Evaluatie van Preventieve Ondersteuning ... - Trimbos-instituut

Evaluatie van
Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers
Het voorkomen van overbelasting van mantelzorgers door vroegtijdige opsporing
en het wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun
Marije F. Dikkers

ie va
Evaluatie van Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers
Het voorkomen van overbelasting van mantelzorgers door vroegtijdige opsporing
en het wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun
Marije F. Dikkers

MSc Thesis
Leerstoelgroep Sociologie van Consumenten en Huishoudens
MSc Health and Society
Wageningen Universiteit – Departement Sociale Wetenschappen
Maart 2011
Auteur
M.F. Dikkers
Marije.Dikkers@gmail.com
Supervisor I
Prof. dr. A. Niehof
Hoogleraar Sociologie van Consumenten en Huishoudens
Wageningen Universiteit
Supervisor II
Drs. E.M. Bransen
Wetenschappelijk medewerker Publieke Geestelijke Gezondheid
Trimbos‐instituut

INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD.........................................................................................................................................................1
SAMENVATTING .....................................................................................................................................................2
INLEIDING...............................................................................................................................................................4
THEORETISCH KADER............................................................................................................................................6
1. Waarom dreigt overbelasting van mantelzorgers?............................................................................................... 6
1.1 Zorg ............................................................................................................................................................................... 6
1.2 Mantelzorg ................................................................................................................................................................. 7
1.3 (Over)belasting van mantelzorgers ..............................................................................................................10
2. Hoe kan overbelasting van mantelzorgers voorkomen worden?.................................................................16
2.1 Mantelzorgondersteuning.................................................................................................................................16
2.2 Het inschakelen van ondersteuning..............................................................................................................17
2.3 Het effect van ondersteuning...........................................................................................................................20
2.4 Vroegtijdig interveniëren ..................................................................................................................................20
3. Conceptueel model voor het voorkomen van overbelasting ..........................................................................22
POM ................................................................................................................................................................... 25
4. 'Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers' .........................................................................................................25
4.1 Theoretische onderbouwing van POM.........................................................................................................25
4.2 Doel van POM..........................................................................................................................................................26
4.3 Doelgroep van POM..............................................................................................................................................26
4.4 Aanpak van POM....................................................................................................................................................27
4.5 Eerdere evaluaties ................................................................................................................................................27
ONDERZOEKSMETHODEN................................................................................................................................... 31
5. Evaluatie van 'Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers' ............................................................................31
5.1 Onderzoeksdoelen en onderzoeksvragen ..................................................................................................31
5.2 Onderzoeksmethoden.........................................................................................................................................31
RESULTATEN....................................................................................................................................................... 36
6. Kenmerken respondenten .............................................................................................................................................36
6.1 Demografische gegevens ...................................................................................................................................36
6.2 Kenmerken van de zorgsituatie ......................................................................................................................36
7. Vroegtijdige opsporing....................................................................................................................................................40
7.1 Mate van belasting................................................................................................................................................40
7.2 Zorgverloop .............................................................................................................................................................42
7.3 Beleving respondenten.......................................................................................................................................43
7.4 Conclusie...................................................................................................................................................................43
8. Wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun ..........................................................................44
8.1 Steun naar aanleiding van POM ......................................................................................................................44
8.2 Belemmering en ondersteuning .....................................................................................................................48
8.3 Onderdelen van POM...........................................................................................................................................58
8.4 Conclusie...................................................................................................................................................................61
9. Waardering...........................................................................................................................................................................62
9.1 Spontane reactie....................................................................................................................................................62
9.2 Verwachting ............................................................................................................................................................62
9.3 Waardering per element ....................................................................................................................................63
9.7 Conclusie...................................................................................................................................................................71

10. Geschiktheid voor mantelzorgers in het algemeen.............................................................................................73
11. Conceptueel model............................................................................................................................................................76
11.1 Framing rules..........................................................................................................................................................76
11.2 Appraisal...................................................................................................................................................................78
11.3 Wegen na secundaire appraisal ......................................................................................................................79
11.4 Voortdurend proces .............................................................................................................................................80
CONCLUSIE EN DISCUSSIE ................................................................................................................................... 81
12. Conclusie ...............................................................................................................................................................................81
12.1 Vroegtijdige opsporing .......................................................................................................................................81
12.2 Wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun..............................................................81
12.3 Waardering ..............................................................................................................................................................82
12.4 Geschiktheid voor mantelzorgers in het algemeen ................................................................................83
13. Discussie................................................................................................................................................................................84
13.1 Aanvulling op eerdere evaluaties...................................................................................................................84
13.2 Ervaren belasting ..................................................................................................................................................84
13.3 Vroegtijdige opsporing .......................................................................................................................................85
13.4 Wegnemen van belemmeringen.....................................................................................................................85
13.5 Representativiteit .................................................................................................................................................86
13.6 Verandering van gedrag en visie ....................................................................................................................86
13.7 Beleidsaanbevelingen .........................................................................................................................................87
LITERATUURLIJST ..............................................................................................................................................................88
BIJLAGE....................................................................................................................................................................................1
2

VOORWOORD
Een paar jaar geleden werd ik tijdens mijn bachelorstage geconfronteerd met het begrip ‘mantel‐
zorger’. Na enig literatuuronderzoek begreep ik dat een mantelzorger een persoon is die vrijwillig en
regelmatig zorg biedt aan een familielid, partner, vriend of buur die tijdelijk of langdurig niet in staat
is om bepaalde dagelijkse taken te verrichten als gevolg van een fysieke beperking, verstandelijke
beperking of psychische aandoening.
Als onderdeel van mijn bachelorstage heb ik destijds interviews gehouden met verschillende
mantelzorgers. De interviews gingen over de informatiebehoeften van de mantelzorgers en gedu‐
rende het onderzoek werd mij steeds duidelijker hoe belangrijk het is om niet alleen aandacht te
besteden aan ‘de patiënt’, maar ook aan hun mantelzorgers. Ik werd gegrepen door de verhalen die
mantelzorgers vertelden over hun ervaringen. Zelfs in de meest basale vorm – informatievoorziening
– bleek de ondersteuning aan mantelzorgers veelvuldig tekort te schieten.
Mantelzorgondersteuning is mij blijven boeien en toen mijn afstudeeronderzoek naderde
was ik er al lang uit: ik wilde afstuderen op het onderwerp ‘mantelzorgondersteuning’. Zo kwam ik in
aanraking met een interessante methodiek voor preventieve ondersteuning van mantelzorgers
(POM). De methodiek biedt mantelzorgers een ondersteunend gesprek aan bij de intake van hun
naaste (een nieuwe ingeschreven cliënt) in een zorginstelling. Tot mijn genoegen kreeg ik de
mogelijkheid om de POM‐methodiek te evalueren in het kader van mijn MSc thesis. Het resultaat ligt
voor u. Deze thesis was echter niet tot stand gekomen zonder de directe en indirecte inbreng van
anderen.
Om te beginnen wil ik mijn begeleiders, professor dr. Anke Niehof en drs. Els Bransen
bedanken voor hun bijdrage. Drs. Els Bransen bedank ik voor de mogelijkheid om mijn afstudeer‐
onderzoek te verrichten met steun vanuit het Trimbos‐instituut. Ook bedank ik drs. Els Bransen voor
de adviezen en het overhandigen van interessante literatuur. Professor dr. Anke Niehof bedank ik
voor de begeleiding tijdens het schrijven van deze thesis. Bedankt voor de suggesties en positieve
geluiden.
Bovendien gaat mijn dank uit naar de mantelzorgers en de praktijkdeskundige die bereid
waren om deel te nemen aan het onderzoek. Zonder hen zouden er geen evaluatiegegevens beschik‐
baar zijn. Daarnaast wil ik de preventiefunctionaris en onderzoeksassistent van de Rembrandthof
bedanken voor hun medewerking aan dit onderzoek. Bedankt voor de mogelijkheid om POM te
evalueren in de setting van de Rembrandthof en voor de aanzienlijke bijdrage in het werven van
mantelzorgers.
Tot slot bedank ik mijn familie en vrienden voor hun steun gedurende het afgelopen half jaar.
Bedankt voor jullie belangstelling en voor de momenten van ontspanning. Bijzondere dank gaat
daarbij uit naar mijn ouders en mijn vriend. Pap, mam en Mauro, bedankt voor de goede zorgen!
Marije Dikkers
Maart 2011
1

SAMENVATTING
Preventieve ondersteuning voor mantelzorgers staat centraal in deze thesis. Mantelzorgondersteun‐
ing om overbelasting te voorkomen staat hoog op de agenda bij het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (VWS). Ruim 450.000 mantelzorgers in Nederland ervaren een ernstige belasting of
overbelasting. Tijdige inschakeling van ondersteuning kan overbelasting voorkomen. Mantelzorgers
blijken echter lang niet altijd (tijdig) gebruik te maken van het beschikbare ondersteuningsaanbod.
Een substantiële groep mantelzorgers ontvangt geen ondersteuning, terwijl zij daar wel behoefte aan
hebben. Preventieve ondersteuning kan ervoor zorgen dat mantelzorgers tijdig hulp inschakelen als
dat nodig is. De methodiek ‘Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers’ (POM) is hiervoor bedoeld.
POM richt zich op vroegsignalering van mantelzorgers in de gezondheidszorg en het wegnemen van
belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning met als doel overbelasting te voorkomen. In
2009 en 2010 is POM geïmplementeerd in verschillende instellingen in de geestelijke gezondheids‐
zorg (GGZ). Dit onderzoek richt zich op de evaluatie van POM onder mantelzorgers van mensen met
psychische problemen. De volgende onderzoeksvragen staan centraal in deze thesis:
– In hoeverre is bij POM sprake van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van mensen met
psychische problemen?
– In hoeverre neemt POM belemmeringen weg voor het inschakelen van ondersteuning bij
mantelzorgers van mensen met psychische problemen?
– In hoeverre wordt POM gewaardeerd door mantelzorgers van mensen met psychische proble‐
men?
– In hoeverre is de POM‐methodiek geschikt voor mantelzorgers in het algemeen?
In totaal dertien mantelzorgers vertelden tijdens elf interviews over hun ervaringen met POM. De
mantelzorgers zijn geworven via een psychiatrisch ziekenhuis die hen het POM‐aanbod deed.
Vroegtijdige opsporing
Uit het onderzoek blijkt dat een deel van de mantelzorgers niet vroegtijdig wordt opgespoord via de
(nieuw ingeschreven) cliënten van een psychiatrisch ziekenhuis. Sommige mantelzorgers ervaren
overbelasting in het stadium van het POM‐aanbod of in het stadium vóór het POM‐aanbod. Bij
sommige mantelzorgers is sprake van een zorgverloop van meerdere jaren voordat het POM‐aanbod
plaatsvindt.
Wegnemen van belemmeringen
Sommige mantelzorgers schakelen naar aanleiding van POM direct ondersteuning in. Andere mantel‐
zorgers schakelen geen ondersteuning in als direct gevolg van POM, maar voelen zich op een later
moment gesterkt om ondersteuning in te schakelen. Mantelzorgers die niet direct ingaan op het
ondersteuningsaanbod hebben in het stadium van POM geen ondersteuningsbehoefte omdat zij
bijvoorbeeld adequate steun in hun eigen omgeving ondervinden. Een andere reden om na POM geen
ondersteuning in te schakelen is dat de mantelzorger het alleen hoopt te redden. Mantelzorgers
ervaren na POM ondersteuning op het gebied van bereidwilligheid, kennis, bestaande mogelijkheden
en voorbereiding bij het inschakelen van ondersteuning. Echter op al deze vlakken blijven enigszins
belemmeringen aanwezig.
Waardering
POM en haar verschillende elementen – de actieve benadering vanuit de instelling, het gebruik van
de EDIZ‐vragenlijst, het bespreken van ervaren knelpunten en ondersteuningsbehoeften, de
schriftelijke informatie en de follow‐up – worden over het algemeen positief gewaardeerd door
mantelzorgers. Belangrijke kanttekeningen zijn dat sommige mantelzorgers informatie missen over
ondersteuningsmogelijkheden en dat extra gesprekken of hulp bij het inschakelen van verdere
ondersteuning worden gewaardeerd door sommige mantelzorgers.
Geschiktheid voor mantelzorgers in het algemeen
Voorgaande resultaten zijn voorgelegd aan een expert op het gebied van POM en mantelzorgers van
mensen met fysieke problemen. De expert constateert dat de resultaten zeer herkenbaar zijn. De
2

