
worden of het voorstel het in deze vorm zal halen, maar een anders geregelde
strafverzwaring voor veelplegers mogelijk wel. Dit alles sluit aan bij de
discussie over selective incapacitation, selectief uitschakelen – van de straat
houden van dadergroepen die daardoor gedurende een bepaalde tijd in ieder
geval geen delicten meer kunnen plegen.
Een specifieke invulling hiervan is het Three Strikes and You’re Out beleid zoals
dat in een aantal Amerikaanse staten is ingevoerd: een derde veroordeling,
ongeacht aard of ernst van het gepleegde delict, leidt automatisch tot een
langdurige gevangenisstraf. Blokland, Bijleveld en Nieuwbeerta gaan aan de
hand van gegevens van circa 460 personen die in 1977 zijn veroordeeld na of
een dergelijk beleid, aangepast aan Nederlandse maatstaven, in reductie van
criminaliteit zou kunnen resulteren. Zij concluderen dat een gevangenisstraf
van twee jaar zou kunnen leiden tot een criminaliteitsreductie van 33 procent.
Veel langere straffen leveren nauwelijks grotere reductie op. Zij tekenen hierbij
aan dat zoiets gepaard gaat met materieel en ook immaterieel aanzienlijke
kostenverhoging. De gevangenispopulatie wordt zes tot zeven keer hoger.
Bovendien is allerminst gezegd dat iedereen die vast zit delicten zou hebben
gepleegd, als hij of zij nog vrij had rondgelopen. Een deel van hen wordt dus
zonder noodzaak vastgehouden, met alle kosten en detentieleed van dien.
Veelplegers zijn geen typisch Nederlands verschijnsel. Graham laat zien dat ook
in Engeland de jonge persistent offenders of repeat offenders zich al een jaar of
tien in extra aandacht mogen verheugen. Dat uit zich in ‘steviger’ maatregelen
voor deze groep delinquenten, met allerlei ongewenste neveneffecten. Het
belangrijkste is dat het aantal korte vrijheidsstraffen voor jeugdigen tussen 1993
en 1998 verdubbelde en sindsdien verder toenam. Dit gaat uiteraard gepaard
met forse financiële en ‘humane’ kosten. Alternatieven in de vorm van intensief
reclasseringstoezicht hebben deze opwaartse trend nog niet gestopt. Het totale
aantal jongeren dat gedetineerd wordt, is sterk gestegen.
Het fenomeen veelplegers heeft de afgelopen jaren al tot vele verhitte
discussies geleid en niets wijst er op dat dit de komende tijd anders zal
zijn. De veelplegersproblematiek stelt ons voor fundamentele vragen van
politiek-maatschappelijke en bestuurlijke aard, maar ook criminologische en
strafrechtelijke vragen doemen op. De beantwoording daarvan gaat gepaard
met spraakverwarring en gebrekkige inzichten in relevante verschijnselen en
ontwikkelingen. Het leidt ook tot irritaties, getuige de ingezonden brief in
Trouw van 17 augustus 2002 van de Groninger korpschef Welten. Hij schrijft
onder meer:
116 Nr 2 jaargang 45 2003

‘De vraag of zo’n persoon voldoet aan een methodologisch verantwoorde
definitie vind ik een stuk minder interessant. Iets is niet alleen waar als het
wetenschappelijk te onderbouwen valt. Ik geloof ook nog wel in wat ik
zie. En aan een wetenschapper die mij komt vertellen dat ik dat niet heb
gezien, of dat ik dat anders moet definiëren wat ik heb gezien, heb ik niet
veel boodschap.’
Dit themanummer pretendeert niet alle antwoorden te geven op al die belangrijke
vragen, maar hoopt wel bij te dragen aan de vermindering van de spraakverwarring
en het inzicht in zowel het profiel van de veelpleger als de huidige
en voorgenomen aanpak te vergroten.
Nu maar hopen dat deelnemers aan de discussie kennis willen (blijven) nemen
van wat wetenschappers te melden hebben.
LITERATUUR
Anten, J. & W. van der Heide (1989) Gedrag en achtergronden van gedetineerden in
drie jeugdgevangenissen, Den Haag: Ministerie van Justitie.
Beke, B. en W. Kleiman (1993) De harde kern in beeld. Jongeren en geweldscriminaliteit,
Uitgeverij SWP: Utrecht.
Boerman, F, W. van Tilburg en M. Grapendaal (2002) Landelijke criminaliteitskaart
1999. Aangifte- en verdachtenanalyse op basis van HKS-gegevens, Zoetermeer:
KLPD.
Brink, W. van den, V.M. Hendriks, P. Blanken, I. Huijsman & J.M. van Ree (2002)
Heroïne op medisch voorschrift, Utrecht: Centrale Commissie Behandeling
Heroïneverslaafden (CCBH).
Broër, C. & R. Noyon (1999) Over last en beleid. Evaluatie Nota Overlast en vijf jaar
SVO-beleid tegen overlast van harddrugsgebruikers, Amsterdam: Regioplan, Stad
en Land.
Buiks, P. (1983) Rastas in Babylon. Overleven in een etnische randgroep. Deventer,
Van Loghum.
Clayton, R.R. & B.S. Tuchfield (1982) ‘The drug-crime debate: obstacles to understanding
the relationship’, Journal of Drug Issues, 12 (2): 153-166.
Cozijn, C. & J.J.M. van Dijk (1978) Harddrugsgebruikers in Huizen van Bewaring,
Den Haag: WODC.
Criminaliteitsbeheersing. Investeren in een zichtbare overheid (2001) Den Haag:
Ministerie van Justitie / Ministerie van Binnenlandse Zaken.
Dobinson, I. (1989) ‘Making sense of the drug and crime link’, Australian and New
Zealand Journal of Criminology, 26 (2): 110-122.
Driessen, F.M.H.M. (1990) Methadoncliënten in Nederland, Utrecht: Bureau
Driessen.
De Graaf, I., J. Wildschut, & D. van de Mheen (2000) Utrechtse drugsgebruikers: een
jachtig bestaan, Utrecht/Rotterdam: IVO.
Eenheid van begrip III (1999) Den Haag: Ministerie van Justitie/DGPJS.
Grapendaal, M., E. Leuw & J.M. Nelen (1992) De economie van het drugsbestaan,
Arnhem: Gouda Quint.
Grapendaal, M. en W. Van Tilburg (2002) ‘Veelplegers in Nederland’, in: Tijdschrift
voor Criminologie, 44 (3): 214-230.
Inciardi. J.A (1981) The drugs-crime connection, Beverly Hills, Sage.
Individuele trajectbegeleiding (ITB) voor de harde kern (2000) Den Haag: Ministerie
vanJustitie/DPJS.
Janssen, O. & K.E. Swierstra (1982) Heroïnegebruikers in Nederland: en typologie van
levensstijlen, Groningen: Rijksuniversiteit, Vakgroep Criminologie.
Jeugd terecht. Actieprogramma aanpak jeugdcriminaliteit 2003-2006 (2003) Den
Haag: Ministerie van Justitie.
Kaufman, W.J. & H.T. Verbraeck (1986) Marokkaan en verslaafd. Een studie naar
randgroepvorming, heroïnegebruik en criminalisering, Utrecht: Gemeente Utrecht,
ROVU.
H. Ferwerda, E. Kleemans, D. Korf en P. van der Laan - Veelplegers
117

Kleiman, W. en G. Terlouw (1997) Kiezen voor een kans. Evaluatie van hardekernprojecten.
Den Haag: WODC (serie onderzoek en beleid, # 166).
Korf, D.J. (1995) Dutch treat, Amsterdam: Thelathesis Publishers.
Korf, D.J. & H.P.H. Hoogenhout (1990) Zoden aan de dijk, Amsterdam: Universiteit
van Amsterdam, Instituut voor Sociale Geografie.
Landelijke verdachtenkaart 1998: eerste aanzet (2000). Woerden: Programmabureau
ABRIO.
Meijer, R., P. van Panhuis, S. Siero en P. Smit (2002) ‘Discussie: elf procent verdachten
verantwoordelijk voor 20 of 60 procent van de criminaliteit?’, in: Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 282-284.
Strafrecht met beleid. Beleidsplan van het Openbaar Ministerie (1990) Den Haag:
Ministerie van Justitie.
Swierstra, K. (1999) ‘Strafrechtelijke opvang verslaafden: het aftoppen van criminele
carrièrecurves’, Justitiële Verkenningen, 25 (6): 68-83.
Tonry, M. & J.Q. Wilson (1990) Drugs and crime, Chicago, Chicago University Press.
Walters, G.D. (1994) Drugs and crime in lifestyle perspective, Thousand Oaks: Sage.
118 Nr 2 jaargang 45 2003

VEELPLEGERS OF VAAKPLEGERS?
Henk Elffers *
Beschouwingen over ‘veelplegers’ gaan in Nederland veelal uit van de definitie
van dit begrip in de Landelijke Criminaliteitskaart LCK (Boerman e.a., 2002).
Kort gezegd is dit een database die gegevens uit de herkenningsdienstsystemen
(HKS) van de 25 regionale politiekorpsen combineert. Onder andere
wordt door het LCK-team periodiek een bestand van bekend geworden daders
samengesteld, waarin voor elke persoon elk misdrijf is opgenomen waarvoor
hij is geverbaliseerd, ongeacht in welke politieregio dat delict is uitgevoerd of
waar de verdachte is aangehouden.
De door de LCK-auteurs voorgestelde omschrijving van het begrip veelplegers
heeft een aantal onaantrekkelijke eigenschappen, die enerzijds met de definitie
van dat begrip in termen van het LCK-bestand te maken hebben, anderzijds
aanleiding geven tot verwarring over de vraag op basis van welk bestand
van opgeloste delicten men zich zou moeten baseren om het aandeel van de
veelplegers in het totaal aantal delicten vast te stellen (Grapendaal en Van
Tilburg, 2002; Meijer e.a., 2002).
In dit artikel wil ik nagaan in hoeverre het verstandig is de LCK-definitie van
veelplegers aan te vullen, door gebruik te maken van het ook uit de criminele
carrièreresearch bekende concept ‘aantal delicten per tijdseenheid’. Daarbij
zal ik een nieuw begrip introduceren, ‘vaakpleger’, nagaan hoe dat zich
verhoudt tot het begrip veelpleger en laten zien hoe beide begrippen met elkaar
in verband staan.
Deze exercitie is in genen dele bedoeld om de problematiek rond de veelplegers
te bagatelliseren, maar juist om het probleemveld door begripsverheldering
beter in het vizier te krijgen.
DE LCK-DEFINITIE VAN VEELPLEGERS
De LCK-definitie van een veelpleger is ‘iemand die voor meer dan tien delicten 1
in het LCK-bestand 2 voorkomt’, ongeacht de lengte van het tijdvak tussen
het eerste en laatste opgenomen delict. Het komt mij voor dat dat een nogal
ongelukkige definitie is, vanwege de eigenaardigheden van LCK-bestanden.
Iemand zit in het LCK-bestand van jaar X als hij in dat jaar voor een delict 3
is geverbaliseerd, maar dan staan ook zijn delicten uit eerdere jaren – indien
bekend geworden – in dat bestand vermeld 4 . Dat betekent dat mensen met een
langere maar rustige criminele carrière licht als veelpleger te boek komen te
* De auteur dankt Wim Bernasco, Peter Versteegh en de themaredactie van dit nummer
voor hun houtsnijdend commentaar op een eerdere versie van dit artikel.
1 Het is eigenlijk onverstandig om te spreken van plegers als we ons baseren op
LCK/HKS-gegevens. De eenheid van analyse is in zulke politiebestanden immers ‘het
antecedent’, een jargonterm die staat voor ‘proces-verbaal tegen een verdachte van
één of meer delicten’. We zouden er daarom eigenlijk beter aan doen te spreken van
gepakten in plaats van plegers (en dus ook van veelgepakten in plaats van veelplegers),
juist ook omdat de grote meerderheid van bekend geworden delicten niet wordt
opgelost. Ik zal me in dit artikel echter aan het standaard-spraakgebruik houden.
H. Elffers - Veelplegers of vaakplegers?
119

staan, maar de ‘beginners’ (nog) niet. Anderzijds worden mensen die in jaar
X niet geverbaliseerd zijn voor een misdrijf helemaal niet in de beschouwing
betrokken, ook al zijn ze de jaren daarvoor bijzonder actief geweest.
Om de werking van de definitie te illustreren geef ik een fictief bestand met
verdachten die in jaar X en de vier jaar daarvoor verschillende malen voor
delicten zijn betrapt.
Tabel: fictieve populatie van delictplegers
Verdachte
jaar
X-4
jaar
X-3
jaar
X-2
jaar
X-1
jaar
X
totaal
aantal
delicten
120 Nr 2 jaargang 45 2003
veelpleger
? delictdichtheid*
(per jaar)
A 6 5 3 3 2 19 ja 19 / 5 = 3,8 nee
B 0 0 8 10 0 18 – 18 / 3 = 6 ja
C 3 3 3 3 4 16 ja 16 / 5 = 3,2 nee
D 0 0 0 0 14 14 ja 15 / 1 = 14 ja
E 0 0 3 3 3 9 nee 9 / 3 = 3 nee
F 0 0 0 0 8 8 nee 8 / 1 = 8 ja
G 0 0 0 0 1 1 nee 1 / 1 = 1 nee
* De kolommen ‘delictdichtheid’ en ‘vaakpleger’ worden verderop in dit artikel besproken.
vaakpleger*
?
Verdachten A, C en D zijn volgens de LCK-definitie veelplegers en al hun
in grijze cellen vermelde misdrijven tellen mee bij het vergelijken van ‘alle
ooit in hun carrière gepleegde misdrijven’. Verdachten E, F en G zijn geen
veelplegers. Hun gearceerde misdrijven tellen niet als veelplegersdelicten.
Verdachte B komt niet in het LCK-bestand van jaar X voor (omdat hij in jaar
X geen PV heeft opgelopen) en zijn 18 misdrijven (cursief aangegeven) tellen
dus in geen enkele berekening mee.
Ik vind het wat gewrongen om iemand die door de jaren heen telkenmale een
enkele keer wordt opgepakt een veelpleger te noemen en hem over een kam te
scheren met iemand die sinds een jaar dagelijks of wekelijks wordt opgepakt,
temeer daar vooral die laatste in het dagelijks spraakgebruik met een veelpleger
2 In de term ‘het LCK-bestand’ zit overigens een misverstand ingebakken. ‘Het LCKbestand
van jaar X’ is allerminst een eenduidige aanduiding. Vaak bedoelt men de groep
personen waarvan op tijdstip t bekend is dat ze in jaar X een PV hebben gekregen voor
een misdrijf, maar daarbij kan het gekozen tijdstip t nogal verschillen. Als we voor t
bijvoorbeeld 31 december van jaar X nemen, of voor t een aantal maanden later, zal er
verschil ontstaan. Sommige delicten kunnen immers pas veel later aan een bepaalde
verdachte worden gekoppeld. De verwarring wordt nog groter als we LCK-bestanden
over een aantal jaren samenvoegen. Iemand die niet in jaar X in het bestand voorkomt
maar wel in X+1 (en ook eerder delicten heeft begaan), tellen we die nu mee als we
over jaar X in het samengevoegde bestand over X en X+1 spreken? Daar is veel voor
te zeggen, maar dat betekent dat de groep verdachten in jaar X in het samengevoegde
bestand van X en X+1 verschilt van de groep verdachten in LCK-X. Onderzoekers
horen hier uiterst nauwkeurig te specificeren hoe ze precies hun data uit de LCK hebben
samengesteld.
3 Ik wals hier over het vermoeiende onderscheid tussen ‘antecedenten’ en ‘feiten’ heen,
men zie Grapendaal en Van Tilburg (2002) om dat kort uitgelegd te krijgen. Mijn
voorbeelden behandelen ‘antecedenten’.
4 Behoudens ‘schoning’, een procedure om onder bepaalde omstandigheden delicten
weer uit de registratie te verwijderen, grofweg als men vijf jaar lang niet opnieuw is
geverbaliseerd.

wordt bedoeld. Ik denk dat de meeste korpschefs, journalisten, politici of
burgers zich bij een veelpleger een ‘draaideurcrimineel’ voorstellen, iemand
die alweer voor zijn volgende misdrijf wordt opgepakt – of zou moeten worden
opgepakt – terwijl de inkt van zijn vorige PV nog niet droog is. Overigens
blijkt de politie zulke draaideurcriminelen, als ze bestaan, ongemoeid te laten.
Er komen in LCK-bestanden nauwelijks personen voor die vaker dan eens
per week worden opgepakt. Of dit wijst op wijs beleid van het uitvoerende
politiepersoneel dan wel op schromelijke overdrijving van het verschijnsel
draaideurcrimineel laat ik nu in het midden.
Heel veel veelplegers volgens de LCK-definitie kunnen allerminst als
zodanig worden gezien. Het zijn beroepscriminelen misschien, maar geen
draaideurcriminelen. Door zulke verschillende soorten overtreders onder het
begrip veelpleger te scharen, wordt dat begrip analytisch erg bot. Eigenlijk
hebben we geen definitie van een veelpleger maar van een ‘oude bekende van
de politie’. Dìe veelplegers zijn vooral langplegers.
Dat het aandeel van de delicten van veelplegers in het totaal aantal delicten
nogal eens tot verwarring leidt, is een begrijpelijk gevolg van de complexe
opbouw van het dader- en delictenbestand van de LCK (vergelijk Grapendaal
en Van Tilburg, 2002; Meijer e.a., 2002). Immers, wie alle delicten van de
veelplegers telt in een LCK-bestand van een bepaald jaar en die vergelijkt
met de aantallen delicten van de niet-veelplegers in dat zelfde jaar, beschouwt
voor de eerste groep delicten een gemiddeld veel langere periode dan voor
de tweede groep, en dat is meestal een nogal zinloze vergelijking. Het is
verstandiger om in zo’n vergelijking alleen delicten mee te tellen uit het jaar
waarop het bestand is geselecteerd.
In mijn fictieve populatie kan dat als volgt geïllustreerd worden. Het aantal
ooit door veelplegers begane delicten in de voorbeeldtabel is 19 + 16 + 14 =
49, het aantal ooit door niet-veelplegers begane delicten is 9 + 8 + 1 = 18. Op
deze manier is het percentage ooit door veelplegers begane delicten onder de
ooit begane delicten 49 / (49 + 18) = 73 %. (Merk op dat het aantal delicten
van verdachte B in deze berekening merkwaardigerwijs noch in de teller,
noch in de noemer voorkomt, ofschoon het toch wel ‘ooit gepleegde delicten’
genoemd zouden kunnen worden). Het aandeel in jaar X door veelplegers
begane delicten is kleiner, (2 + 4 + 14) / (2 + 4 + 14 + 3 + 8 + 1) = 63 %.
VAAKPLEGERS
Kan het over één kam scheren van de lang-maar-niet-zo-intensief-plegers en
de werkelijk aan-de-lopende-band-plegers worden voorkomen zonder de opzet
van het LCK-bestand te verlaten? Het verdient mijns inziens de voorkeur de
lengte van het tijdvak waarin de geregistreerde delicten zijn gepleegd in de
definitie van een veelpleger te betrekken en dan te kijken naar het aantal delicten
per tijdseenheid, de delictdichtheid, een in de criminele carrièreresearch veel
gebruikte grootheid (vergelijk Blumstein en Cohen, 1987; Blumstein e.a.,
1988a, 1988b), daar veelal aangeduid met het symbool λ (lambda, de Griekse
letter l). Gebruikmakend van de definitie van λ zal ik een ‘vaakpleger’definitie
omschrijven, als alternatief of aanvulling voor de veelpleger.
H. Elffers - Veelplegers of vaakplegers?
121

Bekijk de datum van het oudste in het LCK-bestand opgenomen delict van een
persoon en zij t de tijdspanne tussen deze datum en de datum van afsluiting
van het bestand (31 december van het jaar ‘X’), bijvoorbeeld uitgedrukt in
jaren. Zij a het aantal delicten dat de betreffende persoon geregistreerd ziet
in het bestand. Dan is de (geregistreerde) delictdichtheid van die persoon
gedefinieerd als λ = a / t, uitgedrukt in aantal delicten per jaar in de totale
registratieperiode. Terzijde zij opgemerkt dat het heel eenvoudig is om
deze definitie desgewenst aan te passen, zodat verschillende typen delicten
in de delictdichtheid met verschillend gewicht worden meegeteld, dus
bijvoorbeeld geweldsdelicten voor twee laten tellen en andere voor één.
Ook kan men sommige kruimeldelicten desgewenst helemaal niet meetellen.
Een vaakpleger 5 is nu iemand met een hoge delictdichtheid. Net zoals men
volgens de veelplegersdefinitie van een veelpleger spreekt als iemands aantal
geregistreerde delicten boven een bepaalde drempelwaarde (tien) ligt, zo stel
ik ook voor van een vaakpleger te spreken als iemands delictdichtheid een
bepaalde drempelwaarde overschrijdt: We spreken van een vaakpleger als
iemand een hoge delictdichtheid heeft, dat wil zeggen als zijn λ groter of gelijk
is aan een bepaalde drempelwaarde λ 0 .
Welke waarde een wijze keuze is voor λ 0 als drempelwaarde, daarover valt te
twisten. Een redelijke keuze is misschien λ 0 = 11. Dan spreken we dus van een
vaakpleger als die persoon minstens elf keer per jaar een misdaad geregistreerd
ziet, zodat hij in ieder geval ook in de boven besproken definitie een veelpleger
is. Maar uit empirisch werk blijkt dat zulke dichtheden nauwelijks voorkomen.
Ik zal daarom een wat lagere grens trekken en spreken van een vaakpleger als
iemands dichtheid boven een drempelwaarde λ 0 = 4 ligt. Zo iemand wordt
derhalve over zijn hele carrière gemiddeld vier maal per jaar opgepakt of
geverbaliseerd. Starters met een intensieve delictcarrière kunnen zich zo al in
een hele korte periode als vaakplegers karakteriseren.
Laten we eens twee gevallen doorrekenen, bij wijze van oefening, uitgaande
van het LCK-1998 geval. Laat Jansen in het LCK-bestand van 1998 voorkomen
met als oudste vermelding 1 februari 1996 en totaal 11 delicten (waarvan de
laatste dus zeker in 1998 valt, anders kwam hij niet in het bestand voor). De
waarde van t is dan 1064 dagen, en zijn delictdichtheid λ = 11 / 1064 * 365
= 3,77. Dat is kleiner dan de drempelwaarde 4, dus Jansen is in deze definitie
geen vaakpleger. Volgens de oude definitie was hij wel een veelpleger, omdat
hij voor meer dan 10 delicten geregistreerd was. Als anderzijds Pietersen voor
het eerst op 1 oktober 1998 wordt betrapt en daarna in november en december
nog drie keer, dan is zijn delictdichtheid (ten opzichte van eind 1998) 4 / 92 *
365 = 15.9 en telt hij dus als vaakpleger. Hij is echter (nog) geen veelpleger.
Ofschoon de dichtheidsdefinitie ook kan worden toegepast op personen die
maar voor één misdrijf staan geregistreerd, acht ik het minder zinvol in hun
geval van een dichtheid te spreken. Ik zal daarom alleen delictdichtheden
berekenen voor personen waarvan tenminste twee misdrijven genoteerd zijn.
5 Verwijzend naar voetnoot 1, het zou eigenlijk de voorkeur verdienen om van een
‘vaakgepakte’ te spreken.
122 Nr 2 jaargang 45 2003

Ook zal ik afzien van het berekenen van een dichtheid als het eerst genoteerde
misdrijf pas na 1 december van het referentiejaar plaatsvond, omdat we moeten
vrezen dat zo’n kenmerk nog erg weinig stabiel is. Personen die maar een keer
of alleen na 1 december van het referentiejaar geregistreerd staan, worden niet
geklasseerd, noch als vaakpleger, noch als niet-vaakpleger. Voor hen zijn de
data onvoldoende om al uitsluitsel te geven.
HET VERBAND TUSSEN VAAKPLEGERS EN VEELPLEGERS
Wat is nu de relatie van het concept ‘veelpleger’ met het concept ‘vaakpleger’?
Er geldt: delictdichtheid x lengte criminele carrière = aantal gepleegde
delicten. Een veelpleger is iemand die een hoge waarde rechts van het is-gelijkteken
heeft staan. Dat kan zo zijn, ofwel omdat hij een hoge delictdichtheid
heeft (en dus een vaakpleger is) ofwel omdat hij een lange criminele carrière
kent (een ‘langpleger’ of oude bekende is) of beide. Doordat het concept
‘veelpleger’ geen onderscheid tussen die beide mogelijkheden maakt, is het
analytisch niet zo fijnzinnig als het concept ‘vaakpleger’.
Uiteraard kent ook het concept ‘vaakpleger’ zijn eigenaardigheden.
Bijvoorbeeld: iemand kan als hij jong is veel vaker per jaar delicten plegen dan
als hij wat ouder wordt. Als we, zoals in de voorgestelde definitie, altijd kijken
naar iemands gehele carrière tot op het huidige tijdstip, maskeren we dat in zijn
delictdichtheid. Ook is het concept nogal gevoelig voor de totale lengte van de
periode waarover we spreken. Als we in de tabel bij verdachte D nog één procesverbaal
in jaar X-4 zouden aantreffen, zakt zijn λ van 14 naar 15 / 5 = 3 delicten
per jaar. Om dit soort verschijnselen te ondervangen kan men overwegen een
‘voortschrijdend tijdsvenster’ te gebruiken en de ‘momentane delictdichtheid’
te definiëren als de dichtheid over de afgelopen drie jaar, of iets dergelijks 6 .
Ook is het in dit verband mogelijk te corrigeren voor de tijd dat iemand
gevangen zit en derhalve geen misdrijven kan plegen. Men vergelijke de eerder
aangehaalde artikelen van Blumstein e.a.
Het voordeel van het gebruiken van het concept ‘vaakpleger’ ten opzichte van
het concept ‘veelpleger’ is dat:
- personen die per tijdseenheid evenveel misdrijven geregistreerd zien ook
gelijk worden geklasseerd;
- terwijl ‘eens een veelpleger, altijd een veelpleger’ geldt, zulks niet opgaat
voor vaakplegers; die kunnen zich door zich rustig te houden van dit
etiket ontdoen;
- ook mensen die zich voor het eerst en meteen vrij regelmatig aan
geregistreerde misdrijven schuldig maken al snel het dan ook zeer
passende etiket vaakpleger verdienen.
Uiteraard blijft het ook bij de definitie van vaakplegers verstandig bij het
vergelijken van aantallen misdrijven tussen vaakplegers en niet-vaakplegers
zich tot het lopende jaar te beperken. In de tabel leidt vergelijking op basis van
het lopende jaar van de aantallen delicten door vaakplegers tot de berekening
6 Er is hier een parallel met de in de epidemiologie gebruikelijke begrippen ‘levenslange
prevalentie’ (vergelijk delictdichtheid) en ‘jaar-prevalentie’ (vergelijk momentane
dichtheid).
H. Elffers - Veelplegers of vaakplegers?
123

(0 + 14 + 8) / (0 + 14 + 8 + 2 + 4 + 3 + 1) = 22 / 32 = 69 %, terwijl het
percentage ooit door vaakplegers gepleegde delicten gelijk is aan (18 + 14 + 8)
/ (18 + 14 + 8 + 19 + 16 + 9 + 1) = 40 / 85 = 47%. Merk op dat de misdrijven
van verdachte B bij het vaakplegen wel een rol spelen in de berekening.
Men kan er over twisten welk concept, veelpleger of vaakpleger, vanuit
een oogpunt van criminaliteitsbestrijding het meest relevant is. Het blijkt te
lonen om beide concepten gezamenlijk in ogenschouw te nemen, zoals in het
volgende voorbeeld wordt geïllustreerd.
EEN VOORBEELD
Ik zal hier een kleine illustratie geven van de verdeling van vaakplegers ten
opzichte van die van veelplegers, gebruikmakend van gegevens van de Landelijke
Criminaliteitskaart 1998 voor de politieregio Haaglanden 7 . De enige
pretentie van deze exercitie is om de concepten in de praktijk te illustreren en niet
om inhoudelijk iets te betogen over Haagse vaakplegers. De data betreffen alle
personen van wie op 1 april 1999 een delict in 1998 was geregistreerd, van wie
dan alle eerdere delicten ook genoteerd staan. Weggelaten zijn zij van wie het
laatste geregistreerde delict na 31 december 1998 plaatsvond 8 . Het bestand bevat
dan 13.865 personen, waarvan 54 procent in 1998 voor het eerst geregistreerd is
Figuur: Haaglanden 1998 (n=6372)
delictdichtheid lambda (aantal antecedenten per jaar)
20
16
12
8
4
0
1
weinig,
zelden
2
3
niet veel, vaak
4
Haaglanden 1998 (n= 6372)
124 Nr 2 jaargang 45 2003
5
10
20
30 40 50
aantal antecedenten (logaritmische schaal)
gegroepeerde puntenwolk: elk "bloemblaadje" staat voor 10 personen
veel en vaak
veel, niet vaak
7 De politieregio Haaglanden heeft deze data aan het NSCR ter beschikking gesteld voor
wetenschappelijke doeleinden.
8 Dat is om technische redenen gedaan. In het door mij gebruikte bestand is dan de
datum van het laatste delict in 1998 onbekend, en dat is nodig voor de berekening van de
delictdichtheid. Uiteraard worden op deze wijze relatief veel veelplegers verwijderd. Zonder
het weglaten van deze personen zou het bestand 11 procent veelplegers hebben bevat.
100
200
300

(‘nieuwkomers’), 37 procent met 2 tot 10 delicten geregistreerd staat (elders wel
‘meerplegers’ of ‘doorstromers’ genoemd), en 9 procent veelplegers. Voor de
niet-nieuwkomers is hun delictdichtheid berekend en in de figuur uitgezet tegen
het aantal delicten waarvoor ze in het bestand voorkomen.
De grafiek laat zien dat er nauwelijks sprake is van een verband tussen
enerzijds de vaakplegers-status (λ ≥ 4) en anderzijds de veelplegers-status (a
≥ 11). We kunnen in de figuur vier groepen onderscheiden als we zowel de
veelpleeg- als de vaakpleegstatus in ogenschouw nemen.
VIER GROEPEN VAAK- EN/OF VEELPLEGERS
In de vier kwadranten van de grafiek – aangegeven met stippellijnen – onderscheid
ik nu:
- Veruit de meeste gevallen (77 procent van de data, dat is exclusief
degenen uit het bestand die voor maar één delict voorkomen) zijn noch
vaakpleger, noch veelpleger (linksonder). Dat zijn de wellicht (nog?) niet
zo interessante gevallen van overtreders op bescheiden schaal.
- Er zijn ook heel wat veelplegers die geen vaakpleger zijn (rechtsonder,
18 procent): zij zijn alleen maar veelpleger omdat ze al zo lang bezig zijn,
maar met een weinig intensieve loopbaan als crimineel. Van deze grootste
groep onder de veelplegers meen ik dat ze ten onrechte als veelpleger met
de connotatie draaideurcrimineel worden geassocieerd.
- Dan zijn er (rechtsboven, 2 procent) de betrekkelijk weinige gevallen van
de veelplegers die ook de status van vaakplegers verdienen: dat zijn de
echte draaideurgevallen die veel en vaak over de schreef gaan. Een
dichtheid boven de vier per jaar blijft nog altijd vrij bescheiden. De
draaideur draait maar erg langzaam, althans in termen van geregistreerde
delicten.
- Tenslotte zijn er de vaakplegers die geen veelplegers zijn (linksboven,
3 procent). Zij hebben (nog?) een relatief bescheiden aantal misdrijven,
kortom mensen die een snelle start op het misdadige pad lijken te maken.
Om hun gedrag zou de politie zich intensief moeten bekommeren omdat ze
– bij ongewijzigde dichtheid – in de loop der tijd vanzelf óók veelplegers
en dan dus draaideurcriminelen zullen worden.
In dit voorbeeld blijkt dat de grote meerderheid (18/20) der veelplegers
als verhoudingsgewijs onproblematisch wordt herkend, terwijl anderzijds
een groep aanstaande probleemgevallen buiten de groep veelplegers wordt
geïdentificeerd.
BESLUIT
Naast het bestaande begrip veelplegers werd vaakpleger voorgesteld. Vaakplegers
worden niet gedefinieerd in termen van het aantal delicten als zodanig, maar in
termen van de delictdichtheid, het aantal delicten per tijdseenheid. Deze aanpak
sluit aan bij wat in onderzoek naar criminele carrières gebruikelijk is.
Met behulp van het begrip delictdichtheid lukt het om een helderder opdeling
H. Elffers - Veelplegers of vaakplegers?
125

van in de LCK geregistreerde overtreders te vinden. De veelplegers kunnen
nader worden onderscheiden in een groep vaak- én veelplegers en een groep
lang-maar-zelden-plegers. Terwijl de eerste groep erg problematisch is (het
is de groep die men vaak met ‘draaideurcriminelen’ aangeeft) geldt dat
voor de tweede groep veel minder: het zijn oude bekenden die echter niet
verschrikkelijk vaak in aanraking komen met de politie. Zonder te willen
beweren dat deze groep voor politie en justitie probleemloos is, veroorzaken
zij zeker problemen van een ander karakter dan de draaideurcriminelen. Het is
daarnaast mogelijk een groep ‘aanstaande probleemgevallen’ te identificeren,
vaakplegers die nog geen veelplegers zijn, een groep die naar zich laat aanzien
bezig is van kwaad tot erger te vervallen.
Bij deze classificatie als vaakplegers verschuift het accent: niet alle veelplegers
zijn buitengewoon problematisch en er zijn ook probleemgevallen die (nog)
geen veelpleger zijn. Deze conceptuele verfijning houdt allerminst kritiek in op
de nadruk bij veel politiekorpsen op het bestrijden van de probleemgevallen,
noch ook op de manier waarop zij dat concreet aanpakken. De introductie van
het begrip vaakplegers valt veeleer te zien als een alternatief, wat verfijnder
voorstel om probleemgevallen te herkennen.
LITERATUUR:
Blumstein, A. & J. Cohen (1987) ‘Characterizing Criminal Careers’, Science, 237:
985-991.
Blumstein, A., J. Cohen & D.P. Farrington (1988a) ‘Criminal Career Research; Its
Value for Criminology’ Criminology, 26: 1-35.
Blumstein, A., J. Cohen & D.P. Farrington (1988b) ‘Longitudinal and Criminal Career
Research: Further Clarifications’ Criminology, 26: 57-74.
Boerman, F.A., W.A.C. van Tilburg & M. Grapendaal (2002) Landelijke criminaliteitskaart
1999: Aangifte- en verdachtenanalyse op basis van HKS-gegevens, Woerden/
Zoetermeer: ABRIO/KLPD.
Grapendaal, M. & W. van Tilburg (2002) ‘Veelplegers in Nederland’, Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 214-230.
Meijer, R., P. van Panhuis, S. Siero & P. Smit (2002), ‘Discussie: elf procent verdachten
verantwoordelijk voor 20 of 60 procent van de criminaliteit?’ Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 282-284.
126 Nr 2 jaargang 45 2003

BEGINNERS, DOORSTROMERS EN VEELPLEGERS
CARRIÈRECRIMINALITEIT IN DE POLITIEREGIO HAAGLANDEN
Peter Versteegh, Janine Janssen en Wim Bernasco
Al in de jaren zestig van de vorige eeuw stelden Sutherland en Cressey dat de
werkzaamheden van wat vandaag de strafrechtsketen wordt genoemd voor een
groot deel zouden moeten worden gericht op recidivisten: ‘This high rate of
recidivism is extremely important, for it means that a large proportion of the
crime committed can be attributed to repeaters’ (1966: 666). Criminologen
in binnen- en buitenland hebben het fenomeen keer op keer vastgesteld: een
relatief kleine groep delinquenten is verantwoordelijk voor een relatief groot
deel van de criminaliteit (zie onder meer Wolfgang e.a., 1972, 1978; Petersilia
e.a., 1978; Walters, 1990; en verder Grapendaal en Van Tilburg, 2002: 215-
219). In de praktijk van alledag zien politiemensen zich telkens geconfronteerd
met deze ‘carrièrecriminelen’, ‘stelselmatige daders’ of ‘veelplegers’,
verdachten die vaak jaren lang keer op keer worden aangehouden. De
praktische implicatie van deze bevindingen is dat een aanzienlijke reductie
van criminaliteit gerealiseerd kan worden door juist deze groep van het plegen
van delicten te weerhouden.
Niet alleen de politie maar ook andere maatschappelijke organisaties, zoals de
Raad voor Kinderbescherming en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten,
zien zich met deze problematiek geconfronteerd. Zie in dit verband de
beantwoording van kamervragen in verband met het veiligheidsprogramma
‘Naar een veiliger samenleving’ (TK 2002-2003, 28 684, nr. 3: 22).
In de politieregio Haaglanden 1 wordt momenteel een analyse van veelplegers
uitgevoerd. In dit artikel wordt verslag gedaan van de eerste resultaten.
ONDERZOEKSVRAGEN
Om tot een doeltreffende aanpak van veelplegers te komen is het van belang dat
(aankomende) veelplegers kunnen worden onderscheiden van verdachten die
géén criminele carrière (dreigen te) ontwikkelen. In dit verband onderscheidt
de politie Haaglanden op grond van het totale aantal antecedenten drie
categorieën verdachten: beginners, doorstromers en veelplegers. In Sprinkhuizen
e.a (1996) is de basis gelegd voor deze typologie. Veelplegers werden
toen nog ‘routiniers’ genoemd.
Met een beginner wordt een verdachte bedoeld die in totaal één of twee maal
door de politie voor een misdrijf is aangehouden. Een doorstromer heeft
inmiddels minimaal drie en maximaal tien aanhoudingen. Deze persoon lijkt
af te glijden in een criminele carrière. Een veelpleger is een verdachte, die elf
maal of vaker door de politie is aangehouden. De kans is aanmerkelijk dat deze
delinquent er in het dagelijkse leven een criminele leefstijl op nahoudt.
1 Onder de regio Haaglanden vallen de gemeentes: Den Haag, Delft, ’s Gravenzande,
Leidschendam-Voorburg, De Lier, Maasland, Monster, Naaldwijk, Pijnacker-Nootdorp,
Rijswijk, Schipluiden, Wassenaar, Wateringen en Zoetermeer.
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
127