conclusie luidt dat de methodiek geschikt is voor zowel mantelzorgers van mensen met psychische
problemen als mantelzorgers van mensen met fysieke problemen.
De belangrijkste aanbeveling is om nader te onderzoeken welke contactmomenten met de
gezondheidszorg geschikt zijn om de diverse mantelzorgers vroegtijdig op te sporen. Een andere
belangrijke suggestie is flexibiliteit in de uitvoering van POM. Sommige mantelzorgers hebben meer
ondersteuning nodig dan een eenmalig gesprek en een telefonische follow‐up om daadwerkelijk
verdere steun in te schakelen. De POM‐medewerker dient daarbij de mogelijkheid te krijgen om zijn
of haar professionele netwerk te benutten (bijv. contact leggen met maatschappelijk werk). Op deze
wijze kan ook voor de groep mantelzorgers die aanzienlijk moeite heeft met het inschakelen van
ondersteuning de drempel zo laag mogelijk worden gemaakt.
3

INLEIDING
Het Nederlandse overheidsbeleid rond zorgverlening is gericht op extramuralisering: het over‐
hevelen van zorg en behandeling naar de eigen leefomgeving. Opnamen in ziekenhuizen, psychia‐
trische instellingen en andere zorginstellingen duren korter en vinden in een later stadium plaats.
Deze ontwikkeling brengt met zich mee dat met name de dagelijkse zorg voor een belangrijk deel bij
de directe omgeving van de patiënt (familieleden, partners, vrienden) terecht komt. 75 procent van
de zorg aan mensen thuis komt voor de rekening van mantelzorgers (Timmermans, 2003).
Mantelzorgers zijn “mensen die voor hun zieke of gehandicapte familieleden, huisgenoten of
vrienden zorgen. Ze doen dit niet als beroepskracht of als georganiseerd vrijwilliger; de steun die ze
verlenen vloeit voort uit de relatie met iemand in het eigen sociale netwerk die hulp nodig heeft”
(Timmermans & De Boer, 2009, p. 200). De steun wordt gegeven omdat de ontvanger “tijdelijk of
langdurig niet in staat is zelf bepaalde dagelijkse taken te verrichten als gevolg van fysieke of
verstandelijke beperkingen of chronische psychische aandoeningen” (De Boer et al., 2009, p. 11). In
Nederland zijn 3.5 miljoen mantelzorgers waarvan er 1.1 miljoen langdurig en intensief voor hun
naaste zorgen (Oudijk et al., 2010).
Hoewel veel mantelzorgers geen substantiële problemen ervaren bij het verlenen van de
mantelzorg en het verlenen van de zorg voldoening kan geven, ervaren sommige mantelzorgers een
behoorlijke belasting en kunnen zij zelf ziek of depressief worden. In 2008 voelden ruim 450.000
mantelzorgers zich zwaar of overbelast (Oudijk et al., 2010). Overbelasting van mantelzorgers kan,
naast een eerdere opname van de patiënt, leiden tot een verhoogde kwetsbaarheid voor gezond‐
heidsproblemen, depressieve klachten en het verminderen van levensgeluk van mantelzorgers zelf
(De Boer et al., 2009).
Overbelasting kan voorkomen worden door tijdige inschakeling van ondersteuning. Mantel‐
zorgers blijken echter lang niet altijd (tijdig) gebruik te maken van het beschikbare ondersteunings‐
aanbod. Mantelzorgers beschouwen zichzelf niet snel als hulpbehoevend. Zij zijn vooral gefocust op
de hulpvraag van de degene voor wie ze zorgen en gaan vaak voorbij aan hun eigen ondersteunings‐
behoefte (Harding & Higginson, 2001; Linders, 2010). Daarnaast ontvangt een substantiële groep
mantelzorgers geen ondersteuning, terwijl zij daar wel behoefte aan hebben (De Boer & Van Campen,
2009).
Preventieve ondersteuning kan ervoor zorgen dat mantelzorgers eerder hun behoeften
onderkennen en hulp inschakelen als dat nodig is. ‘Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers’ (POM)
is erkend als een theoretisch goed onderbouwde methodiek voor dergelijke preventieve onder‐
steuning (RIVM, 2010). De POM‐methodiek is gericht op vroegsignalering van mantelzorgers in de
gezondheidszorg en het wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning met
als doel overbelasting te voorkomen.
Het risico op overbelasting wordt bepaald door verschillende factoren als intensiteit, type
hulp, motieven en eigen betekenisgeving. Het is daarom niet op voorhand te zeggen welke
mantelzorgers overbelasting zullen ervaren. POM richt zich om deze reden op alle mantelzorgers met
een vroegtijdig eenmalig gesprek en een follow‐up. In het gesprek wordt de ervaren belasting in
kaart gebracht met een gestandaardiseerd instrument (EDIZ) en worden knelpunten en onder‐
steuningsbehoeften geïnventariseerd aan de hand van een aandachtspuntenlijst. Omdat voor veel
mantelzorgers het vragen om steun een gedragsverandering betekent wordt gebruik gemaakt van
motiverende gespreksvoering. Afhankelijk van de uitkomst van het POM‐gesprek krijgt de onder‐
steuning al dan niet een vervolg.
In 2009 en 2010 is de POM‐methodiek geïmplementeerd in verschillende instellingen in de
geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Dit onderzoek richt zich op de evaluatie van POM onder deze
mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Het doel van dit evaluatieonderzoek is
onderzoeken in hoeverre de POM‐methodiek bijdraagt aan het voorkomen van overbelasting van
mantelzorgers van mensen met psychische problemen door a) vroegtijdige opsporing en b) het
wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning. Daarnaast is het doel om na
te gaan in hoeverre mantelzorgers van mensen met psychische problemen de elementen van POM
waarderen. Ten slotte is het doel om na te gaan in hoeverre de POM‐methodiek geschikt is voor
mantelzorgers in het algemeen. De onderzoeksvragen van dit evaluatieonderzoek luiden als volgt:
4

(I) In hoeverre is bij POM sprake van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van mensen met
psychische problemen?, (II) In hoeverre neemt POM belemmeringen weg voor het inschakelen van
ondersteuning bij mantelzorgers van mensen met psychische problemen?, (III) In hoeverre wordt
POM gewaardeerd door mantelzorgers van mensen met psychische problemen? en (IV) In hoeverre
is de POM‐methodiek geschikt voor mantelzorgers in het algemeen?
Om de POM‐methodiek te evalueren is het belangrijk om inzicht te hebben in de dreigende
overbelasting van mantelzorgers en hoe overbelasting voorkomen kan worden. Deze onderwerpen
worden in dit onderzoeksvoorstel besproken aan de hand van de literatuur. Omdat de POM‐
methodiek is ontwikkeld voor alle mantelzorgers en de onderzoekstraditie naar mantelzorgers van
mensen met psychische problemen relatief beperkt is, wordt in onderstaande tekst literatuur over de
brede groep mantelzorgers behandeld. Deze literatuur wordt aangevuld met eventueel beschikbare
resultaten over verschillen en overeenkomsten met de zorg aan mensen met psychische problemen.
Het volgende hoofdstuk gaat in op de vraag: waarom dreigt overbelasting van mantel‐
zorgers? Hoofdstuk 2 gaat in op de vraag hoe overbelasting van mantelzorgers voorkomen kan
worden. In hoofdstuk 3 wordt het theoretisch model van dit evaluatieonderzoek gepresenteerd,
gebruikmakend van bestaande theoretische benaderingen van ervaren belasting en het voorkomen
van overbelasting. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens de POM‐methodiek beschreven. In hoofdstuk 5
worden de onderzoeksmethoden van dit evaluatieonderzoek beschreven. De resultaten van dit
onderzoek worden beschreven in de daaropvolgende hoofdstukken. Tot slot volgen de conclusie en
discussie.
5

THEORETISCH KADER
1. Waarom dreigt overbelasting van mantelzorgers?
Dit hoofdstuk gaat allereerst in op de concepten (mantel)zorg en (over)belasting. Vervolgens komt
de dreigende overbelasting van mantelzorg aan de orde.
1.1 Zorg
Zorg (en daarmee mantelzorg) wordt vooral geassocieerd met directe praktische handelingen zoals
wassen, boodschappen doen en koken. Zorg is echter een veelomvattend concept. Deze paragraaf
beschrijft wat onder zorg verstaan kan worden.
Zorg werd aan het begin van de twintigste eeuw gezien als een activiteit die als vanzelf‐
sprekend door vrouwen werd verricht. Vanaf de jaren zestig werd de vanzelfsprekendheid van het
zorgen door vrouwen ter discussie gesteld door de vrouwenbeweging en vrouwenstudies. In eerste
instantie kwam dit tot uiting in theorieën over huishoudelijke arbeid. Deze onbetaalde arbeid gaf
vrouwen een plaats in de kapitalistische arbeidsverdeling. Vrouwen namen van nature en uit liefde
de huishoudelijke arbeid voor hun rekening en hoorden dat ook te doen. Gelijktijdig werd de
verantwoordelijkheid voor deze activiteit opgevat als onderdrukkend, aangezien het vrouwen zou
belemmeren in hun persoonlijke ontplooiing en maatschappelijke mogelijkheden (Gremmen, 1995).
In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd zorg opgevat als een relationele praktijk.
Zorg werd beschouwd als een belangrijk aspect van de vrouwelijke identiteit. Zorg is een activiteit
van vrouwen waardoor zij geaccepteerd worden en door middel waarvan zij het gevoel hebben een
plaats in de samenleving te hebben. In lijn met deze opvatting werd zorg een ‘labour of love’
genoemd. Deze formulering omvat twee belangrijke elementen van zorg: zorg als een activiteit en
zorg als een emotie (Graham, 1983). In de jaren negentig van de twintigste eeuw komen weten‐
schappers echter tot het inzicht dat mensen niet alleen uit ‘liefde’ voor elkaar zorgen, maar ook uit
plichtsgevoel, medelijden en gewoonte (Gremmen, 1995). Fisher en Tronto (1990) introduceren zorg
als een sociale praktijk. Tronto (1993, p. 103) definieert zorg als volgt:
a species activity that includes everything we do to maintain, continue or repair our ‘world’ so that we
can live in it as well as possible. That world includes our bodies, our selves, and our environments, all
of which we seek to interweave in a complex, life­sustaining web.
Tronto’s definitie is veelomvattend. Het verwijst naar zorg als het handhaven, het continueren en het
herstellen van onszelf en van anderen, in lichamelijke en sociaal‐emotionele zin, en van onze omge‐
ving. Het begrip zorg verwijst in Tronto’s visie naar praktische handelingen, maar ook naar mentale
handelingen. Zorg kan gezien worden als een proces dat bestaat uit vier onderling samenhangende
fasen:
1. ‘Zorgen om’ (‘caring about’): het herkennen van de zorgbehoefte en erkennen dat er zorg
nodig is. Deze eerste mentale fase vereist aandacht voor en betrokkenheid op anderen, hun
situatie en hun behoeften (‘attentiveness’).
2. ‘Zorgen voor’ (‘taking care of’): bepalen hoe adequaat gereageerd kan worden op de waar‐
genomen zorgbehoefte. (Iemand anders inschakelen is ook mogelijk.) Deze mentale fase ver‐
onderstelt een gevoel van agency en verantwoordelijkheid in het zorgproces (‘responsibili‐
ty’).
3. ‘Zorg verlenen’ (‘care‐giving’): het direct en op praktisch niveau tegemoet komen aan de
zorgbehoefte. In deze derde fase in het zorgproces zijn vaardigheden (‘competence’) vereist.
4. ‘Zorg ontvangen’ (‘care‐receiving’): het reageren van de zorgontvanger op de ontvangen zorg.
Deze laatste fase vereist een reactie van de zorgontvanger op de zorg (‘responsiveness’) om
te kunnen beoordelen of de zorg adequaat aansluit op de behoefte.
6

Elke fase kent een vereiste voor goede zorg (respectievelijk ‘attentiveness’, ‘responsibility’,
‘competence’, and ‘responsiveness’). Een vijfde voorwaarde voor goede zorg is integriteit. De vier
fasen zouden samen moeten komen in een goed geïntegreerd proces. Integriteit mist bijvoorbeeld
wanneer zorgbehoeften herkend worden, maar niemand de verantwoordelijkheid neemt om hierop
te reageren (Tronto, 1993).
Zorg als sociale praktijk omvat verschillende dimensies. De eerste drie fasen van Tronto
(1993) kunnen bijvoorbeeld doelen op de mantelzorger, waarbij de laatste fase doelt op de naaste
met psychische problemen. Daarnaast kan in deze situatie ook de dochter van de mantelzorger een
rol vervullen in bijvoorbeeld de fasen ‘zorgen om’ en ‘zorgen voor’. De dochter erkent bijvoorbeeld
dat de mantelzorger te veel taken op zich heeft genomen en niet over de vaardigheden beschikt om
de persoon met psychische problemen adequaat te helpen. Vervolgens bepaalt de dochter hoe
adequaat gereageerd kan worden op de hulpbehoefte van zowel de persoon met psychische
problemen als de mantelzorger.
POM valt ook onder zorg als sociale praktijk. POM erkent dat mantelzorgers hulpbehoevend
kunnen zijn. Door de ervaren belasting, knelpunten en ondersteuningsbehoeften in kaart te brengen
poogt de POM‐medewerker de hulpbehoefte van de mantelzorger te herkennen (fase 1). Op basis
hiervan doet de POM‐medewerker eventueel een ondersteuningsaanbod (fase 2). Dit aanbod betreft
voornamelijk ondersteuningsmogelijkheden buiten de GGZ‐instelling (fase 3). De mantelzorger is
hierbij de zorgontvanger, de zogenaamde POM‐ontvanger (fase 4). Vanuit deze invalshoek richt dit
evaluatieonderzoek zich voornamelijk op de vierde fase: de manier waarop POM wordt ontvangen
door de mantelzorger.
Echter, een belangrijk aspect van POM is dat de mantelzorger de regie houdt en zelf bepaalt
of en wanneer hij/zij extra hulp wil inschakelen. Vanuit het oogpunt van POM is het belangrijk dat de
mantelzorger zelf zijn of haar hulpbehoefte herkent en erkent (fase 1). Daarna bepaalt de mantel‐
zorger zelf hoe gereageerd wordt op deze waargenomen hulpbehoefte (fase 2). De mantelzorger lost
het individueel op of schakelt daadwerkelijk hulp in (fase 3). Vervolgens vindt een reactie van de
mantelzorger op deze zorg plaats (fase 4). Deze benadering duidt aan dat het belangrijk is dat de
mantelzorger niet alleen voor de naaste met psychische problemen zorgt, maar ook voor zichzelf.
POM poogt mantelzorgers hierin te ondersteunen. Dit evaluatieonderzoek richt zich op de POM‐
ontvanger en gaat na in hoeverre POM mantelzorgers ondersteunt om ook voor zichzelf te zorgen.
Tronto (1993) maakt duidelijk dat zorg meer omvat dan het verlenen van directe praktische
handelingen. Zorg omvat ‘zorgen om’, ‘zorgen voor’, ‘zorg verlenen’ en ‘zorg ontvangen’. Ook
mantelzorg overstijgt het verlenen van directe zorg. Maar waar staat het begrip mantelzorg voor? De
volgende paragraaf gaat hierop in.
1.2 Mantelzorg
Pas aan het begin van de jaren zeventig werd expliciet aandacht besteedt aan het fenomeen
mantelzorg. Professor Hattinga Verschure (1977) introduceerde de term in de jaren zeventig en
pleitte ervoor om onder de mantel der liefde voor elkaar te zorgen. Zijn betoog was een reactie op het
overheidsbeleid op het gebied van (ouderen)zorg vanaf de jaren zestig. Mensen die niet meer voor
zichzelf konden zorgen, verhuisden in die jaren naar de nieuwe bejaardentehuizen waar ze verzorgd
werden. De zorg voor bejaarden en zieken werd op deze wijze steeds meer een taak van
beroepskrachten (Vollenga, 2001). Volgens Hattinga Verschure (1982) konden mensen zich het best
ontwikkelen in “kleine herkenbare structuren van de eigen sociale netwerken, de eigen ‘plekken’
waar je wortel kunt schieten: evenwichtiger; beter en rijker functioneren van relaties met buren,
vrienden en familieleden” (Hattinga Verschure, 1982, p. 134).
Luijkx (2001) duidt echter een ander belangrijk verschil aan tussen mantelzorg en
professionele zorg. Mantelzorg kent een ‘taakoriëntatie’, terwijl professionele zorg een ‘tijds‐
oriëntatie’ kent (Vogel, 1978). Mantelzorgers nemen een deel van de zorg voor de hulpbehoevende
op zich en zijn erop gericht die zorg zo goed mogelijk uit te voeren. Professionele hulpverleners
nemen een overeengekomen deel van de zorg voor de hulpbehoevende voor hun rekening en moeten
die zorg binnen een afgesproken tijd hebben verleend. Terwijl het takenpakket en de tijdsinvestering
van professionele zorgverleners vastligt, zijn bij mantelzorgers de tijdsinvestering en het taken‐
pakket niet begrenst. Mantelzorgers zijn niet gebonden aan regels van een instelling, maar doen wat
7