In dit artikel proberen wij onder meer antwoord te geven op de vraag hoeveel
beginners, doorstromers en veelplegers in de periode 1996-2001 door de politie
in Haaglanden werden aangehouden. Vervolgens schetsen wij een beeld van de
achtergronden van verdachten uit de drie groepen in 2001. Daarbij wordt onder
meer ingegaan op kenmerken van verdachten zoals leeftijd, geslacht en etnische
achtergrond. Daarnaast komen ook specifieke aspecten van de criminele carrière
aan bod zoals de leeftijd van de verdachte ten tijde van de eerste aanhouding en
het type delict(en) waarvan de delinquent verdacht wordt.
Een belangrijke vraag is welke factoren ertoe bijdragen dat beginners zich tot
veelplegers ontwikkelen. We proberen inzicht in deze materie te krijgen door
te onderzoeken welke verdachten, tegen wie in 1996 voor het éérst een procesverbaal
werd opgemaakt, sindsdien niet meer met de politie in aanraking zijn
geweest. Daarnaast willen wij weten welk deel van deze ‘nieuwkomers’ uit
1996 zich vanaf dat jaar tot medio 2002 tot doorstromer of veelpleger heeft
ontwikkeld. Vervolgens nemen wij de recidive van de verschillende groepen
verdachten nader onder de loep.
DATA
De hier gebruikte gegevens 2 zijn afkomstig uit het HerKenningsdienstSysteem
(HKS) van de politie Haaglanden. Het HKS is een registratiesysteem van de
politie dat als hulpmiddel bij de opsporing dienst doet. In dit systeem wordt
gedetailleerde informatie opgeslagen over geverbaliseerde verdachten en
gepleegde misdrijven. Van verdachten wordt onder andere de geboortedatum,
de woonplaats, het geslacht, de nationaliteit, geboorteplaats en het delict
opgenomen. De eenheid van observatie in de hier gerapporteerde analyses is
een antecedent. Een antecedent betreft in het HKS een proces-verbaal, waarin
één of meer misdrijven ten laste worden gelegd. Het aantal antecedenten van
een persoon is min of meer gelijk aan het aantal keren dat die persoon is
aangehouden op verdenking van één of meer misdrijven 3 . Het HKS lijkt als een
antecedentensysteem het meest geschikt om (beginnende) criminele carrières
van zowel jeugdige als volwassen delinquenten in beeld te brengen. Andere
basisregistratiesystemen bij de politie leveren in dit verband beduidend minder
bruikbare informatie op vanwege de kortere informatieperiode (maximaal
vijf jaren) maar ook vanwege de veelal matige kwaliteit van de gegevens (zie
Algemene Rekenkamer, 2003b: 34).
Het HKS kent ook zijn beperkingen, omdat het uitsluitend gegevens van delicten
bevat als een proces-verbaal is opgemaakt. Het HKS gaat met andere woorden
alleen over geregistreerde criminaliteit en wat het verdachtendeel betreft
uitsluitend over opgehelderde criminaliteit 4 . Personen onder de twaalf jaar
worden niet geregistreerd omdat bij die leeftijd de grens voor strafrechtelijke
vervolging ligt. Na verloop van tijd wordt informatie van verdachten uit het
2 Het navolgende is mede gebaseerd op: ABRIO, 2000: 10-17; Boerman e.a., 2002: 4-11;
Grapendaal en Van Tilburg, 2002: 219-220).
3 De begrippen antecedenten en aanhoudingen worden derhalve in de tekst door elkaar
gebruikt.
4 Vanwege de onvolledigheid zijn HALT-antecedenten uit het HKS-bestand verwijderd
en niet bij de analyse betrokken.
128 Nr 2 jaargang 45 2003

HKS verwijderd. Wanneer dit gebeurt hangt af van de strafbedreiging van het
delict en de eventuele recidive van de betreffende persoon. Ten gevolge van dit
‘opschonen’ kan er een vertekend beeld ontstaan van het aantal aangehouden
verdachten in een bepaald jaar. In de hier gepresenteerde analyses is dit
nauwelijks relevant, gezien de relatief korte periode die wij bestuderen.
BEGINNERS, DOORSTROMERS EN VEELPLEGERS – OMVANG, KENMERKEN EN
MISDRIJVEN
In deze paragraaf beschrijven wij eerst de omvang van de drie categorieën
in de periode 1996-2001. Daarna bespreken wij in hoeverre beginners,
doorstromers en veelplegers zich van elkaar onderscheiden op grond van
persoonskenmerken en kenmerken van hun criminele carrières.
Omvang van de categorieën
In 2001 werd door de politie Haaglanden in totaal 16.083 maal een verdachte
terzake van misdrijf aangehouden. Het ging daarbij om 14.256 unieke
personen 5, waarvan 63,2 procent (N=9.008) als beginner te boek stond, 24,4
procent als doorstromer (N=3.482) en 12,4 procent (N=1.766) als veelpleger.
In 1996 werd 15.548 maal een verdachte aangehouden. In totaal ging het om
13.685 unieke personen. In 1996 was de verdeling van het aantal verdachten
over de verschillende categorieën nagenoeg gelijk: ruim zestig procent was
beginner (N=8.606), bijna één kwart was doorstromer (N=3.326) en circa
twaalf procent was veelpleger (N=1.753). In de tussenliggende jaren bleef
de relatieve omvang van de categorieën min of meer gelijk. Dat betekent niet
dat de groepen steeds uit dezelfde personen bestaan. Een aantal beginners uit
1996 behoort in latere jaren tot de doorstromers en een deel ontwikkelt zich
vervolgens verder tot veelpleger. Het aandeel van de categorieën blijft echter
constant omdat de plaatsen van degenen die ‘doorgroeien’ door nieuwelingen
worden opgevuld.
Kenmerken 6
In de periode 1996-2001 waren telkens de meeste veelplegers afkomstig uit
de grootste gemeente van de regio. Uit tabel 1 blijkt dat in 2001 maar liefst
74,0 procent van alle aangehouden veelplegers afkomstig was uit Den Haag.
Relatief weinig in Haaglanden aangehouden veelplegers waren afkomstig
uit andere politieregio’s, 6,6 procent. Ook uit ander onderzoek komt naar
voren dat het fenomeen veelpleger vooral in de grote steden waarneembaar
is. Zo wordt in de Landelijke Criminaliteitskaart geconstateerd dat de vier
grote gemeenten 30 procent méér veelplegers herbergen dan het landelijk
gemiddelde (Grapendaal en Van Tilburg, 2002: 224-225).
5 Iemand kan immers een aantal keren in één jaar worden aangehouden. Zo werd in
2001 één veelpleger maar liefst 27 maal aangehouden.
6 Alle in de tekst beschreven verschillen zijn statistisch significant.
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
129

Tabel 1: Aantal beginners, doorstromers en veelplegers per ultimo 2001 in de regio Haaglanden,
naar woongemeente, geslacht, leeftijd, etnische achtergrond en leeftijd bij eerste antecedent
(N=14.256).
ANTECEDENTEN PER 31 DECEMBER 2001
1-2 3-10 11 of meer
beginner doorstromer veelpleger
N % N % N %
Woongemeente
Den Haag 4.324 48,0 2.265 65,0 1.307 74,0
Overige (Haaglanden) 2.538 28,2 928 26,7 344 19,5
Buiten Haaglanden 1.881 20,9 268 7,7 107 15,8
Onbekend 265 2,9 21 0,6 8 2,1
Geslacht
Vrouw 1.737 19,3 354 10,2 113 6,4
Man 7.271 80,7 3.128 89,8 1.653 93,6
Leeftijd per 31-12-2001
12-17 jaar 1.180 13,1 249 7,2 12 0,7
18-24 jaar 2.231 24,8 950 27,3 194 11,0
25-44 jaar 3.938 43,7 1.861 53,4 1.252 70,9
45 jaar of ouder 1.659 18,4 422 12,1 308 17,4
Leeftijd bij 1 e antecedent
12-17 jaar 1.599 17,8 1.419 40,9 1.084 62,1
18-24 jaar 2.138 23,7 1.064 30,6 454 26,0
25-44 jaar 3.758 41,7 884 25,5 204 11,7
45 jaar of ouder 1.510 16,8 105 3,0 3 0,2
Etnische achtergrond
12-24 jaar (bron: GBA)
Nederlands 1.477 43,3 416 34,7 42 20,4
Turks 236 6,9 90 7,5 13 6,3
Marokkaans 368 10,8 263 21,9 112 54,4
Surinaams 404 11,8 155 12,9 12 5,8
Antilliaans* 206 6,0 98 8,2 11 5,3
Overige 671 19,7 172 14,3 15 7,3
Onbekend 49 1,4 5 0,4 1 0,5
25 jaar + (bron: HKS)
Nederlands 3.037 54,3 1.245 54,5 921 59,0
Turks 309 5,5 139 6,1 39 2,5
Marokkaans 210 3,8 155 6,8 137 8,8
Surinaams 567 10,1 345 15,1 262 16,8
Antilliaans* 212 3,8 141 6,2 105 6,7
Overige 1.262 22,5 258 11,3 96 6,2
Harddrugsgebruik
Ja 34 0,4 143 4,1 713 40,4
Nee 8.974 99,6 3.339 95,9 1.053 59,6
Totaal 9.008 63,2 3.482 24,4 1.766 12,4
* Met inbegrip van Arubanen.
Bron: HKS/GBA
Dat mannen in de criminaliteit veruit in de meerderheid zijn, is algemeen
bekend. In 2001 was 15,5 procent van alle verdachten van het vrouwelijke
geslacht. Wanneer de drie verschillende groepen uit 2001 met elkaar worden
vergeleken, valt op dat zich onder de veelplegers beduidend minder vrouwen
bevinden (6,4 procent, n=113) dan onder de doorstromers (10,2 procent,
n=354) en de beginners (19,3 procent, n=1.737).
130 Nr 2 jaargang 45 2003

Bij de veelplegers komen we relatief weinig (0,7 procent, n=12) minderjarigen
tegen. Bij de doorstromers (7,2 procent, n=249) en de beginners (13,1 procent,
n=1180) zijn dat er beduidend meer. Dat is ook logisch. Er is immers tijd nodig
om een criminele loopbaan op te bouwen. Bij de doorstromers treffen we wel
relatief vaak jongvolwassen (18-24-jarigen) delinquenten aan (27,3 procent,
n=950). Van de veelplegers (n=194) kan elf procent tot de 18-24-jarigen
worden gerekend. Circa 70 procent van de veelplegers in 2001 was tussen
25 en 45 jaar. Ook bij de doorstromers is de meerderheid van de verdachten
(53,4%) tussen 25 en 45 jaar, terwijl bij de beginners bijna de helft (41,7%)
tot die leeftijdscategorie behoort. De gemiddelde leeftijd van alle typen
delictplegers ligt dan ook boven dertig jaar 7 .
De politie registreert van alle aangehouden verdachten het geboorteland en de
nationaliteit. Op basis hiervan kan de etnische afkomst van verdachten van met
name de eerste en tweede generatie allochtonen goed worden vastgesteld 8 . Bij de
derde generatie is dat echter niet meer het geval, omdat de betreffende personen
in Nederland zijn geboren en uitsluitend over de Nederlandse nationaliteit
beschikken 9 . Daar dit vooral aan de orde is bij jeugdige en jongvolwassen
allochtonen hebben wij ten aanzien van de 12-24 jarigen bij de Gemeentelijke
Basisadministraties (GBA) het geboorteland van de ouders achterhaald 10 . In
tabel 1 wordt deze leeftijdscategorie daarom afzonderlijk weergegeven. De tabel
laat zien dat de percentages beginners, doorstromers en veelplegers tussen
autochtone en allochtone verdachten enigszins verschillen. Onder de minderjarigen
en jongvolwassenen hebben met name Marokkaanse verdachten relatief
veel antecedenten op hun naam staan. Meer dan de helft van de jonge veelplegers
(54,4 procent, n=112) is van Marokkaanse afkomst. De verschillen onder
verdachten van 25 jaar en ouder zijn aanmerkelijk minder groot 11 .
Verder is onderzocht hoe het bij de verschillende typen delinquenten met het
gebruik van harddrugs is gesteld. Van de veelplegers is 40,4 procent (n=890)
bij de politie bekend als harddrugsgebruiker. Slechts 4,1 procent (n=143) van
de doorstromers staat op die manier bij de politie geregistreerd. Gemiddeld
hebben de harddrugsgebruikers 41 antecedenten. De verdachten die niet
als harddrugsgebruiker geregistreerd staan, hebben gemiddeld slechts 3,8
antecedenten. Overigens is waarschijnlijk het aantal gebruikers van harddrugs
7 Gemiddelde leeftijden: alle verdachten 32,1; beginners 31,9; doorstromers 31,0 jaar
en veelplegers 35,8.
8 In de Landelijke Criminaliteitskaart wordt hier uitgebreid op ingegaan. Zie Boerman
e.a., 1999: 91-92.
9 Indien delinquent gedrag (mede) kan worden beschouwd als indicatie voor
achterliggende sociaal-maatschappelijke problemen is hier sprake van een belangrijk
registratieprobleem. Specifieke risicogroepen kunnen dan namelijk met behulp van
politiegegevens nog moeilijk achterhaald worden. Ook bij het vaststellen van de
resultaten van beleid en aanpak levert de huidige politieregistratie problemen op.
10 In de GBA wordt de volgende ‘ruime’ definitie gehanteerd: indien één van de ouders
niet in Nederland is geboren wordt het kind – ook al is het in Nederland geboren
– automatisch tot de etnische groep van de niet in Nederland geboren ouder gerekend.
Als beide ouders niet in Nederland geboren zijn dan wordt het kind ingedeeld bij de
etnische groep van de moeder.
11 Voor een meer diepgaande analyse van de jongerencriminaliteit in Haaglanden wordt
verwezen naar Duchateau e.a. (2003).
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
131

in de praktijk hoger dan het aantal door de politie geregistreerde gebruikers,
daar de politie nogal eens problemen heeft met het herkennen van gebruikers.
Het gaat daarbij vaak om cocaïnegebruikers met relatief weinig politiecontacten
of om jonge mensen die pas zijn begonnen met het gebruik van harddrugs. Er
wordt geschat dat de politie na aanhouding een kwart van de gebruikers niet als
zodanig registreert (Burger en Struben, 2001: 78).
Ook is nagegaan welke informatie politiegegevens ons geven over de aard
van de criminele carrières van beginners, doorstromers en veelplegers in
2001. Maar liefst 62,1 procent van de veelplegers was minderjarig toen voor
het eerst een proces-verbaal naar aanleiding van een misdrijf tegen hen werd
opgemaakt, 26,0 procent was bij de eerste aanhouding jongvolwassen.
Als de gehele criminele carrière van alle in 2001 aangehouden verdachten
in beschouwing wordt genomen, hadden de beginners met elkaar in totaal
11.065 antecedenten. Bij de doorstromers ging het om 18.021 antecedenten.
De veelplegers werden in totaal maar liefst 58.250 maal aangehouden. Dit wil
zeggen dat de veelplegers (12,4 procent van de gehele groep) in totaal 66,7
procent van álle antecedenten door de jaren heen voor hun rekening namen.
Het gaat dan om 89.170 misdrijven. Deze scheve verdeling kan uiteraard deels
worden verklaard door de duur van de criminele carrières van de verschillende
typen verdachten. Verder in dit artikel zal evenwel blijken dat relatief veel
beginners het na aanhouding door de politie bij één of enkele politiecontacten
laten. Zij ontwikkelen kennelijk geen criminele carrière. De genoemde
verdeling laat vooral zien dat een beperkt aantal verdachten jaar in jaar uit vele
malen met de politie in aanraking komt. Er wordt in dit verband dan ook wel
gesproken over ‘draaideurcriminelen’.
De meeste feiten waarvan de verdachten uit 2001 ooit mee in verband zijn
gebracht, vallen overigens in de categorie vermogensmisdrijven. Bijna alle
veelplegers (98,6 procent, n=1.742) zijn ooit verdacht van een vermogensdelict
zonder geweld. Dat geldt voor driekwart van de doorstromers (n=2.627)
en éénderde van de beginners (n=3.126). Ongeveer zestig procent van de
veelplegers (n=1.038) is ooit verdacht van een vermogensdelict met geweld.
Eenvijfde van de doorstromers (n=731) en vier procent van de beginners
(n=355) is ooit van een dergelijk feit verdacht. Ruim driekwart (n=1.350) van
de veelplegers werd ooit verdacht van een geweldsmisdrijf. Dat gold voor bijna
de helft van de doorstromers (n=1.720) en voor ongeveer eenvijfde (n=1.762)
van de beginners 12 .
RECIDIVE VAN NIEUWKOMERS
In het voorafgaande hebben wij beginners, doorstromers en veelplegers
met elkaar vergeleken. De eerste groep is door de jaren heen verreweg het
grootst. Een naar verwachting klein deel van de beginners ontwikkelt zich tot
12 De landelijke criminaliteitskaart van 1999 laat zien dat met name bij ‘gewelddadige
vermogensdelicten’ veelplegers met gemiddeld dertien antecedenten fors vertegenwoordigd
zijn. Verder blijkt ook dat het percentage veelplegers onder de geweldsverdachten
zestien procent is, terwijl dat voor dertien procent van de totale populatie
verdachten geldt (Boerman e.a., 2002: 100-103).
132 Nr 2 jaargang 45 2003

veelpleger. In het navolgende onderzoeken wij welke verdachten in 1996 voor
het eerst door de politie voor een of meer misdrijven een proces-verbaal kregen.
De vraag is welke van deze nieuwkomers daarna, tot medio 2002, niet meer bij
de politie terugkwamen en met een zekere mate van waarschijnlijkheid geen
criminele leefstijl hebben ontwikkeld. Tabel 2 geeft een overzicht.
Tabel 2: Gemiddeld aantal antecedenten per medio 2002 van verdachten, die in 1996 een
eerste antecedent hadden. Percentages beginners, doorstromers en veelplegers, aantallen
verdachten naar woongemeente, geslacht, leeftijd bij eerste antecedent, etnische achtergrond en
harddrugsgebruik.
ANTECEDENTEN PER MEDIO 2002
1 2 3-10 11+
gemiddeld beginner beginner doorstromer veelpleger
5.462 897 831 75 N
% % % %
Woongemeente
Den Haag 1.87 69,7 14,4 14,4 1,5 3.387
Overige
(Haaglanden) 1.50 76,7 12,6 10,4 0,4 2.135
Buiten Haaglanden 1.40 85,8 7,6 6,0 0,6 1.743
Geslacht
Vrouw 1.30 84,4 10,1 5,3 0,2 1.547
Man 1.77 72,7 13,0 13,1 1,3 5.718
Leeftijd bij 1 e antecedent
12-17 jaar 3,04 48,9 17,4 28,7 5,0 1.089
18-24 jaar 1,70 69,8 15,6 14,0 0,5 1.528
25-44 jaar 1,40 80,5 11,2 8,0 0,3 3.287
45 jaar of ouder 1,21 89,3 7,5 3,1 0,1 1.361
Etnische achtergrond*
Nederlands 1.53 77,6 11,8 10,2 0,5 4.437
Turks 1.96 69,9 12,2 16,2 1,7 345
Marokkaans 3,32 55,4 12,3 24,0 8,4 383
Surinaams 1,60 73,9 13,1 12,8 0,2 601
Antilliaans** 2,00 60,9 20,5 17,7 0,9 215
Overige 1,56 77,3 12,5 9,3 0,9 1.284
Harddrugsgebruik
Ja 6,98 32,1 11,3 34,0 22,6 53
Neen 1,61 75,5 12,4 11,3 0,9 7.212
Totaal 1,67 75,2 12,3 11,4 1,0 7.265
* De etnische achtergrond is niet gecorrigeerd met behulp van GBA-informatie, omdat de politie
Haaglanden in 1996 deze gegevens nog niet bij de analyses betrok.
** Met inbegrip van Arubanen.
Bron: HKS
In 1996 kregen in totaal 7.265 verdachten voor het eerst een proces-verbaal
naar aanleiding van een misdrijf. Een grote meerderheid, drie van de vier
nieuwkomers (75,2 procent) uit 1996, blijkt daarna tot medio 2002 niet meer
met de politie in aanraking te zijn geweest. Als de leeftijd in beschouwing
wordt genomen is hierbij overigens sprake van grote verschillen. Ongeveer
de helft (51,1 procent) van de minderjarigen recidiveerde namelijk minimaal
eenmaal, bij de jongvolwassenen blijkt 30,2 procent later nogmaals door de
politie te zijn aangehouden. Een overgrote meerderheid (89,3 procent) van
de oudere verdachten (45+ jaar) lijkt echter na de eerste aanhouding te zijn
gestopt 13 . In 2001 bleek 87,5 procent van alle nieuwkomers uit 1996 nog
steeds als beginner te boek te staan. Bij de verdachten die in 1996 ouder waren
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
133

dan 45 jaar is zelfs 96,8 procent nog steeds beginner. Voor zover de politie daar
zicht op heeft, is hun criminele carrière op zijn minst langdurig onderbroken of
(hopelijk) gestopt. Relatief veel vrouwelijke verdachten (84,4 procent) stoppen
na de eerste aanhouding in 1996.
Als de etnische achtergrond in beschouwing wordt genomen, blijkt ook sprake
te zijn van aanmerkelijke verschillen. Relatief veel Marokkaanse (44,6 procent)
en Antilliaanse (39,1 procent) verdachten recidiveren na hun eerste antecedent.
Twee van de drie harddrugsgebruikers komt na de eerste aanhouding in 1996
opnieuw met de politie in aanraking, terwijl bijna 75 procent van de nietgebruikers
lijkt te zijn gestopt.
Tot slot zijn we nagegaan welke nieuwkomers uit 1996 zich medio 2002
uiteindelijk tot veelplegers hebben ontwikkeld. Dat blijkt bij slechts een
procent van hen (n=75) het geval te zijn. Maar liefst 72 procent (n=54) van
deze nieuwe veelplegers was ten tijde van de eerste aanhouding in 1996
minderjarig. Circa tien procent (n=8) bevond zich in de leeftijdscategorie 18-
24 jaar. Onder de nieuwe aanwas bevonden zich slechts drie vrouwen. Zestien
procent (n=12) stond bij de politie als harddrugsgebruiker bekend. Bijna dertig
procent (n=22) was van Nederlandse komaf en circa veertig procent (n=32)
van Marokkaanse origine 14 .
RECIDIVE NADER BEKEKEN
Een belangrijke grond voor de (strafrechtelijke) afhandeling van aangehouden
verdachten is het voorkomen van recidive (zie onder andere Jörg en Kelk, 1994:
316). Tot zover is recidive door ons vooral beschreven vanuit het perspectief
van criminele carrières. In het navolgende onderzoeken wij in hoeverre ‘kortetermijn
recidive’ indicatief is voor recidive op de langere termijn. Daarna
besteden wij aandacht aan de zogeheten recidivemaat met behulp waarvan
recidive per jaar kan word bekeken en vergeleken.
KORTE-TERMIJN RECIDIVE
Van alle personen die in 1996 werden aangehouden, is nagegaan in hoeverre
de recidive in 1996 samenhangt met eventuele recidive vanaf 1996 tot medio
2002. De uitkomst van deze analyse is samengevat in tabel 3. De kans dat langetermijn
recidive uitblijft indien er geen sprake is van korte-termijn recidive is
83 procent. De kans dat er lange-termijn recidive optreedt als er sprake is van
korte-termijn recidive bedraagt daarentegen 57 procent. Tabel 3 laat ook zien dat
13 Let op: Bij de minderjarige verdachten zijn eventuele politiesepots en HALTverwijzingen
niet meegeteld. Het gaat uitsluitend om jongeren, die in 1996 hun éérste
proces-verbaal kregen. Bij vergelijking van minderjarige verdachten met meerderjarige
verdachten dient hiermee terdege rekening te worden gehouden.
14 De verschillen in recidive, die blijkens tabel 2 tussen de categorieën verdachten
blijkt te bestaan, worden zonder uitzondering bevestigd door de hier niet gerapporteerde
uitkomsten van een multivariaat Poisson regressiemodel (Greene, 1997: 931-946)
waarin het aantal recidivedelicten gemodelleerd wordt als functie van alle in tabel 2
vermelde verdachtenkenmerken in hun onderlinge samenhang. De verschillen tussen
categorieën zijn dus op te vatten als zelfstandige effecten. De uitkomsten van het
multivariate model zijn bij de auteurs te verkrijgen.
134 Nr 2 jaargang 45 2003

het gemiddelde aantal nieuwe aanhoudingen na 1996 (RG-1997) van degenen
die in 1996 eenmalig werden aangehouden 0,91 bedraagt. Degenen die in 1996
meermalen werden aangehouden, kwamen na 1996 gemiddeld ruim 5 keer met
de politie in aanraking. Deze kengetallen geven aan dat korte-termijn recidive
een redelijk goede indicatie lijkt voor lange-termijn recidive.
Tabel 3: De relatie tussen korte-termijn recidive en lange-termijn recidive. Aantallen daders naar
recidive in 1996 en recidive na 1996, en gemiddeld aantal aanhoudingen na 1996 (RG-1997)*
Recidive na 1996 N RG-1997*
Nee Ja
Recidive
binnen 1996 Nee 9.414 1.909 13.323 0,91
(83%) (17%)
Ja 1.010 1.352 2.362 5,17
(43%) (57%)
* Rg-1997 = registratiegemiddelde vanaf 1996
Bron: HKS Haaglanden
DE RECIDIVEMAAT
10.424 3.261 13.685 1,64
(76%) (24%)
Met de periodieke vaststelling van de jaarlijkse recidive van aangehouden
verdachten kan zicht worden verkregen op de mogelijke effectiviteit van de
aanpak. Nadrukkelijk gaat het dan niet uitsluitend om de prestaties van de
politie, maar om het resultaat van de gezamenlijke inspanningen die werden
geleverd door alle bij strafrechtketen betrokken organisaties en instanties. In
dit verband is niet alleen relevant of er al dan niet gerecidiveerd wordt. Ook de
mate van recidive is relevant: verminderde recidive kan immers een resultaat
zijn van de gevolgde aanpak.
Het is mogelijk op basis van de politiegegevens een zogeheten ‘recidivemaat’
te berekenen (Duchateau e.a., 2003: 63; zie ook: Blumstein e. a., 1986: 18-20).
Het percentage recidivisten in het peiljaar wordt dan vermenigvuldigd met het
gemiddeld aantal antecedenten van deze recidivisten in hetzelfde peiljaar. Ter
verduidelijking: stel dat in 2001 twintig procent van de verdachten in de regio
Haaglanden recidiveert en dat de recidivisten gemiddeld voor vijf antecedenten
verantwoordelijk worden geacht. Dan wordt de recidivemaat als volgt berekend:
20 x 5 = 100. Door dit voor verschillende achtereenvolgende jaren te bekijken is
het mogelijk inzicht te krijgen in recidive door de jaren heen. In de onderstaande
tabel wordt de recidive en de recidivemaat van aangehouden verdachten van
1996 tot en met 2001 weergegeven. Tabel 4 geeft een overzicht.
Tabel 4: Recidive binnen peiljaar 1996-2001
1996 1997 1998 1999 2000 2001
A. Recidivisten in % 17,3 16,5 16,5 16,7 16,0 16,2
B. Mate van recidive 3,13 3,04 3,05 3,00 3,02 3,03
C. Recidivemaat (A × B) 54,2 50,2 50,6 50,2 48,3 48,9
Bron: HKS Haaglanden
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
135

Uit de tabel blijkt dat het aandeel recidivisten in de afgelopen jaren enigszins is
afgenomen. De mate van recidive daalde sedert 1996 eveneens licht. Hiermee
daalde de recidivemaat in de regio Haaglanden vanaf 1996 van 54,2 naar
48,9 in 2001. Het is mogelijk dat 1996 een uitschieter was. Ook als 1997 als
uitgangsjaar wordt genomen, is sprake van een dalende recidivemaat.
De recidive van de verschillende groepen verdachten kan overigens fors
verschillen. Tabel 5 laat zien dat in 2001 slechts 9,1 procent (onder A) van
de beginners in hetzelfde jaar recidiveerde. Tegen hen werd gemiddeld 2,4
maal (onder B) proces-verbaal opgemaakt. Voor de doorstromers gold dat in
2001 in totaal 25,7 procent recidiveerde met gemiddeld 2,8 aanhoudingen. In
2001 recidiveerde echter bijna de helft (49,0 procent) van alle veelplegers.
Het gemiddelde aantal antecedenten van de veelplegers was in dat jaar 4,0.
De recidivematen van beginners, doorstromers en veelplegers verschilden
daarmee aanzienlijk van elkaar, namelijk respectievelijk 22,1; 71,3 en 196,5.
Tabel 5 toont ook dat in 2001 op basis van de recidivemaat (onder C) vooral
doorstromers (71,3) en veelplegers (196,5), minderjarige nieuwkomers (85,5),
Marokkaanse (98,7) en Antilliaanse (81,4) verdachten en harddrugsgebruikers
(236,9) op jaarbasis vaker dan gemiddeld (48,9) met de politie in aanraking
komen. Deze categorieën verdachten verdienen ter voorkoming van recidive
veel (preventieve) aandacht. Tegelijkertijd laat de tabel zien dat ten opzichte
van 1996 de recidivemaat van deze groepen is afgenomen, behalve als het om
Antilliaanse verdachten gaat.
KANTTEKENING – DE PRESTATIEPARADOX
Als bij de ontwikkeling en evaluatie van criminaliteitsbeleid gebruik wordt
gemaakt van de beschreven typologie en maten voor recidive moet rekening
worden gehouden met de ‘prestatie-paradox’ (Wittebrood, 2002). Het gaat
hier om het verschijnsel dat de geregistreerde criminaliteit en daarmee ook
de geregistreerde recidive toeneemt wanneer de effectiviteit van de opsporing
wordt vergroot. Meer aandacht voor opsporing en recherche zal zowel het aantal
doorstromers als het aantal veelplegers in eerste instantie doen toenemen. De
typologie is immers gebaseerd op het aantal aanhoudingen van betreffende
verdachten. Hetzelfde geldt ook voor de korte-termijn recidive en de recidivemaat.
Deze zullen logischerwijze omhoog gaan bij verhoging van de pakkans. Daar
staat juist tegenover dat door detentie van veelplegers hun mogelijkheden
voor recidiveren drastisch afnemen. Een effectief criminaliteitsbeleid zal naar
verwachting echter uiteindelijk wel leiden tot een structurele afname van
recidive, die kan worden herkend in de aanhouding van minder doorstromers
en veelplegers en ook in een lagere recidivemaat. Voor de vaststelling van de
effectiviteit van het beleid blijft het verstandig om een reeks betekenisvolle
indicatoren naast elkaar te gebruiken, die elkaar onderling aanvullen (zie ook In
’t Veld e.a., 2002: 86 en Algemene Rekenkamer, 2003: 36 e.v.).
136 Nr 2 jaargang 45 2003

Tabel 5: Recidive binnen peiljaar naar type verdachte aan het begin van het peiljaar, geslacht,
leeftijd per 31 december van het peiljaar, leeftijd bij eerste antecedent, etnische afkomst en
harddrugsgebruik.
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001
C C C C C C B A
Type verdachte per 1/1
Beginner 24,6 23,0 22,4 22,2 21,7 22,1 2,4 9,1
Doorstromer 82,6 74,5 79,3 73,9 66,9 71,3 2,8 25,7
Veelpleger
Geslacht
205,8 187,0 194,5 199,9 199,2 196,5 4,0 49,0
Vrouw 27,7 29,1 26,1 26,3 27,4 24,8 2,7 9,1
Man
Leeftijd per 31/12
59,4 53,8 54,7 54,1 52,0 53,4 3,1 17,4
12-17 67,8 66,8 57,9 51,8 52,0 53,9 2,5 21,3
18-24 59,7 53,7 52,5 48,6 46,1 45,4 2,6 17,1
25-44 59,6 56,2 58,0 60,0 55,3 57,2 3,4 17,0
45+ jaar
Leeftijd bij 1
22,7 19,4 22,5 22,3 28,1 26,7 2,9 9,3
e antecedent
12-17 102,6 93,3 91,0 88,3 85,1 85,5 3,0 28,0
18-24 59,6 55,9 55,8 53,8 49,8 48,5 3,0 16,0
25-44 27,8 26,3 29,2 30,4 28,8 30,9 3,1 10,0
45+ jaar
Etnische afkomst
9,8 10,4 9,3 8,3 10,6 10,6 2,3 4,5
Nederlands 47,5 43,8 43,5 41,2 40,2 40,8 2,9 14,0
Turks 50,6 46,4 43,2 34,3 46,9 40,2 2,9 14,1
Surinaams 66,3 60,2 65,0 70,7 67,0 67,7 3,4 19,9
Antilliaans 77,9 86,5 80,0 75,7 75,5 81,4 3,2 25,6
Marokkaans 107,2 103,2 101,1 98,5 94,2 98,7 3,3 29,8
Overige
Harddrugsgebruik
41,9 36,6 38,9 44,2 35,0 34,1 2,8 12,2
Drugsgebruiker 257,4 234,6 240,3 246,0 243,4 236,9 4,4 53,9
Geen drugsgebruiker 35,9 34,5 35,5 35,7 35,1 36,4 2,7 13,6
Totaal 54,2 50,2 50,5 50,2 48,3 48,9 3,0 16,2
Bron: HKS Haaglanden
SLOT
Op basis van uitsluitend politiegegevens kan naar ons oordeel moeilijk een
uitspraak worden gedaan welke specifieke groep delinquenten verantwoordelijk
is voor de meeste criminaliteit. Tenslotte is van slechts een fractie van de totale
criminaliteit de dader bij de politie bekend. In ander criminologisch onderzoek
is evenwel herhaaldelijk vastgesteld dat een relatief kleine groep recidivisten
verantwoordelijk is voor relatief véél criminaliteit.
Politiegegevens kunnen wel heel goed een bijdrage leveren aan het herkennen
van categorieën verdachten, die keer op keer met de politie in aanraking
komen. Het gaat dan met name om personen, die kennelijk een criminele
carrière hebben ontwikkeld: de ‘veelplegers’ of degenen die dreigen af te
glijden naar een criminele loopbaan: de ‘doorstromers’. Als het voorkómen
van recidive een belangrijke peiler is onder het huidige criminaliteitsbeleid,
zijn in dit verband betrouwbare politiegegevens over criminele loopbanen van
fundamenteel belang. Het HKS van de politie lijkt op dit moment de meest
geschikte informatiebron om (beginnende) criminele carrières van zowel
jeugdige als volwassen delinquenten in beeld te brengen.
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
137