volgens hen nodig is om adequate zorg te bieden. Mantelzorgers besteden naar eigen inzicht tijd aan
de zorg en kunnen het takenpakket uitbreiden. Mantelzorg kan zo geleidelijk uitgroeien tot een
zware taak. De taakoriëntatie betekent dat mantelzorgers nauwelijks beschermd zijn tegen
overbelasting.
Hoewel sinds enkele decennia aandacht wordt besteed aan mantelzorg en al in 1955 het
Journal of Social Issues een speciaal nummer wijdde aan de 'consequences of mental illness for the
family' (Schene, 1986), is in Nederland relatief weinig onderzoek verricht naar mantelzorg aan
mensen met psychische problemen. Meer onderzoek is verricht naar mantelzorg aan andere groepen
(langdurig) zorgafhankelijken, zoals ouderen en gehandicapten. Een eerste mogelijke verklaring voor
deze beperkte onderzoekstraditie is de omvang van de doelgroep. Twee procent van de Nederlandse
bevolking heeft een ernstige psychiatrische aandoening, terwijl ouderen (65 jaar en ouder) en
gehandicapten respectievelijk dertien en zeven procent van de Nederlandse bevolking beslaan
(Kwekkeboom, 2000).
Een andere mogelijke verklaring is dat de rol van de naasten van psychiatrische patiënten
lange tijd niet onomstreden is geweest. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw heerste
een beweging die gezinsleden (met name de moeder) ervan beschuldigde de oorzaak te zijn van de
psychiatrische stoornissen. Er werd verondersteld dat het thuismilieu ziekmakend was en niet dat
het een bijdrage zou kunnen leveren aan opvang en ondersteuning. De rol van de naaste van de
psychiatrische patiënt is daardoor lange tijd onderbelicht gebleven (Kwekkeboom, 2000).
Verder richt onderzoek naar mantelzorg zich vooral op directe praktische zorg. Hoewel
onderzoek vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw laat zien dat mantelzorg meer taken omvat
dan het verlenen van directe zorg (Archbold, 1983; Rosenthal et al., 2007), zijn andere taken
onderbelicht in de literatuur. Ook mantelzorgonderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP)
richt zich voornamelijk op directe praktische handelingen. Het SCP hanteert een uitgebreide definitie
van mantelzorg, waarbij impliciet naast het ‘zorg verlenen’ ook ‘zorgen voor’ opgenomen is in de
vorm van ‘begeleiding bij het regelen van zaken en administratie’ (De Boer et al., 2009, p. 11):
Bij deze zorg gaat het in de eerste plaats om hulp die wordt verleend door huisgenoten, familie,
vrienden, kennissen en buren, en die voortvloeit uit de aard van de onderlinge relaties; zij wordt
niet verleend uit hoofde van een beroep of als georganiseerd vrijwilligerswerk. In de tweede plaats
is mantelzorg steun die wordt gegeven omdat de ontvanger tijdelijk of langdurig niet in staat is zelf
bepaalde dagelijkse taken te verrichten als gevolg van fysieke of verstandelijke beperkingen of van
chronische psychische aandoeningen. In de derde plaats bestaat mantelzorg uit meer
instrumentele vormen van steun die ook door professionals kunnen worden verstrekt, zoals
huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, verpleegkundige hulp, emotionele steun en toezicht,
en begeleiding bij het regelen van zaken en administratie en het bezoeken van familie, artsen en
winkels.
1.2.1 Omvang
Uitgaande van bovenstaande definitie, komt het aantal mantelzorgers in Nederland uit op ongeveer
3.5 miljoen. 2.6 miljoen van deze mantelzorgers biedt langdurig (meer dan 3 maanden) en/of
intensief (meer dan 8 uur per week) zorg. 1.1 miljoen van deze mantelzorgers verlenen zowel
intensief als langdurig zorg aan hun naaste (Oudijk et al., 2010). Cijfers over aantallen mantelzorgers
in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) ontbreken. Het is echter aannemelijk dat het om een
omvangrijke groep gaat, aangezien twee procent van de Nederlandse bevolking een ernstige
psychiatrische aandoening heeft (Schnabel, 1998) die gewoon functioneren zeer moeilijk tot
onmogelijk maakt (schizofrenie, depressie in engere zin, dementie, afhankelijkheid van alcohol of
drugs). Deze groep is onderdeel van achttien procent van de Nederlandse bevolking (18‐65 jaar) die
op jaarbasis kampt met psychische problemen (De Graaf et al., 2010).
1.2.2 Kenmerken
Vrouwen en 45‐65‐jarigen zijn oververtegenwoordigd onder de mantelzorgers (Oudijk et al., 2010).
Ook onder mantelzorgers van mensen met psychische problemen zijn deze groepen oververtegen‐
woordigd (Kwekkeboom, 2000). Oudijk et al. (2010) laten zien dat onder de brede groep mantel‐
zorgers meestal hulp wordt verleend aan een (schoon)ouder (40%), gevolgd door aan een partner
8

(18%). Daarnaast zorgt elf procent voor een (stief/pleeg)kind en vijftien procent voor een ander
familielid. Een op de zes geeft hulp aan vrienden, kennis, collega’s of buren.
Het onderzoek van Kwekkeboom (2000) laat een andere verdeling zien onder mantelzorgers
van mensen met psychische problemen. De overgrote meerderheid van de respondenten verleenden
zorg aan hun kind (64%). Deze grote groep wordt gevolgd door respondenten die mantelzorger
verleenden aan hun partner (14%), ouder (9%), broer/zus (8%). Vijf procent verleende mantelzorg
aan een overige relatie zoals een vriend. De groep respondenten is vermoedelijk niet representatief
voor alle mantelzorgers van mensen met psychische problemen. De respondenten van dit onderzoek
zijn geworven onder de leden van twee familieverenigingen. Niet iedere mantelzorger van mensen
met psychische problemen wordt immers lid van een dergelijke vereniging.
1.2.3 Motieven
In de meeste gevallen is het zorgen voor familie en vrienden geen bewuste keuze, maar iets waar
men inrolt (Duijnstee et al., 1994). Uit onderzoek blijkt dat vrijwel alle mantelzorgers de hulp
vanzelfsprekend vinden horen bij de relatie die ze met de hulpbehoevende hebben. Naast vanzelf‐
sprekendheid, geven veel mantelzorgers aan vooral uit liefde en genegenheid te helpen. Ook plichts‐
gevoel en de goede relatie met de hulpbehoevende worden veelvuldig genoemd als motief, maar
blijken minder vaak de belangrijkste reden (Hoefman, 2009; Timmermans, 2003). Een goede relatie
blijkt echter niet noodzakelijk voor het verlenen van mantelzorg (Luijkx, 2001). Hoewel het
voorkomen van tehuisopname of geen beschikbaar alternatief bij een minderheid van de mantel‐
zorgers de belangrijkste reden is, spelen deze motieven in veel gevallen een rol. Deze hulpmotieven
tonen aan dat, ondanks de vanzelfsprekendheid waarmee mantelzorg wordt verleend, nogal eens
sprake is van dwingende omstandigheden (Hoefman, 2009).
1.2.4 Type hulp
Mantelzorgers verlenen bijna allemaal emotionele steun. De overgrote meerderheid houdt toezicht
op de hulpbehoevende. Daarnaast zijn veelvoorkomende bezigheden begeleiding bij het afleggen van
bezoeken (bijv. naar een arts of familie), huishoudelijke hulp en begeleiding bij het regelen van
administratieve zaken. Mantelzorgers zijn minder vaak betrokken bij de persoonlijke verzorging van
een hulpbehoevende (bijv. douchen en aankleden). De meeste mantelzorgers geven meerdere
vormen van hulp (Hoefman, 2009).
Kwekkeboom (2000) laat zien dat zorg voor mensen met psychische problemen vooral
toezicht houden betreft. Soms is het nodig om aan te sporen tot het doen van het huishouden of het
leggen en onderhouden van sociale contacten. Iets meer dan de helft van de respondenten verleent
daadwerkelijk hulp bij een of meer dagelijkse handelingen. Deze hulp betreft vooral huishoudelijke
taken. Mantelzorgers van mensen met psychische problemen lijken vrijwel nauwelijks betrokken bij
de persoonlijke verzorging. De directe zorg lijkt van de mantelzorgers veel tijd te vragen, maar naar
verhouding minder dan de zorg aan andere langdurig zorgafhankelijken. Volgens Kwekkeboom
(2000) wordt dit verschil vermoedelijk veroorzaakt door de tijd benodigd voor persoonlijke
verzorging wat bij mensen met een lichamelijke beperking juist vrij vaak nodig is.
Uit onderzoek van Rosenthal et al. (2007) blijkt dat sommige mantelzorgers alleen zorg‐
managementtaken verrichten (fase 2 van Tronto) en sommige mantelzorgers alleen directe zorg
verrichten (fase 3 van Tronto). Onder zorgmanagement vallen zorggerelateerde discussies met
andere familieleden of de zorgontvanger over de regelingen voor formele zorg en financiële zaken,
het doen van relevant papierwerk en het zoeken van informatie. De meerderheid van de mantel‐
zorgers in het onderzoek van Rosenthal et al. (2007) verleende zowel zorgmanagement als directe
zorg.
In de literatuur (bijv. Niehof, 2004; Tronto, 1993) wordt aangeduid dat de verdeling van de
zorg gendergevoelig is. In veel samenlevingen wordt de uitvoering van de directe zorg (fase 3 van
Tronto) gedomineerd door vrouwen, terwijl de organisatie van zorg (fase 2 van Tronto) doorgaans
wordt verricht door personen in een autoriteitspositie met controle over hulpbronnen, in veel
samenlevingen hoofdzakelijk mannen. Het SCP rapporteert dat in Nederland vrouwelijke mantel‐
zorgers iets vaker huishoudelijke taken verrichten, terwijl de hulp bij administratieve taken vaker
een taak van mannelijke mantelzorgers is (Hoefman, 2009). Rosenthal et al. (2007) hebben in hun
onderzoek onder Canadese mantelzorgers meerdere zorgmanagementtaken (fase 2 van Tronto)
opgenomen en vinden bij de verdeling van de taken geen verschillen tussen mannen en vrouwen. Het
9

onderzoek is echter verricht onder mantelzorgers met een betaalde full time baan. Dit gezamenlijke
kenmerk van de respondenten reduceert het verschil in autoriteit en de beschikking over hulp‐
bronnen tussen mannen en vrouwen.
Verder komt uit het onderzoek van Rosenthal et al. (2007) naar voren dat mantelzorgers die
zowel zorgmanagement als directe zorg verlenen, de meeste uren spenderen aan het verlenen van
zorg, terwijl degenen die alleen zorgmanagement verlenen de minste uren spenderen aan de zorg.
Volgens Rosenthal et al. (2007) impliceert dit niet dat zorgmanagement weinig of onbeduidende tijd
vereist, maar eerder dat andere typen zorg meer tijd vragen. Ten slotte begint de hulp meestal
bescheiden en neemt de mantelzorger in de loop der tijd steeds meer taken op zich (Timmermans et
al., 2005).
1.3 (Over)belasting van mantelzorgers
In een enquête van het SCP konden mantelzorgers aangeven in welke mate ze zich belast voelden.
Een derde voelde zich niet of nauwelijks belast. Een grotere groep (45%) voelde zich enigszins
belast. Een vijfde (19%) gaf aan dat zij zich tamelijk zwaar belast voelden. Een kleine minderheid van
de mantelzorgers heeft gezegd dat zij zeer zwaar (5%) of overbelast zijn (2%) door het helpen. De
percentages van belaste mantelzorgers lijken niet groot, maar wanneer deze gerelateerd worden aan
het aantal mantelzorgers dan blijkt het om een paar honderdduizend personen te gaan. Verder
hebben mantelzorgers er soms moeite mee zichzelf als overbelast te zien. Timmermans (2003, p. 77)
presenteert hiervoor het volgende citaat van een mantelzorger:
Ik vind het moeilijk om te zeggen: 'Ik vind het te zwaar worden'. Je kunt niet zeggen vandaag gaat
niet meer en gisteren nog wel. Je weet ook niet altijd wat er precies aan de hand is. Soms is het
gewoon een praktisch iets. In het begin probeerde ik zelf de oplossing te vinden voordat ik het
tegen mijn partner zei en zeker voordat ik naar een instantie ging. Nu zeg ik gewoon wat het
probleem is en wat ik ervaar dan zoeken we daarna een oplossing.
In bovenstaande vraag van de SCP‐enquête stonden de begrippen belasting en overbelasting open
voor de eigen interpretaties van de respondenten zelf. Wat wordt in deze thesis verstaan onder
belasting en overbelasting? De volgende paragrafen gaan hier op in.
1.3.1 Het concept belasting
Bij de belasting van mantelzorg kan onderscheid worden gemaakt tussen objectieve belasting en
subjectieve ofwel ervaren belasting (Montgomery et al., 1985). Objectieve belasting wordt uitgedrukt
in de tijd die mantelzorgers besteden aan de zorg, de taken die mantelzorgers uitvoeren en de
financiële consequenties van het zorgen. Ervaren belasting is de subjectieve druk die mantelzorgers
ervaren door het verlenen van de zorg. De tijdsdruk die de zorgverlening oplegt aan de mantel‐
zorgers is bijvoorbeeld een dimensie van ervaren belasting (Novak & Guest, 1989). Mantelzorgers
kunnen fysieke, psychische, sociale, emotionele en financiële belasting ervaren door het verlenen van
de zorg (George & Gwyther, 1986). De ervaren belasting kan zo ernstig zijn dat de mantelzorger
overbelasting ervaart.
1.3.2 De mate van ervaren belasting
Pot et al. (1995) spreken over 'ervaren druk door informele zorg' (EDIZ). Deze druk wijst op de eisen
die de verzorgingssituatie aan de mantelzorger stelt in verhouding tot diens persoonlijke belangen.
Onder deze belangen verstaan Pot et al. (1995) de ruimte die noodzakelijk is voor andere gedachten,
activiteiten of rollen van de mantelzorger. Zij onderzochten de EDIZ onder mantelzorgers van
demente ouderen. Uit het onderzoek bleek dat de ervaren druk allereerst tot uiting kwam in de te
veel op zorggerichte gedachten van de mantelzorger. Naarmate de druk toenam, kwam het ook tot
uiting in beperkingen die mantelzorgers ervoeren bij het uitvoeren van andere activiteiten en de
vervulling van andere rollen.
De resultaten vertonen een opvallende overeenkomst met onderzoek onder een brede groep
mantelzorgers (Timmermans et al., 2005). Hoewel Timmermans et al. (2005) vier aanvullende items
voorlegden, werd een soortgelijke ordening vastgesteld. Bij toenemende belasting ervoeren mantel‐
zorgers hun zorgtaak in eerste instantie alleen als een morele verplichting, vervolgens kregen ze
10

moeite met het combineren van taken en ten slotte hadden ze te veel verplichtingen, waardoor ze
gestrest raakten.
Broese van Groenou en De Boer (2009) delen aan de hand van deze ordening de mantel‐
zorgers op in vier groepen: niet belast (22%; geen ervaren belasting), licht belast (33%; voordurend
plichtsgevoel), matig belast (28%; problemen met combineren van taken) en ernstig belast (17%; te
veel aan verplichtingen). Mantelzorgers in laatstgenoemde categorie hebben het gevoel dat ze erg
onder druk staan of te veel op hun schouders hebben genomen. Ze ervaren stress of een gevoel van
overbelasting. Onderdeel van deze categorie is de zwaarste belaste groep mantelzorgers. Hun
zelfstandigheid is in de knel gekomen, ze zijn ziek of overspannen geraakt of ze hebben conflicten
gekregen op hun werk of in het eigen gezin.
Uit hetzelfde onderzoek komt naar voren dat de zorg voor een hulpbehoevende met psy‐
chische problemen het meest belastend is vergeleken met de zorg voor andere groepen zorg‐
afhankelijken. Onder de mantelzorgers die hulp verlenen aan mensen met psychische problemen is
17% niet belast, 24% licht belast, 27% matig belast en 32% ernstig belast (Broese van Groenou & De
Boer, 2009). Onderzoek onder mantelzorgers van mensen met psychische een stoornis laat zien dat
mantelzorgers vaak belasting ervaren (Kwekkeboom, 2000; Schene & Van Wijngaarden, 1993; Van
Wijngaarden et al., 2004). Deze studies onderzochten de ervaren belasting door de frequentie van
'zorgen maken' en 'spanning' te meten.
Een mogelijke verklaring voor deze ervaren belasting van mantelzorgers van mensen met
psychische problemen ligt in een aantal bijzondere omstandigheden voor deze groep. Net als andere
mantelzorgers maken mantelzorgers van mensen met psychische problemen zich zorgen over de
toekomst van de betrokkene, diens financiën en de hoeveelheid beschikbare hulp. Sommigen hebben,
net als de brede groep mantelzorgers, het gevoel er alleen voor te staan. Ze worden, net als andere
mantelzorgers, niet altijd herkend en erkend als mantelzorger, zowel door de directe omgeving als de
hulpverlening (Van Lier, 2005). Van Lier (2005) duidt echter een aantal bijzondere omstandigheden
van mantelzorgers van mensen met psychische problemen aan waarmee zij zich onderscheiden van
andere mantelzorgers.
De verandering van de persoonlijkheid van mensen die psychische problemen krijgen en de
gevolgen hiervan voor de relatie zijn vaak pijnlijk en moeilijk te verwerken (Van Lier, 2005). Voor
mensen die een ouder of partner zien dementeren is het langzaam maar zeker zien verdwijnen van
de persoonlijkheid van de betrokkene bijvoorbeeld moeilijk te verteren. Dit lijkt moeilijker dan het
ook moeten aanzien van het lichamelijke aftakelingsproces (Kwekkeboom, 2000). Ook de onvoor‐
spelbaarheid van een psychische stoornis kan het gevoel geven voortdurend alert en beschikbaar te
moeten zijn. Verder is een psychiatrische stoornis niet altijd zichtbaar voor de buitenwereld. Dit
vergroot de mogelijke onzichtbaarheid van de mantelzorgers. Iemand met psychische problemen kan
in aanwezigheid van anderen aangepast gedrag vertonen. Dit wekt bij anderen mogelijk de indruk
het wel meevalt. De mantelzorger kan zich hierdoor alleen voelen staan. Daarnaast vinden familie‐
leden het vaak moeilijk om met anderen over de stoornis te praten, omdat ze het gevoel hebben hun
naaste daarmee te verraden of bang zijn dat hun verhaal niet begrepen wordt of vrezen dat de
omgeving denkt dat het aan hen ligt. Bovendien belemmert de privacywetgeving mantelzorgers om
meer specifieke informatie te verkrijgen over de behandeling, medicijnen et cetera van de patiënt. Dit
gebrek aan specifieke informatie leidt tot onzekerheid bij mantelzorgers en bemoeilijkt de zorg voor
de betrokkene (Van Lier, 2005). Deze factoren hebben hun weerslag op de ervaren belasting van
mantelzorgers van mensen met psychische problemen, zowel in de gedachten van de mantelzorger
als in de interactie met de omgeving.
1.3.3 Overbelasting
Timmermans et al. (2005) laten zien welke problemen mantelzorgers achtereenvolgens kunnen
ervaren. De onderzoekers spreken over de ‘mantelval’ aangezien mantelzorgers gaandeweg geleide‐
lijk en ongemerkt van de ene categorie naar de andere categorie overgaan en daarbij uiteindelijk te
ver gaan. De verhouding tussen draaglast en draagkracht raakt geleidelijk uit balans. Als de draaglast
van het helpen de draagkracht van de mantelzorger overschrijdt, dan is er sprake van overbelasting.
De draaglast is de ervaren belasting van de mantelzorger. De draagkracht is de mogelijkheden van de
mantelzorger om met deze belasting om te gaan (Kwekkeboom, 2000).
Pot et al. (1995), Timmermans et al. (2005) en Broese van Groenou en De Boer (2009)
noemen geen drempelwaarde voor overbelasting. Wel geeft het SCP aan dat onder de categorie
11

'ernstig belast' zowel zwaar als overbelaste mantelzorgers vallen (Oudijk et al., 2010). Bij de EDIZ
kunnen mantelzorgers met een score van zes of hoger (op een schaal van 0 tot 9) beschouwd worden
als een groep die zich in de gevarenzone bevindt (Duzijn et al., 2000).
1.3.4 Risicofactoren
De objectieve belasting beïnvloedt of een mantelzorger al dan niet overbelasting ervaart, maar ook
andere factoren zijn van invloed op de mate van ervaren belasting. Deze paragraaf bespreekt
verschillende factoren die het risico op een hoge mate van ervaren belasting blijken te verhogen.
Kenmerken van de zorgsituatie
Uit onderzoek van het SCP blijkt dat de aard en omvang van de mantelzorg en de ernst van de
problematiek in belangrijke mate bijdragen aan de ervaren belasting. Meerdere typen hulp, een hoog
aantal uren, hulp aan iemand die emotionele steun nodig heeft en hulp aan drie of meer hulp‐
behoevenden blijken extra belastend (Broese van Groenou & De Boer, 2009; De Boer, 2003).
Rosenthal et al. (2007) duiden aan dat naast het verlenen van directe zorg ook zorgmanage‐
ment aanzienlijk bijdraagt aan de ervaren belasting van mantelzorgers. Binnen zorgmanagement
blijken juist de andere taken dan begeleiding bij financiële en administratieve zaken (de zorg‐
managementtaken die het SCP heeft opgenomen in haar studies) in belangrijke mate bij te dragen
aan de ervaren belasting. Deze organisatie van de zorg omvat zorggerelateerde discussies met
andere familieleden of de zorgontvanger over de regelingen voor de zorg, het zoeken van informatie
en het arrangeren van formele zorg.
Uit onderzoek van Broese van Groenou en De Boer (2009) blijkt dat de zorg voor een
hulpbehoevende die dementerend is dan wel psychische problemen heeft het meest belastend is. De
soort psychische stoornis lijkt nauwelijks samen te hangen met de mate waarin mantelzorgers zich
zorgen maken. Een uitzondering hierop is een bipolaire stoornis. Mantelzorgers van mensen met een
bipolaire stoornis maken zich vaker dan gemiddeld zorgen in verband met de hulpbehoevende
(Kwekkeboom, 2000). Bovendien blijkt uit onderzoek van Kwekkeboom (2000) dat vooral mensen
met psychische problemen in de leeftijd 25‐34 jaar aanleiding geven tot veel zorg bij hun mantel‐
zorgers.
Kerseboom (1997) geeft aan dat de mantelzorgers van mensen opgenomen in een psychiatri‐
sche inrichting significant meer belasting ervaren dan mantelzorgers van psychiatrische patiënten
die zelfstandig wonen, inwonen bij (één van) de ouders of beschermd wonen. Kwekkeboom (2000),
daarentegen, laat zien dat de mate van zorgen niet beïnvloed wordt door de woonsituatie van de
patiënt (opgenomen in een inrichting, zelfstandig wonen of bij de respondent in huis). Onder de
brede groep mantelzorgers voelen degenen die hulp bieden aan een huisgenoot zich zwaarder belast,
maar dit kenmerk blijkt niet te behoren tot een van de belangrijkste factoren van invloed op de mate
van ervaren belasting (Broese van Groenou & De Boer, 2009). Ook onder de mantelzorgers van een
hulpbehoevende in een tehuis voelt 45 procent zich matig tot ernstig belast. Mantelzorgers blijken
sterk betrokken wanneer de hulpbehoevende in een tehuis is opgenomen en bieden aanvullende
hulp (Broese van Groenou & De Boer, 2009).
Bovendien lijkt het totale zorgarrangement van de verzorgde van invloed op de ervaren
belasting van mantelzorgers. Uit een studie naar het zorgarrangement van ouderen (Luijkx, 2001)
blijkt dat mantelzorgers die voor ouderen zorgen die meer intensieve zorg ontvangen, meer
gevoelens van belasting ervaren. Daarnaast ervaren mantelzorgers van ouderen die hoofdzakelijk
sociaal‐emotionele zorg ontvangen van familieleden vaker enige belasting dan mantelzorgers van
ouderen die overwegend van niet‐verwanten sociaal‐emotionele zorg ontvangen. Volgens Luijkx
(2001) kan dit gezien worden als een aanwijzing dat verwantschapsrelaties wat betreft sociaal‐
emotionele zorg een meer dwingend karakter hebben dan relaties met niet‐verwanten.
Kenmerken van de mantelzorger
Aangezien mantelzorgers die hulp verlenen aan de partner of een eerstegraadfamilielid (ouder/kind)
veel vaker een hoge belasting ervaren dan mensen die iemand verzorgen die verder van hen afstaat,
concludeert De Boer (2003) dat de sociale afstand tot de hulpbehoevende een belangrijk effect heeft
op de ervaren belasting. Ook Broese van Groenou en De Boer (2009) laten zien dat de sociale relatie
een belangrijke determinant is van de ervaren belasting van mantelzorgers. Uit hun onderzoek komt
naar voren dat mantelzorgers die hun partner of kind verzorgen meer belasting ervaren dan degenen
12