Op basis van onze onderzoeksgegevens kunnen wij het volgende profiel van
de veelpleger schetsen: het gaat hoofdzakelijk om mannen. Relatief veel
veelplegers zijn bij de politie bekend als harddrugsgebruikers. Doorgaans
zijn het personen die al op jonge leeftijd met de politie in aanraking
komen, wat overigens niet wegneemt dat jongeren onder de veelplegers zijn
ondervertegenwoordigd. Een criminele loopbaan opbouwen kost nu eenmaal
tijd. De gemiddelde leeftijd van de veelplegers is dan ook relatief hoog. Bijna
90 procent is 25 jaar of ouder. Onder de oudere veelplegers zijn autochtone
verdachten oververtegenwoordigd, terwijl het bij de relatief kleine groep
jeugdige en jongvolwassen veelplegers vaak gaat om allochtone verdachten,
met name Marokkaanse jongeren.
Uit onze analyse blijkt verder dat maar liefst driekwart van alle verdachten
in de vijf jaar na het eerste proces-verbaal in 1996 niet opnieuw met de
politie in aanraking komt. Met name oudere nieuwkomers recidiveren relatief
weinig. Onder degenen die wel opnieuw worden aangehouden, zijn vooral
minderjarigen oververtegenwoordigd. Ook Marokkanen, Antillianen en
harddrugsgebruikers recidiveren relatief vaak. Tegelijkertijd laat onze analyse
zien dat de recidive van juist deze groepen, behalve als het om de Antilliaanse
verdachten gaat, sedert 1996 wel is afgenomen. Slechts een procent van de
nieuwkomers in 1996 behoort medio 2002 tot de veelplegers, drie van de vier
veelplegers waren in 1996 minderjarig.
De bevindingen lijken te pleiten voor een tweesporenbeleid. Enerzijds dient de
aandacht gericht te worden op verdachten die zich reeds tot veelpleger hebben
ontwikkeld. Daarbij moeten we ons realiseren dat er wellicht verschillende
groepen veelplegers bestaan (zoals harddrugsgebruikers of psychisch
gestoorden) die allen een eigen aanpak behoeven. Belangrijkste vraag is: wat
werkt voor wie het best? Anderzijds verdienen jeugdigen die dreigen af te
glijden naar een heuse criminele carrière veel aandacht. De kans bestaat immers
dat juist deze jongeren zich alsnog tot veelplegers ontwikkelen. Tegelijkertijd
bestaat wellicht nog ontvankelijkheid voor preventie. De Wetenschappelijke
Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) stelt in dit verband: ‘Naarmate meer van
deze jongeren op het rechte pad kunnen worden gebracht, zal de samenleving
in de toekomst veel narigheid bespaard blijven’ (WRR, 2002: 231). Vooral het
op jonge leeftijd in aanraking komen met de politie duidt op een risicofactor.
Tot slot blijkt dat korte-termijn recidive, hernieuwde aanhoudingen binnen één
jaar, een belangrijke indicatie vormt voor toekomstige recidive.
Sutherland en Cressey hebben wat ons betreft gelijk met hun constatering
dat een groot deel van de geregistreerde criminaliteit voor rekening komt
van een verhoudingsgewijs kleine groep notoire recidivisten. Een reactief
beleid, gericht op de aanpak van veelplegers, is zeker noodzakelijk. Een
pro-actief beleid, gericht op het voorkomen dat doorstromers uiteindelijk
veelplegers worden, is een investering die pas op de langere termijn vruchten
af zal werpen, maar die naar ons oordeel onontbeerlijk is om te komen tot een
veiliger samenleving.
138 Nr 2 jaargang 45 2003

LITERATUUR
ABRIO (2000) 170.000 verdachten (en hun kenmerken) Landelijke Verdachtenkaart
1998; eerste aanzet, Woerden: Werkgroep Landelijke criminaliteitskaart m.m.v.
WODC en KLPD/DR
Algemene Rekenkamer (2003a) Zicht op taakuitvoering politie, Den Haag: Sdu
Uitgevers.
Algemene Rekenkamer (2003b) Uitwisseling van opsporings- en terrorisme-informatie,
Den Haag: Sdu Uitgevers.
Blumstein, A., J. Cohen, J.A. Roth & Ch.A. Visher (ed.) (1986) Criminal careers and
career criminals. Volume I, Washington D.C.: National Academy Press.
Boerman, F., W. van Tilburg & M. Grapendaal (2002) Landelijke criminaliteitskaart
1999. Aangifte- en verdachtenanalyse op basis van HKS-gegevens, Zoetermeer:
KLPD.
Burger, I. & H. Struben (2001) Haagse Harddruggebruikers. Het bereik van politie en
verslavingszorg in 1996-1998 en veranderingen ten opzichte van 1993-1995, Den
Haag: GGD.
Duchateau, I., H. Ferwerda & P. Versteegh (2003) Jongerencriminaliteit in de regio
Haaglanden III. Een analyse (2000-2001) van de omvang, aard en achtergronden,
Den Haag: Advies- en Onderzoeksgroep Beke/Politie Haaglanden (Analyse en
Research).
Grapendaal, M. & W. van Tilburg (2002) ‘Veelplegers in Nederland’, in: Tijdschrift
voor Criminologie, 44 (3): 214-230.
Greene, W.H. (1997) Econometric Analysis, Upper Saddle River, New Jersey: Prentice-
Hall.
Jörg, N. & C. Kelk (1994) Strafrecht met mate, Arnhem: Gouda Quint.
Petersilia, J., P.W. Greenwood & M. Lavin (1978) Criminal careers of habitual felons,
Washington D.C.: U.S. Government Printing Office.
Sutherland, E.H. & D.R. Cressey (1966) Principles of criminology, Philadelphia: J.B.
Lippincott Company.
Sprinkhuizen, F.J.P. & C.H.M. van Oosterwijk (1996) Jeugdige delictplegers in de
regio Haaglanden. Profiel-analyse, Den Haag: Politie Haaglanden (Analyse &
Research).
Veld, R.J. in ‘t, F.A. Beemer, W. de Haan, L. Mertens, E. Romein & M.A.R van Roost
(2002) Vooruitgang of regendans? Evaluatie Beleids- en Beheerscyclus Politie,
Bestad i.s.m. Berenschot Procesmanagement.
Walters, G.D. (1990) The criminal lifestyle, Newbury Park: Sage Publications.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2002) De toekomst van de nationale
rechtsstaat, Den Haag: Sdu uitgevers.
Wittebrood, K. (2002) ‘De prestatieparadox van politie en justitie’, in: Sociaal Cultureel
Planbureau (SCP) Averechtse effecten, Den Haag: SCP: 63-67.
Wolfgang, M.E., R.M. Figlio & T. Selin (1972) Delinquency in a birth cohort, Chicago:
University of Chicago Press.
Wolfgang, M.E., T.P. Thornberry & R.M. Figlio (1987) From boy to man, from
delinquency to crime, Chicago: University of Chicago Press.
P. Versteegh, J. Janssen en W. Bernasco - Beginners, doorstromers en veelplegers
139

DE MISDAAD VAN DE STRAAT
OP ZOEK NAAR ACHTERGRONDEN VAN VEELPLEGERS
Menno Jacobs en Ad Essers
‘Onder invloed van rohypnol, methadon en alcohol steelt een man een
bromfiets. Hij rijdt tegen een geparkeerde auto aan waarbij hij gewond
raakt aan zijn hoofd. Even later krijgt hij hulp van de politie. Hij verklaart
de bromfiets van een vriend te hebben geleend. [...] Bij zijn tweede verhoor
vertelt hij de ware toedracht: hij had de bromfiets gestolen ‘om er een
eindje op te rijden’. De man is 26 jaar oud, leidt een zwervend bestaan en
is in totaal dertig maal met justitie in aanraking geweest.’
Bovenstaande tekst is afkomstig uit een gevalsbeschrijving van een veelpleger.
Het is de treurige werkelijkheid van een man die zijn 31 ste justitiecontact
opdoet. Stelen lijkt de gewoonste zaak van de wereld, je steelt een brommer om
er een eindje op te rijden. Of om hem te verkopen natuurlijk, als je geld nodig
hebt voor de ‘dagelijkse dosis’. In veel studies naar het fenomeen veelpleger
komt de belangrijke rol van drugs- of alcoholverslaving naar voren. Engelhard
e.a. (2001) bijvoorbeeld schatten een ondergrens van 58 procent verslaafden
bij de top-5 procent van de stelselmatige daders.
Vooral harddrugsgebruik wordt vaak in verband gebracht met crimineel
gedrag. Een gangbare verklaring voor de samenhang is dat de zucht naar
drugs, de verslaving eraan en de noodzakelijke bekostiging daarvan tot
criminaliteit leidt. De hoge marktprijzen van de drugs verklaren waarom veel
van de drugsverslaafden zoveel criminaliteit moeten plegen. Deze verklaring
wordt ook wel de inevitability hypothesis genoemd (Goldman, 1981). Uit
onderzoek van Grapendaal, Leuw en Nelen blijkt echter dat het verband
tussen drugsverslaving en het op routineuze of stelselmatige wijze begaan van
misdaad bepaald niet eenduidig is (Grapendaal e.a., 1991; Nelen e.a., 1991).
Veel veelplegers kenden al een rijk crimineel verleden voordat zij met drugs in
aanraking kwamen. Ook blijkt men de tering naar de nering te kunnen zetten: als
er minder geld is, wordt er minder gebruikt. Uiteraard wordt er misdaad gepleegd
om te kunnen gebruiken, maar ook wordt er gebruikt om misdaad te kunnen
plegen. Onder invloed bereiken sommigen gemakkelijker de gewenste arousal
en durven ze meer (Cromwell e.a., 1991). Drugsgebruik en criminaliteit worden
wel gezien als ‘levensstijlen’ die onafhankelijk van elkaar kunnen bestaan, maar
elkaar ook kunnen beïnvloeden en versterken (Walters, 1994).
Veel onderzoek naar veelplegers richt zich op de omvang van de populatie
en het aandeel dat zij hebben in de totale geregistreerde criminaliteit (zie
bijvoorbeeld Engelhard e.a., 2001; Grapendaal en Van Tilburg, 2002; Wartna
en Tollenaar, 2003). De rol die harddrugsgebruik daarin speelt, is zoals gezegd
veelvuldig belicht. Over stelselmatige misdaad zonder deze direct aanwijsbare
oorzaak is veel minder bekend. In dit artikel willen wij meer zicht krijgen op
de groep stelselmatige daders als geheel. Dat wil zeggen dat wij ons niet alleen
richten op de bekende categorie, de drugsgebruikers, maar ook op zoek gaan
naar andere, meer specifieke kenmerken van de veelplegers.
140 Nr 2 jaargang 45 2003

ONDERZOEKSVRAAG
Centraal staat de vraag welke factoren, naast drugsgebruik, samenhangen met
het stelselmatig plegen van criminaliteit. Op exploratieve wijze wordt gezocht
naar de achterliggende problematiek en daarmee samenhangende kenmerken
van daders en hun delicten. Het onderzoek concentreert zich op overeenkomsten
en verschillen tussen veelplegers die geen drugs gebruiken en veelplegers die
dat wel doen. Er wordt onder meer ingegaan op het type delict, het justitiële
verleden, de sociaal-economische en -demografische achtergrond, maar ook op
redenen en motieven die ten grondslag kunnen liggen aan het veelplegen.
Als we uitgaan van de inevitability hypothesis is het motief voor de
drugsgebruiker om tot misdaad over te gaan betrekkelijk snel gevonden. Er
moet geld komen om de drugs te kunnen kopen die de onthoudingsverschijns
elen moeten bestrijden. Hij zal daarom vooral op de korte termijn handelen en
veel relatief kleine diefstallen plegen. De veelpleger die geen drugs gebruikt
moet andere motieven worden toegedacht, waardoor hij tot zijn criminele
daden overgaat. Een aanknopingspunt kan worden gevonden in de rationelekeuzebenadering
waarin wordt gesteld dat de crimineel planmatig te werk gaat
om met zo min mogelijk kosten (inspanning, risico) hoge baten (geld, status)
te verwerven (Cornish en Clarke, 1986). Een ‘professionele’ roofovervaller
wordt door sommigen als voorbeeld van een rationeel handelende crimineel
genoemd (Kroese en Staring, 1993; Kruize, 2002).
Tegenover dit rationele, noem het calculerende gedragsmodel plaatsen
Gottfredson en Hirschi een meer impulsief en driftmatig georiënteerd model
waarin zij het begrip self-control (zelfcontrole) centraal stellen (Gottfredson
en Hirschi, 1990; Van de Bunt en Beijers, 1993). Onder zelfcontrole wordt
verstaan de mate waarin men in staat is impulsen te beheersen en niet toe
te geven aan behoeftebevrediging op de korte termijn. Mensen met een lage
zelfcontrole worden onder andere gekenmerkt door impulsiviteit, een gebrek
aan doorzettingsvermogen, egocentrisme en een geringe frustratietolerantie.
Een geringe mate van zelfcontrole zou zich niet alleen uiten in crimineel
gedrag maar ook in ander riskant of ‘onverstandig’ gedrag, zoals drugs- en
drankgebruik, gokken en roekeloos autorijden. Moeite met het uitstellen
van korte termijnbaten ten behoeve van investeringen op de lange termijn
zou daarnaast leiden tot problemen met het aangaan en behouden van
sociale en maatschappelijke bindingen, zoals school of werk en partner of
vrienden. Financiële problemen en veel los-vaste contacten kunnen daarvan
weer het gevolg zijn (Gottfredson en Hirschi, 1990; Rutenfrans en Terlouw,
1996; Cohen en Vila, 1996; zie ook Weerman, 1998). De theorie lijkt goed
van toepassing te zijn op de veelplegers, waarin in ieder geval drugs- en
drankmisbruik immers geregeld voorkomen. In het hiernavolgende zullen we
een en ander op exploratieve wijze nader onderzoeken.
METHODE
De veelplegers zullen worden onderzocht met behulp van de Strafrechtmonitor
(SRM). De SRM is een afspiegeling van de strafrechtspleging zoals die zich
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
141

in een bepaald jaar in Nederland heeft voorgedaan, op basis van strafdossiers.
Momenteel zijn zaken beschikbaar die in de jaren 1993 en 1995 1 in eerste aanleg
zijn afgedaan. Uit een gestratificeerde a-selecte steekproef van strafzaken 2
worden de kenmerken ervan zowel kwantitatief als kwalitatief (in de vorm
van een casusbeschrijving) vastgelegd. Op die manier wordt een getrouwe
weergave van de zaak gegeven. Met het databestand kan onderzoek worden
gedaan naar het feitencomplex, de persoon van de verdachte, de afdoening,
de strafprocessuele gang van zaken en eventuele slachtoffers. Uiteraard is de
kwaliteit van de gegevens afhankelijk van de kwaliteit van de stukken in het
strafdossier, zoals het proces-verbaal van de politie, eventuele rapportages
door psychologen en/of psychiaters en verslagen van verhoren door de
rechter(-commissaris). Dit betekent dat van sommige daders of verdachten en
hun delicten meer bekend is dan van andere. In onderstaande analyse worden
zoveel mogelijk alom beschikbare kenmerken van de veelplegers bekeken op
basis van hun strafdossier zoals dat in 1995 door het openbaar ministerie of
door de rechtbank is behandeld.
Een veelpleger bestaat uiteraard alleen voor zover hij als zodanig wordt
gedefinieerd en benoemd. In het algemeen vindt de benoeming tot veelpleger
plaats op arbitraire gronden. Zo wordt in de Landelijke Criminaliteitskaart
iemand een veelpleger genoemd als hij meer dan tien antecedenten op zijn naam
heeft staan (Grapendaal en Van Tilburg, 2002). Dat wil zeggen dat de politie elf
keer of vaker tegen deze persoon proces-verbaal heeft opgemaakt. Er wordt ook
onderzoek gedaan naar aard en aantal justitiële contacten van delinquenten op
basis van de justitiële documentatie. Zo heeft Wartna de WODC-Recidivemonitor
ontwikkeld op basis van de Onderzoek- en Beleidsdatabase voor de Justitiële
Documentatie (OBJD) (Wartna, 2002). Hij bestudeert groepen van personen
die de meeste contacten op hun naam hebben staan: de top-1 procent, de top-5
procent en de top-10 procent, en komt van daaruit tot een andere definitie voor
het fenomeen veelplegen (Wartna en Tollenaar, 2003).
Ook de onderhavige studie richt zich, bij de definitie van een veelpleger,
op aantallen justitiële contacten. Omdat gebruik wordt gemaakt van een
steekproef van de strafrechtspleging in Nederland, kan niet worden gewerkt
met percentages meest actieve delinquenten, zoals in de Recidivemonitor.
Daarom is ervoor gekozen eenzelfde arbitrair criterium te nemen als in de
Landelijke Criminaliteitskaart. Iemand wordt als veelpleger bestempeld als hij
meer dan tien justitiële contacten heeft gehad. Vrijspraken zijn daarbij niet als
justitieel contact meegeteld.
1 Een derde ronde van zaken die in eerste aanleg zijn afgedaan in 1999 wordt binnenkort
aan het bestand toegevoegd.
2 De SRM heeft betrekking op het Wetboek van Strafrecht, inclusief de Opiumwet.
Als uitgangszaak zijn uitgesloten de Wegenverkeerswet, de Wet op de Economische
Delicten, de Wet Wapens en Munitie, en het zogenoemde bijzondere strafrecht,
waaronder het Militair Strafrecht. De steekproef is getrokken op basis van de CBSregistratie
van de bij het OM ingeschreven zaken. De uitsluitingen betreffen acht
procent van de aldus geregistreerde criminaliteit. De gepresenteerde cijfers zijn
herwogen naar het CBS-populatiebestand waarbij de genoemde uitsluitingen buiten
beschouwing zijn gelaten. Binnen een delictcategorie zijn deze cijfers representatief,
over delictcategorieën heen kan een (geringe) vertekening ontstaan.
142 Nr 2 jaargang 45 2003

ALGEMENE PROFIELSCHETS VAN DE VEELPLEGERS
Bij de zaken in de Strafrechtmonitor uit 1995 blijkt het in 15,3 procent
van de gevallen om een veelpleger te gaan. Drugsgebruik is eerder
regel dan uitzondering: 47,6 procent van de veelplegers is een serieuze
harddrugsgebruiker. Dat wil zeggen dat er dagelijks of vrijwel dagelijks
heroïne en/of cocaïne wordt gebruikt. Slechts in enkele gevallen worden
exclusief andere middelen gebruikt, zoals amfetamine of XTC. Van ongeveer
een derde is alleen bekend dat zij ‘harddrugs’ gebruiken, ongeveer een derde
gebruikt cocaïne én heroïne, een kwart gebruikt alleen heroïne en de rest (zo’n
zes procent) gebruikt alleen cocaïne. In het vervolg wordt met ‘drugsgebruiker’
een harddrugsgebruiker bedoeld.
Om tot een grove indeling van veelplegers te komen, vergelijken we
drugsgebruikende veelplegers op een aantal algemene kenmerken met nietdrugsgebruikende
veelplegers.
Veelplegers leggen zich hoofdzakelijk toe op vermogenscriminaliteit.
Bijna driekwart (73,6 procent) van de bij justitie aangemelde zaken van
drugsgebruikende veelplegers betreft diefstal. Bij de overige groep veelplegers
ligt dit percentage beduidend lager, 54,5 procent. Kijken we naar de verschillende
delictsoorten binnen dit type misdrijf dan dienen zich meer opvallende
verschillen aan tussen de drugsgebruikende en de overige veelplegers.
In tabel 1 is te zien dat de drugsgebruikende veelpleger zich hoofdzakelijk
beperkt tot diefstal door middel van braak en eenvoudige diefstal. Overige
veelplegers breken minder vaak in, gebruiken minder vaak geweld en hebben
een heel scala aan typen vermogenscriminaliteit. Bedrog en heling bijvoorbeeld
behoren niet zelden tot hun repertoire.
Tabel 1: Delictsoorten binnen hoofdcategorie vermogensdelict, in procenten
Drugs- Niet-drugs- Gehele SRMgebruikende
gebruikende steekproef
veelplegers veelplegers
N=47 N=42 N=494 a
Diefstal met geweld 17,0 2,4 7,5
Afpersing 0,0 2,4 1,6
Eenvoudige diefstal 27,7 19,0 27,1
Diefstal dmv braak 48,9 23,8 25,7
Overig gekwalificeerde diefstal 6,4 19,0 25,3
Verduistering 0,0 0,0 1,2
Bedrog 0,0 19,0 3,0
Heling 0,0 14,3 8,5
Totaal 100 100 100
a De cijfers zijn gebaseerd op de herwogen aantallen uit de gestratificeerde SRM-steekproef,
exclusief valsheid in geschrifte. De categorieën zijn gelijk aan de CBS-registratie: delict met de
zwaarste strafbedreiging.
In tabel 2 zien we dat drugsgebruikers hun diefstallen vaak onder invloed
plegen en ook dat zij vaker gewelddadig zijn. Mogelijk gaan zij juist vanwege
het onder invloed zijn gemakkelijker over tot het gebruik van geweld bij de
diefstal (cf. Nelen e.a., 1991; De Haan en Vos, 1993). Verder zien we dat
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
143

drugsgebruikers per vermogensdelict veel meer schade veroorzaken, terwijl
hun buit geringer is dan bij de niet-drugsgebruikers. Ten slotte valt op dat
veelplegers (drugsgebruikers of niet) relatief vaak alleen opereren.
Tabel 2: Delictkenmerken binnen hoofdcategorie vermogensdelict per dadergroep
144 Nr 2 jaargang 45 2003
Drugs- Niet-drugs
gebruikende gebruikende Gehele SRMveelpleger
veelpleger steekproef
Nmax=234 Nmax=140 Nmax=1360 b
Geweldgebruik, dreigen of feitelijk (percentage) 6,0 2,1 4,6
In vereniging gepleegd (percentage) 32,4 35,5 55,8
Onder invloed gepleegd van drugs en/of
alcohol a (percentage) 42,0 7,7 15,4
Vervangingswaarde van de buit in euro’s
(gemiddelde) 808 1.099 915
Schade in euro’s (gemiddelde) 189 53 89
a Bij 15 procent van de delicten is onbekend of het onder invloed is gepleegd of niet.
b Herwogen aantallen
In tabel 3 zijn enkele sociaal-economische en -demografische kenmerken
van de veelplegers weergegeven. Het blijkt vrijwel uitsluitend om mannen te
gaan. De veelplegers zijn gemiddeld zo’n 30dertig jaar oud. De werkloosheid
is binnen beide groepen hoog, maar drugsgebruikers scoren extreem hoog.
Drugsgebruikers ontberen relatief vaak een vaste woon- of verblijfplaats en
wonen maar zelden samen met een partner of gezin. Ongeveer de helft heeft
een niet-Nederlandse etnische afkomst. Veelplegers die geen drugs gebruiken
zijn vaker van Nederlandse komaf en hebben opmerkelijk vaak wel een partner
of een gezin.
Tabel 3: Enkele sociaal-economische en -demografische kenmerken
Drugs- Niet-drugs
gebruikende gebruikende Gehele SRMveelpleger
veelpleger steekproef
Nmax=69 Nmax=76 Nmax=946 a
Sekse (percentage mannelijk) 92,8 97,4 82,9
Leeftijd ten tijde van het laatst gepleegde
delict dat in ‘95 is afgedaan (gemiddelde) 30,1 31,3 29,1
Werkloos (percentage) 87,7 67,3 41,9
Geen vaste woon- of verblijfplaats
(percentage) 33,3 14,0 11,8
Met partner of gezin (percentage) 18,5 34,9 26,4
Zelfstandig (percentage) 18,5 23,3 18,4
Niet-Nederlandse etnische achtergrond
(percentage) 49,5 34,2 40,6
a Herwogen aantallen
Uit tabel 4 blijkt dat veelplegers gemiddeld 34 justitiële contacten op hun naam
hebben staan, opgebouwd in gemiddeld 14 jaar. Zij komen gemiddeld 2,7
maal per jaar met justitie in aanraking. Drugsgebruikende veelplegers hebben
gemiddeld meer, en soms zelfs veel meer justitiële contacten op hun naam
staan dan de overige veelplegers. Verder hebben drugsgebruikende veelplegers

zeer vaak een justitiële documentatie met overwegend vermogenscriminaliteit,
terwijl de niet-drugsgebruikende veelplegers relatief vaak voor een keur aan
delictsoorten met justitie in aanraking zijn gekomen. Ten slotte blijkt dat
veel ex-gedetineerde drugsgebruikende veelplegers er in vergelijking met de
overige veelplegers een relatief lange gevangenisstraf op hebben zitten. Alle
in de Strafrechtmonitor opgenomen drugsgebruikende veelplegers hebben
ooit een onvoorwaardelijke vrijheidsstraf opgelegd gekregen, terwijl zestien
procent van de niet-drugsgebruikende veelplegers daaraan ontkomen is. Deze
zestien procent heeft wel gemiddeld veertien justitiële contacten gehad. Het is
van belang zich daarbij te realiseren dat veelplegers die geen drugs gebruiken
minder frequent met justitie in aanraking komen en dat in hun geval minder
vaak zaken door het openbaar ministerie ter zitting of ter berechting worden
gevoegd. Nadere analyse van de ernst van de feiten, gemeten in gemiddelde
strafbedreiging voor het ernstigste gepleegde feit, toont geen significant
verschil tussen drugsgebruikers en niet-drugsgebruikers.
Tabel 4: Justitiële achtergrond
Drugs- Niet-drugs Totaal
gebruikende gebruikende Veelplegers
veelpleger veelpleger
Nmax=69 Nmax=76 Nmax=143 a
Leeftijd eerste contact (gemiddelde) 17,1 18,5 17,8
Pleegjaren (gemiddelde) 14,0 13,5 13,8
Aantal contacten (gemiddelde, 45,1 24,0 34,1
standaard deviatie) (30,5) (16,3) (26,3)
Frequentie van contacten per jaar
(gemiddelde) 3,3 2,3 2,7
JD-patroon: 50 procent of meer diefstal
(percentage) 83,1 69,3 75,7
JD-patroon: gevarieerd (percentage) 15,4 25,3 20,7
Duur in maanden van de langste
onvoorwaardelijke vrijheidsstraf in het
verleden (mediaan) 12,0 3,8 6,0
Aantal voegingen (ter zitting en ter
berechting) in de zaak (gemiddelde) 1,3 0,3 0,9
a Herwogen aantallen
Uit een vergelijking van de profielen van de veelplegers ontstaat het volgende
beeld. De drugsgebruikende veelpleger is een prototype inbreker, kraker en
winkeldief; hij pleegt betrekkelijk weinig andere misdaad. Hij veroorzaakt per
delict relatief veel schade, zijn buit is relatief gering. Hij gaat er het meest van
allemaal alleen op uit en pleegt zijn daden vaak onder invloed. Hij is bijna
altijd werkloos en leeft niet zelden zonder vaste woon- of verblijfplaats. Hij
pleegt erg veel misdaden, wordt vaak gepakt en heeft een goede kans al een of
meerdere keren voor langere tijd gedetineerd te zijn geweest. Ongeveer de helft
van deze groep is van allochtone etnische afkomst. Volgens de inevitability
hypothesis is dit criminaliteitspatroon het resultaat van een levenswijze die
wordt gedomineerd door het bekostigen van de dagelijks benodigde drugs.
Bekijken we het profiel in het licht van de zelfcontroletheorie dan zien we
het drugsgebruik, de hoge werkloosheid en het geringe voorkomen van het
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
145

hebben van een partner of gezin als indicatoren voor een geringe mate van
zelfcontrole.
De veelpleger die geen drugs gebruikt, heeft een ander profiel. Hij pleegt
allerlei vormen van vermogenscriminaliteit en veroorzaakt, waarschijnlijk
mede daardoor, gemiddeld minder schade per vermogensdelict. Maar hij pleegt
ook, meer dan de drugsgebruiker, andere vormen van misdaad. Aangezien er
geen sprake is van een duidelijk motief, zoals een drugsverslaving, zullen er
andere redenen moeten zijn voor zijn stelselmatige criminele gedrag, dan wel
zal er eenvoudig gezegd niet veel zijn wat hem verhindert zich crimineel te
gedragen. Een lage zelfcontrole als mogelijke verklaring wordt in zoverre
ondersteund, dat in ieder geval de maatschappelijke binding (het hebben
van werk) ook bij deze niet-drugsgebruikende veelplegers gering is. Sociale
bindingen daarentegen zijn niet ondervertegenwoordigd. De vraag rijst of
er bij de veelplegers naast het plegen van criminaliteit andere vormen van
‘onverstandig’ gedrag zijn te vinden, die de hypothese van een lage zelfcontrole
verder zouden kunnen onderbouwen.
NADERE ANALYSE VAN DE ACHTERLIGGENDE PROBLEMATIEK
Het kwalitatieve materiaal in de Strafrechtmonitor biedt goede aanknopingspunten
om dieper op de achtergronden van de veelplegers in te gaan. De casuïstiek
binnen de onderscheiden groepen veelplegers toont een gevarieerd beeld.
Allereerst wijden we een nadere beschouwing aan de drugsgebruikende
veelplegers, daarna bekijken we de overige veelplegers.
Drugsgebruikende veelplegers
Bij het nader bestuderen van de delicten die drugsgebruikende veelplegers
begaan, valt het grote gemak op waarmee velen ertoe besluiten. De drempel
om tot stelen over te gaan, blijkt bijzonder laag; er is duidelijk sprake van een
hoge mate van opportunistisch handelen:
‘De dader, een 35-jarige Nederlandse man, is bij vrienden op bezoek. Ze
willen naar Amsterdam, maar hebben geen geld voor een treinkaartje. Ze
besluiten een auto te stelen. Eén van hen heeft een schroevendraaier bij
zich. […] Twee maanden later is de dader weer op bezoek bij kennissen.
Hij wil naar huis, maar heeft geen geld om een treinkaartje te kopen en
besluit wederom een auto te stelen.’
De man is 84 keer met justitie in aanraking gekomen, voornamelijk wegens
diefstal. Hij is sinds zijn achttiende verslaafd aan cocaïne en sinds zijn 27ste
ook aan heroïne.
Een andere dader zegt al vanaf zijn elfde verslaafd te zijn en te leven van
auto-inbraken. Hij rooft in serie auto’s leeg en verkoopt de (vaak geringe) buit.
Hij is 45 keer met justitie in aanraking gekomen, voordat hij in deze zaak op
heterdaad wordt aangehouden:
‘De 20-jarige dader breekt ‘s nachts vier auto’s open met behulp van een
schroevendraaier. […] Uit de eerste auto heeft de dader buitenlandse valuta
146 Nr 2 jaargang 45 2003

meegenomen, uit de tweede auto twee tankdopsleutels, uit de derde auto
een handdoek en uit de vierde auto een barbecue, een verrekijker en een
autoradio.’
We vinden onder drugsgebruikers veel winkeldiefstallen, insluipingen,
inbraken en tasjesroven. De meeste van deze diefstallen worden min of meer
impulsief gepleegd. Veel verder dan het meenemen van een schroevendraaier
reikt de voorbereiding meestal niet. Vervolgens laat men zich leiden door
onverlichte huizen, openstaande raampjes, zichtbare buit en dergelijke. Enige
vorm van planmatig handelen vinden we bij de winkeldiefstallen, waarbij
soms trucs worden bedacht om de beveiliging te omzeilen.
Veel drugsgebruikende veelplegers zeggen zelf dat ze hun leefwijze structureel
willen veranderen. Zo zegt een kwart serieus te willen afkicken en menigeen
heeft daartoe soms al meerdere pogingen ondernomen. Ruim een kwart ook
erkent de problematiek. Men geeft eenvoudig toe dat men steelt om in het
drugsgebruik te kunnen voorzien:
‘Een 31-jarige Marokkaanse drugsverslaafde heeft in totaal 61
vermogensdelicten in zijn strafzaak gepleegd met een totale buit van ruim
47.000 gulden (vervangingswaarde). […] Bij de rechter-commissaris en de
rechter bekent hij alle delicten. De oorzaak van het plegen van de delicten
is volgens hem zijn drugsverslaving.’
Erkenning van de problemen is uiteraard een belangrijke stap naar de
oplossing ervan, vooral als men wat dat betreft van goede wil is (Baas, 1998).
Van de weinigen (circa een op de zes) die enige sociale- of maatschappelijke
bindingen hebben (een gezin, partner of werk) wil bijna iedereen van de
drugs af. Nogal wat drugsgebruikers, zo’n 30 procent, wonen ongeacht hun
leeftijd officieel nog bij hun ouders of moeder. Het is indicatief voor hun
onvermogen om op eigen kracht aan het maatschappelijk leven deel te nemen.
Dit onvermogen kan ook voortkomen uit psychische problematiek. Duidelijke
aanwijzingen daarvoor zijn er in vijf procent van de gevallen (evenveel als bij
de overige veelplegers).
De casuïstiek van de drugsgebruikende veelpleger ondersteunt het beeld dat op
basis van de kwantitatieve gegevens naar voren kwam. Een belangrijk nieuw
kenmerk is het zelfinzicht en de wens tot verandering die sommigen wel en
anderen niet kenbaar maken. Op basis van dat onderscheid zijn prototypen
te identificeren van gevallen die een redelijke kans maken weer op het rechte
pad gezet te kunnen worden. Evenzo vinden we gevallen waarbij die kans veel
kleiner moet worden geacht.
Zo is er het prototype junk, dat vooral gezien zijn onderkenning van het
probleem en zijn bereidheid tot verandering baat zou kunnen hebben met
een intensief afkick- en hulpprogramma zoals de Strafrechtelijke Opvang
Verslaafden (Swierstra, 1999; De Vries, 1999):
‘Dader is een 37-jarige Nederlandse man. Hij is ongehuwd en woont
samen met zijn moeder en twee jongere broers in een huurwoning. Hij
heeft een LTS-opleiding genoten en is van beroep metaalbewerker. Hij
krijgt een bijstandsuitkering. Hij gebruikt ongeveer vijftien jaar harddrugs,
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
147

voornamelijk heroïne en cocaïne. Hij breekt in om in zijn levensonderhoud
en zijn verslaving te kunnen voorzien. Ter zitting verklaart de man dat hij
wil afkicken en gaan werken. Hij is ongeveer 23 jaar geleden voor het eerst
in contact gekomen met justitie. Sindsdien heeft hij 51 contacten gehad,
voornamelijk wegens gekwalificeerde diefstallen, maar ook wegens poging
tot verkrachting, mishandeling en vernieling. Hij is ongeveer anderhalve
maand geleden vrijgekomen uit een detentie van negen maanden wegens
inbraken in diverse woningen. Hij bekent zowel bij de politie als ter zitting
alle tenlastegelegde en ad informandum gevoegde feiten.’
Daarnaast vinden we het prototype ‘hopeloos geval’. De verscheidenheid
aan delicten is groot, er wordt geen verband gelegd tussen de delicten en het
drugsgebruik, noch wordt de wens tot afkicken geuit:
‘Dader is een 36-jarige Surinaamse man, ongehuwd. Hij heeft een vriendin
met een kind. Hij is werkloos en heeft een uitkering. Hij komt ook aan
geld door te hosselen voor dealers. Hij is 21 jaar terug heroïne en cocaïne
gaan gebruiken. Hij heeft anderhalf jaar op school gezeten en is daarna aan
het werk gegaan. Hij heeft verschillende lasdiploma’s behaald. Hij woont
officieel bij zijn moeder maar hij zwerft ook op straat. Hij gebruikt ten tijde
van de feiten anderhalf tot twee gram heroïne en cocaïne per dag. Hij heeft
veertien justitiële contacten. Het eerste contact betreft een diefstal, hij is
dan zestien jaar. De overige betreffen (gekwalificeerde) diefstal, diefstal
met geweld en bedreiging met geweld, afpersing, verkrachting, handelen
in harddrugs en wederspannigheid. De zwaarste afdoening is een jaar
gevangenisstraf en TBR. Deze maatregel is acht maal verlengd, telkens
met een jaar. De dader ontkent de beide straatroven te hebben gepleegd, hij
bekent dat hij de auto heeft willen stelen.’
Niet-drugsgebruikende veelplegers
Het onderscheid tussen drugsgebruikende veelplegers en niet-drugsgebruikende
veelplegers is gebaseerd op concrete aanwijzingen in het dossier dat er
‘dagelijks’ of ‘vrijwel dagelijks’ harddrugs worden gebruikt. Bij nadere studie
blijkt echter dat een aantal van de vermeend drugsvrije veelplegers vroeger wél
met drugs in aanraking is geweest. Soms ook wordt het drugsgebruik tegenover
politie en justitie door de verdachte verzwegen of ontkend, terwijl verklaringen
van anderen in het dossier of veelvuldige overtredingen van de Opiumwet
duidelijk in andere richting wijzen. Bij ongeveer een kwart van de als nietdrugsgebruikende
veelplegers gekwalificeerde groep werd een aanwijzing voor
(vroeger) drugsgebruik gevonden. Dit betekent dat uiteindelijk zes van de tien
veelplegers op een of andere manier met harddrugs te maken hebben (gehad).
Waar er bijdrugsgebruikers vooral een lage drempel bestaat ten aanzien van
het plegen van vermogensdelicten, vinden we die bij de overige veelplegers
ook ten aanzien van agressieve delicten. Alcohol speelt daarbij vaak een
belangrijke rol. In circa een kwart van de gevallen bij de veelplegers die geen
drugs gebruiken, is sprake van chronisch alcoholmisbruik of is het delict in de
uitgangszaak alcoholgerelateerd. Ongeveer de helft hiervan, ofwel een op de
148 Nr 2 jaargang 45 2003