die voor hun ouders zorgen. Laatstgenoemden zijn echter zwaarder belast dan mantelzorgers van
andere familieleden of vrienden.
Verder laten Broese van Groeno en De Boer (2009) zien dat mantelzorgers die niet om hulp
(durven of willen) vragen aan anderen of ondersteuning bieden omdat er geen alternatief is een
groot risico lopen om overbelast te raken. De voorkeur voor mantelzorg 1 of professionele zorg blijkt
volgens Broese van Groenou en De Boer (2009) niet in verband te staan met de ervaren belasting. De
voorkeur voor mantelzorg of professionele zorg wordt bepaald door meerdere factoren. Inkomens‐
verschillen verklaren bijvoorbeeld ten dele waarom hogere inkomensgroepen vaker gebruik maken
van professionele zorg (Schuijt‐Lucassen & Broese van Groenou, 2006). Ook de visie van de mantel‐
zorger op zorgverantwoordelijkheid kan de voorkeur voor een bepaalde zorgbron deels verklaren.
Hoewel inkomensverschillen niet in verband staan met de ervaren belasting (Broese van Groenou &
De Boer, 2009), lijkt het referentiekader of de visie op zorgverantwoordelijkheid van de mantel‐
zorger wel in verband te staan met het risico op overbelasting.
Tonkens et al. (2009) concluderen op basis van hun kwalitatieve studie dat het risico op
overbelasting samenhangt met de referentiekaders van mantelzorgers. Dit referentiekader heeft
bijvoorbeeld betrekking op wat men als plicht ziet voor zichzelf, anderen of de samenleving. In een
kwantitatieve studie onderzochten Beneken genaamd Kolmer et al. (2010) de visie van mantel‐
zorgers op de verdeling van de zorgverantwoordelijkheid tussen overheid, cliënten, mantelzorgers
en zorgverzekeraars. Drie clusters van mantelzorgers zijn van elkaar te onderscheiden: 'samen
zorgen', 'individu zorgt' en 'overheid zorgt'. Mantelzorgers uit het eerste cluster hebben zowel een
grote voorkeur voor overheidszorgverantwoordelijkheid als voor individuele zorgverantwoordelijk‐
heid. Mantelzorgers uit het tweede cluster prefereren individuele zorgverantwoordelijkheid en
mantelzorgers uit het derde cluster prefereren een hoge mate van overheidszorgverantwoordelijk‐
heid. Mantelzorgers die tot het cluster 'individu zorgt' behoren, hebben een relatief grotere kans op
zorgstress. Ook mantelzorgers in het cluster 'overheid zorgt' hebben meer risico op zorgstress.
Of het geslacht van de mantelzorger van invloed is op de mate van ervaren belasting is niet
eenduidig. In meerdere onderzoeken voelen vrouwen zich vaker matig of zwaar belast dan mannen
(Timmermans et al., 2001). Uit multivariate analyses blijkt dit verschil echter doorgaans niet
(Chappell & Reid, 2002; Ekwall et al., 2007), maar Broese van Groenou en De Boer (2009) vinden het
sekseverschil ook na correctie voor verschillende kenmerken zoals de typen en intensiteit van de
verleende zorg. Kwekkeboom (2000) laat zien dat vrouwen zich vaker zorgen maken dan mannen.
Volgens Kwekkeboom is dit vermoedelijk omdat deze respondenten vaker de moeder van de
hulpbehoevende zijn en ouders zich het meeste zorgen maken. Rosenthal et al. (2007) suggereren
dat de effecten van zorgmanagement, verschillen naar geslacht. Bij mannen werd zorgmanagement
geassocieerd met ‘job costs’, terwijl zorgmanagement bij vrouwen met ‘family interference with
work’ en ‘personal opportunity costs’ werd geassocieerd.
Verder voelen jonge mantelzorgers zich zwaarder belast dan oudere mantelzorgers (Broese
van Groenou & De Boer, 2009). Kwekkeboom (2000) laat echter zien dat juist oudere mantelzorgers
van mensen met psychische problemen zich veel zorgen maken. Dit komt overeen met het resultaat
dat ouders zich het meeste zorgen maken. Kinderen en broers of zussen lijken zich naar verhouding
minder zorgen te maken en meer afstand te kunnen nemen.
De combinatie van mantelzorg met werk en zorg voor jonge kinderen heeft geen zelfstandige
invloed op de mate van ervaren belasting, net als opleidings‐ en inkomensniveau. Allochtone
mantelzorgers blijken zwaarder belast dan autochtone mantelzorgers (Broese van Groenou & De
Boer, 2009).
Complexiteit
Naast dat gesuggereerd wordt dat de negatieve effecten van bepaalde mantelzorgtaken verschillen
naar geslacht (Rosenthal et al., 2007), suggereren Van Wijngaarden et al. (2004) dat de sterk
voorspellende factoren verschillen per stoornis. Terwijl bij mantelzorgers van mensen met
schizofrenie het aantal uren contact met de patiënt een sterk voorspellende factor blijkt (Schene &
Van Wijngaarden, 1993), blijkt dit niet bij mantelzorgers van mensen bij een depressie. Een
veranderende relatie en de acuutheid van de symptomen lijken daarbij de sterkst voorspellende
factoren voor ervaren belasting.
1 ‘familiezorg’ in Broese van Groenou en De Boer (2009)
13

Bovendien laten Caserta et al. (1996) zien dat de verschillende dimensies van ervaren belasting
afhankelijk zijn van andere factoren. De tijdbelasting werd bijvoorbeeld het meest beïnvloed door het
takenpakket van de mantelzorger, de functionele beperkingen van de patiënt en de betrokkenheid
van de mantelzorger, terwijl de emotionele belasting grotendeels beïnvloed werd door de voldoening
die de mantelzorger uit de zorg haalde. De invloed van factoren op de belasting van de mantelzorger
blijkt dus zeer complex.
Uit de literatuur komen verschillende factoren naar voren die invloed lijken te hebben op de ervaren
belasting van mantelzorgers. De aard en omvang van de geboden mantelzorg blijken bijvoorbeeld
belangrijke factoren voor de ervaren belasting. Veel taken en een hoog aantal uren leidt echter niet
bij elke mantelzorgers tot het ervaren van overbelasting. Waarom raakt de ene mantelzorger wel
overbelast en de ander niet? Verschillende stressmodellen verklaren waarom niet iedere mantel‐
zorger die met dezelfde zorgsituatie in aanraking komt dezelfde mate van belasting ervaart.
1.3.5 Stressmodel
Stress modellen die inzichtelijk maken wat de grote individuele variatie in ervaren belasting
verklaart, bouwen voort op de theorieën over de relaties tussen stress en uitkomsten van Lazarus en
Folkman (1984). Stress modellen voor mantelzorg suggereren dat de relatie tussen overbelasting en
mantelzorg minder met de stressoren (zorgsituatie) te maken heeft en meer met de perceptie of
appraisal van de geboden zorg van de mantelzorger. Centraal in de stress modellen staat een
cognitief mediatief proces bij mantelzorgers, waarbij de mantelzorger voortdurend probeert om de
eisen die de zorgsituatie stelt in evenwicht te brengen met zijn of haar persoonlijke belangen.
Wanneer de omgevingseisen overheersen ten koste van persoonlijke belangen is een verzorger
overbelast. Bij langdurig ervaren overbelasting kan psychopathologie ontstaan (Braithwaite, 1996;
Yates et al., 1999).
In de literatuur bestaan verschillende stress modellen die inzicht geven in pad van de
omgevingseisen naar mogelijke uitkomsten zoals overbelasting of psychisch welbevinden. Deze
modellen verschillen in het aantal fasen en het aantal concepten waarvan verondersteld wordt dat
deze een rol spelen tussen het beginpunt en het eindpunt (Braithwaite, 1996).
De primaire elementen van deze modellen zijn stressoren, appraisals, hulpbronnen en
uitkomsten. Stressoren staan bekend als de omgevingscondities die aanpassing eisen van de
mantelzorger (Braithwaite, 1996) ofwel de hulpbehoeften van de zorgontvanger. Stressoren worden
geoperationaliseerd als de fysieke, mentale of functionele gezondheid van de zorgontvanger
(Chappell & Reid, 2002; Yates et al., 1999).
Appraisal is het cognitieve mediatieve proces bij de mantelzorger. Het element appraisal
betreft: "all cognitive and affective appraisals and reappraisals of the potential stressor and the
efficacy of one's coping efforts" (Lawton et al., 1989, p. 61). Appraisal omvat de erkenning van een
probleem, een analyse van het probleem en een respons op het probleem. Ook ervaren belasting is
een dimensie van het concept appraisal (Lawton et al., 1989; Yates et al., 1999). Ervaren belasting
wordt beschouwd als een belangrijke uitkomst van het appraisal proces (Pot et al., 1995).
Hulpbronnen worden beschouwd als mogelijk mediërende factoren in het model. Er kan
onderscheid gemaakt worden tussen persoonlijke hulpbronnen (bijv. zelfwaardering, neuroticisme
en gevoel van controle), sociale hulpbronnen (bijv. beschikbaarheid en adequaatheid van een sociaal
netwerk) en materiële hulpbronnen (bijv. beschikken over geld of diensten). Deze hulpbronnen
veranderen mogelijk het effect van de stressoren (inclusief de appraisal van de stressoren) op de
uitkomsten. De uitkomsten aan het eindpunt van de modellen verschillen van psychisch welbevinden
tot bereidheid om zorg te blijven verlenen (Braithwaite, 1996).
Een van de meest simpele modellen is het zorg appraisal model van Lawton et al. (1989). Het
model veronderstelt een objectieve zorgsituatie (stressor) en de voortdurende appraisal (evaluatie)
en reappraisal van de situatie door de mantelzorger. Appraisal en reappraisal beslaan waargenomen
dreiging, coping en percepties van impact van de mantelzorger, welke causaal niet onderscheiden
kunnen worden en het beste beschouwd kunnen worden als een algemeen appraisal concept. Dit
appraisal concept beslaat fase één en twee van Tronto's (1993) definitie van zorg. Verder veronder‐
stelt het zorg appraisal model dat persoonlijke en sociale hulpbronnen een belangrijke rol spelen in
het pad van stressoren naar appraisal en uitkomsten.
14