acht à negen mannen uit de groep veelplegers die geen drugs gebruikt, heeft
een ernstig alcoholprobleem. Een voorbeeld is een man die circa dertig glazen
bier op heeft en midden in de nacht met zijn vriendin en twee vrienden op zoek
is naar een café dat nog open is:
‘Onderweg komen ze langs een pand waar een feestje bezig is. Als ze naar
binnen lopen, verzoekt een man hen weg te gaan omdat het een privéfeestje
is. De dader gebiedt hem mee naar buiten te komen. De vriendin
zegt hierop iets als ‘kinderachtig hoor’ tegen haar vriend. Hierop wordt hij
zeer boos, slaat haar verschillende malen en wanneer zij op de grond valt
schopt hij haar in haar buik.’
De man is twintig keer met justitie in aanraking geweest voor mishandeling,
openlijke geweldpleging, vernieling, diefstal en poging tot doodslag.
Typisch alcoholgerelateerde delicten zijn caféruzies, vernielingen,
aanrandingen en brandstichtingen. Veel gelegenheidsdrinkers, ook weer één
op de acht à negen uit de groep niet-drugsgebruikers, begaan een dergelijk
delict na overmatig alcoholgebruik.
Eén op de drie veelplegers die geen drugs gebruiken, is wel eens of al meerdere
malen veroordeeld op grond van de Wegenverkeerswet. Het komt niet zelden
voor dat iemand wordt veroordeeld voor dronken rijden, een tijdelijk rijverbod
krijgt opgelegd en vervolgens opnieuw wordt aangehouden en veroordeeld
voor rijden met een rijverbod. Overtredingen van de Wegenverkeerswet
verklaren zodoende een deel van het veelplegen onder niet-drugsgebruikers.
Slechts 22 procent van alle veelplegers is crimineel zonder drugsgebruik
of -verleden, zonder alcoholprobleem en zonder psychische problematiek.
Ongeveer de helft van deze groep niet-probleemgerelateerde veelplegers
is met justitie in aanraking gekomen vanwege uitingen van agressie. Het
gaat hier om straatgeweld, verkeersconflicten en uit de hand gelopen ruzies
en ‘afrekeningen’ tussen bekenden. Het zijn vrijwel allemaal gevallen van
expressief geweld, toegepast zonder noemenswaardige aanleiding:
‘Twee jongens en een meisje staan ‘s avonds laat op straat te praten.
Plotseling komt er een Porsche aanrijden met hoge snelheid en in de
verkeerde rijrichting. De bestuurder begint te schelden dat ze op moeten
rotten. De jongelui zeggen dat er genoeg ruimte is om de auto te laten
passeren, maar gaan toch naar de kant. Echter nog voordat ze dat lukt geeft
de bestuurder gas en rijdt twee van hen aan. Ze worden ongeveer twee meter
weggeslingerd en de fiets die het meisje vasthield raakt beschadigd.’
De 29-jarige dader, voormalig gokverslaafd, heeft 25 justitiecontacten gehad,
onder andere voor diefstal, vernieling, mishandeling, de Wegenverkeerswet en
de Vuurwapenwet.
De andere helft van de groep niet-probleemgerelateerde veelplegers bestaat
uit mensen die schulden hebben en mede daarom inbreken, mensen die een
zwervend bestaan leiden en hun inkomen met stelen vergaren en een enkeling
die van de criminaliteit echt zijn beroep heeft gemaakt. We vinden onder
meer een internationale handelaar in gestolen auto’s, een ‘BV’ die afgenomen
goederen stelselmatig verduistert, een gewoonteheler. Deze kleine groep
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
149

probeert de misdaad lonend te doen zijn.
Veelplegers die geen drugs gebruiken hebben ongeveer twee maal vaker dan de
drugsgebruikers enige vorm van sociale- of maatschappelijke binding. Het lijkt
binnen deze categorie veelplegers een belangrijk onderscheidend kenmerk. Zo
is er het voorbeeld van de man met een gezin, die de greep op zijn leven lijkt te
zijn kwijtgeraakt. Hij zwicht gemakkelijk voor verleidingen en is daardoor in
de problemen gekomen. Ofschoon hij strikt genomen binnen de definitie van
een veelpleger valt (meer dan tien justitiële contacten) lijkt enige twijfel bij
deze kwalificatie in zijn geval wel gerechtvaardigd:
‘De 29-jarige ongehuwde Nederlandse dader woont samen met zijn
vriendin en zijn kinderen van acht en zes in een eengezinswoning. Hij heeft
van zijn veertiende tot zijn zeventiende bij zijn vaders aannemersbedrijf in
de bouw gewerkt. Nadat dit bedrijf failliet is gegaan heeft hij nooit meer
aan het arbeidsproces deelgenomen. Het gezin leeft van een uitkering van
ƒ 1.600,- per maand. Uit een rapportage van de reclassering blijkt dat de
dader slecht met geld kan omgaan. Hij heeft een schuld van ƒ 13.000,- en
een chaotisch uitgavenpatroon. In het weekend drinkt hij graag een flink
aantal biertjes en hij gaat ongeveer één keer per maand naar het casino.
Toen hij een paar jaar geleden is verhuisd, is het volgens hem misgegaan.
Hij kwam in een buurt terecht waar veel werd gehandeld in gestolen
spullen. Jongens kwamen bij hem aan de deur om spullen aan te bieden.
Op een gegeven moment werd de verleiding voor de dader te groot. In zijn
woonplaats kwam hij bekend te staan als heler. Hij geeft aan dat hij al een
paar maanden niet meer in gestolen goederen heeft gehandeld en dat hij
er niet meer mee wil beginnen, ook ter wille van zijn kinderen. Voor zijn
schulden heeft hij een aflossingsregeling getroffen. De dader is elf keer met
justitie in aanraking geweest, bijna uitsluitend voor diefstal.’
Het volgende geval is in vrijwel alle opzichten het tegenovergestelde van deze
helende huisvader. Er is geen duidelijke problematiek, er zijn geen sociale- of
maatschappelijke bindingen en we zien opnieuw een voorbeeld van redeloze
agressie:
‘Dader is een 34-jarige ongehuwde Nederlandse man. Van beroep is hij
administrateur, maar momenteel heeft hij een WAO-uitkering van ongeveer
ƒ 2.000,- per maand. Hij heeft naar eigen zeggen een bankschuld en een
NS-schuld van enkele tienduizenden guldens. Hij is zes jaar geleden
voor het eerst in contact met politie en justitie gekomen in verband met
doorrijden na een ongeval. Nadien is hij nog 75 keer in contact met justitie
geweest, voornamelijk wegens flessentrekkerij en oplichting. Hij opereert
in heel Nederland maar bij voorkeur in de zuidelijke provincies. Verdachte
bekent bij de politie dat hij zonder treinkaartje met de trein wilde reizen.
Hij heeft geldproblemen en is naar zijn zeggen gewend zonder kaartje
te reizen. Op het moment dat de conducteur hem om het plaatsbewijs
vroeg, werd verdachte boos op de conducteur en sloeg hem enkele malen
opzettelijk met gebalde vuisten in zijn gezicht. Hij zegt niet meer te weten
of hij de keel van de conducteur heeft dichtgeknepen.’
150 Nr 2 jaargang 45 2003

CONCLUSIE
We kunnen gerust stellen dat het fenomeen veelplegen wordt gedomineerd door
harddrugsgebruik. Ten minste zes van de tien veelplegers heeft er mee te maken
of mee te maken gehad, waarbij veelplegers die drugs gebruiken aanzienlijk
frequenter misdaad plegen dan de overige veelplegers. Dagelijks drugsgebruik
kan men als motivatie zien, als oorzaak van een keuze die drugsgebruikers maken
om uit stelen te gaan. In de praktijk blijkt er vaak maar weinig voorbereiding of
denkwerk achter te zitten. De diefstallen zijn eerder het gevolg van een grote
bereidheid tot stelen, waarbij elke kans ertoe wordt aangegrepen. Geweld wordt
daarbij niet geschuwd, de buit is relatief klein, de schade groot. Zijn er geen drugs
in het spel dan vinden we maar heel weinig misdaad waar een duidelijk
motief of plan achter zit: de gedachte bijvoorbeeld om er rijk van te worden
of om de misdaad lonend te doen zijn. Veel niet-drugsgerelateerde misdaad
onder veelplegers betreft naast diefstal uitingen van agressie, veelal impulsief
gepleegd, niet zelden onder invloed van alcohol. Alcohol staat wat dat betreft
op gelijke voet met drugs, in die zin dat het gebruik ervan de criminaliteit
gemakkelijk bevordert.
De verschijnselen van een geringe zelfcontrole, waaronder het eerder genoemde
impulsieve en riskante en/of ‘onverstandige’ gedrag, komen bij veelplegers
veelvuldig voor. Bij drugsgebruikers gaat het vooral om hun drugsgebruik
zelf en de daarbij vaak voorkomende aspecten zoals werkloosheid, zwerven
en weinig sociale bindingen. Bij niet-drugsgebruikers constateren we onder
meer alcoholmisbruik, roekeloos autorijden (althans veel overtredingen van
de Wegenverkeerswet), gokverslavingen, financiële problemen, werkloosheid
en een geringe frustratietolerantie. Belangrijke verschillen bij de veelplegers
vinden we ten aanzien van hun sociale bindingen en inzicht in de eigen situatie.
Drugsgebruikers hebben beduidend minder vaak een partner of een gezin dan de
overige veelplegers. Velen hebben geen vaste woon- of verblijfplaats of wonen
bij hun ouders of moeder. Daar staat tegenover dat ten minste een kwart van
deze groep veelplegers een goed inzicht in de eigen situatie heeft. Men ziet en
erkent de problematiek en wil ervan af. Dit is grotendeels tegenovergesteld aan
de niet-drugsgebruikende veelplegers, die weliswaar vaker een partner of een
gezin hebben, maar waarbij slechts zelden zo’n duidelijke wens tot verandering
dan wel beëindiging van het criminele gedrag wordt gehoord.
Over het algemeen gaat het bij veelplegers om de zichtbare vormen van
criminaliteit. Drugsgebruikers zwerven rond en nemen mee wat ze pakken
kunnen. Winkeldiefstallen, inbraken en autokraken zijn het gevolg. Bij de
overige veelplegers vinden we daarnaast geregeld uitingen van agressie, leidend
tot vernielingen en knokpartijen, en verkeersmisdrijven. Het is de criminaliteit
van de straat. Veel niet-zichtbare misdaad, zoals valsheid in geschrifte,
gewoonteheling, bepaalde vormen van bedrog en misdrijven tegen de zeden,
vergt planmatig handelen. Het is niet de criminaliteit van de gemiddelde
veelpleger, die veeleer impulsief, driftmatig en op de korte termijn handelt.
Veel van de door veelplegers gepleegde criminaliteit is even alledaags als
ondoordacht: de man die te beneveld is om zijn gestolen brommer te besturen,
de man die een handdoek en een barbecue steelt en de Porsche-rijder die op
een groep mensen inrijdt die hem ogenschijnlijk even irriteerden.
M. Jacobs en A. Essers - De misdaad van de straat
151

De aanpak van veelplegers zou onzes inziens in de eerste plaats gericht moeten
zijn op hun direct aanwijsbare probleem: harddrugs- en drankmisbruik dan wel
eventuele psychische stoornissen. In de tweede plaats verdient het aanbeveling
om naar de achtergrond van de veelpleger te kijken, waarbij zijn mogelijk
geringe mate van zelfcontrole en uitingen daarvan bijzondere aandacht zouden
moeten krijgen. De vraag of en in hoeverre men met een ‘echte’ veelpleger te
maken heeft, en wie precies een ‘echte’ veelpleger genoemd kan worden, is
daarbij steeds relevant.
LITERATUUR
Baas, N.J. (1998) Strafrechtelijke Opvang Verslaafden (SOV). Een literatuurverkenning
naar voor de SOV relevante ervaringen met onvrijwillig geplaatste justitiabele
verslaafden in binnen- en buitenland, Den Haag: WODC.
Bunt, H.G. van de & W.M.E.H. Beijers (1993) ‘Irrationaliteit als keuze: analyse van een
dadergroep roofovervallers’, Tijdschrift voor Criminologie, 35 (4): 378-395.
Cohen, L.E. & B.J. Vila (1996) ‘Self-Control and Social Control: An Exposition of the
Gottfredson-Hirschi/Sampson-Laub Debate’, Studies on Crime and Crime Prevention,
5 (2): 125-150.
Cornish, D.B. & R.V. Clarke (1986) The reasoning criminal. Rational choice perspectives
on offending, New York: Springer Verlag.
Cromwell, P.F., J.N. Olson & D. Wester Avary (1991) Breaking and Entering: An Ethnographic
Analysis of Burglary, Newbury Park: Sage.
Engelhard, B.J.M., F.W.M. Huls, R.F. Meijer & P. van Panhuis (2001) ‘Criminaliteit
en opsporing’, in: F.W.M. Huls, M.M. Schreuders, M.H. Ter Horst-van Breukelen
& F.P. van Tulder (red.), Criminaliteit en rechtshandhaving: Ontwikkelingen en
samenhangen, Den Haag: WODC: 43-82.
Goldman, F. (1981) ‘Drug abuse, crime and economy; the dismal limits of social
choice’, in: J.A. Inciardi (ed.), The drugs-crime connection, Beverly Hills: Sage.
Gottfredson, M.R. & T. Hirschi (1990) A general theory of crime, Stanford: Stanford
University Press.
Grapendaal, M., E. Leuw & J.M. Nelen (1991) De economie van het drugsbestaan:
Criminaliteit als expressie van levensstijl en loopbaan, Gouda: Quint.
Grapendaal, M. & W. van Tilburg (2002) ‘Veelplegers in Nederland’, Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 214-230.
Haan, W. de & J. Vos (1993) ‘De huilende rover en de schaamteloosheid van de
rationele keuzebenadering’, Tijdschrift voor Criminologie, 35 (4): 351-377.
Hirschi, T. (1969) Causes of delinquency, Berkeley: University of California Press.
Kroese, G.J. & R.H.J.M. Staring (1993) Prestige, professie en wanhoop: Een onderzoek
onder gedetineerde overvallers, Arnhem: Gouda Quint.
Kruize, P. (2002) ‘Een typologie van overvallers? De balans op basis van drie
daderonderzoeken naar overvallers’, Tijdschrift voor Criminologie, 44 (1): 46-60.
Nelen, J.M., E. Leuw & M. Grapendaal (1991) ‘Druggebruikers aan het woord:
verslaving en criminaliteit als elementen van een deviante ontwikkeling’, Justitiële
verkenningen, 17 (9): 17-37.
Rutenfrans, C. (1993) ‘Criminaliteit: het irrationele gedrag van ongelukkigen’,
Tijdschrift voor Criminologie, 35 (4): 327-335.
Rutenfrans, C. & G.-J. Terlouw (1996) ‘Zelfcontrole en delinquent gedrag’, Tijdschrift
voor Criminologie, 38 (1): 64-76.
Swierstra, K. (1999) ‘Strafrechtelijke Opvang Verslaafden: Het aftoppen van criminele
carrièrecurves’, Justitiële Verkenningen, 25 (6): 68-83.
Vries, H. de (1999) ‘Strafrechtelijk opvang verslaafden. Doorbreken van een
uitzichtloos, crimineel bestaan’, Algemeen Politieblad, 20: 4-6.
Walters, G.D. (1994) Drugs and Crime in Lifestyle Perspective. Thousand Oaks: Sage.
Wartna, B.S.J. (2002) ‘De WODC-recidivenmonitor. Meer inzicht in de werking van
strafrechtelijke interventies’, Justitiële Verkenningen, 28 (8): 64-76.
Wartna, B.S.J. & N. Tollenaar (2003) Veelplegers: een definitiestudie op basis van de
OBJD. Den Haag: WODC.
Weerman, F.M. (1998) Het belang van bindingen. De bindingstheorie als verklaring van
verschillen en veranderingen in delinquent gedrag, Groningen: Rijksuniversiteit.
152 Nr 2 jaargang 45 2003

OVERLAST DOOR DRUGSVERSLAAFDEN
EEN ANALYSE VAN DIJKVERBODEN IN AMSTERDAM
Hendrien Kaal en Dirk Korf
De overlast die harddrugsgebruikers rond de Amsterdamse Zeedijk op straat en
voor buurtbewoners veroorzaakten, leidde in het begin van de jaren tachtig tot
een repressieve reactie in de vorm van ’dijkverboden’, waarbij gebruikers voor
8 uur of (later) 14 dagen verboden werd zich in het gebied rond de Zeedijk
te vertonen. In dit artikel wordt beschreven op welke groepen dit beleid
werd toegepast, hun kenmerken en achtergronden, de beleidscontext en de
effectiviteit, op basis van gegevens uit 1996-2000.
De Amsterdamse Zeedijk speelde een belangrijke rol bij de opkomst van
heroïne in Nederland. Tot aan het eind van de jaren zestig oefenden de vele cafés
en dansgelegenheden een sterke aantrekkingskracht uit op zowel buitenlandse
bezoekers, zoals zeevaarders en in Duitsland gelegerde Amerikaanse soldaten,
als lokale jeugd. Dat had ook te maken met prostitutie. De straat ligt in het
Wallengebied en in cafés op de Zeedijk legden prostituees hun contacten
(Brouns, 1993). Op de Zeedijk zijn ook al lang veel Chinese eetgelegenheden,
supermarkten en andere bedrijven gevestigd. Vooral Chinezen waren vanaf het
begin van de jaren zeventig betrokken bij de opmars van de heroïnehandel op
en rond de Zeedijk. Deze handel waaierde uit naar de rest van het Wallengebied
en vermengde zich tot op zekere hoogte met de prostitutie, met name doordat
verslaafde vrouwen actief werden in de straatprostitutie (Van Gemert en
Verbraeck, 1994). Chinezen lieten al vrij snel de straathandel over aan jonge
Surinaamse immigranten, die in die periode in groten getale naar Nederland
kwamen. De rol van Surinaamse heroïnehandelaren werd versterkt doordat
de hoofdstedelijke Narcoticabrigade veel Chinese smokkelaars en dealers
arresteerde, waarvan een groot gedeelte het land uit werd gezet. Surinaamse
handelaren speelden ook een centrale rol bij de opkomst en verspreiding van
cocaïne op de straatmarkt, in de loop van de jaren tachtig (De Kort en Korf,
1992).
Door de levendige straathandel en het openlijk gebruik van heroïne en cocaïne
op en rond de Zeedijk gingen steeds meer ‘gewone’ mensen de buurt mijden.
Gemeente, politie, drugshulpverlening en buurtbewoners probeerden de druk
van de ketel te halen, onder andere met ‘gedoogruimtes’ waar ook dealers
werden getolereerd. Deze bevonden zich eerst in leegstaande, soms gekraakte
gebouwen, vervolgens in ‘caféachtige ruimtes’ en ten slotte, op initiatief van
buurtbewoners, op een boot bij het Centraal Station, op loopafstand van de
Zeedijk. Al deze gedoogruimtes was een kort leven beschoren (Van Gelder
en Sijtsma, 1988). Doordat de gedoogruimtes steeds gesloten werden en
soms zelfs afbrandden, werd begin jaren tachtig de overlast op straat steeds
meer voelbaar. Buurtbewoners zetten de gemeente onder zware druk, terwijl
gemeentelijke plannen voor medische verstrekking van heroïne door de
landelijke overheid werden verhinderd (De Kort, 1995; Leuw, 1984). Om het
gevaar van eigenrichting in te dammen – om de handel uit de buurt te weren,
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
153

etaalden sommige buurtbewoners samen voor ‘uitsmijters’ die geweld niet
schuwden (Van Gemert en Verbraeck, 1994) – maakte de gemeente ingrijpende
plannen voor de aanpak van de buurt. Gebouwen werden gerestaureerd en er
kwamen nieuwe ondernemers. Ook kreeg de politie bijzondere bevoegdheden
om de orde te handhaven (Van Gelder en Sijtsma, 1988; Verbraeck, 1988) zoals
het messenverbod (1981), het dijkverbod (1983) en het samenscholingsverbod
(1984). Al deze maatregelen konden niet voorkomen dat het aantal
harddrugsverslaafden in Amsterdam bleef stijgen. De hoogste piek was bijna
9.000 in 1988, volgens officiële schattingen (Van Brussel en Buster, 2002).
De Opiumwet kan worden gebruikt om op te treden tegen handel en bezit,
maar gebruik zelf is volgens de wet niet strafbaar. Met het dijkverbod kan
wel opgetreden worden tegen drugsgebruik en bijvoorbeeld het bezit van
parafernalia, zonder dat strafrechtelijk bewijs nodig is. Het dijkverbod is een
verwijderingsbevel dat de politie de bevoegdheid geeft om personen voor een
periode van acht uur de toegang tot het gebied te ontzeggen. Het uitreiken van
dijkverboden door de politie valt onder hun taak, de openbare orde te handhaven.
Het doel is het beperken van wat in beleidsstukken heet ‘de visuele overlast’ die
veroorzaakt wordt door de handel in en het gebruik van harddrugs.
Ondanks de lange praktijk van de dijkverboden is er maar weinig onderzoek
gedaan naar de effecten van het beleid op buurt en gebruikers. Gebruikers
hebben veel kritiek op het dijkverbodenbeleid, dat ze wel omschrijven als een
‘heksenjacht’ (De Wit, 2002). Kritisch beschouwd legitimeert dit beleid een
systeem met behulp waarvan een specifieke ongewenste groep kan worden
beheerst. En bij dergelijke maatregelen bestaat het gevaar van oneigenlijk
gebruik van machtsmiddelen, zo heeft Choongh (1998) overtuigend laten zien
in Engeland.
Richten we de aandacht op de (andere) buurtbewoners, dan suggereert
onderzoek uit het begin van het dijkverbodentijdperk dat opjaagbeleid
slechts leidt tot verspreiding van de opgejaagde groepen (Verbraeck, 1988).
Aan de andere kant concludeert de politie op basis van eigen, meer recent
onderzoek dat door repressieve activiteiten op die locaties de overlast voor
langere tijd verdwijnt. Er is daarbij weliswaar een verplaatsing van overlast te
constateren, maar niet buiten de bekende overlastlocaties (Van Ommen e.a.,
1998). De (normatieve) vraag die zich hier opdringt, is of de voordelen die het
beleid voor de algemene bevolking heeft, opwegen tegen de nadelen voor de
drugsverslaafden.
Deze vraag vormt echter niet het thema van dit artikel. Wij richten ons op de
gebruikers, met als de centrale probleemstelling: bij welke groepen wordt het
dijkverbod toegepast? Meer concreet onderzoeken we wat hun kenmerken
en achtergronden zijn. Vormen zij een dwarsdoorsnee van de Amsterdamse
drugsverslaafden of krijgen bepaalde groepen eerder een verbod dan andere?
In het bijzonder zullen we kijken naar de groep die vaak een dijkverbod krijgt.
Om deze vragen te beantwoorden hebben we gegevens uit het databestand
van de politie over dijkverboden geanalyseerd. Wij zetten eerst uiteen wat het
dijkverbodenbeleid precies behelst. Daarna schetsen we kort de context waarin
het beleid wordt uitgevoerd: op wie is het beleid gericht en wat is er bekend over
de veroorzaakte overlast? Vervolgens worden resultaten van de analyse van de
154 Nr 2 jaargang 45 2003

politiedata over dijkverboden van de periode 1996-2000 gepresenteerd. Tenslotte
bediscussiëren we de bevindingen en gaan daarbij in op de vraag of het beleid
effect sorteert en wat mogelijke alternatieven zijn.
JURIDISCH KADER
Zoals gezegd dateert het eerste dijkverbod al van 1983. Op 19 januari 1996
werd door de arrondissementsrechtbank van Amsterdam een beroep tegen de
toenmalige praktijk van de 14-dagen verboden gegrond verklaard. Ter vervanging
van de eerdere praktijk, waarbij de burgemeester verwijderingsbevelen
oplegde op basis van de artikelen 172 en 175 van de Gemeentewet, is in 1996
artikel 2.6A aan de Algemene Plaatselijke Verordening (APV) toegevoegd.
Dit artikel richt zich tegen ‘personen die telkens weer op een bepaalde plek
terugkomen om drugs te gebruiken of daarin te handelen en daarbij of als
gevolg daarvan de openbare orde verstoren’ (Gemeenteblad 1996, afd. 3,
volgnummer 47, toelichting). De burgemeester heeft de bevoegdheid gebieden
aan te wijzen waar naar zijn oordeel de openbare orde ernstig is verstoord door
de aanwezigheid van verslaafden en/of handelaren in harddrugs. Degene die
binnen zo’n gebied ‘ordeverstorende gedragingen’ begaat, is verplicht zich
terstond – de betrokken persoon krijgt 25 minuten de tijd – uit dat gebied te
verwijderen en zich daar gedurende acht uur niet te bevinden (art. 2.6A lid 1).
De bevoegdheid tot het geven van een 8-uursverbod is door de burgemeester
gemandateerd aan de politie. Volgens de gemeente heeft de politie hierin
geen vrijheid – ze moeten een dijkverbod uitdelen op het moment dat een
ordeverstorende gedraging wordt geconstateerd (Bezwaarschriftencommissie
Gemeenteraad d.d. 10 september 1996).
Naast dit 8-uursverbod is er een 14-dagen verbod. Degene die in een
aaneengesloten periode van ten hoogste zes maanden ten minste vijf
ordeverstorende gedragingen heeft begaan, kan van de burgemeester het bevel
krijgen zich voor veertien dagen uit het gebied te verwijderen (art. 2.6A lid 2).
Deze bevoegdheid is niet gemandateerd aan de politie. Een 14-dagen verbod
wordt doorgaans voorafgegaan door een waarschuwing dat het maximale
aantal 8-uursverboden is bereikt.
Personen met een dijkverbod overtreden dit verbod als ze binnen acht uur,
respectievelijk veertien dagen weer in het gebied verschijnen. De eerste keer
is het een overtreding van art. 2.6A APV, de tweede keer een overtreding van
art. 184 SR (het niet voldoen aan een ambtelijk bevel). Op de laatstgenoemde
overtreding staat een gevangenisstraf van ten hoogste drie maanden. Van een
overtreding is overigens al sprake wanneer iemand binnen de verbodstijd
alleen maar in het gebied verschijnt, ook zonder dat er een ordeverstorende
gedraging wordt begaan. Wordt op een later tijdstip een nieuwe ordeverstorende
gedraging begaan, dan dient een nieuw verbod gegeven te worden, al dan niet
voorafgegaan door een waarschuwing.
Ordeverstorende gedragingen betreffen in de praktijk in de meeste gevallen
‘visuele overlast’ door het gebruik van harddrugs (Gemeenteblad 1996, afd.
3, nr. 65). Volgens artikel 2.6A van de APV kunnen dijkverboden worden
opgelegd voor samenscholing, ongeregeldheden, ordeverstoringen en
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
155

samenkomsten die in verband staan met harddrugs (art. 2.1 APV); hinderlijk
gedrag in of bij gebouwen dat in verband staat met harddrugs (art. 2.19 APV);
verzamelingen van vijf of meer personen in verband met harddrugs of heling
(art. 2.2 APV); openlijk gebruik van en handel in harddrugs en het openlijk
voorhanden hebben van voorwerpen of stoffen ten behoeve van het gebruik
(art. 2.3 lid 1 APV); het post vatten of heen en weer bewegen om drugs of
daarop gelijkende waar te koop aan te bieden of te kopen (art. 2.3 lid 2 APV)
en het openlijk voorhanden hebben van messen of andere voorwerpen die als
steekwapen kunnen worden gebruikt (art. 2.5 APV). Voor 14-dagen verboden
worden onder ordeverstorende gedragingen ook verstaan geweldsdelicten en
diefstallen uit auto’s op of aan de weg, voorzover een verband bestaat tussen
het delict en harddrugs (art. 2.6A lid 3).
STRAATJUNKS EN OVERLAST
Het dijkverbodenbeleid is dus gericht op het beperken van de visuele overlast
door de handel in en het gebruik van harddrugs. Het gaat om ‘personen die
telkens weer op een bepaalde plek terugkomen’ en in de praktijk gaat het in de
meeste gevallen om het gebruik. De meeste (straat)handel wordt bedreven door
mensen die wat ze verkopen ook zelf gebruiken. Van Gemert (1988) beschrijft
dit als het gevolg van het beleid in de jaren tachtig. Door bestrijding van de
straathandel in softdrugs en de snelle uitbreiding van het aantal coffeeshops in
de binnenstad van Amsterdam raakten veel harddrugsverslaafde straatdealers
hun inkomsten uit deze bron kwijt. En door de toegenomen repressie van
de (straat)handel in harddrugs werd de markt kleinschaliger en raakte deze
gefragmenteerd, waardoor de risico’s kleiner waren en de overtredingen futiel.
De groep die men met het dijkverbodenbeleid probeert te bereiken bestaat dus
hoofdzakelijk uit verslaafden, met name degenen die een groot deel van de dag
op straat doorbrengen.
De omvang van de populatie harddrugsverslaafden is, net als elders, in
Amsterdam niet precies bekend. We moeten het doen met schattingen, en de
Amsterdamse GG&GD heeft op dit punt een naar verhouding goede traditie.
Schattingen worden gemaakt met behulp van de capture-recapture methode. Voor
1988 leverde deze methode een schatting op van bijna 9.000 opiaatverslaafden.
Dat aantal is flink gedaald. De afgelopen jaren ligt de schatting vrij stabiel rond
5.000 op jaarbasis en ongeveer 4.000 per kwartaal (Van Brussel en Buster,
2002). Daarnaast zijn er harddrugsverslaafden die zich tot cocaïne beperken
(Boekhout van Solinge, 2001; Nabben en Korf, 1999). Hierdoor komt het totale
aantal harddrugsverslaafden hoger te liggen, maar daar staat tegenover dat de
genoemde schatting kunstmatig naar boven wordt getrokken door buitenlandse
verslaafden die tijdelijk in Amsterdam vertoeven (Korf e.a., 1994).
De gemiddelde leeftijd van de Amsterdamse verslaafden blijft stijgen: van 37
jaar in 1996 naar 41 jaar in 2002. De meeste verslaafden zijn mannen, bij de
etnische minderheden nog sterker dan bij anderen. Vrouwen zijn met achttien
procent duidelijk in de minderheid, voor hen is prostitutie een belangrijke
bron van inkomsten. De afgelopen jaren zijn op jaarbasis zo’n 2.000 van de
Amsterdamse opiaatverslaafden geboren in Nederland en behoren er 1.200-
156 Nr 2 jaargang 45 2003

1.300 tot de grootste etnische minderheidsgroepen (geboren in Suriname,
de Nederlandse Antillen, Marokko of Turkije). Bij deze allochtonen (van de
eerste generatie) zijn Surinamers veruit in de meerderheid, ongeveer 900 op
jaarbasis. Op de tweede plaats komen Marokkanen met zo’n 200 1 (Van Brussel
en Buster, 2002). Ruwweg zijn er dus ruim tweemaal zoveel Nederlandse als
Surinaamse verslaafden in Amsterdam.
Volgens een studie uit het midden van de jaren negentig was zelfs de helft van de
‘straatjunks’ van Surinaamse afkomst en slechts één op de drie van Nederlandse
origine. Een kwart van de ondervraagde straatjunks was dakloos. Criminaliteit
kwam veel voor, bijna iedereen was wel eens gearresteerd en driekwart had wel
eens gezeten. Ook hier werd weer duidelijk dat de groep handelaren en de groep
gebruikers voor een groot deel overlappen: 40 procent van de mannen had dealen
als een bron van inkomsten. Bij de vrouwen stond prostitutie op de eerste plaats
en was dealen minder belangrijk (Korf e.a., 1995). Onderzoek onder daklozen
in Amsterdam, waarvan een fors deel ook drugsverslaafd is, laat een gemiddelde
leeftijd tussen de 38 en 39 jaar zien. Rond de tien procent bestaat uit vrouwen en
een kwart uit Surinamers (Deben en Rensen, 2001).
In 1994 is in een aantal Europese steden onderzoek gedaan naar
drugsgerelateerde overlast. Bewoners van de binnenstad van Amsterdam
namen relatief veel drugsoverlast waar: openlijk gebruik, handel op straat en
rondhangen in groepen. Het was echter niet zo dat zij zich hier bovenmatig
aan stoorden. Zij vonden vooral dat de overlast moest verdwijnen en niet
noodzakelijkerwijs de hele scene. Politieagenten werkzaam in de buurt
vonden daarentegen relatief vaak wel dat de scene moest verdwijnen (Korf e.a,
1995). Al eerder was in Amsterdam gebleken dat ‘elitehuishoudens’ meer last
hebben van drugsoverlast, maar ook meer vrijheid hebben in hun buurtkeus.
Geconcludeerd werd dat drugs horen bij de centrumfunctie van de stad en
weinig afbreuk doen aan de hoge waardering van de buurt, hoewel ze wel
storend zijn (Kersloot en Musterd, 1987).
DIJKVERBODEN: HOEVEEL, WAAR EN WANNEER?
Voor onze analyse is gebruik gemaakt van alle data over de periode 1 januari
1996 - 31 december 2000 uit het computerbestand met dijkverboden van in
het binnenstadsdistrict. Dit district omvat twee noodgebieden: op en rond de
Wallen en rond de Nieuwezijds Voorburgwal. In dit laatste gebied mogen alleen
8-uursverboden worden uitgedeeld. Over de periode van vijf jaar behelst het
bestand zo’n 22.000 dijkverboden (zowel achtuurs- en 14-dagen verboden) 2 ,
1 Uitgaand van cijfers van Busters en Reurs (1999) waren in 1998 binnen deze groep
1.039 mensen (79,1 procent) afkomstig uit Suriname of de Nederlandse Antillen. Er
zijn in Amsterdam veel meer Surinaamse dan Antilliaanse harddrugsverslaafden.
Daarnaast was in 1998 14,5 procent afkomstig uit Marokko en 6,3 procent uit Turkije,
ongeveer 200 Marokkanen en 80 Turkse harddrugsverslaafden op jaarbasis.
2 Dit is mogelijk een onderrapportage. In de Eindevaluatie Project Drugsoverlast
District 2 (Van Ommen e. a., 1998: 5) is het aantal 8-uursverboden uitgereikt tussen 1
oktober 1996 en 31 december 1997 hoger dan in het hier gebruikte bestand. Dit geldt
veel minder voor de Wallen dan voor het gebied rond de Nieuwezijds Voorburgwal.
Dit laatste gebied is echter in beide databestanden verantwoordelijk voor slechts een
minderheid van de incidenten.
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
157

meer dan 1.000 waarschuwingen en 123 overtredingen van dijkverboden.
Ruim 90 procent van de dijkverboden werd uitgedeeld in het Wallengebied.
Het aantal opgelegde dijkverboden, waarschuwingen en overtredingen van
dijkverboden fluctueert enigszins met de seizoenen en is iets lager in de
winter dan in de rest van het jaar. Er zijn duidelijke verschillen tussen de
jaren. Zo was er een piek in juni 1997, toen de stad tijdens de Eurotop in
Amsterdam op vele manieren ‘schoongemaakt’ werd. In 1998 was het aantal
aanhoudingen 3 gedurende het gehele jaar vrij laag, terwijl er in 2000 een
enorme piek was in juli als gevolg van de actie ‘Kleenext’, een ‘veegactie’
op de Zeedijk en het Wallengebied. Het aantal aanhoudingen in het kader
van het dijkverbodenbeleid is tamelijk gelijk verdeeld over de dagen van de
week: iets minder in het weekend, maar het verschil met door de week is
niet belangwekkend. De meeste aanhoudingen worden gedaan aan het eind
van de middag en ‘s avonds laat. Dit indiceert dat de overlast rond deze tijd
van de dag het grootst is. Het wisselende aantal aanhoudingen heeft echter
ook te maken met het aantal agenten op straat: er is een plotseling dal in de
vroege ochtenduren (wisseling van de wacht) en tussen zes en zeven ‘s avonds
(etenstijd), en een lichte daling in het aantal aanhoudingen rond de lunch.
DIJKVERBODEN: AAN WIE?
Gegevens in het bestand zijn niet gekoppeld per individu. Voor onze analyses
was dat wel noodzakelijk. De koppeling is gemaakt op basis van volledige naam
(alle voornamen en achternaam) en geboortedatum. Vervolgens is handmatig
gecontroleerd of door bijvoorbeeld spelfouten gegevens niet gekoppeld waren
die overduidelijk wel betrekking hadden op dezelfde persoon. Bij combinatie
van de persoonsgegevens voor personen met meer dan één registratie werden
in geval van inconsistente data steeds de meest recente gegevens gebruikt.
De circa 23.000 dijkverboden en waarschuwingen werden uitgedeeld aan
bijna 4.200 unieke personen (tabel 1). Gemiddeld werden iets meer dan vijf 8uursverboden
per persoon uitgedeeld. De overgrote meerderheid (88 procent)
ontving alleen 8-uursverboden. Ruim 450 personen ontvingen één of meer
waarschuwingen en een kleine 250 personen kregen één of meer 14-dagen
verboden. Ruim tachtig mensen werden gepakt voor het overtreden van een 8uursverbod,
terwijl slechts 17 mensen werden aangehouden voor overtreding
van een 14-dagen verbod. Hieruit blijkt dat, hoewel het overtreden van een
dijkverbod kan leiden tot detentie, dit hooguit om een zeer klein percentage
van de totale groep gaat.
We hebben de personen met één of meer dijkverboden ingedeeld in drie typen:
nieuwelingen (één dijkverbod), bekenden (twee tot tien dijkverboden) en
habitués (meer dan tien dijkverboden). Zoals gezegd bestrijkt het geanalyseerde
bestand een periode van vijf jaar. Het feit dat iemand met één dijkverbod in
het bestand voorkomt, betekent dus niet dat deze persoon gedurende zijn hele
leven daadwerkelijk slechts één dijkverbod heeft gekregen. Bezien over een
3 Het begrip aanhouding hanteren we in dit artikel doorgaans niet in de strafvorderlijke zin.
158 Nr 2 jaargang 45 2003

Tabel 1: Aantallen dijkverboden, waarschuwingen en overtredingen per persoon 1996-2000
N
verboden
N
pers. %
Gem.
p/p
Mediaan
Std.
Dev.
Min. Max.
8-uur verbod 21.224 4.146 99.5 5.1 1 10.0 1 155
waarschuwing 1.051 463 11.1 2.3 2 1.8 1 11
14-dgn verbod 743 243 0.6 3.1 2 2.4 1 18
184SR 8-uur 98 81 0.2 1.2 1 0.7 1 5
184SR 14-dgn 25 17 0.0 1.5 1 0.9 1 4
langere periode wordt het werkelijke aantal nieuwelingen overschat en het
aantal bekenden en habitués enigszins onderschat. In de analyse is gekeken
naar het totale aantal dijkverboden (8 uur en 14 dagen) tijdens de vijf jaar die
het geanalyseerde bestand besloeg. Waarschuwingen en overtredingen van art.
184 SR zijn niet meegeteld, vooral omdat hier normaliter reeds een dijkverbod
aan vooraf gegaan dient te zijn.
In de onderzochte periode van vijf jaar vormen nieuwelingen de helft van het
aantal geregistreerde personen, maar zij zijn verantwoordelijk voor slechts
tien procent van de aanhoudingen. Ruim éénderde bestaat uit bekenden,
met 27 procent van de dijkverboden. De relatief kleine groep habitués (12
procent) is verantwoordelijk voor 63 procent van alle in die periode opgelegde
dijkverboden. De habitués zijn ook verantwoordelijk voor 80 procent van de
overtredingen van dijkverboden (art. 184 SR). Dit betekent dat habitués niet
alleen de meeste overtredingen per persoon begaan, maar dat zij per dijkverbod
ook vaker een overtreding plegen dan de nieuwelingen.
Het bestand bevat een aantal achtergrondkenmerken van de overtreders. De
gegevens over geboortedatum, geslacht, nationaliteit en geboorteland zijn
over het algemeen compleet, zodat de verschillende typen overtreders hierop
vergeleken kunnen worden. Andere gegevens, zoals over wonen en verslaving,
ontbreken voor veel personen, maar het minst bij diegenen die het vaakst een
dijkverbod kregen. Deze gegevens zullen we dan ook alleen gebruiken om de
habitués mee te beschrijven. Andere gegevens, bijvoorbeeld over uitkeringen,
waren zo onvolledig dat zij buiten de analyse zijn gelaten.
De leeftijdsvariabele in het bestand is het geboortejaar. Voor de hele groep
is dat gemiddeld 1963. Het merendeel bestaat uit dertigers en veertigers. De
habitués zijn gemiddeld ruim vier jaar ouder dan de nieuwelingen (tabel 2)
maar dit is wellicht simpelweg te verklaren doordat ouderen gedurende de
onderzochte periode van vijf jaar meer kans hadden om vaker in het bestand
voor te komen. Daarom hebben we ook gekeken naar de leeftijd op het moment
van eerste aanhouding. Dan blijkt dat habitués inderdaad toen gemiddeld al
drie jaar ouder waren (36,5 jaar tegenover 33,6 jaar bij de nieuwelingen). Om
een vergelijking te kunnen maken met andere groepen hebben we tenslotte
de gemiddelde leeftijd op het moment van (alle) aanhouding(en) berekend,
met als uitkomst ruim 34 jaar 4 . Dat is wat jonger dan de totale groep van
opiaatverslaafden en de daklozen in Amsterdam. De habitués komen er echter
dichter bij in de buurt dan de nieuwelingen (bij aanhouding gemiddeld 37,7
versus 33,6 jaar).
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
159

Vrouwen komen met dertien procent weinig voor in het dijkverbodenbestand
(tabel 2). Dit percentage ligt tussen dat van de daklozen (tien procent) en de
opiaatverslaafden (achttien procent) in Amsterdam. Maar terwijl vrouwen
over het algemeen veel minder vaak criminele ‘veelplegers’ zijn dan mannen
(Engelhard e.a., 2001), is de verdeling bij dijkverboden andersom. De vrouwen
hebben gemiddeld iets meer verboden dan de mannen en behoren ook vaker tot
de habitués dan mannen (zestien versus twaalf procent).
Tabel 2: leeftijd, geslacht en geboorteland van nieuwelingen, bekenden en habitués
Nieuwelingen Bekenden Habitués Totaal
N (%) 2.107 50,6 1.527 36,6 512 12,3 4.167 100,0
Gem.
Std.
dev. Gem.
Std.
dev. Gem.
4 Hierbij werd voor elke persoon de gemiddelde leeftijd berekend op het moment
van aanhouding, waarbij alle bekende aanhoudingen voor een dijkverbod werden
meegerekend.
160 Nr 2 jaargang 45 2003
Std.
dev. Gem. Std. dev.
Geboortejaar 1.964,4 8,1 1.962,7 7,9 1.960,0 7,2 1.963,2 8,1
Gem. leeftijd
aanhouding 33,6 8,1 35,0 7,9 37,7 7,3 34,4 8,1
Leeftijd 1e
aanhouding 33,6 8,1 34,7 7,8 36,5 7,1 34,2 7,9
Geslacht
N % N % N % N %
Gem.
aantal
aanhoudingen
Mannelijk 1.878 89,4 1.310 85,8 427 83,6 3.630 87,3 5,2
Vrouwelijk 223 10,6 216 14,2 84 16,4 528 12,7 6,3
Geboorteland
Nederland 710 34,1 487 32,0 105 20,5 1.309 31,6 3,9
Suriname 376 18,1 403 26,4 242 47,3 1.029 24,9 9,6
Ned.
Antillen 90 4,3 86 5,6 26 5,1 202 4,9 4,8
Marokko 226 10,8 167 11,0 65 12,7 458 11,1 5,8
Anders 681 32,7 381 25,0 74 14,5 1.141 27,6 3,3
Met name omdat de meeste Surinamers de Nederlandse nationaliteit hebben,
gebruiken wij het geboorteland als indicatie van de etnische groep. Dit lost
ook het probleem op van de dubbele nationaliteit bij andere allochtonen in
Amsterdam, zoals veel Marokkanen. Het betekent echter wel dat de groep in
Nederland geboren mensen wellicht allochtonen van tweede generatie bevat
(Korf e.a., 2001). Ongeveer een derde van de personen in het bestand is in
Nederland geboren en ongeveer een kwart in Suriname (tabel 2). Dit laatste
komt overeen met het percentage Surinamers onder de daklozen in Amsterdam,

maar vergeleken met het aandeel Surinamers onder de opiaatverslaafden in
Amsterdam – minder dan de helft van het aantal Nederlanders – is er echter
duidelijk sprake van een forse oververtegenwoordiging. Surinamers zijn nog
sterker oververtegenwoordigd bij de habitués. Van hen is slechts één op de vijf
in Nederland geboren en bijna de helft in Suriname.
KENMERKEN VAN DE HABITUÉS
We konden vaststellen dat de habitués twaalf procent vormen van alle personen
die tussen 1996 en 2000 tenminste één dijkverbod kregen. In tabel 3 geven we
een overzicht van hun kenmerken. Zij zijn bij aanhouding gemiddeld bijna
38 jaar. Vrouwen behoren, zoals gezegd, vaker tot de habitués dan mannen.
De vrouwelijke habituées zijn verantwoordelijk voor tweederde van het totale
aantal dijkverboden uitgereikt aan vrouwen, slechts marginaal meer dan bij de
mannen. Uit eerder onderzoek bleek een aanzienlijk deel van de vrouwelijke
drugsverslaafden in de binnenstad werkzaam te zijn als straatprostituee
(Grapendaal e.a., 1991; Korf, 1995; Van Ommen e. a., 1998). Dit zou kunnen
verklaren waarom vrouwen vaker habituées zijn.
Surinamers zijn met ongeveer de helft relatief sterk vertegenwoordigd bij de
habitués. Anders gezegd: van de Surinamers is 24 procent habitué, tegenover
slechts acht procent van degenen die in Nederland zijn geboren. Antilianen
(dertien procent) en Marokkanen (veertien procent) zitten hier tussenin.
Slechts zeven procent van degenen die in een ander land dan de genoemde
vier geboren zijn, is habitué. Dit is waarschijnlijk vooral te verklaren door
‘toeristen’, die vanwege de korte duur van hun verblijf een kleine kans
hebben op meer dan één dijkverbod.
Het wekt geen verbazing dat de meerderheid van de habitués (officieel) in
Amsterdam woont. Maar bijna de helft van de habitués heeft geen vaste
woonplaats of verblijft in een sociaal pension.
Ongeveer de helft van de habitués staat in de bestanden als verslaafd
geregistreerd. Dat is minder dan verwacht: dijkverboden worden uitgedeeld
om de drugsoverlast te beperken en het ligt dus voor de hand dat het overgrote
deel van de habitués drugs gebruikt. Het is dan ook opvallend dat voor de
helft van de habitués niet geregistreerd staat of iemand wel of niet verslaafd
is. Waarschijnlijk komt dit doordat de politie dit eenvoudigweg vaak niet
registreert, omdat het zo vanzelfsprekend is dat iemand die een dijkverbod
opgelegd krijgt verslaafd is. Wanneer iemand alleen dealt, kan hij voor
overtreding van de Opiumwet worden opgepakt. Met name in de binnenstad
worden vrij veel dealers daadwerkelijk gearresteerd. In 2000 werden in dit
politiedistrict bijvoorbeeld bijna 1.100 aanhoudingen verricht voor bezit en
bijna 1.400 voor handel in harddrugs (O+S, 2001). Wanneer het drugsgebruik
wel geregistreerd staat, gaat het vrijwel altijd om een combinatie van heroïne
en cocaïne. Slechts drie procent gebruikt alleen cocaïne en maar één persoon
alleen heroïne. Voor zover bekend is hoe lang men verslaafd is, is dit gemiddeld
sinds 1981 bijna twintig jaar.
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
161

Tabel 3: Karakteristieken van habitués
Nederland
Suriname/
Ant
Ned-Ant
162 Nr 2 jaargang 45 2003
Marokko Anders Totaal
Gemiddelde
leeftijd
aanhouding
(Std. dev.) 35,2 7,1 40,6 6,3 40,4 6,5 33,3 5,7 34,6 7,7 37,7 7,3
n % n % n % n % n % n %
Mannelijk 58 55,8 221 91,3 25 96,2 64 98,5 59 79,7 427 83,6
Vrouwelijk 46 44,2 21 8,7 1 3,8 1 1,5 15 20,3 84 16,4
Woonsituatie
Zonder vaste
woonplaats
(ZVW) 53 50,5 101 41,7 11 42,3 22 33,8 41 55,4 228 44,5
Vaste
woonplaats 45 42,9 121 50,0 11 42,3 34 52,3 19 25,7 230 44,9
Sociaal
pension 3 2,9 7 2,9 1 3,8 2 3,1 3 4,1 16 3,1
Onbekend 4 3,8 13 5,4 3 11,5 7 10,8 11 14,9 38 7,4
Woonplaats
Amsterdam 75 71,4 187 77,3 17 65,4 42 64,6 31 41,9 352 68,8
Anders in
Nederland 8 7,6 15 6,2 3 11,5 4 6,2 5 6,8 35 6,8
Onbekend of
ZVW 22 20,9 40 16,5 6 23,0 19 29,2 38 51,4 125 24,4
Verslaafd
aan
Cocaïne 3 2,9 9 3,7 2 7,7 1 1,5 2 2,7 17 3,3
Heroïne 1 0,4 1 0,2
Heroïne en
cocaïne 48 45,7 127 52,5 7 26,9 13 20,0 13 17,6 208 40,6
Onbekend 54 51,4 105 43,4 17 65,4 51 78,5 59 79,7 286 55,9
Verslaafd
sinds…
(Std.dev.) 1980 7,4 1980 6,5 1982 6,8 1986 4,2 1984 6,2 1981 6,7
Totaal 105 100 242 100 26 100 65 100 74 100 512 100
Zoals gezegd is bijna de helft van de habitués in Suriname geboren. Zij zijn
(net zoals de Antilliaanse habitués) relatief oud (gemiddeld 40,6 jaar bij
aanhouding). Hoewel ook veel Surinaamse habitués dakloos zijn, hebben zij
vaker een vaste woonplaats dan Nederlanders.
Meer dan de helft van de vrouwelijke habituées is in Nederland geboren.
Weliswaar vormen vrouwen maar een klein deel van de habitués uit Suriname,
maar van alle vrouwelijke habituées komt een kwart uit Suriname. De
vrouwelijke habituées wonen net zo vaak in Amsterdam en zijn even vaak
dakloos als de mannelijke habitués.

DISCUSSIE
In een periode van vijf jaar hebben in de binnenstad van Amsterdam meer dan
4.000 mensen één of meer dijkverboden gekregen. Dat komt dicht in de buurt
van het tegenwoordig geschatte aantal harddrugsverslaafden in de hoofdstad,
zo’n 5.000 op jaarbasis. Nu kent de populatie nogal wat doorstroming door
verslaafden van elders die tijdelijk in Amsterdam vertoeven, waardoor er over
een langere periode meer verslaafden in de stad zullen zijn dan per jaar.
Gemiddeld krijgt men per persoon vijf dijkverboden in vijf jaar tijd. Ruim de
helft van de personen die een dijkverbod krijgen, bestaat uit nieuwelingen.
Zij kregen tijdens de onderzochte periode slechts eenmaal een dijkverbod. Dit
wijst erop dat een fors deel niet opnieuw terugkeert en in elk geval niet meer zo
sterk als overlastgever wordt beschouwd dat een nieuw dijkverbod nodig wordt
geacht. Ook bij de anderen volgt in de meeste gevallen op een dijkverbod geen
overtreding van het verbod. Dit alles wijst erop dat dijkverboden effectief zijn,
althans op individueel niveau en binnen de periode waarvoor zij gelden (acht uur
of veertien dagen).
Tegelijkertijd is duidelijk dat een relatief kleine groep habitués (twaalf procent)
verantwoordelijk is voor het leeuwendeel van de dijkverboden. Zij kregen
in de onderzochte vijf jaar meer dan tien dijkverboden. Deze groep bestaat
voornamelijk uit mannen en is gemiddeld 38 jaar. Bijna de helft is geboren
in Suriname, slechts een op de vijf in Nederland. De meerderheid woont in
Amsterdam maar nagenoeg de helft heeft geen vaste woon- of verblijfplaats
of woont in een sociaal pension. Voor zover bekend zijn verreweg de meesten
verslaafd aan zowel heroïne als cocaïne. Wat betreft leeftijd en geslacht
komen deze habitués redelijk overeen met wat we uit eerdere studies onder
harddrugsverslaafden en ‘straatjunks’ weten. Het percentage dak- en thuislozen
onder de habitués is echter beduidend hoger. Het aandeel Surinamers onder
de habitués is buitenproportioneel maar komt wel overeen met het percentage
Surinamers onder straatjunks.
Het dijkverbodenbeleid werd ingesteld toen het drugsprobleem in het
Wallengebied grootse vormen aannam en de buurtbewoners en politie niet
langer lijdelijk wilden toezien hoe de buurt verpauperde. Wat een toenemend
probleem was in de jaren tachtig, is nu aanzienlijk beperkt en al enige jaren
stabiel. Wat de precieze bijdrage van de dijkverboden is geweest, valt moeilijk te
zeggen. Duidelijk is in elk geval dat meer algemeen de aard en omvang van de
problematiek is veranderd. Ging het aan het begin van de jaren tachtig nog vooral
om twintigers, tegenwoordig is de Amsterdamse verslaafde gemiddeld rond de
veertig. Het aantal verslaafden in de stad is drastisch lager dan aan het eind van
de jaren tachtig. Tal van factoren hebben hieraan bijgedragen, waaronder de
sterfte aan aids. De daling komt ook voor een belangrijk deel doordat er veel
minder ‘heroïnetoeristen’ in de stad zijn. Vooral van Duitsers is bekend dat het
versoepelde drugsbeleid in eigen land in belangrijke mate heeft bijgedragen aan
hun terugkeer en sterk verminderde stroom naar Nederland (Biemond en Korf,
1992). Afgaand op het aantal dijkverboden is de problematiek in de afgelopen
jaren echter niet verder afgenomen. Met name de habitués maken duidelijk dat
er verslaafden zijn die steeds opnieuw een dijkverbod krijgen. Aangezien een
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
163

substantieel deel van hen dakloos is, blijft er vaak niet meer over dan blokjes
te gaan omlopen (van Ommen, 1998).
Zijn er alternatieven? In een landelijke evaluatie van projecten ter bestrijding
van drugsoverlast constateerden Broër en Noyon (1999) dat gebruikersruimten
het meeste soelaas bieden, zowel voor gebruikers als voor buurtbewoners.
Amsterdam heeft inmiddels verscheidene van zulke ruimtes, maar het blijft
lastig om meer geschikte locaties te vinden met instemming van buurtbewoners.
Een samenwerkingsverband tussen hulpverlening, politie en justitie (Support) is
erop gericht overlast te beperken, bijvoorbeeld door gebruikers te betrekken bij
het schoonhouden van de buurt. De Strafrechterlijke Opvang Verslaafden (SOV)
is erop gericht degenen die door crimineel gedrag grote overlast veroorzaken te
laten afkicken; over de resultaten hiervan is echter nog niets bekend. Tenslotte
wordt aan een groep langdurig verslaafden heroïne verstrekt. Hoewel het gaat
om een medische behandeling, blijkt ook de criminaliteit en overlast drastisch te
verminderen (Van den Brink e.a., 2002).
Slechts een klein deel van degenen die een dijkverbod krijgen, overtreden
zo’n verbod en komen hiervoor (uiteindelijk) binnen het strafrecht terecht. Zo
beschouwd is er dus weinig sprake van criminalisering en lijkt de dreiging
van oneigenlijk gebruik, zoals bijvoorbeeld Choongh (1998) en Kaal (2001)
signaleerden bij politieoptreden in Engeland, gering. Dit neemt niet weg dat ook
in Amsterdam bij de dijkverboden een groep van dezelfde mensen steeds weer
opgepakt wordt.
Met name bij de habitués is er sprake een forse oververtegenwoordiging van
Surinamers. De vraag dringt zich op of bij de dijkverboden sprake is van
selectiviteit. Verbraeck (1988) stelde vast dat dit in de beginperiode van de
dijkverboden wel het geval was. Hij zag dat mensen die niets met de handel
in en het gebruik van harddrugs te maken hadden, werden opgepakt op basis
van hun huidskleur, dat dienders verschilden in de manier waarop ze met
dijkverboden omgingen en dat dijkverboden voor oneigenlijke doeleinden
werden gebruikt. Een recente inventarisatie van klachten van verslaafden
suggereert dat hier nog steeds sprake van is (MDHG, 2002). Aan het begin
van de jaren negentig constateerde Korf (1995) dat Surinaamse verslaafden
een grotere kans hadden om gearresteerd te worden, maar ook dat Surinaamse
verslaafden meer dan gemiddeld actief waren als straatdealer. Bij de aanpak
van drugsoverlast door middel van dijkverboden stuit men in de binnenstad van
Amsterdam al gauw op relatief veel Surinaamse verslaafden. In belangrijke mate
reflecteert de oververtegenwoordiging van Surinamers onder de habitués dan
ook de feitelijk sterke aanwezigheid van deze groep. De vraag of er daarnaast
voor hen ook tegenwoordig nog steeds een grotere pakkans bestaat, kunnen we
hier niet beantwoorden. Wel is duidelijk geworden dat met name veel habitués,
waaronder veel Surinamers, dakloos zijn en alleen al hierdoor veelvuldig op
straat vertoeven. Dijkverboden kunnen dat probleem in elk geval niet oplossen.
LITERATUUR
Biemond, R. & D.J.Korf (1992) Effectiviteit van het ontmoedigingsbeleid, Universiteit
van Amsterdam, Faculteit POW.
Boekhout van Solinge, T. (2001) Op de pof – cocaïnegebruik en gezondheid op straat,
Amsterdam: Rozenberg.
164 Nr 2 jaargang 45 2003

Boerman, F.A., W.A.C. van Tilburg & M. Grapendaal (2002) Landelijke criminaliteitskaart
1999: Aangifte en verdachtenanalyse op basis van HKS-gegevens,
Woerden/Zoetermeer: ABRIO/KLPD.
Van den Brink, W., V.M. Hendriks, P. Blanken, I. Huijsman & J.M. van Ree (2002) Heroïne
op medisch voorschrift, Utrecht: Centrale Commissie Behandeling Heroïneverslaafden
(CCBH).
Broër, C. & R. Noyon (1999) Over last en beleid. Evaluatie Nota Overlast en vijf jaar SVObeleid
tegen overlast van harddrugsgebruikers, Amsterdam, Regioplan, Stad en Land.
Brouns, H. (1993) Zeedijk, de ‘dijk’ binnenstebuiten, Amsterdam: Jan Mets.
Van Brussel, G.H.A. & M.C.A. Buster (2002) OGGZ Monitor Amsterdam – Trends en
cijfers ’99’00’01, Amsterdam: GG&GD Amsterdam.
Buster, M., H. Reurs (1999) Methadonverstrekking in Amsterdam 1998. Centrale Methadon
Registratie, Amsterdam, GG&GD, afdeling EDG.
Choongh, S. (1998) ‘Policing the Dross: A social disciplinary model of policing’, British
Journal of Criminology, 88 (4): 623-634.
Engelhard, B.J.M., F.W.M Huls, R.F. Meijer & P. van Panhuis (2001) ‘Criminaliteit en
opsporing’ in F.W.M.Huls, M.M. Schreuders, M.H. Ter Horst-van Breukelen & F.P. van
Tulder (eds.) Criminaliteit en rechtshandhaving 2000, Den Haag: CBS/WODC (Reeks
Onderzoek en beleid # 189): 43-82.
Deben, L. & P. Rensen (2001) Uitgeteld – buitenslapers in Amsterdam 1995-2001,
Amsterdam: Askant.
Gelder, P.J.van & J.H. Sijtsma (1988) Horse, coke en kansen – sociale risico’s en kansen
onder Surinaamse en Marokkaanse harddruggebruikers in Amsterdam - Deel I
Surinaamse harddruggebruikers, Amsterdam: Instituut voor Sociale Geografie,
Universiteit van Amsterdam.
Gemert, F. van (1988) Mazen en netwerken – de invloed van beleid op de drugshandel
in twee straten in de Amsterdamse Binnenstad, Amsterdam: Instituut voor Sociale
Geografie, Universiteit van Amsterdam.
Gemert, F. van & H. Verbraeck (1994) ‘Sex, Sex and Smack – The ecology of the drug
trade in the inner city of Amsterdam’, in E. Leuw & I. Haen Marshall (eds.) Between
prohibition and legalization. The Dutch experiment in drug policy, Amsterdam/New
York: Kugler Publications: 145-167.
Grapendaal, M., E. Leuw & J.M. Nelen (1992) De economie van het drugsbestaan,
Arnhem: Gouda Quint.
Kaal, H.L. (2001) Police Cautioning of Drug Offenders – policies, practices and attitudes,
Proefschrift, Universiteit van Bristol.
Kersloot, J.M. & S. Musterd (1987) Leefbaarheid en drugs in Amsterdam – de spreiding
van drugsscenes óver, en de relatie met de leefbaarheid ín de stad, Amsterdam: Instituut
voor Sociale Geografie, Universiteit van Amsterdam.
Korf, D.J., S.A. Reijneveld & J. Toet (1994) ‘Estimating the number of heroin users: A
review of methods and empirical findings from the Netherlands’, International Journal
of the Addictions, 29 (11): 1993-1417.
Korf, D.J., M. Schreuders, D. Lettink & T. Nabben (1995) Straatjunks in Amsterdam –
achtergronden, leefstijl en hulpverlening, Amsterdam: O+S, het Amsterdamse Bureau
voor Onderzoek en Statistiek.
Korf, D.J., G.W. Bookelman & T. de Haan (2001) ‘Diversiteit in criminaliteit – Allochtone
arrestanten in de Amsterdamse politiestatistiek’, Tijdschrift voor Criminologie, 43 (3):
230-259.
De Kort, M. (1995) Tussen patiënt en delinquent. Geschiedenis van het Nederlandse
drugsbeleid, Hilversum: Verloren.
Kort, M de & D.J. Korf (1992) ‘The development of drug trade and drug control in the
Netherlands: a historical perspective’, Crime, Law, and Social Change, 17: 123 -144.
Leuw, E. (1984) ‘Door schade en schande. De geschiedenis van drugshulpverlening als
sociaal beleid’, Tijdschrift voor Criminologie, 28 (3):128-136.
MDHG (2002) Bloemlezing klachten opjaagbeleid Wallengebied, Amsterdam, MDHG.
Nabben, T. & D.J. Korf (1999) ‘Cocaine and crack in Amsterdam: Diverging
subcultures’, Journal of Drug Issues, 29 (3): 627-651.
Ommen, H. van, G. Vrooland, J. Rozenbrand & G. Bakker (1998) Eindevaluatie Project
Drugsoverlast District 2, Amsterdam: Regiopolitie Amsterdam-Amstelland.
O+S (2001) Amsterdam in cijfers 2001, Amsterdam: O+S, Het Amsterdamse Bureau
voor Onderzoek en Statistiek.
Reijneveld, S.A. (1989) Methadonverstrekking in Amsterdam in 1988, Amsterdam:
GG&GD.
Verbraeck, H.T. (1988) De staart van de Zeedijk – een bliksemonderzoek naar enkele
effecten van het Zomerplan 1987 in het Wallengebied, Amsterdam: Instituut voor
Sociale Geografie, Universiteit van Amsterdam.
Wit, B. de (2002) ‘Heksenjacht’, Spuit 11 - Kwartaalblad van de Belangenvereniging
Druggebruikers MDHG, herfst 2002: 3.
H. Kaal en D. Korf - Overlast door drugsverslaafden
165

STELSELMATIGE DADERS AANPAKKEN
Anne-Marie Slotboom, Peter van der Laan en Catrien Bijleveld
In het in oktober 2002 verschenen veiligheidsprogramma van het Ministerie
van Justitie en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
(Naar een veiliger samenleving, 2002) en in het actieprogramma voor de
aanpak van de jeugdcriminaliteit van het Ministerie van Justitie (Jeugd terecht,
2003) wordt nadrukkelijk aandacht geschonken aan stelselmatige daders
(veelplegers) en het terugdringen van recidive bij deze groep delinquenten.
Volgens het kabinet moet een doeltreffende justitiële reactie bijdragen aan het
voorkomen van recidive en aan een betere reïntegratie in de samenleving van
deze groep daders. Naast strafverzwaring bij recidive worden de maatregel
Strafrechterlijke Opvang Verslaafden (SOV) voor verslaafde stelselmatige
daders en de Individuele Trajectbegeleiding (ITB) voor harde kern-jongeren
in leeftijd van 12 tot 25 jaar als oplossingen aangedragen. Onderzoek naar
de effectiviteit van deze maatregelen – ook een nogal prominent thema in de
nota’s – is (nog) niet of nauwelijks gedaan. Desondanks mag met name ITB
zich al enige tijd in een toenemende populariteit verheugen. Dit resulteerde in
2001 in landelijke invoering van ITB.
In deze bijdrage staan we stil bij een van de voorlopers van ITB, de Stelselmatige
Daderaanpak (SDA) 1 . We gaan kort in op wat SDA inhoudt, waar de
wortels liggen en wat de resultaten van zo’n aanpak zijn. In het bijzonder wordt
stilgestaan bij de vraag waarom zulke aanpakken een moeizaam verloop kunnen
hebben. Dat hangt enerzijds samen met de zeer problematische achtergrond
van de deelnemers en anderzijds met problemen rond afstemming tussen
samenwerkende organisaties en een gebrekkig draagvlak. Maar ook manco’s in
inhoud, opzet en uitvoering kunnen hieraan debet zijn.
STELSELMATIGE DADERAANPAK
SDA is begin jaren negentig opgezet in het arrondissement Dordrecht naar
aanleiding van het beleidsplan Strafrecht met beleid 90-95 (1990) van het Openbaar
Ministerie (OM) (de Beer e.a., 1994) 2 . SDA was aanvankelijk bedoeld voor
volwassenen, later volgde een variant voor minderjarigen, de Stelselmatige
daderaanpak Minderjarige Daders (SMD) 3 .
Anders dan de meest recente, primair kwantitatieve definitie van veelplegers
(zie inleidend artikel in dit themanummer) heeft SDA – en later ook ITB – van
oudsher een andere, minder strikte definitie gehanteerd. Het gaat om daders
die al enkele keren met justitie voor ernstige strafbare feiten in aanraking zijn
gekomen. Dus ook jongeren die pas een jaar actief zijn, maar wel frequent
met de politie in aanraking zijn gekomen, kunnen in aanmerking komen
1 Gegevens zijn afkomstig van een procesevaluatie van SDA (zie Slotboom e.a.,
2002).
2 In de stad Groningen werd begin jaren negentig eveneens een SDA-project gestart
(Kleiman en Terlouw, 1997). Het Groningse project richtte zich uitsluitend op
verslaafde stelselmatige daders.
3 SMD (Stelselmatige daderaanpak Minderjarige Daders) komt in deze bijdrage slechts
incidenteel aan de orde. Zie voor meer informatie Slotboom e. a. (2002).
166 Nr 2 jaargang 45 2003

voor deze interventie. In de nota Individuele trajectbegeleiding (ITB) voor de
harde kern (2000) wordt daar nog het volgende aan toegevoegd: ‘… en die
nu, bij voorkeur maar niet uitsluitend, voor het eerst in aanmerking komen
voor een forse vrijheidsstraf” (: I). Deelnemers aan SDA-Dordrecht werden
vanaf het begin geselecteerd op basis van zes of meer antecedenten in het
‘afgelopen jaar’. Daarmee koos men er voor niet de gehele, eventueel langere
criminele loopbaan mee te wegen. Drie belangrijke componenten van SDA
zijn samenwerking tussen verschillende organisaties, toezicht en controle
(inclusief sancties op niet meewerken) en intensieve begeleiding door de
(verslavings-)reclassering.
INTERVENTIEPROGRAMMA’S VOOR VEELPLEGERS
SDA en ITB lijken sterk op Intensive Probation Supervision (IPS), een
interventie die sinds het einde van de jaren zeventig in de Verenigde Staten
en later ook in Engeland en Wales wordt toegepast (Burkhart, 1986; Byrne,
1986). IPS is bedoeld als alternatief voor detentie. Het richt zich niet alleen
op vermindering van criminaliteit, maar ook op achterliggende problemen
van psychosociale aard van de dader. IPS is een ambulante interventie, waarin
intensieve controle een belangrijke rol speelt. Dat geldt in het bijzonder voor
de Amerikaanse IPS-projecten. Met deelnemers worden strikte afspraken
gemaakt waar en wanneer ze zich thuis, op het werk of school dienen
te bevinden. Zonodig wordt de controle gecombineerd met elektronisch
toezicht. Deelnemers dienen zich te onthouden van alcohol- en druggebruik,
wat gecontroleerd wordt met geregelde urinetests. De afspraken in de sfeer
van toezicht worden gecombineerd met de mogelijkheid aan trainingen en
therapieën deel te nemen. Er is zeer frequent contact met de reclasseringsm
edewerker.
Ondanks het feit dat IPS in de jaren tachtig een grote vlucht nam, is er weinig
onderzoek verricht (Bol, 1995). De resultaten in termen van afname van
recidive van het weinige onderzoek dat is gedaan, zijn niet bemoedigend. Zo
onderzochten Petersilia, Turner en Piper Deschenes (1992) zeven IPS-projecten
voor zware drugsdelinquenten in de Verenigde Staten. Ten aanzien van recidive
verschilden de uitkomsten niet van die van gewoon reclasseringstoezicht.
Het probleem is dat het niet altijd duidelijk is wat onder IPS wordt verstaan
(Bol, 1995). Bij drugsverslaafden kan IPS wel leiden tot minder recidive, als
intensief toezicht gecombineerd wordt met behandeling van de verslaving,
toeleiding naar arbeid en aanpak van gezins- en relatieproblemen.
In Nederland hebben Kleiman en Terlouw (1997) een aantal harde kern-
of stelselmatige daderprojecten geëvalueerd. Zij concluderen dat het
recidiveniveau van de voornamelijk jeugdige en jongvolwassen deelnemers die
het traject afmaken lager ligt dan dat van de afhakers. Ook is het recidiveniveau
gunstiger dan bij andere interventies. Zij hebben echter geen systematisch
onderzoek gedaan naar de effectiviteit van deze methode. Er is gekeken naar
het justitieel verleden vóór deelname en naar het percentage deelnemers dat
recidiveert, maar er waren geen controle- of vergelijkingsgroepen. Er is slechts
globaal vergeleken met andere interventies.
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
167