Een uitgebreid model is het zorgstress model van Yates et al. (1999), dat het zorg appraisal model
(Lawton et al., 1989) combineert met het zorgstress model van Pearlin et al. (1990). Yates et al.
(1999) splitsen appraisal echter op in een primaire en secundaire appraisal. De primaire appraisal is
de appraisal van de mantelzorger van de hulpbehoefte. De primaire appraisal wordt gemeten in het
aantal uren mantelzorg en representeert volgens Yates et al. (1999) zowel een subjectieve appraisal
als een meer objectieve maat van geboden mantelzorg. De mantelzorger maakt namelijk zelf een
inschatting van wat nodig is en hieruit vloeien het aantal uren mantelzorg voort. De primaire
appraisal omvat zodanig de eerste drie fasen van Tronto's (1993) definitie van zorg. De secundaire
appraisal is de ervaren belasting; een appraisal van de mantelzorgsituatie.
Volgens het zorgstress model leidt de hulpbehoefte van de zorgontvanger tot het aantal uren
geboden mantelzorg. Vervolgens leidt het aantal uren mantelzorg, samen met interveniërende
variabelen (hulpbronnen) en achtergrondvariabelen (bijv. leeftijd, geslacht) tot ervaren belasting of
overbelasting. Uiteindelijk is het de ervaren belasting of overbelasting die tot negatieve gezondheids‐
uitkomsten leidt.
Samengevat kan de grote individuele variatie in ervaren belasting worden verklaard door het belang
van de eigen betekenisgeving van de mantelzorger. De dreiging van overbelasting heeft zodanig meer
te maken met de subjectieve beleving van de mantelzorger en minder met objectieve factoren zoals
de zorgsituatie. Het stress model duidt verschillende elementen aan die het pad van stressor naar
ervaren belasting beïnvloeden. De stressor en achtergrondvariabelen zoals leeftijd en geslacht zijn
onveranderbaar, maar (de inschatting van) het aantal uren mantelzorg en de (appraisal van) hulp‐
bronnen van de mantelzorger wel. Daarom richt mantelzorgondersteuning zich op deze elementen.
Deze elementen kunnen de draaglast verminderen en de draagkracht vergroten. Het volgende
hoofdstuk gaat in op het voorkomen van overbelasting.
15

2. Hoe kan overbelasting van mantelzorgers voorkomen worden?
Wat voor ondersteunende voorzieningen en diensten zijn beschikbaar voor mantelzorgers? Waarom
schakelt niet elke mantelzorger (tijdig) ondersteuning in? En hoe kan hierop in gesprongen worden?
Deze vragen worden in dit hoofdstuk behandeld.
2.1 Mantelzorgondersteuning
In Nederland bestaan verschillende vormen van ondersteuning gericht op mantelzorgers,
zogenaamde ‘mantelzorgondersteuning’. Mantelzorgondersteuning is het geheel aan voorzieningen
en diensten dat is gericht op het verminderen van de draaglast en vergroten van de draagkracht van
mantelzorgers (Tjadens & Duijnstee, 1999). Er kan onderscheid gemaakt worden tussen directe en
indirecte mantelzorgondersteuning. Indirecte mantelzorgondersteuning is primair gericht op de
zorgvrager, maar houdt rekening met de mantelzorger of biedt deze verlichting (bijv. thuiszorg,
maaltijdservice). Directe mantelzorgondersteuning is specifiek bedoeld voor mantelzorgers (bijv.
respijtzorg, informatiebijeenkomst) (Morée & Goumans, 2004).
Mantelzorgondersteuning is een relatief nieuw verschijnsel. De eerste vormen van overname
van de mantelzorg bij kinderen met specifieke problemen stammen uit de jaren zestig en zeventig
van de twintigste eeuw. Vanaf de jaren negentig kwam meer differentiatie in het aanbod, mede door
de groeiende aandacht van beleidsmakers voor negatieve gevolgen van wachttijden in de zorg, zoals
overbelasting van mantelzorgers. Het eerste Steunpunt Mantelzorg kwam in 1991 (De Boer & Van
Campen, 2009).
Ondersteuning van mantelzorgers aan mensen met psychische problemen wordt voor‐
namelijk gegeven door familieorganisaties en (preventieafdelingen van) instellingen voor geestelijke
gezondheidszorg (Bransen, 2007). Ondanks het bestaan van de Modelregeling Betrokken Omgeving
(2004) is het familiebeleid in veel GGZ‐organisaties echter nog onvoldoende ontwikkeld (Morée &
Van Lier, 2006).
Tabel 1. Basisfuncties mantelzorgondersteuning
Basisfunctie Toelichting
Informatie informatie over mantelzorg, informatie over ziekte/beperking hulpbehoevende,
informatie over alle andere basisfuncties
Advies en begeleiding individuele benadering; advies in richting van bepaalde voorziening of meer
langdurige begeleiding
Emotionele steun individuele gesprekken, groepsbijeenkomsten (bijv. lotgenotengroepen,
mantelzorgsalon/café)
Educatie groepsgewijze of individuele voorlichting en training gericht op zorg, ziekte of
mantelzorger zelf
Praktische hulp huishoudelijke hulp, welzijns‐/gemaksdiensten, klussendienst, maaltijdservice,
vrijwillige hulp, administratieve hulp, extra kinderopvang
Respijtzorg aan huis (vrijwillig/professioneel), buitenshuis (dagvoorzieningen, meerdaagse
voorzieningen, aangepaste vakantie)
Financiële tegemoetkomingen fiscale compensatie, bijzondere bijstand, tegemoetkoming Onderhoudskosten
Thuiswonende Gehandicapte kinderen, Mantelzorgcompliment, vrijstelling
sollicitatieplicht 2
Materiële hulp woningaanpassing, mantelzorgwoning/‐kamer, parkeerpas, hulpmiddelen,
aangepast vervoer
Bron: VWS (2009)
2 N.B. Het Persoonsgebonden Budget is geen financiële tegemoetkoming, maar biedt mogelijkheden om een mantelzorger te betalen
voor verleende zorg.
16

Sinds 1 januari 2007 is 'mantelzorg' een onderwerp waar beleid op gemaakt moet worden.
'Mantelzorg' is in de Wet maatschappelijke ondersteuning opgenomen als een prestatieveld. De Wet
verplicht lokale overheden bij te dragen aan het ondersteunen van mantelzorgers zodat zij hun
zorgtaken kunnen blijven vervullen. De belangrijkste doelen daarbij zijn: het voorkomen van
overbelasting, het bieden van adequate ondersteuning en het bevorderen van de emancipatie en
participatie van mantelzorgers (VWS, 2007). Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
duidt daarbij acht essentiële onderdelen van (lokale) mantelzorgondersteuning aan, de zogenaamde
basisfuncties (VWS, 2009). Tabel 1 geeft aan de hand van deze basisfuncties een overzicht weer van
de huidige verschillende vormen van mantelzorgondersteuning.
2.2 Het inschakelen van ondersteuning
Recent onderzoek (Linders, 2010) laat zien dat mantelzorgers zeer terughoudend zijn met hulp
inschakelen. Van Male et al. (2010) spreken over het bestaan van zogenaamde 'zorgmijders':
mantelzorgers die geen hulp accepteren en alles zelf willen doen. Anderen staan heel anders
tegenover hulp inroepen; zij accepteren op een bepaald moment dat ze hulp nodig hebben, winnen
informatie in en regelen hulp.
Onderzoek naar de ondersteuningsbehoefte van mantelzorgers laat zien dat deze zeer divers
is, zowel voor de soort voorzieningen als de mate van ondersteuning (De Boer & Van Campen, 2009;
Koopmanschap et al., 2004). Uit een enquête van het SCP (De Boer & Van Campen, 2009) blijkt dat
bijna de helft van de mantelzorgers behoefte heeft aan ondersteuning. Eén op de tien heeft veel
behoefte aan informatie en advies over de mantelzorg die zij zelf geven. Opmerkelijk is dat een
substantiële groep mantelzorgers geen mantelzorgondersteuning ontvangt, terwijl zij daar wel
behoefte aan hebben.
Mantelzorgers beschouwen zichzelf volgens Harding en Higginson (2001) niet snel als
hulpbehoevend; zij maken hun eigen behoeften ondergeschikt aan de naaste voor wie ze zorgen
en/of onderkennen hun eigen behoeften niet. Ook Linders (2010, p. 224) geeft aan dat mantelzorgers
met name zijn gericht op de hulpvraag van de naaste voor wie ze zorgen:
Mantelzorgers zijn [namelijk] vooral gefocust op de hulpvraag van degene die zij verzorgen en
gaan voorbij aan hun eigen hulpbehoefte. Zij zien zichzelf veelal niet als hulpvrager en zullen hun
behoefte aan ondersteuning niet uit zichzelf onderkennen. Deze groep zal dan ook niet bereikt
worden met websites, mantelzorgdagen, campagnes of folders.
Als de mantelzorger realiseert dat hij of zij zelf ook hulpbehoevend is, dan is de stap van behoefte
naar gebruik niet gemakkelijk te nemen. Kempkes (2000) noemt drie drempels voor gebruik van het
ondersteuningsaanbod voor mantelzorgers. Ten eerste moeten mantelzorgers ‘weten’ dat er
mogelijkheden voor ondersteuning bestaan. Ten tweede moeten mantelzorgers van dat aanbod
gebruik ‘willen’ maken, wat door schroom, gebrek aan vertrouwen of het idee dat het extra tijd kost
wordt belemmerd. Ten derde moeten mantelzorgers van het aanbod gebruik ‘kunnen’ maken; het
aanbod moet beschikbaar zijn en aansluiten op de ondersteuningsbehoefte. Een internationale
literatuurstudie van Brodaty et al. (2005) laat ongeveer dezelfde redenen van mantelzorgers zien om
geen steun in te schakelen: gebrek aan bereidwilligheid, aan kennis en aan mogelijkheden tot
gebruik. Tabel 2 weergeeft een typologie van mantelzorgers die geen gebruik maken van
ondersteuningsdiensten (Brodaty et al., 2005).
Onderzoek onder Nederlandse mantelzorgers laat gelijke redenen zien (De Boer & Van
Campen, 2009; Knapen et al., 2003). Een belangrijke reden om geen gebruik te maken van
ondersteuning is de onbekendheid met vormen van ondersteuning. Bovendien vragen mantelzorgers
vaak geen ondersteuning omdat ze de eigen hulpvraag als een teken van mislukking zien of omdat de
inzet van ondersteuning schuld‐en‐schaamtegevoelens oproept. Sommige mantelzorgers geven aan
dat ze geen vreemden in huis willen. Ook de hulpbehoevende kan weerstand bieden, omdat hij of zij
bijvoorbeeld geen hulp van vreemden wenst. Sommige mantelzorgers geven als reden dat de
ondersteuningsvoorziening niet aansloot op hun behoefte. Daarnaast zien sommige mantelzorgers
knelpunten in de toegankelijkheid; zij denken bijvoorbeeld niet in aanmerking te komen.
17