Het Engelse Intensive Supervision and Support Programme (ISSP), dat
geïnspireerd is door SDA in Dordrecht, is wel geëvalueerd volgens een design
met random toewijzing van jongeren aan experimentele (ISSP) en controlegroep
(reguliere reclasseringsbegeleiding) (Little e.a., in druk). ISSP is bedoeld voor
jeugdige veelplegers tussen de vijftien en zeventien jaar. Belangrijke elementen
in de aanpak zijn individueel toezicht door ‘koppels’, een politiefunctionaris en
een reclasseringsmedewerker, aandacht voor familierelaties, school en werk,
betrokkenheid van een vrijwilliger (rolmodel) die helpt bij het structureren van
vrije tijd, betere diagnostiek en behandelplannen, en regelmatig overleg tussen
samenwerkende instanties. Met family group conferences wordt én de directe
omgeving én het eventuele slachtoffer bij de aanpak betrokken, waardoor ISSP
ook een element van herstelrecht in zich heeft (Morris e.a., 1993; Wright, 1996).
Jongeren uit de experimentele groep bleken na de interventie even vaak te
worden veroordeeld als jongeren uit de controlegroepen, maar bij de ISSPjongeren
nam wel het aantal gepleegde delicten af. Afzonderlijke elementen uit
de aanpak droegen niet specifiek bij aan recidivevermindering, wat suggereert
dat vooral het integrale aanbod van belang is (Little e.a., in druk).
SDA-DORDRECHT ONDERZOCHT
Hoewel SDA-Dordrecht inmiddels ruim tien jaar draait, wordt onderzoek naar
de gang van zaken en de resultaten bemoeilijkt door het grotendeels ontbreken
van in- en uitstroomgegevens en andere achtergrondgegevens over deelnemers
van vóór 1999. Daardoor was het ook niet mogelijk een vergelijkingsgroep
samen te stellen van justitiabelen die vergelijkbaar zijn op bijvoorbeeld
delictgedrag en justitieel verleden, maar die niet in SDA terecht zijn gekomen
(Slotboom e.a., 2002). Niettemin kon een beeld worden verkregen van het
programma en de aanpak door middel van analyses van projectplannen,
notities, handleidingen en notulen, en aan de hand van gesprekken met
deelnemers en begeleiders. Bovendien zijn voor het in kaart brengen van
de criminele loopbaan van het overigens zeer kleine aantal deelnemers
de Dienst Centrale Justitiële Documentatie in Almelo en het plaatselijke
Herkenningsdienstsysteem (HKS) van de politie geraadpleegd.
Selectie en instroom van deelnemers
In de beginjaren van SDA zocht men naar een goede selectiemethode voor
deelnemers. Uiteindelijk werd besloten dat de politie elk kwartaal een lijst zou
opstellen met personen, die in het afgelopen jaar voor zes of meer feiten in
aanraking waren gekomen met de politie. Overigens werd niet duidelijk of de
aard van het gepleegde delict bij deze selectie een rol speelde. Deze methode
leverde vele namen op, maar leidde niet tot de verwachte instroom van 25
tot 35 deelnemers per jaar. De opzet was dat de door de politie opgestelde
lijsten besproken zouden worden met de partners (wijkbeheer, reclassering,
verslavingszorg en OM) die daarbij ook eigen informatie zouden inbrengen.
Deze manier van werken is nooit routine geworden. Bij de politie, zo leek het,
voelde niemand op uitvoerend niveau zich verantwoordelijk om voortdurend aan
168 Nr 2 jaargang 45 2003

kandidatenlijsten te werken. Bovendien was er niet altijd sprake van geregeld
overleg tussen de partners. Uiteindelijk zorgde de (verslavings-)reclassering
zelf voor kandidaten. Dat heeft er vermoedelijk toe bijgedragen dat deelnemers
waarover gegevens beschikbaar zijn (vanaf 1999) allen verslaafd waren.
Voor SMD had men jongeren op het oog met, naast loopbaancriminaliteit,
ook meervoudige problematiek op het gebied van scholing, werk en vrije
tijd, zwakke binding met ouders en maatschappelijke instituties. Deze criteria
werden echter nooit duidelijk vastgelegd. Zo bleef onduidelijk wat onder
loopbaancriminaliteit verstaan werd, behalve dat frequentie en aard van
het delict een rol speelden. Net als bij SDA bleef de instroom achter bij het
verwachte twintigtal jongeren per jaar.
Samenwerking tussen participerende organisaties
Voor een sluitende integrale aanpak van de stelselmatige dader werd
samenwerking noodzakelijk geacht tussen OM, politie (verslavings-
)reclassering en gemeente. De leiding van de verschillende organisaties sloeg
de handen ineen waardoor financiële en personele middelen beschikbaar
kwamen en het project bekendheid kreeg. De samenwerking tussen de
verschillende partners op managementniveau was goed, zo werd duidelijk uit
notulen en gesprekken. Op uitvoerend niveau ging het minder goed. Met name
ten aanzien van de politie is het de vraag of er binnen die organisatie sprake
was van voldoende aansturing.
Bij SMD is de samenwerking tussen de verschillende organisaties
vanaf het begin beter geweest, waarschijnlijk omdat OM, Raad voor de
Kinderbescherming politie en jeugdreclassering al lange tijd vrij intensief bij
de aanpak van jeugdcriminaliteit samenwerkten.
Toezicht en controle
Een belangrijk kenmerk van SDA was het strenger aanpakken van de
deelnemers door politie en OM. Daarin paste een lik-op-stuk-beleid door de
politie. Deelnemers zouden extra in de gaten worden gehouden en zonodig
worden opgepakt. Het OM zou onmiddellijk worden ingeschakeld in geval
van recidive of als een deelnemer zich anderszins niet aan de afspraken met de
reclassering hield en deelname aan SDA stopzette. Omdat de deelnemersgroep
bij de politie niet helder (meer) in beeld was, moet evenwel betwijfeld worden
of er werkelijk consequent gereageerd is op schending van afspraken en
eventuele recidive of voortdurende overlast. Daar komt bij dat tweederde van
de deelnemers op vrijwillige basis aan SDA heeft deelgenomen. Zich niet
houden aan de afspraken was daarom niet vanzelfsprekend aanleiding voor
politieel en justitieel ingrijpen.
Begeleiding
Belangrijke uitgangspunten voor SDA waren duur, inhoud en intensiteit van
de begeleiding. Begeleiding zou maximaal een jaar in beslag nemen en de
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
169

eclasseringsmedewerker zou gemiddeld vier maal in de week telefonisch
en/of face-to-face contact hebben met de deelnemer. In werkelijkheid duurde
de begeleiding meestal meer dan een jaar en kwam het aantal contacten per
week uit op twee. Naar het oordeel van de begeleider was dit ruim voldoende,
omdat het ging om verslaafden die een grote sociale controle niet gewend
zijn; bij teveel controle zou het risico toenemen dat een deelnemer vroegtijdig
stopt. De begeleidingsactiviteiten hadden voornamelijk betrekking op het
regelen van huisvesting en financiën, arbeidstoeleiding, het werken aan
sociale vaardigheden en het beheersbaar maken van de verslaving. In deze
activiteiten zat een zekere opbouw. Zo werd meestal eerst iets gedaan aan
huisvesting, met name voor die deelnemers die geen dak boven hun hoofd
hadden. Vervolgens werd een plan gemaakt om de verslaving aan te pakken.
Hierbij was het doel niet volledig afkicken maar het beheersbaar maken
van de verslaving. Gedurende de gehele begeleidingsperiode werd gewerkt
aan sociale vaardigheden, waarbij de dader niet deelnam aan specifieke
programma’s maar de begeleider als rolmodel fungeerde. Aan daginvulling en
financiën werd meestal later iets gedaan. Naar het oordeel van de begeleider
waren laagdrempeligheid, intensiteit, vertrouwensband tussen begeleider en
deelnemer, en gestructureerdheid van het programma de belangrijke elementen.
In hoeverre de verschillende begeleidingsactiviteiten daadwerkelijk en met
succes zijn uitgevoerd, kon vanwege gebrekkige registratie niet goed worden
achterhaald. De volgende fragmenten uit interviews met deelnemers aan SDA
geven een indruk van de mate waarin deelnemers de intensieve begeleiding als
succesvol beoordelen:
‘Het ligt vooral aan jezelf. De begeleider is geïnteresseerd in waar je mee
bezig bent. Als hij iets zegt dan doet hij het ook. Hij zit achter je vodden
aan. Ik had iedere week contact. Als het niet lukt dan ligt het geheel aan
jezelf. Als je er niet achter staat en zelf niks doet, dan gebeurt er niets. Vijf
jaar geleden zou ik gefaald hebben omdat ik nog te diep in de shit zat.’
‘Het ligt eraan wat je zelf aangeeft waar aan gewerkt moet worden. Soms
dacht ik het wel alleen af te kunnen, maar dan werd ik weer met mijn
neus op de feiten gedrukt. Ik heb met mijn begeleider veel gepraat over
conflicten in mijn relatie. Dat heeft me erg geholpen. De gesprekken vond
ik erg goed. Ik kon het heel goed vinden met mijn begeleider. Maar SDA
werkt alleen als je er zelf aan wilt werken. Je moet er zelf achter staan. Bij
mij had het tien jaar geleden niet gewerkt, toen was ik er nog niet aan toe.’
‘In mijn ogen zijn er weinig goede punten aan SDA, misschien omdat bij
mij alles mislukt is. De begeleider en ik kregen ook irritaties. De dingen die
de begeleider moest doen deed hij niet. Ik vond het ook maar niks dat ik als
ik de hele week werkte me twee keer per week bij mijn begeleider moest
melden. Ja voor bepaalde mensen is SDA misschien wel goed. Twee keer
per week een gesprek is wel goed, dan kan je bij iemand je hart luchten
want anders stapelen de spanningen zich op. In het begin kon ik dat ook
bij mijn begeleider maar later niet meer door alle irritaties. Ik ging met
tegenzin naar dat gesprek want ik zag niks gebeuren.’
170 Nr 2 jaargang 45 2003

Deelnemers benadrukken naast eigen motivatie vooral het contact met de
begeleider. De vertrouwensband was voor hen erg belangrijk. Als dat goed zat,
was men gemotiveerd om te komen.
Deelnemers
Vanaf april 1999 zijn 25 deelnemers in SDA ingestroomd. Gegevens over
deelnemers van vóór die tijd bleken vanwege gebrekkige administratie niet of
nauwelijks aanwezig.
Van die 25 rondden er zeven het traject volgens plan af (‘afmakers’), hebben
er zes het project niet afgemaakt maar zijn wel langer dan zes maanden
begeleid (‘late afhakers’) en hebben er twaalf het project kort na de start
afgebroken (‘snelle afhakers’). Alle deelnemers bleken verslaafd, de meesten
aan drugs. Niet afmaken van het traject was een gevolg van recidive en/of
het niet nakomen van afspraken. SDA-deelnemers waren tussen 25 en 42 jaar
oud (gemiddeld 29). Op twee na waren het allemaal mannen en op vier na
hadden ze allen de Nederlandse nationaliteit. Van de 25 deelnemers zijn er 16
vrijwillig ingestroomd en kregen 9 reclasseringstoezicht bij vonnis opgelegd.
Alle deelnemers zijn vóór deelname meerdere malen in aanraking geweest met
justitie. Het gemiddelde aantal antecedenten vóór deelname bedroeg bij de
afmakers 27, bij de late afhakers 31 en bij de snelle afhakers 39. Voorafgaand
aan SDA hadden de afmakers gemiddeld 18 maanden detentie opgelegd
gekregen, de late afhakers 29 maanden en de snelle afhakers 53 maanden.
Recidive
De belangrijkste doelstelling van SDA was het voorkomen of verminderen van
het criminele gedrag van de deelnemers. In de interviews met medewerkers
van de betrokken organisaties werd aangegeven dat uitblijven van recidive
waarschijnlijk een utopie is bij daders die al jaren als ‘draaideurklanten’
bekend staan. Men zou al tevreden zijn met een afname van het aantal en
een verschuiving van ernstige naar minder ernstige delicten. Aan de hand
van gegevens van de Centrale Dienst Justitiële Documentatie kon worden
nagegaan of deelnemers aan SDA opnieuw met justitie (OM en/of rechtbank)
in aanraking waren gekomen (recidive). Die periode varieerde van één tot
twintig maanden (gemiddeld negen maanden) waarbij rekening is gehouden
met eventuele detentie. Tijdens de SDA-periode bleek 70 procent van de
deelnemers die het project uiteindelijk volgens plan afrondden (afmakers)
te recidiveren (recidive werd in deze gevallen niet ernstig genoeg geacht om
deelnemers uit het project te verwijderen). Na afloop van SDA daalde dit
naar 43 procent. Van de afhakers kwam 100 procent tijdens SDA opnieuw
met justitie in aanraking. Na verwijdering uit SDA daalde dit naar 92 procent
voor de snelle afhakers en 50 procent voor de late afhakers. Dit relatief lage
percentage hangt samen met het feit dat twee van de zes deelnemers de gehele
periode na SDA in detentie hebben gezeten en dus niet of nauwelijks in de
gelegenheid waren om te recidiveren.
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
171

Figuur 1: Begeleidingsperiode van individuele deelnemers met vermelding van het type en aantal
delicten vóór deelname (over gehele criminele loopbaan), tijdens en na deelname (JD gegevens)
en detentieperiode na deelname (elk huisje staat voor één maand detentie).
In figuur 1 zijn de criminele carrières van de deelnemers aan SDA afgebeeld.
Daarbij is rekening gehouden met zowel aantal als type gepleegde delicten
(vermogensdelicten, geweldsdelicten, verkeersdelicten en drugsdelicten) en of
die vóór, tijdens of na de begeleiding zijn gepleegd. Tevens is weergegeven hoe
lang de begeleiding heeft geduurd en of deze volgens plan is afgerond of niet.
Uit de figuur kan worden afgelezen dat vrijwel iedereen zich vóór deelname
schuldig heeft gemaakt aan zowel vermogens- als geweldsdelicten. De
afmakers bleken zich tijdens en na deelname vooral aan vermogensmisdrijven
schuldig gemaakt te hebben. De afhakers kwamen tijdens en na deelname met
politie en justitie in aanraking voor zowel vermogens- als geweldsmisdrijven.
SMD heeft een iets rooskleuriger beeld laten zien. Van de zestien deelnemers
over wie gegevens beschikbaar waren, hadden dertien de begeleiding van
gemiddeld twee jaar afgerond. Na deelname was het percentage recidive 46
procent, waarbij met name een daling in het aantal vermogensdelicten werd
geconstateerd. De periode die kon worden bestudeerd fluctueerde van een tot
31 maanden (gemiddeld twaalf maanden).
172 Nr 2 jaargang 45 2003

KNELPUNTEN IN DE AANPAK VAN VEELPLEGERS
De SDA-methode heeft een aantal knelpunten aan het licht gebracht ten
aanzien van de aanpak van veelplegers. Allereerst bleef de instroom van
deelnemers achter bij de verwachtingen. Dat was het gevolg van niet of
onvoldoende periodiek checken door de politie van informatiebestanden op
potentiële deelnemers en van niet regelmatig overleggen over kandidaten door
de samenwerkende organisaties. Overigens kan de vraag worden gesteld of
het fair is van de politie te verwachten dat zij capaciteit vrijmaakt voor en
alert is op het opsporen van een uiterst klein aantal daders – circa twintig – in
databestanden met duizenden zaken.
Een geringe instroom is overigens niet uniek. Ook bij andere projecten
die zich richten op daders van veel, vaak ernstige delicten wordt het aantal
kandidaten doorgaans te hoog ingeschat (vgl. Essers e.a., 1995; Kleiman en
Terlouw, 1997; Van der Laan en Essers, 1990). Vaak is dat het gevolg van geen
of een te oppervlakkige analyse vooraf van de potentiële deelnemersgroep.
Als bijvoorbeeld het aantal mensen in voorlopige hechtenis of het aantal
opgelegde vrijheidsstraffen als richtsnoer wordt genomen, wordt gemakkelijk
voorbij gegaan aan het feit dat OM en rechtbank lang niet altijd bereid zijn een
alternatief voor voorlopige hechtenis of vrijheidsstraf te accepteren.
Een tweede knelpunt betreft de voortijdige uitval. In het geval van SDA haakte
tweederde van de deelnemers voortijdig af. Ook dit is niet uniek; het hoort bij
interventies die zich richten op een moeilijke doelgroep. De deelnemers aan SDA
vormden zo’n moeilijke doelgroep: lange criminele carrières met daarbovenop
nog eens de ernstige verslavingsproblematiek. In dat licht bezien wekt het
weinig verbazing dat zoveel deelnemers tijdens en na SDA opnieuw met politie
en justitie in aanraking zijn gekomen. Ingrijpen door politie en justitie als middel
(stok achter de deur) om voortijdige uitval te voorkomen, was slechts beperkt
mogelijk, omdat zoveel deelnemers op vrijwillige basis meededen.
Een derde aandachtspunt betreft de ontwikkeling van een programma. SDA
werd ‘werkende weg’ ontwikkeld. Dit heeft als voordeel dat aspecten als
duur, methodiek, enzovoorts tussentijds bijgesteld kunnen worden. Een
nadeel is echter dat het de effectiviteit kan ondermijnen. Het staat namelijk
op gespannen voet met programma-integriteit, één van de What Worksbeginselen
die typerend zijn voor effectieve(re) interventies bij delinquenten
(Bonta, 2002; McGuire en Priestley, 1995; Van der Laan en Slotboom, 2002).
Programma-integriteit gaat over opzet en uitvoering van een programma.
Alle onderdelen van een interventie moeten voortkomen uit een theoretische
verklaring van oorzaken achtergronden van delinquent gedrag. Bovendien
moeten alle geplande onderdelen daadwerkelijk worden uitgevoerd. Immers,
elk onderdeel wordt verondersteld bij te dragen aan de oplossing van het
probleem (McGuire en Priestley, 1995). SDA ontbrak het bij de start aan zo’n
duidelijke theoretische fundering en niet alle onderdelen uit het programma
(onder andere de noodzakelijke samenwerking tussen organisaties en toezicht
en controle) zijn uitgevoerd zoals afgesproken.
In hoeverre SDA resultaat boekt bij het tegengaan van recidive kon niet worden
vastgesteld doordat er leemtes in de registratie waren en een vergelijkingsgroep
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
173

niet kon worden samengesteld. Wel kan een inschatting worden gemaakt
van de ‘recidive terugdringende potentie’ van deze aanpak aan de hand van
genoemde What Works-beginselen. Sommige daarvan zijn gerelateerd aan het
crimineel gedrag, andere aan de uitvoering van het programma.
Het risicobeginsel schrijft voor dat de intensiteit van de reactie afgestemd
wordt op de mate van risico dat de dader recidiveert. Bij SDA-deelnemers is
dat risico groot en zal de reactie dus intensief moeten zijn. Met een gemiddelde
begeleidingsduur van meer dan een jaar is SDA een voor Nederlandse
begrippen intensieve reactie, hoewel betwijfeld moet worden of met twee
contacten per week tegemoet wordt gekomen aan de eis dat de bezigheden 40
tot 70 procent van de tijd van betrokkene in beslag nemen.
Het behoeftebeginsel schrijft voor dat de interventie die kenmerken en
problemen (de criminogene behoeften) probeert te beïnvloeden, die aan de
oorsprong van het crimineel gedrag liggen. Dit wordt ook wel vraaggestuurd
werken genoemd. Criminogene behoeften hebben vaak een relatief simpel
huis-, tuin- en keukenkarakter: gebrekkige sociale relaties, slechte huisvesting,
geen werk, onvoltooide opleiding en niet te vergeten verslavingsproblematiek.
De indruk bestaat dat SDA zich nadrukkelijk richt op deze aspecten.
Het responsiviteitsbeginsel verlangt dat de inhoud en methodiek van de
interventie zijn afgestemd op de persoon van de dader en zijn of haar
intellectuele en sociale capaciteiten. Ook de begeleider moet qua karakter en
werkstijl ‘passen’ bij de deelnemer. Aan deze voorwaarde lijkt SDA met de
individuele aanpak goed te voldoen.
Behandelmodaliteit schrijft voor dat een interventie ‘multi-modaal’ is. Het
programma moet zich op alle aanwezige criminogene behoeften richten en
gebruik maken van diverse methodieken. Het meest mag worden verwacht
van het leren van sociale vaardigheden en cognitieve en gedragsgeoriënteerde
methoden. In hoeverre SDA hieraan optimaal tegemoet komt, is niet helemaal
duidelijk.
Het professionaliteitsbeginsel is sterk verbonden aan het eerdergenoemde
beginsel van programma-integriteit. Een effectieve interventie veronderstelt
goed opgeleide uitvoerders die weten wat ze doen, flexibel zijn en voldoende
ondersteund worden door hun organisatie. Bij de enig (!) overgebleven begeleider
van SDA lijkt dat in orde te zijn, zij het dat de ondersteuning door de organisatie
beter had gekund.
Aan de laatste voorwaarde, gemeenschapsgeoriënteerde, ambulante en geen
residentiële uitvoering, komt SDA volledig tegemoet.
Alles overziende voldoet SDA redelijk aan een aantal What Works-beginselen.
Daarom mag ervan worden uitgegaan dat SDA bij de deelnemers die het
programma volgens plan afronden een ‘dempende’ werking op recidive
kan hebben. Interviews met deelnemers en begeleiders en gegevens over
justitiecontacten geven steun aan dit vermoeden.
TOEKOMSTIGE AANPAK VAN VEELPLEGERS
SDA laat zien dat deze aanpak mogelijkheden biedt, maar ook dat het
allesbehalve eenvoudig is om dat te bewerkstelligen. De beoogde doelgroep
174 Nr 2 jaargang 45 2003

is moeilijk, zeker als er ook sprake is van ernstige verslavingsproblematiek,
en vereist intensieve begeleiding en integrale aanpak van een reeks
problemen, gekoppeld aan strikt toezicht. Het Amerikaanse IPS, toegepast op
drugsverslaafden, bleek succesvol door de combinatie van intensief toezicht
en behandeling (Petersilia e.a., 1992). Bij ISSP in het Engelse graafschap Kent
bleek de meerwaarde eveneens te liggen in de combinatie van alle programmaonderdelen
en niet in de afzonderlijke elementen (Little e.a., in druk). ISSP is
inmiddels in geheel Engeland en Wales ingevoerd.
In Nederland zijn voor veelplegers SOV en ITB beschikbaar. Het experiment
met SOV loopt nog; resultaten zijn nog niet voorhanden. Dat geldt ook voor
ITB. Dat neemt niet weg dat er met name ten aanzien van ITB een aantal
aandachtspunten kan worden geformuleerd.
ITB (en SMD, dat hierin is opgegaan) zijn een voortzetting van de projecten
voor harde kern-jongeren. In vergelijking met de voorlopers lijkt er voor toezicht
en controle meer aandacht te zijn. Zowel politie als jeugdreclassering treden
in de beginfase van de begeleiding meer controlerend op dan binnen SMD en
SDA het geval was. Dat kan gepaard gaan met veel voortijdige uitval. Immers,
als er goed op iemand wordt gelet, door politie of anderen, wordt ook eerder
opgemerkt dat hij of zij zich niet aan de afspraken houdt (Petersilia, 1988).
Wordt ITB toegepast als voorwaarde bij een voorwaardelijke veroordeling
of schorsing van de voorlopige hechtenis, dan zou aan dit bezwaar tegemoet
gekomen kunnen worden door een consequente(re) en modernere tenuitvoerle
ggingsprocedure (vgl. Vrijheidsbeperking door voorwaarden, 2003). Een punt
van aandacht is de intensiteit van de interventie. Dat de ‘I’ in ITB niet staat
voor ‘intensief’ maar voor ‘individueel’ roept de vraag op of de begeleiding
voldoende intensief is.
Een variant op ITB is ITB-CRIEM, waarbij CRIEM staat voor Criminaliteit in
Relatie tot Integratie van Etnische Minderheden. ITB-CRIEM lijkt op ITB voor
de harde kern, maar is bedoeld voor jongeren uit etnische minderheden tegen
wie voor het eerst proces-verbaal is opgemaakt of die vanwege een geringe feit
opnieuw met de politie in aanraking zijn gekomen. Afgezien van het feit dat
ook bij ITB-CRIEM de instroom wellicht te hoog wordt ingeschat, bestaat het
gevaar dat een te intensieve interventie wordt toegepast bij een relatief ‘lichte’
groep jongeren; het gaat om minder ernstige zaken en het risico van herhaling
is mogelijk kleiner. Dat kan drie problemen met zich meebrengen. Ten eerste
kan de begeleiding bij jongeren met geringe psychosociale problemen positieve
uitkomsten laten zien, terwijl dat zonder die begeleiding ook het geval zou zijn
geweest. Dat zou neerkomen op verspilling van energie en middelen. Te lichte
zaken kunnen ook leiden tot ongewild negatieve uitkomsten, omdat er geen
optimale match is tussen de ernst van het recidiverisico en de intensiteit van
de interventie (risicobeginsel). Tenslotte leert de ervaring dat op termijn de
ernstiger zaken buiten de boot dreigen te vallen, wanneer de doelgroep van
reclasseringsbegeleiding wordt verbreed en ook minder ernstige zaken omvat.
Dat is des te meer te betreuren, omdat bij de ernstigste, moeilijkste zaken verhoudingsgewijs
het meeste resultaat te behalen is (Spaans en Doornhein, 1997).
Andere aandachtspunten zijn: tijdige en juiste attendering op kandidaten voor
de aanpak. Daarvoor is een goede organisatiestructuur nodig met eenduidige
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
175

aansturing en ondersteuning. De invulling van het begeleidingsprogramma
moet een goed theoretisch fundament hebben en alle voorgenomen onderdelen
dienen te worden uitgevoerd. Bij dit alles hoort een goede registratie van
relevante deelnemersgegevens, maar ook van ontplooide activiteiten. Als
daarnaast voor de evaluatie een werkwijze wordt gevolgd, met at random
toewijzing van deelnemers aan ITB of andere voorzieningen en formatie van
een op relevante kenmerken vergelijkbare controlegroep, kan op termijn met
meer vertrouwen een oordeel worden geveld over de effectiviteit van deze
aanpak van veelplegers.
Eén knelpunt blijft onopgelost. De nota Individuele trajectbegeleiding (ITB)
voor de harde kern (2000) hanteert 17 en 24 jaar als leeftijdsgrenzen. Ook
wordt betwijfeld of ITB aangewezen is bij ernstige verslavingsproblematiek.
Als deze criteria strikt worden gehanteerd, valt de deelnemersgroep van SDA
buiten de boot omdat zij ouder zijn en verslaafd. Voor hen resteert dan SOV,
een behandeling die twee jaar duurt en voornamelijk in detentie plaatsvindt.
Zijn de uitkomsten van SDA werkelijk zo desastreus?
LITERATUUR
Beer, A. de, G. Radermaker & J. van Zon (1994) Stelselmatige Dader Aanpak, intensieve
reclasseringsbegeleiding, Dordrecht september 1991 - maart 1994, interne publicatie.
Bol, M.W. (1995) Gedragsbeïnvloeding door strafrechtelijk ingrijpen: Een literatuurstudie,
Arnhem: Gouda Quint.
Bonta, J. (2002) ‘Recidivepreventie bij delinquenten. Een overzicht van de huidige kennis
en een visie op de toekomst’, Justitiële Verkenningen, 28 (8): 20-35.
Burkhart, W.R. (1986) ‘Intensive probation supervision: an agenda for research and
evaluation’, Federal Probation, 50 (2): 75-77.
Byrne, J.M. (1986) ‘The control controversy: a preliminary examination of intensive probation
supervision programs in the United States’, Federal Probation, 50 (2): 4-16.
Essers, A.A.M., P.H. van der Laan & P.H. van der Veer (1995) Cashba. Een intensief
dagprogramma voor jeugdige en jongvolwassen delinquenten, Arnhem: Gouda Quint
(WODC 145).
Individuele trajectbegeleiding (ITB) voor de harde kern (2000), Den Haag: Ministerie
van Justitie/DPJS.
Jeugd terecht. Actieprogramma aanpak jeugdcriminaliteit 2003 – 2006 (2003), Den
Haag: Ministerie van Justitie.
Kleiman, W.M. & G.J. Terlouw (1997) Kiezen voor een kans. Evaluatie van harde-kern
Projecten, Den Haag: WODC (serie onderzoek en beleid, # 166).
Laan, P.H. van der & A.A.M. Essers (1990) De Kwartaalkursus en recidive, Arnhem:
Gouda Quint (WODC serie onderzoek en beleid, # 99).
Laan, P.H. van der & A. Slotboom (2002) ‘Wat Werkt?’, in: P.J. van Koppen, D.J.
Hessing, H. Merckelbach & H.F.M. Crombag (red.), Het recht van binnen: Psychologie
van het recht, Deventer: Kluwer: 963-975.
Little, M., J. Kogan, R. Bullock & P.H. van der Laan (in druk) ‘ISSP: an experiment
in multi-systemic responses to persistent young offenders known to children’s services’,
British Journal of Criminology.
McGuire, J. & P. Priestley (1995) ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’,
in J. McGuire (ed.), What works: reducing reoffending, Chichester: John Wiley &
Sons: 3-34.
Morris, A., G. Maxwell & J. Robertson (1993) ‘Giving victims a voice: a New Zealand
experiment’, Howard Journal, 32: 304-321.
Naar een veiliger samenleving (2002), Den Haag: Ministerie van Justitie / Ministerie
van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Petersilia, J. (1988) ‘Georgia’s intensive probation: will the model work elsewhere?’,
in: B.R. McCarthy (ed.), Intermediate punishments: intensive supervision, home
confinement and electronic surveillance, Monsey: Criminal Justice Press (2nd
printing).
176 Nr 2 jaargang 45 2003

Petersilia, J., S. Turner & E. Piper Deschenes (1992) ‘Intensive supervision for drug
offenders’, in: J.M. Byrne, A.J. Lurigio & J. Petersilia (eds.), Smart sentencing: the
emergence of intermediate sanctions, London: Sage: 41-53.
Slotboom, A., P.H. van der Laan & C.C.J.H. Bijleveld (2002) De aanpak van stelselmatige
daders in Dordrecht, Leiden: NSCR.
Spaans, E.C. & L. Doornhein (1997) Evaluatie-onderzoek jeugdreclassering: de
effectmeting, Arnhem: Gouda Quint (WODC serie onderzoek en beleid, # 112).
Strafrecht met beleid. Beleidsplan van het Openbaar Ministerie (1990) Den Haag:
Ministerie van Justitie.
Vrijheidsbeperking door voorwaarden. Rapport van de Commissie Vrijheidsbeperking
(2003) Den Haag: Ministerie van Justitie.
Wright, M. (1996) Justice for victims and offenders: a restorative response to crime,
Winchester: Waterside Press.
A. Slotboom, P. van der Laan en C. Bijleveld - Stelselmatige daders aanpakken
177

KOSTEN EN BATEN VAN DE INVOERING VAN ‘THREE STRIKES
AND YOU’RE OUT’ IN NEDERLAND – EEN SCENARIO STUDIE
Arjan Blokland, Catrien Bijleveld en Paul Nieuwbeerta
Het is een bekend gegeven in de criminologie: veel mensen plegen helemaal
geen of nauwelijks delicten, een aantal pleegt een gering aantal delicten en
een nog kleiner aantal mensen pleegt zeer veel delicten. De afgelopen jaren
kreeg deze laatste categorie, de veelplegers – ook wel draaideurcriminelen of
stelselmatige daders genoemd – een steeds prominentere plaats in discussies
over criminaliteit in Nederland. Uit Nederlands onderzoek naar veelplegers
(Boerman, e.a. 2001; Grapendaal en Van Tilburg, 2002; Meijer e.a., 2002;
Van Panhuis en Meijer 2001; Slotboom e.a., 2002; Werkgroep Landelijke
Criminaliteitskaart, 2000) komt naar voren dat inderdaad sprake is van
een relatief klein contingent daders met een relatief groot aandeel in de
criminaliteit.
Aandacht voor veelplegers komt niet alleen voort uit wetenschappelijke
interesse naar de criminele wereld. Zij lijkt vooral ook te zijn ingegeven door
de gedachte dat de aanpak van veelplegers beleidsmatig uiterst relevant zou
kunnen zijn: als er inderdaad sprake is van een gering aantal veelplegers dat
verantwoordelijk is voor een disproportioneel deel van de criminaliteit, pak
deze mensen dan (hard) aan en het effect op de omvang van de criminaliteit
is groot. Het kabinet Balkenende-1 heeft nadrukkelijk ingezet op interventies
bij veelplegers (zie bijvoorbeeld de beleidsnota Naar een veiliger samenleving
(2002) en ook de politie en het openbaar ministerie richten hun pijlen op de
veelpleger (zie het convenant tussen politie, OM, en justitie (2002). De vele
voorgenomen interventies gaan er kort gezegd vanuit dat als de veelpleger
(voor langere tijd) achter de tralies wordt gezet, Nederland een stuk veiliger
zal worden.
Over de maatschappelijke effecten van het selectief opsluiten van veelplegers
bestaat echter nog veel onduidelijkheid. Wat zouden de mogelijke baten zijn
van een op veelplegers toegesneden beleid? Met hoeveel delicten neemt de
geregistreerde criminaliteit in ons land af wanneer veelplegers langere tijd
worden vastgezet? Daarnaast bestaat nauwelijks inzicht in de kosten die een
selectief beleid met zich mee zou brengen. Hoeveel extra gevangenen zouden
er hierdoor bijkomen? Hoeveel extra benodigde cellen zijn nodig om ze op
te sluiten? Vlak voor de verkiezingen van januari 2003 werd door toenmalig
demissionair minister Donner geschat dat ongeveer 1000 cellen voldoende
zouden zijn om het veelplegersprobleem aan te pakken. En: hoeveel
gevangenen worden er dan eigenlijk opgesloten terwijl ze later waarschijnlijk
toch nooit meer iets crimineels gedaan zouden hebben? Vragen waarop de
antwoorden op dit moment niet bekend zijn.
In dit artikel doen we een voorzichtige poging om die antwoorden wel te
geven. We doen dit door de kosten en baten door te rekenen van een aantal
hypothetische beleidsscenario’s die speciaal gericht zijn op veelplegers. Deze
178 Nr 2 jaargang 45 2003

scenario’s zijn vooral gekozen omdat ze aansluiten bij de huidige discussie
over het te voeren beleid in ons eigen land en omdat ze overeenkomen met
het Three Strikes and You’re Out beleid dat momenteel in sommige staten in
de Verenigde Staten wordt gehanteerd. De scenario’s die wij hanteren gaan er
van uit dat wanneer personen voor een derde keer worden opgepakt voor een
delict, zij veroordeeld worden tot respectievelijk twintig, tien, vijf of twee jaar
gevangenisstraf. We vergelijken de uitkomsten van deze scenario’s steeds met
die van een niet-selectief beleid. Voor elk van de scenario’s worden schattingen
gemaakt omtrent de baten – het aantal justitiecontacten die onder het nietselectieve
beleid wel hebben plaatsgevonden maar zouden zijn voorkomen
wanneer voor veelplegers speciale strafregimes hadden gegolden – en de
kosten – het aantal gedetineerden onder een selectief beleid, vergeleken met
dat onder het niet-selectieve.
De kosten en baten van de verschillende scenario’s rekenen we door op basis
van gegevens uit het project Criminele Carrières van Volwassenen binnen het
Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR).
In dit project worden de complete justitiële carrières van een representatieve
steekproef personen, van wie de strafzaak in 1977 werd afgedaan, tot het jaar
2003 in kaart gebracht 1 . Hierdoor kent het project een uitzonderlijk lange
periode van bijna 25 jaar waarover prospectief gegevens verzameld zijn. Dit
maakt deze dataset bij uitstek geschikt om de ontwikkeling van crimineel
gedrag over de levensloop te analyseren en daarmee om door te rekenen
wat de baten en kosten zouden zijn wanneer Three Strikes and You’re Out in
Nederland zou worden ingevoerd.
BATEN VAN SELECTIEVE ONSCHADELIJKMAKING: VERMINDERING INSTROOM
De maatschappelijke baten van selectieve onschadelijkmaking kunnen
worden uitgedrukt in het aantal geregistreerde delicten dat veelplegers naar
verwachting gepleegd zouden hebben onder een niet-selectief beleid, maar
dat zij als gevolg van hun detentie onder een selectief beleid niet meer in
staat zouden zijn te plegen (Bernard en Ritti, 1991). De onderliggende
assumptie bij selectieve incapacitatie is de veronderstelling dat iemand die
in het verleden veel delicten pleegde, dit ook in de toekomst zal blijven
doen. De onder selectieve onschadelijkmaking verwachte afname van het
criminaliteitsniveau in de samenleving heeft als gevolg een lager aantal zaken
dat per jaar instroomt in het justitieapparaat. Een factor die af zou doen aan het
bereikte maatschappelijk voordeel is replacement: bij het detineren van een
bepaalde dader zullen anderen zijn of haar vrijgekomen plaats in het criminele
circuit opvullen. Tevens kan wat groepsdelicten betreft niet worden vastgesteld
of het delict met het detineren van een enkele dader zou worden voorkomen
(Auerhahn, 1999). Deze veronderstelde replacement doet de voordelen van
het selectief detineren van veelplegers afnemen. Onduidelijk is echter of en in
welke mate deze effecten optreden.
1 Zie voor een uitgebreide beschrijving van het project en de verzamelde gegevens
Nieuwbeerta en Blokland, 2003.
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
179

Eenmaal als zodanig bestempelde veelplegers vormen gedurende de periode
waarin zij gedetineerd zijn geen belasting voor het openbaar ministerie
en de rechterlijke macht. Een ander voordeel komt voort uit de eventuele
afschrikkende werking van een beleid van selectieve onschadelijkmaking,
die andere (potentiële) daders er van zou kunnen weerhouden om delicten te
plegen. Over het afschrikwekkende effect van selectieve onschadelijkmaking
bestaan, voor zover ons bekend, op dit moment geen solide gegevens.
Overigens kan er niet van worden uitgegaan dat in de jaren dat iemand is
opgesloten in de gevangenis per jaar evenveel delicten worden voorkomen als
het aantal gepleegd in de voorgaande jaren, toen de betreffende persoon nog op
vrije voeten was (Van de Bunt, 1988). De frequentie waarmee delicten worden
gepleegd neemt namelijk af met de leeftijd, ook voor de groep die zich het
vaakst schuldig maakt aan crimineel gedrag (Auerhahn, 1999; Haapanen, 1990;
Paternoster e.a., 1997; Feely en Simon, 1992; Haapanen, 1990; D’Unger e.a.,
1998). Dit aging out effect vermindert de baten van selectieve onschadelijkmaking.
Daarnaast leiden veranderingen in de leefsituatie zoals het vinden van werk of
een vaste partner – waarvan mag worden aangenomen dat zij deels op toeval
berusten – tot een afname van het criminele gedrag (Laub e.a., 1998; Piquero
e.a., 2002; Uggen, 2000). Door veranderingen in de leefsituatie zou een aantal
als veelpleger bestempelde personen hun criminele gedrag verminderen of zelfs
beëindigen, ook wanneer ze niet gedetineerd zijn. Hierdoor wordt door detentie
een kleiner aantal delicten voorkomen dan wellicht in eerste instantie gedacht.
Een hypothetische exercitie op een Zweeds geboortecohort toonde aan dat
28 procent van alle onder het toen geldende Zweedse beleid uitgesproken
straffen zou zijn voorkomen, wanneer een minimum straf van twee jaar zou
hebben gegolden voor iedereen binnen dit cohort die voor een tweede keer
veroordeeld werd. (Andersson, geciteerd in: Haapanen, 1990). Amerikaans
onderzoek laat echter zien dat de maatschappelijke opbrengsten van selectieve
onschadelijkmaking in de praktijk waarschijnlijk lager uitvallen. Evaluatie van
de in navolging van de staat California in een groot aantal staten van de VS
ingevoerde Three Strikes and You’re Out wetgeving leidde tot de conclusie
dat de verwachte reductie in criminaliteit niet optrad (Greenwood e.a., 1998;
Stolzenberg en D’Alessio, 1997). Van de tien grootste steden in Californië,
waarvan Stolzenberg en D’Alessio de criminaliteitscijfers bestudeerden,
daalde de ernstige criminaliteit slechts in één stad. De ontwikkeling van zowel
de ernstige als de minder ernstige criminaliteit in de andere steden verliep
volgens een patroon dat verwacht mocht worden op basis van de ontwikkeling
voor de invoering van het Three Strikes beleid.
KOSTEN
Naast de voordelen – het terugdringen van criminaliteitsniveau – brengt het
opsluiten van veelplegers ook maatschappelijke kosten met zich mee. Een
kostenpost onder een beleid van selectieve onschadelijkmaking is de toename
van het aantal gedetineerden. Als gevolg van de lange vrijheidsstraffen
voor veelplegers zullen oudere generaties veelplegers nog gedetineerd
180 Nr 2 jaargang 45 2003

zijn, terwijl ook nieuwe generaties voor lange tijd achter de tralies worden
gezet, hetgeen naar verwachting resulteert in een enorme toename van het
aantal gedetineerden (Mathiesen, 1998). Wanneer een beleid van selectieve
onschadelijkmaking gepaard gaat met een zeer langdurige detentie dient
bovendien rekening gehouden te worden met de extra kosten die voortkomen
uit de vergrijzing van de gevangenispopulatie. Het eerder genoemde Zweedse
onderzoek liet zien dat het getoetste selectieve beleid niet alleen zou leiden tot
aanzienlijke reductie in uitgesproken straffen maar ook tot vervijfvoudiging
van de gevangenispopulatie (Haapanen, 1990).
Een beleid van selectieve onschadelijkmaking zou bovendien kunnen leiden
tot een verharding van het criminele gedrag van hen die op het punt staan te
voldoen aan het geldende criterium. Het zal er deze daders immers aan gelegen
zijn alles in het werk te stellen dat ze niet in handen van politie en justitie
vallen. In dat geval zou selectieve onschadelijkmaking kunnen leiden tot veel
ernstiger delicten: de inbreker die voor de derde keer gepakt kan worden zou
bijvoorbeeld voor de zekerheid een wapen mee kunnen nemen. Ook hierover
bestaan echter geen solide gegevens . We laten in onze modellen een dergelijk
effect dan ook buiten beschouwing.
Elke methode om chronische van niet-chronische plegers te onderscheiden,
leidt er toe dat personen worden gedetineerd die (onder het huidige beleid)
geen delicten meer gepleegd zouden hebben – de ‘vals-positieven’ (Auerhahn,
1999; Mathiesen, 1998; Van de Bunt, 1988). Vals-positieven genereren wel
detentiekosten maar hun selectieve detentie leidt niet tot een vermindering
van de criminaliteit ten opzichte van het niet-selectieve beleid. Selectieve
onschadelijkmaking van deze groep heeft dus geen meerwaarde boven een
niet-selectief beleid. De kosten verbonden aan selectieve onschadelijkmaking
zullen groter zijn als de duur van de vrijheidsstraf langer wordt. Stel dat een
persoon in vrijheid nog vijf jaar zou zijn doorgegaan met het plegen van
delicten. Wanneer hem een vrijheidsstraf wordt opgelegd van twintig jaar,
levert die laatste vijftien jaar detentie geen baten op maar alleen kosten – zowel
voor de staat als voor de persoon zelf.
ONDERZOEKSVRAGEN
In dit artikel maken we een schatting van de te verwachten baten en kosten
van een beleid van selectieve onschadelijkmaking in een hypothetische
Nederlandse situatie, met als onderzoeksvragen:
Baten: hoeveel en welke type justitiële registraties zouden zijn voorkomen
door invoering van selectieve onschadelijkmaking in 1977?
Kosten: hoe groot zou dan de populatie gedetineerden zijn geworden en
hoeveel personen zouden zijn gedetineerd zonder meerwaarde in vergelijk met
een niet-selectief beleid?
Deze vragen worden beantwoord voor vier verschillende selectieve regimes,
waaronder bij een derde justitiecontact respectievelijk 20, 10, 5 of 2 jaar
detentie volgt.
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
181

Analysestrategie
Om de baten en kosten van een beleid van selectieve onschadelijkmaking
te schatten, maken we gebruik van justitiële gegevens van een deel van
de personen uit het genoemde NSCR project met hun volledige criminele
carrières vóór 1977. Op het moment van schrijven van dit artikel bevatte het
bestand tevens de volledige justitiële documentatie op basis van uittreksels
van het Algemeen Documentatie Register (ADR) over de periode 1977-
2000 van 463 personen die in 1977 werden ingeschreven in de parketten
Assen, Breda of Dordrecht 2 . Het betreft hier een gestratificeerde steekproef
waarbij de zwaardere delicten (drugs, zeden, moord/doodslag) zijn
oververtegenwoordigd, terwijl verkeersdelicten (voornamelijk rijden onder
invloed) zijn undersampled 3 . Omdat gebruik gemaakt wordt van het ADR
betreft de beschikbare informatie over het delictgedrag van de personen in
de steekproef steeds alleen gedrag dat uiteindelijk leidt tot een justitiecontact.
Niet alle registraties leiden tot een veroordeling (vrijspraak, ontslag van alle
rechtsvervolging). Aangezien vrijspraak en ontslag van rechtsvervolging om
zeer veel redenen kan plaatsvinden en het een procentueel zeer klein aantal
betreft, hebben wij ervoor gekozen alle registraties mee te nemen.
Uit tabel 1 blijkt dat 9,9 procent van personen in de steekproef in de periode
1977-2000 twintig of meer keer voor een strafbaar feit geregistreerd wordt.
Deze daders zijn verantwoordelijk voor 59,2 procent van alle registraties van
dit cohort tot het jaar 2000. Ten overvloede: het betreft hier dus het aandeel van
veelplegers in de totale hoeveelheid registraties in een periode van 23 jaar, en
niet hun aandeel in het aantal registraties per jaar.
Tabel 1: Bijdrage totaal aantal registraties per dadercategorie
Aantal zaken na 1977
Aantal % personen Aantal zaken Aantal % zaken
personen per persoon
127 27,4 0 0 0
59 12,7 1 59 1,5
45 9,7 2 90 2,4
24 5,1 3 72 1,9
49 10,6 4-5 213 5,6
64 13,8 6-9 464 12,2
49 10,6 10-19 658 17,3
46 9,9 20+ 2.255 59,2
Totaal 463 100 3.811 100
Wanneer we kijken naar hun aandeel in een jaar, bijvoorbeeld in 1977, dan
blijkt dat vijf procent van de personen in onze steekproef reeds in 1977
twintig of meer registraties op hun naam heeft staan. Deze vijf procent
2 Vanwege mogelijk incomplete carrières voor hun komst naar Nederland zijn op dit
moment van verdachten met ander geboorteland dan Nederland nog geen gegevens
verzameld over hun justitiële carrière in Nederland. Deze personen zijn dan ook niet in
de analyses opgenomen.
3 Aan de analyses in dit artikel is geen herweging vooraf gegaan.
182 Nr 2 jaargang 45 2003

is verantwoordelijk voor tien procent van alle zaken die in 1977 werden
geregistreerd. 30 procent van de registraties in 1977 betreft daders die voor het
eerst met justitie in aanraking komen.
Om de mogelijke effecten van selectieve onschadelijkmaking te berekenen,
gebruiken we de gegevens over het justitiële verleden van de personen
ingeschreven in Assen, Breda of Dordrecht van de periode voor 1977. Om de
resultaten van een selectief beleid te vergelijken met die van een niet-selectief
beleid hanteren we de methode van rolling cohorts. Allereerst construeren
we een hypothetische instroom onder vigerend niet-selectief beleid door de
groep daders die elk jaar in aanraking komt met justitie in beginsel gelijk te
veronderstellen in aantal, samenstelling en criminele carrière. Dus: in 1977
stromen 463 daders in, waarvan 201 personen al minstens voor de derde maal
met justitie in aanraking zijn gekomen, 69 personen voor de tweede maal en
193 personen voor het eerst in hun leven. In 1978 en alle latere jaren tot en
met het jaar 2017 stroomt een even grote groep daders in, niet steeds dezelfde
personen, maar met dezelfde kenmerken, zoals leeftijd en het aantal eerdere
veroordelingen. Doordat we gegevens hebben over de volledige justitiële
carrière van de personen in de steekproef na 1977 kunnen we berekenen
hoe vaak personen in elk jaar (opnieuw) delicten plegen en wanneer zij hun
justitiële loopbaan beëindigen 4 .
Vervolgens worden simulaties uitgevoerd om de effecten van het Three
Strikes and You’re Out beleid door te rekenen. Personen die in een bepaald
jaar instromen en in dat jaar al drie of meer registraties op hun naam hebben
staan, worden voor twintig, tien, vijf of twee jaren uit het cohort verwijderd.
Personen met een dergelijke criminele geschiedenis zouden immers onder een
selectief beleid reeds in voorgaande jaren gedetineerd zijn geraakt. Op deze
wijze worden de vier varianten van het three strikes beleid doorgerekend,
waarin na een derde justitiecontact respectievelijk twintig, tien, vijf of twee
jaar detentie volgt.
RESULTATEN: BATEN VAN VERMINDERING INSTROOM
Hoeveel levert een beleid van selectieve onschadelijkmaking nu op in termen
van het voorkómen van geregistreerde delicten? Onder de aanname van rolling
cohorts is het aantal en type delicten waarvoor de personen in onze steekproef
in 1977 met justitie in aanraking kwamen indicatief voor de instroom in het
justitieapparaat voor de jaren daarna. In 1977 kwamen de 463 personen in
onze steekproef in totaal 790 keer met justitie in aanraking. Onder de aanname
van rolling cohorts blijft de instroom constant, zoals weergegeven door de
100 procentlijn ‘niet-selectief beleid’ in figuur 1 (aantal personen) en 2 (aantal
delicten).
Onder een selectief beleid neemt de instroom af omdat een steeds groter deel
4 In werkelijkheid kan de instroom in volgende jaren zowel in omvang als in
samenstelling verschillen. Bij gebrek aan gegevens over de instroom in de jaren na
1977, gebruiken we daarom de rolling cohorts methode om een hypothetische instroom
voor die periode te berekenen.
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
183

van de delinquenten voor een (langere) periode gedetineerd wordt. In figuur 1
en 2 is de ontwikkeling van de instroom onder diverse vormen van selectieve
onschadelijkmaking weergegeven. De ontwikkelingen zijn aangegeven relatief
aan de instroom onder voortduring van het niet-selectieve beleid (100 procent).
De sterke reductie in het aantal personen dat gedurende de eerste jaren na
invoering van selectief beleid in aanraking komt met justitie wordt veroorzaakt
door personen die in 1977 al meer dan drie veroordelingen op hun naam hebben
staan en dus na invoering van het selectieve beleid gedetineerd worden.
Uit de figuren 1 en 2 blijkt duidelijk dat het strengste scenario – een selectief
beleid waarbij personen na hun derde justitiecontact voor twintig jaar worden
gedetineerd – leidt tot een forse reductie in aantallen personen en aantallen
delicten die per jaar in het justitieapparaat instromen. Uiteindelijk stroomt per
jaar onder dit type selectief beleid nog maar 68 procent van het oorspronkelijke
aantal personen in en is het aantal delicten dat in een jaar gepleegd wordt
gereduceerd tot 54 procent van het aantal onder het niet-selectieve beleid. Het
geregistreerde criminaliteitsniveau per jaar zou onder deze beleidsvariant dus
worden gehalveerd.
Onder de andere, minder strenge beleidsscenario’s daalt het criminaliteitsniveau
ook, maar minder sterk. Onder een beleid van three strikes gevolgd door twee
jaar detentie neemt het aantal personen dat per jaar met justitie in aanraking
komt met vijf procent af, terwijl het aantal zaken dat justitie per jaar behandelt
met meer dan 30 procent afneemt. Onder het scenario dat veelplegers tien jaar
gevangenisstraf krijgen opgelegd, daalt het aantal personen dat met justitie in
aanraking komt met 24,8 procent en het aantal zaken dat justitie te verwerken
krijgt met 39,1 procent.
Figuur 1: Procentuele ontwikkeling instroom justitie, aantal personen
procent
100
80
60
40
0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40
jaar na invoering
niet-selectief 3 strikes 20 jr 3 strikes 10 jr
3 strikes 5 jr 3 strikes 2 jr
184 Nr 2 jaargang 45 2003

Figuur 2: Procentuele ontwikkeling instroom justitie, aantal registraties
De berekeningen laten in de figuren 1 en 2 ook zien dat onder selectief beleid
met een minder lange detentieperiode de instroom na afloop van deze periode
weer stijgt. Deze toename wordt veroorzaakt door personen die zich na de
periode van detentie volgend op hun derde veroordeling opnieuw schuldig
maken aan crimineel gedrag 5 .
Tabel 2 Procentuele reductie instroom justitie, per type delict
Type delict
Type beleid
Niet-selectief 3 strikes 20 jr. 3 strikes 10 jr. 3 strikes 5 jr. 3 strikes 2 jr.
Geweld 100 47,6 38,0 32,6 33,7
Zeden 100 32,9 26,1 17,8 17,8
Vermogen 100 50,6 45,8 44,8 36,8
Drugs 100 38,3 36,2 29,8 25,5
Verkeer 100 39,5 36,3 31,5 32,3
Overig 100 46,9 42,9 34,7 30,6
Totaal 100 45,6 39,9 35,8 32,5
De reductie in het aantal registraties per jaar verschilt per type (zie tabel 2).
De grootste winst van een beleid dat zich specifiek richt op veelplegers zit
in de jaarlijkse afname van het aantal vermogensdelicten (50,6 procent). Het
strengste three strikes beleid resulteert (fictief) uiteindelijk in iets meer dan
5 Binnen de door ons gebruikte analysemethode: die personen die in 1977 een criminele
geschiedenis hadden die langer was dan de periode van detentie die volgt onder de
betreffende hypothetische variant van het three strikes beleid.
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
185

een halvering van de vermogensdelicten die onder niet-selectief beleid per jaar
bij justitie worden geregistreerd. De reductie in andere typen misdrijven is
minder. Dit kan verschillende oorzaken hebben. De relatief geringe reductie in
bijvoorbeeld het aantal verkeersdelicten is het gevolg van het feit dat personen
die geregistreerd worden voor een verkeersdelict minder vaak al twee of meer
registraties op hun naam hebben. Hierdoor maken, ook onder selectief beleid,
soortgelijke personen telkens opnieuw deel uit van het opvolgende cohort. In
het geval van bijvoorbeeld zedendelicten blijkt de delictsfrequentie van dit
type delicten lager; het komt met andere woorden zelden voor dat meerdere
zedendelicten in één jaar worden geregistreerd. Dit komt omdat bij dit type
delicten onder niet-selectief beleid vaker vrijheidsbenemende maatregelen
worden genomen waardoor het plegen van een additioneel delict onmogelijk
wordt.
RESULTATEN: KOSTEN VAN GROEI POPULATIE GEDETINEERDEN
Selectief beleid levert waarschijnlijk niet alleen baten, maar waarschijnlijk ook
kosten op. Een eerste vraag over deze kosten is: hoe groot wordt de populatie
gedetineerden indien een beleid van selectieve onschadelijkmaking zou
worden ingevoerd?
In figuur 3 is de ontwikkeling van de gevangenispopulatie weergegeven onder
de verschillende scenario’s van beleid. Het detentieniveau is steeds gerelateerd
aan het aantal personen dat onder het niet-selectieve beleid gedetineerd is. De
snelle stijging in het aantal gedetineerden in de eerste jaren na invoering van
de selectieve beleidsvormen is het gevolg van het grote aantal personen dat
in 1977 meer dan drie eerdere veroordelingen op zijn naam had (vergelijk de
snelle daling in de instroom). De piek in het aantal gedetineerden ligt voor de
verschillende beleidstypen steeds op het aantal jaren na invoer dat gelijk is aan
het aantal jaren gevangenisstraf dat volgt op drie veroordelingen. Zo neemt
onder een beleid van 3 strikes 20 jaar de eerste 20 jaar de gevangenispopulatie
alleen maar toe, omdat steeds nieuwe cohorten gedetineerd worden zonder dat
oudere cohorten uit de gevangenis worden ontslagen. Pas na 20 jaar, wanneer
de eerste cohorten waarop het nieuwe beleid van toepassing was de gevangenis
beginnen te verlaten, stabiliseert de gevangenispopulatie zich omdat instroom
en uitstroom geleidelijk gelijke pas gaan houden.
Figuur 3 laat zien dat ook een relatief mild selectief beleid leidt tot een
aanzienlijke verhoging van het aantal gedetineerden. Wanneer als sanctie op
een derde veroordeling een gevangenisstraf van twee jaar volgt, resulteert dit
uiteindelijk in een gevangenispopulatie die meer dan zes keer zo groot is als
zou hebben geresulteerd uit het onveranderd volgen van het in 1977 geldende
beleid. Bij three-strikes-vijf-jaar neemt de gevangenispopulatie toe met een
factor 16, terwijl dit bij de strengste variant oploopt tot een factor 42.
Kosten: vals-positieven
Een tweede vraag naar de kosten van een beleid van selectieve onschadelijkmaking
is, hoeveel personen er gedetineerd zouden worden zonder meerwaarde ten
186 Nr 2 jaargang 45 2003

Figuur 3: Procentuele ontwikkeling gedetineerdenpopulatie onder verschillende beleidstypen
opzichte van het niet-selectieve beleid, de vals-positieven: personen die onder
selectief beleid gedetineerd worden, maar onder een niet-selectief regime in die
periode toch al geen contact met justitie meer zouden hebben gehad.
Figuur 4 geeft de ontwikkeling van aantallen van twee typen gedetineerden
onder de diverse beleidsscenario’s voor selectieve onschadelijkmaking.
Allereerst zien we daarin de aantallen gedetineerde personen, waarvan de
selectieve detentie een meerwaarde heeft boven het niet-selectieve beleid
(personen die onder het niet-selectieve beleid nog actief zouden zijn geweest
in die jaren dat zij onder selectief beleid gedetineerd zijn). Verder zien we
het aantal personen dat ‘zonder meerwaarde’ gedetineerd is (personen die
onder niet-selectief beleid geen additionele registraties meer zouden hebben
opgelopen in de jaren dat zij onder selectief beleid gedetineerd zijn).
De berekeningen van de verschillende scenario’s laten zien dat een aanzienlijk
deel ‘zonder meerwaarde’ wordt vastgezet. Onder een scenario van beleid van
tien jaar bij three strike valt uiteindelijk per jaar 26,7 procent van het aantal
gedetineerden in de categorie ‘zonder meerwaarde’. Anders gezegd: meer
dan één op de vier gedetineerden zit vast, hoewel hij onder niet-selectief
beleid in dat betreffende jaar daarna niet meer met justitie in aanraking zou
zijn gekomen 6 . Dit percentage is nog hoger bij twintig jaar (41 procent) en
lager wanneer vijf of twee jaar detentie volgen na een derde veroordeling
(respectievelijk vijftien en acht procent).
6 Hier wordt een conservatieve maat gehanteerd: als actieve periode is gerekend de
periode tot en met het laatst bekende delict, wat niet wil zeggen dat er in elk jaar
gedurende deze periode sprake moet zijn geweest van een justitiecontact.
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
187

Figuur 4: Procentuele ontwikkeling gedetineerden populatie onder 3 strikes 10 jaar, naar
meerwaarde
Kosten op persoonsniveau
Tot slot geven we in tabel 3 nog de kosten als gevolg van verschillende
selectieve beleidsscenario’s op persoonsniveau. De tabel geeft het aantal onder
niet-selectief beleid gepleegde delicten na de derde strike. Hierbij is steeds is
uitgegaan van de samenstelling van het veroordeeldencohort op het moment
dat de instroom in het justitieapparaat is gestabiliseerd.
Tabel 3: Percentage personen dat selectief gedetineerd wordt, onderverdeeld naar aantal door
selectieve detentie voorkomen registraties, per beleidstype
Aantal voorkomen
registraties
Type beleid
188 Nr 2 jaargang 45 2003
3 strikes 20 jr. 3 strikes 10 jr. 3 strikes 5 jr. 3 strikes 2 jr.
0 19,5 19,3 18,8 16,4
1 6,5 8,0 7,3 8,2
2 11,7 10,2 10,4 9,1
3 10,4 9,1 8,3 8,2
4-5 16,9 15,9 18,7 13,6
6-9 18,2 17,0 18,9 15,4
10-19 7,8 10,2 9,3 14,4
20+ 9,1 9,0 8,1 14,4
Totaal 100 100 100 100
Tabel 3 laat verder zien dat onder alle beleidstypen per jaar steeds bijna een
vijfde van het aantal gedetineerde personen bestaat uit daders die, onder het
huidige beleid, na hun derde veroordeling niet meer in aanraking zouden zijn

gekomen met justitie. Per saldo blijkt dat bij een groot deel van het aantal
selectief gedetineerden sprake is van een, in vergelijk met de opgelegde
detentie, gering aantal additionele justitiecontacten. Voor bijvoorbeeld de
categorie die tussen de zes en negen justitiecontacten zou hebben gehad na
hun derde veroordeling, betekent dit onder de strengste selectieve variant een
efficiëntie van minder dan één voorkomen delict per twee jaren detentie.
CONCLUSIE
Er is de afgelopen jaren veel aandacht gekomen voor de aanpak van veelplegers,
die vooral lijkt te zijn ingegeven door de gedachte dat een strengere aanpak
van veelplegers grote baten en relatief weinig kosten met zich mee brengt.
Over de werkelijke kosten en baten bestaat echter nog veel onduidelijkheid.
In dit artikel hebben we op basis van een hypothetische exercitie de kosten en
baten doorgerekend van diverse beleidsscenario’s gericht op veelplegers. Deze
scenario’s gaan er van uit dat personen die voor de derde keer worden opgepakt
voor een delict veroordeeld worden tot respectievelijk twintig, tien, vijf of twee
jaar gevangenisstraf. Voor elk van de scenario’s worden schattingen gemaakt
omtrent de baten – het aantal justitiecontacten die onder het huidige beleid
wel hebben plaatsgevonden, maar voorkomen waren indien voor veelplegers
speciale strafregimes hadden gegolden, en de kosten – het aantal gedetineerden
onder een selectief beleid, vergeleken met dat onder het huidige. Binnen de
gemaakte aannames geven de resultaten een indruk wat de consequenties zouden
kunnen zijn van een restrictiever beleid tegenover veelplegers.
Uit de hypothetische exercities is gebleken dat een beleid dat zich specifiek
richt op veelplegers in principe kan leiden tot een aanzienlijke reductie van het
geregistreerde criminaliteitsniveau. Een three strikes beleid met een gevangenisstraf
van twee jaar reduceerde het criminaliteitsniveau met 33 procent ten
opzichte van het huidige beleid. De meerwaarde van straffen langer dan twee
jaar blijkt gering. Een beleid dat veelplegers tien in plaats van twee jaar vastzet,
heeft slechts een additioneel reducerend effect van zeven procent.
Aan selectief beleid kleven echter ook hoge kosten. Lange gevangenisstraffen
voor veelplegers doen de gevangenispopulatie explosief stijgen. Zelfs een
verplichte detentie van twee jaar na de derde veroordeling leidt in onze
modellen reeds tot een gevangenispopulatie die zes tot zeven keer zo hoog is
als onder het huidige beleid (dit is vergelijkbaar met de voorspellingen voor
Zweden: Haapanen, 1990).
Verder blijkt dat criminele geschiedenis alleen een slechte voorspeller is
van toekomstig justitieel contact (Greenberg en Larkin, 1998). Onder een
selectief beleid met drie eerdere justitiecontacten als criterium blijkt dat
een vijfde van de personen die voor langere tijd gedetineerd worden onder
huidig beleid in het geheel geen justitiecontacten meer gehad zouden hebben.
De meerwaarde van selectief beleid neemt verder af naarmate degenen die
voldoen aan het criterium langere straffen opgelegd krijgen. Onder een
beleid van three-strikes-tien-jaar maakt de staat per jaar voor meer dan een
op de vier gedetineerden per jaar kosten voor zijn detentie, zonder dat hier
in de vorm van voorkomen delicten profijt tegen over staat. Hier bovenop
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
189

komen meer indirecte kosten die voortvloeien uit lange detentie, bijvoorbeeld
toegenomen inkomensondersteuning voor afhankelijke gezinsleden en de
sterk gereduceerde kansen op de arbeidsmarkt voor de gedetineerde zelf als
gevolg van de lange arbeidsonderbreking.
Bovenstaande bevindingen moeten wel met de nodige voorzichtigheid worden
geïnterpreteerd. Allereerst baseren wij onze schattingen om louter praktische
redenen op gegevens uit de arrondissementen Breda, Dordrecht en Assen. Niet
onaannemelijk is dat criminaliteitsoverlast door stelselmatige daders vooral
onderdeel is van de grootstedelijke problematiek. De stadse anonimiteit en de
grotere gelegenheid kunnen hierbij als potentieel faciliterende factoren worden
genoemd. Hier staat tegenover dat de hier gebruikte steekproef nauwelijks
afwijkt van de totale landelijke steekproef wat betreft leeftijd, type registratie
in 1977 en het aantal registraties van voor 1977. Onze gegevens kennen verder
de beperking dat het cohort relatief ‘oud’ is, dit is echter onontkoombaar als
men de ontwikkeling van carrières over lange termijn wil analyseren. Het
cohort bevat hierdoor relatief weinig drugsverslaafden (in 1977 werd maar
twee procent door de politie als zodanig geclassificeerd). Verder zijn personen
die niet in Nederland zijn geboren niet meegenomen in de analyses. Ook heeft
geen herweging plaatsgevonden waardoor personen die in 1977 voor een
zwaar delict werden geregistreerd in dat jaar en in de opeenvolgende jaren
oververtegenwoordigd zijn.
Voorts dient men zich te realiseren dat de gepresenteerde resultaten steeds
gebaseerd zijn op verschillen met een niet-selectief beleid. Zowel personen
die in werkelijkheid voor 1977 reeds veel registraties op hun naam hadden en
als gevolg hiervan uit veel van de opvolgende hypothetische cohorten vielen,
als personen die in werkelijkheid in de periode 1977-2000 veel registraties
opbouwden en derhalve in de hypothetische situatie als terecht gedetineerd
werden beschouwd, konden dit doen omdat zij onder het werkelijke beleid
nauwelijks lange perioden van detentie ondergingen. Personen die ernstige
delicten pleegden werden onder het niet-selectieve beleid al voor langere tijd
gedetineerd. Door hun lange detentie resulteert voor deze personen binnen
de totale onderzoeksspanne een kortere periode waarin zij zich opnieuw
zouden kunnen schuldig maken aan crimineel gedrag. In onze modellen is
geen rekening gehouden met expositie onder het niet-selectieve beleid, zodat
deze ‘zware’ jongens eerder dan de recidiverende kruimeldief zullen worden
aangemerkt als ‘gedetineerd zonder meerwaarde’. De oververtegenwoordiging
van zware delicten in 1977 kan een negatief effect hebben op de door ons
gevonden meerwaarde van selectief beleid. Dit negatieve effect lijkt echter
gering aangezien zelfs in de gestratificeerde steekproef slechts een zeer klein
aantal personen lange gevangenisstraffen kreeg opgelegd.
Gezien de aard van onze exercitie kon ook geen rekening gehouden worden met
mogelijk complicerende factoren als replacement, afschrikking en verharding
van de criminaliteit. Deze factoren zouden zowel de baten als de kosten van
een selectief beleid in positieve of in negatieve zin kunnen beïnvloeden. Verder
is op voorhand niet duidelijk hoe het justitiële apparaat zelf op een dergelijk
selectief beleid zou reageren. Het verwachte effect van de three strikes wetten
in Amerika blijft mede achterwege omdat officieren van justitie hangende een
190 Nr 2 jaargang 45 2003

derde veroordeling de zaak eerder schikken of vervolgen voor een niet onder
de betreffende three strikes wet vallend delict (Austin e.a., 2000).
Tot slot willen we niet onvermeld laten dat sommige baten en kosten niet
in aantallen en economische waarde zijn uit te drukken. Mathiesen stelt
bijvoorbeeld dat selectief beleid, zeker wanneer het aan lange vrijheidsstraffen
gekoppeld is, in strijd is met het principe van just deserts, dat misdaad en straf
op elkaar afgestemd dienen te zijn (Mathiesen, 1998). Verder zou het thans in
Nederland geldende daadstrafrecht zich met de invoering van het Three Strikes
and You’re Out beleid in de richting van een daderstrafrecht bewegen.
De vraag of de baten van een selectief beleid alle genoemde kosten overstijgen,
is dan ook niet een feitelijk-wetenschappelijke, maar een politiek-normatieve.
LITERATUUR
Auerhahn, K. (1999) ‘Selective incapacitation and the problem of prediction’,
Criminology, 37 (4): 703-734.
Austin, J., J. Clark, P. Hardyman & D.A. Herny (2000) ‘Three Strikes and You’re Out’;
the implementation and impact of strike laws, www.ncjrs.org/pdffiles1/nij/grants/
181297.pdf .
Bernard, T. J. & R. R. Ritti (1991) ‘The Philadelphia birth cohort and selective
incapacitation’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 28 (1): 33-54.
Block, C. R. & C. v. d. Werff (1991) Initiation and continuation of a criminal career:
Who are the most active and dangerous offenders in the Netherlands, Den Haag:
WODC, Ministerie van Justitie (Onderzoek en beleid #105).
Boerman, F., v. Tilburg, W. & Grapendaal, M. (2001) Landelijke Criminaliteitskaart
1999. Woerden/Zoetermeer: ABRIO/KLPD.
Bunt, H. G. v. d. (1988) ‘Criminele carrières en selectieve onschadelijkmaking’,
Justitiële Verkenningen, 14 (4): 78-99.
D’Unger, A. V., K. C. Land, P. L. McCall, & D. S. Nagin (1998) ‘How many latent
classes of delinquent/criminal careers? Results from mixed poisson regression
analysis’, American Journal of Sociology, 103 (6): 1593-1630.
Feely, M. M. & J. Simon (1992) ‘The new penology: Notes on emerging strategy of
corrections and its implications’, Criminology, 30: 449-474.
Grapendaal, M. & W. van Tilburg (2002) .’ Veelplegers in Nederland’, Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 214-230.
Greenberg, D. F. & N. J. Larkin (1998) ‘The incapacitation of criminal opiate users.
Crime and Delinquency, 44 (2): 205-228.
Greenwood, P. W., A. Abrahamse, S. Everingham, E. Y. Chen, N. Merritt & J. Chiesa
(1998) Measuring the Impact of Three Strikes and You’re Out at the National, State,
and Country Level, Santa Monica (C): Rand.
Haapanen, R. (1990) Selective Incapacitation and the Serious Offender; A Longitudinal
Study of Criminal Career Patterns, New York: Springer Verlag.
Laub, J. H., D. S. Nagin & R. J. Sampson (1998) ‘Trajectories of change in criminal
offending: good marriages and the desistance process’, American Sociological
Review, 63: 225-238.
Mathiesen, T. (1998) ‘Selective incapacitation revisited’, Law and Human behavior, 22
(4): 455-476.
Mazerolle, P., R. Brame, R. Paternoster, A. Piquero & C. W. Dean (2000) ‘Onset age,
persistence, and offending versatility: comparisons across gender’, Criminology,
38 (4): 1143-1172.
Meijer, R., P. v. Panhuis, S. Siero & P. Smit (2002) ‘Discussie: elf procent verdachten
verantwoordelijk voor 20 of 60 procent van de criminaliteit?’, Tijdschrift voor
Criminologie, 44 (3): 282-284.
Ministerie van Justitie (2002) Naar en veiliger samenleving. www.justitie.nl/
publicaties/rapporten_en_notas/veiligheidsprogramma.asp
Nieuwbeerta, P. & A.A.J. Blokland (2003) Criminal Careers of Adult Dutch Offenders:
Codebook and documentation, Leiden: NSCR.
Openbaar Ministerie (2002) Perspectief op 2006. www.openbaarministerie.nl/basis/
nota.htm
A. Blokland, C. Bijleveld en P. Nieuwbeerta - Kosten en baten van ‘Three strikes and you’re out’
191

Panhuis, P. van & R. Meijer (2001) ‘De top-5 procent van actiefste criminelen in
Nederland’, SEC, 15 (1): 5-8.
Paternoster, R., C. W. Dean, A. Piquero, P. Mazerolle & R. Brame (1997) ‘Generality,
Continuity, and Change in Offending’, Journal of Quantitative Criminology, 13
(3): 231-266.
Piquero, A., R. Brame, P. Mazerolle & R. Haapanen (2002) ‘Crime in Emerging Adulthood’,
Criminology, 40 (1): 137-169.
Piquero, A., R. Paternoster, P. Mazerolle, R. Brame & C. W. Dean (1999) ‘Onset age
and offense specialization’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 36 (3):
275-299.
Slotboom, A., C. Wiebrens & A.C. Berghuis (2002) Een ‘kaart’ van de misdaad. Den
Haag: Ministerie van Justitie, www.openbaarministerie.nl
Stolzenberg, L. & S. J. D’Alessio (1997) ‘Three strikes and you’re out: The impact
of California’s new mandatory sentencing law on serious crime rates’, Crime and
Delinquency, 43: 457-469.
Uggen, C. (2000) ‘Work as a turning point in the life course of criminals: A duration
model of age, employment, and recidivism’, American Sociological Review, 67:
529-546.
Werff, C. v. d. (1986) Recidive 1977; Recidivecijfers van in 1977 wegens misdrijf
veroordeelden en niet-vervolgden, Den Haag: WODC, Ministerie van Justitie
(Onderzoek en beleid # 67).
Werkgroep Landelijke Criminaliteitskaart ABRIO (2000) 170.000 verdachten (en
hun kenmerken); landelijke verdachtenkaart 1998: een eerste aanzet, Woerden:
Programmabureau ABRIO.
Werkgroep Landelijke Criminaliteitskaart ABRIO (2001) 170.000 verdachten (en hun
kenmerken), Woerden: Programmabureau ABRIO.
192 Nr 2 jaargang 45 2003

HET VUUR AAN DE SCHENEN VAN JONGE VEELPLEGERS IN
ENGELAND EN WALES – RECENTE ONTWIKKELINGEN
John Graham en Tim Newburn
Jonge veelplegers zijn de meest recente bètes noires in een lange reeks, als
de autoriteiten weer eens moeten reageren op uitingen van ongerustheid in de
publieke opinie. Dit artikel gaat in op de groeiende problematiek van jonge
veelplegers in Engeland en Wales en beschrijft hoe beleid en praktijk hen op
verschillende manieren proberen aan te pakken. Aan de orde komt wie zij zijn,
hoe ze gedefinieerd, geïdentificeerd en aangepakt worden en welk effect dat
heeft op andere gebieden van beleid en praktijk, met name de toename van
de gevangenisbevolking. Het eerste deel van dit artikel beschrijft hoe jonge
veelplegers een primaire doelgroep van de criminele politiek zijn geworden;
het tweede geeft de belangrijkste wetgevingsinitiatieven aan als specifieke
reacties op veelplegers en maakt een inschatting van hun effectiviteit; het
derde deel laat duidelijk zien hoe recente ontwikkelingen een toename van het
aantal jeugdige gedetineerden hebben veroorzaakt.
KORTE GESCHIEDENIS
Een kwart eeuw geleden was de heersende mening over de beste aanpak van
jeugdcriminaliteit dat strafrechtelijke interventies weinig of geen effect hebben
op toekomstig strafbaar gedrag (en zelfs contraproductief konden zijn) en dat
de justitiële aanpak er op gericht zou moeten zijn dat jonge delinquenten zo
veel mogelijk buiten het strafrecht worden gehouden (zie bijvoorbeeld Morris
en Giller, 1987). Detentie van jonge delinquenten kwam in een kwade reuk
te staan en gedurende de jaren tachtig liep het aantal gedetineerde jongeren
dramatisch terug (zie bijvoorbeeld Allen, 1991). Enigszins paradoxaal viel
deze orthodoxie samen met een sterke stijging van de criminaliteit in het
algemeen, wat sommige commentatoren tot de conclusie bracht dat als het
aantal jongeren dat bij criminaliteit betrokken is relatief stabiel is, minstens
een deel van deze toename wellicht het gevolg is van het feit dat een klein
aantal jongeren een onevenredig groot aandeel in de misdaad heeft.
Aan het begin van de jaren negentig leidden de frustratie over twijfels in
de wetenschappelijke wereld tegenover strafrechtelijke interventies en de
bezorgdheid in de publieke opinie over het grote aandeel in de criminaliteit
van een betrekkelijk kleine groep daders tot een vrijwel volledige afwijzing
van het primaat van diversie uit de jaren tachtig. In 1992 riep de regering op
tot versterking van de mogelijkheden van rechtbanken ‘to lock up, educate
and train’ jonge veelplegers in hun eigen en het algemene belang. Als reactie
op de toegenomen verontrusting in de samenleving kondigde de Commissie
Binnenlandse Zaken van het Britse House of Commons een onderzoek aan
naar het probleem van jonge veelplegers en naar het kennelijke onvermogen
van het strafrechtelijke systeem om dat effectief aan te pakken (Home
Affairs Committee, 1993). In deze periode richtten landelijke kranten de
schijnwerpers op het doen en laten van individuele jonge criminelen, onder
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
193

de kop ‘one-boy crime waves’ (Daily Mail) en ‘mini-gangsters beyond our
control’ (Daily Express). Daarop volgden oproepen tot hardere maatregelen
tegen ‘kortebroekenboefjes’ en ‘een werkelijk zorgwekkende explosie van
kindermisdaad’ (Daily Star). Maar pas na de tragische gebeurtenissen in februari
1993 en de grote publiciteit daarover ging verontrusting over in algemene
paniek. De ontvoering van en moord op de peuter James Bulger door twee
tienjarige schooljongens schokte de natie en overtuigde publiek en politici dat
inderdaad actie moest worden ondernomen ‘om criminele neigingen van steeds
jongere en steeds hardnekkiger jeugdige delinquenten tegen te gaan’. Tegen de
achtergrond van deze toenemende bezorgdheid in de publieke opinie kondigde
de regering de invoering aan van Secure Training Centres (STC’s, gesloten
trainingscentra, vergelijkbaar met de vroegere Nederlandse tuchtscholen) voor
‘… de betrekkelijk kleine groep echte jonge veelplegers die een bedreiging voor
de gemeenschap vormen’ (Hansard- de Britse Staatscourant, 2 Maart 1993). De
nieuwe STC’s zouden bedoeld zijn voor twaalf- tot veertienjarige overtreders
die veroordeeld waren wegens minstens drie delicten waar gevangenisstraf op
staat en die zich niet hadden gehouden aan de voorwaarden voor schorsing
van voorlopige hechtenis, een voorwaardelijke veroordeling of bij vervroegde
invrijheidsstelling. Er zouden vijf STC’s worden gebouwd voor jongeren die
een Secure Training Order (een soort tuchtschoolstraf) van maximaal twee jaar
opgelegd krijgen. De eerste helft verblijft de jongere in de inrichting, daarna staat
hij onder toezicht in de gemeenschap. Onder de Criminal Justice and Public
Order Act van 1994 konden de nieuwe STC’s door de overheid, het particulier
initiatief of het bedrijfsleven worden beheerd, maar de eerste twee hadden zo’n
antipathie tegen de nieuwe voorzieningen dat het bedrijfsleven ze in de praktijk
in handen kreeg.
Ondertussen werden de resultaten gepubliceerd van het eerste onderzoeksproject
naar jeugdige veelplegers dat door de regering was gefinancierd
(Hagell en Newburn, 1994). Drie onderwerpen stonden centraal. Ten eerste was
vastgesteld dat jonge veelplegers dezelfde delicten pleegden als minder frequente
overtreders, ze deden het alleen vaker en waren er eerder mee begonnen. Ten
tweede bleken jonge veelplegers een veel complexere achtergrond te hebben,
gekenmerkt door een grote onderwijsachterstand, ontwrichte gezinnen en ontwi
kkelingsstoornissen. Ten derde werd de aandacht gevestigd op de problemen bij
het juist definiëren en daardoor herkennen van jonge veelplegers, en de betekenis
daarvan voor een gelijke juridische behandeling.
De auteurs testten drie verschillende definities van veelplegen, met als resultaat
steeds een andere populatie die in de loop van de tijd wel en niet onder
de gedefinieerde categorie viel, afhankelijk van de wel of niet opgenomen
persoons- en sociale kenmerken. Recent onderzoek naar jonge veelplegers in
Schotland leidde tot vergelijkbare conclusies, met een waarschuwing tegen
generalisaties over de aard van hun delicten en de mogelijke aanpak daarvan
(McNeill en Batchelor, 2002). De auteurs stelden eveneens vast hoe chaotisch
het leven van jonge veelplegers is, maar wezen er op dat reacties op deze chaos
eerder in de sfeer van beheersing dan van gedragsverandering leken te liggen.
Een jaar later werd de eerste nationale studie naar zelfgerapporteerde criminaliteit
door jongeren van 14 tot 25 jaar gepubliceerd. Deze bevestigde dat een klein deel
194 Nr 2 jaargang 45 2003

(drie procent) van de overtreders verantwoordelijk was voor een onevenredig
groot deel (26 procent) van de criminaliteit (Graham en Bowling, 1995). Een
tweede nationaal onderzoek naar zelfrapportage uit 1998/99 leverde dezelfde
cijfers op en verder dat de tien procent meest actieve delinquenten voor bijna de
helft van alle criminaliteit in de steekproef verantwoordelijk waren (Flood-Page
e. a., 2000). Maar anders dan algemeen wordt aangenomen bleek het maar de
vraag of jonge mannen de misdaad (in ieder geval vermogenscriminaliteit) bij
het ouder worden ontgroeien. Velen bleken alleen op delicten met een kleinere
pakkans over te stappen, zoals bedrog en diefstal op het werk.
Ongeveer in diezelfde periode leverde de studie Misspent Youth door de Audit
Commission (enigszins vergelijkbaar met de Nederlandse Rekenkamer)
kritiek op de effectiviteit en de efficiency van het jeugdstrafrechtsysteem
en van de voorzieningen en organisaties die daarbij betrokken zijn (Audit
Commission, 1996). De analyse van de Audit Commission leidde tot de
volgende conclusies: de tijd tussen arrestatie en veroordeling, gemiddeld
vier maanden, is onaanvaardbaar; het grootste deel van de 1,5 miljard euro
die aan jonge delinquenten wordt uitgegeven, gaat op aan organisatorische en
administratieve kosten maar aan behandeling van hun strafbare gedrag wordt
vrijwel niets uitgegeven; de leiding van het jeugdstrafrechtsysteem is vrijwel
ongecoördineerd, inconsequent, onsystematisch en inefficiënt; en er wordt te
weinig ondernomen om te voorkomen dat kinderen en jongeren überhaupt
delinquent worden. Deze twee rapporten gaven de nieuwe Labour regering de
gelegenheid om het ‘diversieparadigma’ ter discussie te stellen.
Recidivecijfers voor voorwaardelijke invrijheidsstelling (Home Office,
1995) geven aan dat het risico voor recidive sterk toeneemt bij herhaaldelijke
voorwaardelijke invrijheidsstelling. De studie van de Audit Commission
suggereerde dat delinquenten hierdoor vonden ‘dat ze er makkelijk van af
komen’ en dat herhaalde wetsovertredingen in feite getolereerd werden.
Naast de groeiende aanwijzingen dat sommige interventies bij sommige ernstige
veelplegers onder bepaalde omstandigheden wel effect hebben, rechtvaardigden
de aanbevelingen van de Audit Commission de vermoedens van de regering zelf
dat er iets kan en moet worden gedaan om het jeugdstrafrechtsysteem meer
kosteneffectief te maken. Grootschalige meta-analyses van interventies bij jonge
delinquenten gaven aan dat recidive verminderd kan worden, zij het met meestal
bescheiden resultaten (zie bijvoorbeeld Lipsey, 1992 en 1995; Lipsey en Wilson,
1998; McGuire en Priestly, 1995).
Dus anders dan in het decennium daarvoor zagen we in de jaren negentig
het begin van een meer interventionistische, punitieve en minder tolerante
benadering van jonge delinquenten in het algemeen en van jonge veelplegers
in het bijzonder. In feite neigde de nadruk op frequentie en niet op ernst naar
overdrijving van de maatschappelijke bedreiging door veelplegers en naar
legitimatie van een meer punitieve reactie op hun gedrag (Weitekamp e.a.,
1996). Er begon een brede politieke consensus te ontstaan waarbij de ene
politieke partij nog hardere standpunten probeerde in te nemen dan de andere.
Het inmiddels beroemde ‘tough on crime, tough on the causes of crime’ werd
het centrale uitgangspunt waaromheen de politieke partijen concurreerden en
al snel kreeg deze nieuwe orthodoxie zijn weerslag in de wetgeving.
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
195

DE CRIME AND DISORDER ACT VAN 1998
Het nieuwe jeugdstrafrechtbeleid werd gekarakteriseerd door de beginselen
van eerder en sneller ingrijpen, prioriteit voor het aanpakken van de meest
frequente veelplegers, lik-op-stuk-beleid tegen strafbaar gedrag en het
gebruik van plaatselijke multidisciplinaire teams die met gezamenlijke
oplossingen voor gemeenschappelijke problemen moesten komen. Dit waren
de principes van de Crime and Disorder Act van 1998, die alle werkers in
het jeugdstrafrechtsysteem om de tafel probeerde te krijgen met een officieel
gemeenschappelijk doel: het voorkomen van criminaliteit en recidive bij
kinderen en jongeren.
De twee belangrijkste onderdelen van deze wet, met rechtstreekse gevolgen
voor jonge delinquenten, waren de versnelde procedures voor jonge veelplegers
en het besluit om de wetgeving van de vorige, Conservatieve regering over
Secure Training Orders (STC’s) niet te herroepen. Op het laatste punt werd
door de nieuwe wet het verschil tussen de STC’s en andere vormen van detentie
afgeschaft door het invoeren van een algemeen vonnis, de Detention and Training
Order (DTO). Dit betekende dat iedere twaalf- tot zeventienjarige veroordeelde,
veelpleger of niet, een van de drie detentieregimes opgelegd kon krijgen: een
STC, een jeugdgevangenis (Young Offender Institute, YOI) of een gesloten
inrichting onder jurisdictie van de lokale overheid (Local Authority Secure
Accommodation, LASU). YOI’s zijn in de eerste plaats jeugdgevangenissen
voor jonge gedetineerden van vijftien tot twintig. Welzijnsinstanties beheren de
LASU’s, die bevolkt worden door jonge gedetineerden in voorlopige hechtenis
en kwetsbare jonge delinquenten in het algemeen. In de STC’s, nog maar drie
op het ogenblik, zitten twaalf- tot zeventienjarigen die als kwetsbaar of als
veelpleger zijn aangemerkt. Waar een jonge delinquent terechtkomt hangt er in
de praktijk van af, waar plaats is.
VERSNELDE PROCEDURES
In de verkiezingscampagne van 1997 deed Labour vijf beloftes over
actieprioriteiten en beleidsveranderingen. Een daarvan was een versnelde
procedure voor jonge delinquenten door halvering van de tijd tussen arrestatie
en vonnis. Jonge veelplegers werden gedefinieerd als degenen die drie of
meer keer voor een of meer delicten zijn veroordeeld en binnen drie jaar na de
laatste veroordeling voor een nieuw delict worden gearresteerd. Als maatstaf
voor betrekkelijk eenduidige gevallen mag de tijdsduur in elke fase van het
jeugdstrafproces niet meer zijn dan:
- 2 dagen van arrestatie tot aanklacht;
- 7 dagen van aanklacht tot eerste zitting van de rechtbank;
- 28 dagen tussen voorgeleiding en begin van de rechtszaak; en
- 14 dagen tussen schuldigverklaring en vonniswijzing.
Data over 1996 wekten de indruk dat de gemiddelde tijdsduur tussen arrestatie
en vonnis voor veelplegers 142 dagen bedroeg, wat de regering binnen vijf
jaar tot 71 dagen beloofde terug te brengen. In september 2001 was deze
meer dan gehalveerd, tot 69 dagen (www.reducing-delays.org). De rationale
196 Nr 2 jaargang 45 2003

achter deze belofte lag in de premisse ‘justice delayed is justice denied‘.
Jonge delinquenten noch slachtoffers hebben voordeel bij lange juridische
procedures, die ook het algemene vertrouwen in de rechtspraak kunnen
ondermijnen. Door een langdurige procedure zien jongeren het verband tussen
delict en sanctie niet meer en worden interventies uitgesteld die anders een
eind aan de wetsovertredingen zouden kunnen maken.
Voor jonge veelplegers vergroot uitstel het risico van recidive tijdens schorsing
van de voorlopige hechtenis, waardoor de kans bestaat dat ze een vrijheidsstraf
oplopen. Onderzoek lijkt er op te wijzen dat versnelde procedures in de praktijk
weinig of geen effect hebben op crimineel gedrag (Crow and Stubbing, 1999)
maar voor wie in voorarrest zitten, wordt de vrijheid korter beperkt en het
gewone leven minder verstoord, naarmate hun zaak eerder voorkomt.
Daar staat tegenover dat deze ontwikkeling naar snellere rechtspraak geen
afbreuk mag doen aan de rechten van jonge delinquenten, niet mag leiden tot
onbedoelde averechtse effecten of andere juridische principes of prioriteiten
ondermijnen. Het genoemde onderzoek van Crow en Stubbing (1999) lijkt er op
te wijzen dat sommige jonge delinquenten hun schuld erkenden aan delicten die
ze (kennelijk) niet hadden gepleegd, om hun zaak sneller behandeld te krijgen.
In theorie zouden versnelde procedures voor jonge veelplegers vertraagde
procedures voor andere jonge delinquenten tot gevolg kunnen hebben, hoewel er
in de praktijk geen aanwijzingen zijn dat dit is gebeurd, eerder omgekeerd. Om
precies te zijn, er zijn bezwaren geopperd tegen de spanning tussen verkorting van
de procedures en herstelrecht – herstelrecht heeft tijd nodig om effectief te zijn.
SECURE TRAINING CENTRES
Volgens de Criminal Justice and Public Order Act van 1994 zullen er vijf
STC’s voor jeugdige veelplegers van twaalf tot veertien jaar worden gebouwd,
maar het eerste, Medway, ging pas vier jaar later open. Aanvankelijke twijfels
over de effectiviteit van de nieuwe instellingen werden bevestigd toen het
nieuws over een groot aantal incidenten en interne strubbelingen in Medway
naar buiten kwam (Moore, 2000). De eerste inspectierapporten waren kritisch
en Binnenlandse Zaken gaf de crisis in Medway toe. Goedkoop was het
allemaal ook niet, volgens één schatting zou een plaats 6.000-7.000 euro per
week kosten (Crowley, 1998).
Een evaluatie van 1998-2000 bevestigde Medway’s problemen in het eerste jaar,
met nadruk op het gebrek aan opleiding en training van personeel, een groot
verloop, ineffectieve programma’s tegen delinquent gedrag en een volledig
gebrek aan communicatie met de buitenwereld. Een op de drie kinderen die
in 1998/99 uit Medway ontslagen werden, werd binnen een maand opnieuw
gearresteerd, en twee op de drie hadden voor het einde van hun proeftijd
gerecidiveerd. De evaluatie wees op enkele verbeteringen in het tweede jaar
maar concludeerde toch dat STC’s en het personeel een meer kindgerichte
aanpak moeten toepassen.
In 2002 waren 170 jonge delinquenten in STC’s opgenomen en werd voor
2003/04 een stijging tot 194 verwacht (Hansard, 18 december 2002). Deze
jonge delinquenten zijn nu in drie STC’s ondergebracht (Medway, Hassockfield
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
197

en Rainsbrook), een vierde wordt binnenkort geopend. Daarin is ongeveer zes
procent van alle jonge delinquenten ondergebracht (in voorarrest of veroordeeld)
en wordt geen speciale behandeling van jonge veelplegers meer aangeboden.
DE DETENTION AND TRAINING ORDER
Zoals eerder vermeld is veelplegen sinds de invoering van de Detention and
Training Order in 2000 niet meer het enige criterium waar een jonge delinquent
gedetineerd moet worden. Voortaan bepalen leeftijd, geslacht, kwetsbaarheid en
woonplaats de plaatsing, en niet meer de vraag of ze wel of geen veelpleger zijn.
Bijna alle veroordelingen tot gevangenisstraf zouden nu worden uitgevoerd in een
YOI, een STC of een LASU, gevolgd door een zelfde periode voorwaardelijk
onder toezicht van het plaatselijke Youth Offending Team (YOT, een
samenwerkingsverband van verschillende instanties).
Dit viel samen met de overname door de Youth Justice Board van de
verantwoordelijkheid voor bestuur en beheer van het geheel aan gesloten
voorzieningen, als reactie op kritiek op de bestaande gesloten voorzieningen
voor jongeren in voorarrest of na veroordeling. De Board adviseerde de
Minister van Binnenlandse Zaken verregaande veranderingen om te zorgen dat
de gesloten voorzieningen een doeltreffend effect zouden hebben op strafbaar
gedrag en meer algemene ontwikkelingsbehoeften van jonge delinquenten.
Een belangrijk onderdeel hiervan was de scheiding tussen 15-17 jarigen en
oudere jonge delinquenten van 18-21 jaar. Dat was gebaseerd op het feit dat de
twee groepen zeer verschillende behoeften hadden, waarbij zeer verschillende
regimes pasten. Uit een grondige, door de regering gefinancierde evaluatie van
bijna 6.000 jonge delinquenten met een Detention and Training Order tussen
april 2000 en maart 2002 (Hazel e. a., 2002) bleek de kwaliteit van gesloten
regimes in het algemeen verbeterd te zijn. Een aantal praktijkvoorbeelden:
- belonings- en aanmoedigingssystemen (in plaats van een punitieve aanpak)
om het gedrag van de gedetineerden te beïnvloeden;
- doelmatige samenwerking en informatie-uitwisseling met ambulante lokale
voorzieningen; en
- continuïteit in de behandeling van delinquent gedrag en in onderwijs en
gezondheidszorg.
De evaluatie geeft aan dat de ernstigste veelplegers met meer dan tien voorafgaande
veroordelingen nog steeds in STC’s terechtkomen en dat daar nog een paar van
de moeilijkste, meest onevenwichtige en meest kansarme jongeren vastzitten:
- tweederde was eerder van school verwijderd;
- vier van de tien stonden onder toezicht van een (kinderbeschermings)instelling;
- van een van de zes werd vermoed dat ze ooit fysiek, emotioneel of seksueel
waren misbruikt.
Maar er bleek ook een aantal problemen en zwaktes te bestaan:
- te veel tussentijdse overplaatsingen naar andere instellingen;
- te veel plaatsingen te ver van huis;
- gebrekkige voorbereiding op vrijlating en slechte opvang en toezicht na
vrijlating;
- een hoge recidive, vooral in de eerste paar weken na vrijlating.
198 Nr 2 jaargang 45 2003

Gemiddeld lag er 7,5 week tussen het ontslag en de eerste arrestatie. Bijna de
helft werd gearresteerd voor het einde van het ‘toezicht in de gemeenschap’,
een van de vijf werd voor een nieuw delict veroordeeld en een van de vier
werd weer gevangengezet wegens een nieuw delict of overtreding van de DTO.
Maar de STC’s boekten betere resultaten dan van voor de tijd dat ze ook 15-17
jarigen opnamen.
In het begin waren de meest opgelegde DTO’s ook de kortste: totaal vier
maanden, waarvan twee in detentie. Dit weerspiegelde het ongebroken geloof
van de rechters (ondanks bewijs van het tegendeel) in het afschrikkende effect
van een ‘short, sharp, shock’ beleid, en hun voorkeur voor een combinatie van
detentie met toezicht na vrijlating. Bijgevolg zat ongeveer acht procent meer
jongeren vast dan in het jaar voor de invoering van de DTO.
In samenhang met de aanzienlijke toename van het aantal detenties in de jaren
negentig was dit niet alleen onverwacht, maar ook slecht nieuws. In de praktijk
kwamen korte DTO’s in de plaats van voorwaardelijke straffen en nam het
aantal gedetineerden in jeugdgevangenissen toe. Als directe reactie daarop
beval de Youth Justice Board aan om de korte DTO te vervangen door een
nieuw ambulant programma met intensief toezicht, controle en begeleiding, de
Intensive Supervision and Surveillance Order (ISSP). Dat zou de druk op de
ketel moeten verminderen van wat nu als een overbevolkt gevangenissysteem
werd beschouwd.
HET INTENSIVE SUPERVISION AND SURVEILLANCE PROGRAMME
In juli 2001 startte de Minister van Binnenlandse Zaken fase 1 van het Intensive
Supervision and Surveillance Programme voor jonge veelplegers als alternatief
voor voorarrest en (in eerste instantie korte) gevangenisstraffen. Ingebed in de
‘tough on crime’ retoriek is het programma gericht op de drie procent delinquenten
die voor 25 procent van alle jeugddelinquentie verantwoordelijk zijn.
De formele (en nog weer andere) definitie van jonge veelplegers is iemand
die in de afgelopen twaalf maanden in vier of meer verschillende gevallen is
beschuldigd van of veroordeeld voor een delict en in vier of meer verschillende
gevallen is vervolgd (eventueel voorwaardelijk geseponeerd) voor een delict
waar gevangenisstraf op staat en daaraan voorafgaand minstens een taakstraf
of vrijheidsstraf opgelegd heeft gekregen.
Delinquenten met een ISSP krijgen intensief toezicht tot 24 uur per dag, 7
dagen per week opgelegd. Elektronisch toezicht, stemherkenning, politieinformatie
en vrijwillige hulpverlening worden ingezet om voortdurend toe
te zien op het doen en laten van delinquenten. Een ISSP duurt minstens zes
en hoogstens twaalf maanden of de periode dat hun voorlopige hechtenis
is geschorst of de tweede helft van hun DTO. Het moet minstens 25 uur
nuttige activiteit per week gedurende de eerste drie maanden inhouden en
elementen bevatten van herstel, (beroeps)onderwijs, intensieve behandeling
van delinquent gedrag, sociale vaardigheden en gezinsondersteuning. Indien
van toepassing zijn er ook andere aspecten in opgenomen, zoals behandeling
voor psychische problemen of afkicken. Rechters en inrichtingen worden
regelmatig over de voortgang op de hoogte gehouden.
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
199

De doelstellingen van het nieuwe programma zijn: vermindering van de
omvang (met vijf procent) en van de ernst van de recidive bij de doelgroep;
aanpakken van de onderliggende problemen van de betrokken jongeren, vooral
hun onderwijsachterstand; en garanties voor de gemeenschap dat hun gedrag
voortdurend nauwkeurig in de gaten wordt gehouden en dat terugval meteen
wordt aangepakt. ISSP’s zullen vanaf januari 2004 landelijk beschikbaar zijn.
Initiële evaluatie geeft aan dat twee derde van de ISSP’s onderdeel zijn van een
ondertoezichtstelling, vijftien procent gecombineerd is met een DTO, veertien
procent met een borgtocht en vijf procent met een Community Rehabilitation
Order. Jeugdrechtbanken hebben drie van de vier voorstellen voor een ISSP
in plaats van detentie geaccepteerd, maar er zijn uitvoeringsproblemen:
jongeren komen niet op hun supervisieafspraken, houden zich niet aan hun
uitgaansverbod, halen hun tags (elektronische enkelbandjes) los, gaan er
vandoor en plegen opnieuw delicten. Maar ze richten zich wel op de juiste
populatie – het gemiddelde aantal voorafgaande delicten is dertien, twee van
de drie zijn permanent van school verwijderd en hun leesniveau is dat van
andere jongeren die vijf jaar jonger zijn, en gelijk aan dat van jongeren in
detentie (University of Oxford, 2002).
Recentelijk is de evaluatie verschenen van een kleinschalig ISSP programma,
een uitwerking van de Nederlandse Stelselmatige Daderaanpak (SDA), die
geen toezicht kent zoals in Engeland, maar in plaats daarvan een scala van
restoratieve en steunmaatregelen. Daarin bleek dat jonge veelplegers in een
county in Zuid-Engeland die aan het programma meededen niet minder vaak
werden veroordeeld, maar dat het aantal gepleegde delicten 30 tot 50 procent
lager was dan dat van twee controlegroepen (Little e. a., in druk). Aan het
programma namen maar 79 jonge veelplegers deel, maar door het gebruik
van random toewijzing zijn de uitkomsten zeer robuust. Het zal interessant
zijn of deze bevindingen gerepliceerd worden in het veel grotere, hierboven
genoemde ISSP onderzoek.
Uit vergelijkend onderzoek van het ISSP en korte DTO’s blijkt dat een
ISSP jonge delinquenten veel meer steun bood. Jonge gedetineerden bleken
gemiddeld 12,7 uur nuttige arbeid te verrichten, vergeleken met 25,8 bij
degenen met een ISSP. Tijdens het ambulante deel van een DTO hebben ze
gemiddeld 1,5 uur per week contact met een jongerenwerker, terwijl ze tijdens
de minder intensieve tweede drie maanden van een zesmaands ISSP gemiddeld
twintig contacturen hebben (PA Consulting Group, 2003).
Naar schatting zal het ISSP het aantal jeugdige gedetineerden met 30 procent
verminderen (The Independent, 27 januari 2003). Het is nog niet te zeggen of het
ISSP werkelijk als alternatief voor gevangenisstraf kan dienen of dat het alleen
niet-vrijheidsbenemende straffen en behandeling en DTO’s zal vervangen. Het is
zeker goedkoper dan detentie – een IISP van zes maanden kost ongeveer 9.000
euro, tegen 30.000 euro voor een zesmaands verblijf in een jeugdstrafinrichting
– maar of het ook recidive effectief zal reduceren valt nog te bezien. Kernpunten
zullen zijn of de rechtbanken er vertrouwen in zullen hebben en of de interventie
in aard, reikwijdte, geschiktheid en intensiteit zal passen bij de toch ambitieuze
doelstelling voor deze groep veel overlast veroorzakende jongeren. Maar de
eerste, hierboven genoemde onderzoeksbevindingen zijn zeer bemoedigend.
200 Nr 2 jaargang 45 2003

TOENAME VAN HET AANTAL GEDETINEERDEN
Een van de meest opvallende gevolgen van de beleidswijziging van diversie
naar een meer interventionistische benadering was de groei van het aantal
jongeren in detentie. Tussen 1993 en 1998 verdubbelde het aantal 15-17
jarige gedetineerden bijna; het aandeel van 15-17 jarige jongens in de hele
gevangenispopulatie is meer dan verdubbeld, en van meisjes van dezelfde
leeftijd verdrievoudigd. In 2001 kregen 4.628 jongeren een gevangenisstraf
opgelegd, 382 meer dan in 2000. Meer dan een kwart daarvan kreeg meer dan
twee maanden (Social Exclusion Unit, 2002).
Er zijn meestal geen eenduidige verklaringen van de toename van de
gevangenispopulatie te geven (zie bijvoorbeeld Graham, 1990). Het lijdt
echter weinig twijfel dat politici en anderen in de jaren negentig de paniek
door een gepercipieerde toename in jeugdcriminaliteit in het algemeen en
van jonge veelplegers in het bijzonder gebruikten als rechtvaardiging van
een meer punitieve aanpak van jeugdcriminaliteit en een uitbreiding van
gevangenisstraf tot jongere categorieën delinquenten. Dit leidde er toe dat meer
jonge delinquenten, vooral veelplegers, tot (langere) gevangenisstraffen werden
veroordeeld (Moore, 2000). De invoering van de DTO deed daar niets aan af.
Hoewel het duidelijk is dat er te veel jongeren in de gevangenis zitten en dat
sommige jeugdige delinquenten in gesloten voorzieningen beter alternatieve,
niet-vrijheidsbenemende straffen zouden kunnen krijgen, blijft de toename van
de gevangenispopulatie een bedreiging voor de kwaliteit van de behandeling
van de bestaande bewoners. In juli 2002 waren er 3.129 gedetineerden onder de
achttien, 490 meer dan in juli 1999. Voor meisjes is de stijging bijzonder groot,
237 in verzekerde bewaring in juli 2002 tegen 162 drie jaar eerder. De situatie
wordt gecompliceerd door een regering die niet zeker weet of ze vermindering
van de gevangenispopulatie een prioriteit vindt of niet. Bijgevolg werken
verschillende vormen van beleid en praktijk in verschillende richtingen.
De instelling van ISSP’s om korte DTO’s tegen te gaan en het gebruik van
elektronisch toezicht voor delinquenten die vroegtijdig met een DTO worden
vrijgelaten en voor diegenen die anders in voorarrest zouden komen, zouden
tot een vermindering van de populatie moeten leiden. Maar de recente
uitbreiding van detentie tot twaalfjarigen door toepassing van de Criminal
Justice and Police Act van 2001, de nieuwe richtlijnen voor voorarrest voor
jonge straatrovers in plaats van voorwaardelijke vrijlating 2 en de uitspraak van
de Lord Chief Justice in januari 2002 dat dieven van mobiele telefoons de
gevangenis in moeten, hebben alle een tegenovergesteld effect.
De meest recente ontwikkelingen in strafrechtbeleid (in de Criminal Justice
Bill, die momenteel door het parlement wordt behandeld) wekken de indruk
dat deze ambivalentie jegens de omvang van de gevangenispopulatie zal
voortduren, hoewel het er erg op lijkt dat de gevangenissen de grenzen van
hun capaciteit bereikt hebben. Het blijft dus nog te bezien of de onlangs
aangekondigde doelstelling van de Youth Justice Board, beperking tot zes
2 Dit staat nu in de Criminal Justice Bill en zal na aanname van toepassing zijn op
het hele land, niet alleen in de tien gebieden die bestreken worden door het ‘initiatief
straatcriminaliteit’.
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
201

procent van het aantal jonge delinquenten met een gevangenisstraf, inderdaad
de voortdurende opwaartse trend zal kunnen tegenhouden.
SCHOTLAND
In Engeland en Wales is op jonge veelplegers het afgelopen decennium een
breed scala van nieuwe strafrechtelijke interventies losgelaten, over de Schotse
grens, waar een heel ander systeem heerst op basis van een welzijnsbenadering,
gebeurt dat pas sinds kort. In 2000 publiceerde de Schotse regering een rapport
over jeugdcriminaliteit met een evaluatie van de effectiviteit van verschillende
manieren om jonge veelplegers aan te pakken (weer anders gedefinieerd, als
jonge mensen wier crimineel gedrag meer is dan incidenteel of van voorbijgaande
aard). Voor een land dat altijd trots is geweest op zijn speciale, kindgerichte
welzijnsbenadering van jonge delinquenten is het wat merkwaardig dat men
nu de weg inslaat naar het meer strafrechtelijk georiënteerde Engelse systeem.
Daarin wordt multidisciplinaire samenwerkingsverbanden (zoals de YOT’s) met
lokale werkplannen (zoals Youth Justice Plans) gevraagd om een heel scala van
geteste programma’s en interventies voor veelplegende kinderen en jongeren te
ontwikkelen (Scottish Executive, 2000).
CONCLUSIE
Dit artikel bracht de evolutie van de jonge veelpleger in de afgelopen tien jaar in
kaart en hoe hij – het is bijna altijd een jongen – het onderwerp van publieke
ongerustheid is geworden over jongeren en hun gedrag. Het geeft aan hoe de
overheidsmachinerie, semi-overheidsinstellingen en de media bepaalden waar
de spotlights op gericht werden en in toenemende mate geprobeerd hebben om
middelen in te zetten voor een kleine groep jonge delinquenten die schijnbaar
verantwoordelijk was voor een onevenredig groot aantal delicten.
De maatschappelijke tolerantie voor jonge veelplegers, die kennelijk
ongestraft het gezag van de wet uitdagen, is verschrompeld en naast ‘ernst’
is nu ook ‘hardnekkigheid’ een van de voornaamste verzwarende factoren bij
het wijzen van een vonnis. Dit tast subtiel het principe van proportionaliteit
aan en leidt er toe dat beleid en praktijk zich geen rekenschap geven van de
meer algemene behoeften van deze groep jongeren. En nu pas is de regering
zich gaan bezighouden met de kosten, menselijk en financieel, van de
geweldige toename van het aantal jonge gedetineerden dat met deze trend
gepaard ging. Het is te hopen dat de steeds sterkere aanwijzingen voor de
kosteneffectiviteit van alternatieve, niet-vrijheidsbenemende straffen een eind
zullen maken aan het steeds verder toenemend gebruik van gevangenisstraffen
en dat steeds grotere nadruk wordt gelegd op een effectieve benutting van een
vrijheidsbenemende en een niet-vrijheidsbenemende aanpak van alle vormen
van jeugdcriminaliteit.
202 Nr 2 jaargang 45 2003

LITERATUUR
Allen, R. (1991) ‘Out of Jail: The reduction in the use of penal custody for male
juveniles 1981-1988’, Howard Journal, 30 (1).
Audit Commission (1996) Misspent Youth: Young People and Crime, London: Audit
Commission.
Crow, I. & T. Stubbing (1999) ‘Fast-Tracking Persistent Young Offenders: To What
Effect?’, Liverpool Law Review, 21: 169-196.
Crowley, A. (1998) A Criminal Waste, London: The Children’s Society.
Department of Health, Welsh Office (1995) National Standards for the Supervision of
Offenders in the Community, London: HMSO.
Flood-Page, C., S. Campbell, V. Harrington, & J. Miller (2000) Youth Crime: Findings
from the 1998/99 Youth Lifestyles Survey, Home Office Research Study # 209,
London: HMSO.
Graham, J. (1990) ‘Decarceration in the Federal Republic of Germany: How
practitioners are succeeding where policy-makers have failed’, British Journal of
Criminology, 30 (2).
Graham, J. & B. Bowling (1995) Young People and Crime, Home Office Research
Study # 145, London: HMSO.
Hagell, A., N. Hazel & C. Shaw (2000) Evaluation of Medway Secure Training Centre,
London: Home Office.
Hagell, A.& T. Newburn (1994) Persistent Young Offenders, London: Policy Studies
Institute.
Hazel, N., A. Hagell, M. Liddle, D. Archer, R. Grimshaw & J. King (2002) Detention
and Training: Assessment of the Detention and Training Order and its Impact on
the Secure Estate across England and Wales, London: Youth Justice Board.
Home Affairs Committee (1993) Juvenile Offenders, 6th Report, London: Home
Office
Little, M., J. Kogan, R. Bullock & P. van der Laan (forthcoming) ‘ISSP: An experiment
in Multi-Systemic Responses to Persistent Young Offenders known to Children’s
Services’, British Journal of Criminology.
Lipsey, M. (1992) ‘Juvenile Delinquency Treatment: A meta-analytic inquiry into the
variability of effects’, in: T.D. Cook e. a. (eds), Meta-analysis for explanation, New
York: Russell Sage Foundation: 83-127.
Lipsey, M. (1995) ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of
treatment with juvenile delinquents?’, in: J. McGuire (ed), What works: Reducing
reoffending, Chichester: Wiley: 63-78.
Lipsey, M. & D.B. Wilson (1998) ‘Effective intervention for serious juvenile offenders’,
in: R.L. Loeber & D. Farrington (eds), Serious and violent juvenile offenders: Risk
factors and successful interventions, Thousand Oaks, CA: Sage: 313-345.
McGuire, J. & P. Priestly (1995) ‘Reviewing “what works”: Past, present and future’,
in: J. McGuire (ed), What works: Reducing reoffending, Chichester: Wiley: 3-34.
McNeill, F. & S. Batchelor (2002) ‘Chaos, Containment and Change: responding to
Persistent Offending by Young People’, Youth Justice, 2 (1): 27-43.
Moore, S. (2000) ‘Child Incarceration and the New Youth Justice’, in: B. Goldson (ed),
The New Youth Justice, Lyme Regis: Russell House Publishing: 115-128.
Morris, A & H. Giller (1987) Understanding Juvenile Justice, Beckenham: Croom
Helm.
PA Consulting Group (2003) Repeat Young Offenders Arrested on Bail or Community
Penalty, London: Youth Justice Board.
Social Exclusion Unit (2002) Reducing Reoffending by Ex-prisoners, London: Social
Exclusion Unit.
Scottish Executive (2000) It’s a Criminal Waste: stop Youth Crime Now: the Report of
the Advisory Group on Youth Crime, Edinburgh: The Scottish Executive.
University of Oxford (2002) Intensive Supervision and Surveillance Programmes:
Evaluation Findings, Bulletin # 1, March 2002.
Weitekamp, E., H.J. Kerner, A. Schubert & V. Schindler (1996) ‘Multiple and habitual
offending among young males; Criminology and criminal policy lessons from
re-analysis of the Philadelphia Birth Cohort Studies’, International Annuals of
Criminology, 12: 52.
J. Graham en T. Newburn - Jonge veelplegers in Engeland en Wales
203