Tabel 2. Typologie van mantelzorgers die geen gebruik maken van ondersteuningsdiensten
Mantelzorger Karakteristieken Redenen
Kan het aan op dit moment • Laag niveau van belasting
• Zorgt voor iemand met laag niveau van
beperkingen
• Adequate informele steun
• Laag niveau van belasting
• Zorgt voor iemand met hoog niveau van
beperkingen
• Grote mantelzorgvaardigheden
Wil niet gebruik maken van
ondersteuningsdiensten
Kenmerken van
ondersteuningsdiensten
belemmeren gebruik
Weet niet van bestaan
ondersteuningsdiensten af
Bron: Brodaty et al. (2005, p. 539)
• Hoog niveau van belasting
• Zorgt voor iemand met hoog niveau van
beperkingen
• Gebrek aan informele steun
• Onwillig jegens gebruik van diensten
• Hoog niveau van belasting
• Variërende niveaus van beperkingen
• Bereid om gebruik te maken van
ondersteuningsdiensten
• Variërende niveaus van beperkingen
• Variërende niveaus van belasting
18
• Kan het aan op dit moment
• Adequate familiesteun
• Ontkenning van behoefte
• Inbreuk van privacy
• Wil geen tussenkomst van anderen
• Angst voor verlies van rol
• Zorgontvanger weigert
• Gebrek aan kennis over in aanmerking
komen en geschiktheid
• Geen aansluiting op behoeften
• Diensten niet beschikbaar
• Ongelegen bedrijfsuren
• Zorgen over kwaliteit van zorg
• Kosten
• Geen kennis over diensten
• Ligt buiten systeem van diensten
Achterliggende redenen voor bijvoorbeeld ‘geen vreemden in huis willen‘ zijn complex. Morele,
emotionele en sociale betekennissen van zorg liggen achter dergelijke opvattingen (Hochschild,
2003). Familiale onafhankelijkheid en waardigheid van de hulpbehoevende kunnen bijvoorbeeld
belangrijke achterliggende principes van de mantelzorger zijn (Chattoo & Ahmad, 2008).
Hochschild (2003) en Tonkens et al. (2009) maken inzichtelijk hoe betekenissen die de
mantelzorger aan de zorg geeft, inspelen op het gebruik van ondersteuning. Op basis van haar vele
kwalitatieve studies naar de taakverdeling rond zorg en huishouden van heteroseksuele stellen stelt
Hochschild (2003) dat de taakverdeling en afstemming van zorg een weinig zakelijke aangelegenheid
vormen. Het valt niet te begrijpen door afspraken te reconstrueren, maar wel door te achterhalen
wat de morele, emotionele en sociale betekenissen van zorg zijn. Deze betekenissen zijn afhankelijk
van het referentiekader van de mantelzorger. Of iemand het normaal vindt om de enige mantelzorger
in de familie te zijn bijvoorbeeld, hangt af van hoe hij/zij dat zelf ziet en waarmee hij/zij zichzelf
vergelijkt (Tonkens et al., 2009). Het referentiekader bestaat uit “framing rules” en “feeling rules”.
Feeling rules zijn volgens Hochschild de “bottom side” van het referentiekader; het zijn de richtlijnen
voor de beoordeling of bepaalde gevoelens gepast of ongepast zijn voor de situatie. Framing rules
bepalen hoe betekenis wordt gegeven aan situaties of hoe situaties beleefd worden (Hochschild,
2003).
Hochschild (2003) onderscheidt drie soorten framing rules: morele, historische en
pragmatische. Tonkens et al. (2009) presenteren hierbij treffende voorbeelden rondom mantelzorg.
Morele framing rules hebben betrekking op wat men als plicht ziet voor zichzelf, anderen of de
samenleving (bijv. ‘Als oudste dochter hoor ik het leeuwendeel van de mantelzorg te leveren’, ‘Ik
betaal me blauw aan belasting en premie, dan mag ik er toch wel op rekenen dat er voldoende zorg is
als ik die nodig heb’). Historische framing rules hebben betrekking op (de eigen) geschiedenis (bijv.
‘Ik heb het veel beter dan mijn moeder, want die mocht helemaal niet werken, terwijl ik wel veel zorg

maar toch ook nog wel tijd voor mezelf heb’, ‘Vroeger zorgden mensen nog voor elkaar,
tegenwoordig is de samenleving maar kil en koud geworden’). Pragmatische framing rules hebben
betrekking op wat er in de ogen van een betrokkene zoal beschikbaar is (bijv. ‘Er zijn zulke lange
wachtlijsten dat wij nog geluk hebben dat er twee uur per week thuiszorg komt’, ‘Iedereen heeft
tegenwoordig een scootmobiel, waarom moet ik dan zo lang wachten?’).
Hoewel mensen verschillende framing rules hanteren, zijn deze niet geheel persoonlijk.
Framing rules worden in hoge mate bepaald door de geldende normen en waarden en de organisatie
van zorg in een land. Zo hanteren mensen in een ver ontwikkelde verzorgingsstaat bijvoorbeeld
andere framing rules dan in een samenleving waar zorg als privézaak geldt. De Nederlandse
geschiedenis van de verzorgingsstaat speelt daarbij een belangrijke rol. Verschillende soorten logica,
afkomstig uit verschillende perioden, werken nog door in het hedendaagse denken over zorg
(Tonkens et al., 2009). Tonkens et al. (2009) onderscheiden aan de hand van Knijn (2004) vier
soorten zorglogica: de familiale, de professionele, de markt en de bureaucratische zorglogica. Vanuit
de familiale zorglogica is de familie de centrale zorgverlener, terwijl dit vanuit de professionele
zorglogica professionals zijn. Vanuit de markt zorglogica moet het aanbod zich voegen naar de
koopkrachtige vraag, terwijl vanuit de bureaucratische zorglogica gelijke rechten van zorgontvangers
moeten domineren. De gehanteerde framing rules spelen in op het gebruik van ondersteuning.
Tonkens et al. (2009) verrichtten aan de hand van het theoretisch kader van Hochschild een
kwalitatieve studie naar de samenwerking en afstemming tussen mantelzorgers, vrijwilligers,
professionals en cliënten. Uit de studie kwam naar voren dat framing rules verschilden naar
netwerken van samenwerking en afstemming en het risico op overbelasting. In een netwerk met een
laag risico op overbelasting hanteerden mantelzorgers bijvoorbeeld de framing rules ‘Wanneer het
nodig is schakel je professionele hulp in’ en ‘Als familie ben je niet verplicht te zorgen’, terwijl in een
netwerk met een hoog risico op overbelasting voor mantelzorgers framing rules als ‘We kunnen de
zorg zelf wel aan’ en ‘Buren en vrienden val je er niet mee lastig’ werden gehanteerd.
Bovendien lijken veel mantelzorgers te weinig of te laat gebruik te maken van ondersteuning,
omdat het vragen om steun voor veel mantelzorgers een gedragsverandering betekent (Duzijn et al.,
2000). Het transtheoretisch model voor gedragsverandering (Prochaska et al., 1992) biedt inzicht in
het al dan niet tot stand komen van gedragsverandering. Het transtheoretische model veronderstelt
dat gedragsverandering volgens een aantal fasen (‘stages‐of‐change’) verloopt: het niet overwegen
van gedragsverandering, het overwegen van gedragsverandering, het plannen en voorbereiden van
gedragsverandering, het uitvoeren van gedragsverandering en het volhouden van gedrags‐
verandering. Deze fasen worden echter niet lineair doorlopen. Mantelzorgers kunnen bijvoorbeeld
terugvallen in het oude gedrag of blijven steken in een fase. Sommige mantelzorgers geven
bijvoorbeeld aan dat zij een ondersteuningsbehoefte hebben, maar dat ze er nog niet aan zijn
toegekomen om ondersteuning aan te vragen (De Boer & Van Campen, 2009). Het transtheoretisch
model biedt bovendien inzicht in de determinanten die de overgang naar de verschillende fasen
bevorderen of belemmeren. Zo kunnen mantelzorgers gedragsverandering overwegen, maar kan het
ontbreken van de juiste vaardigheden of sociale steun belemmeren dat de gedragsverandering wordt
voorbereid of uitgevoerd. Het transtheoretisch model helpt zodanig te begrijpen waarom een
gewenste gedragsverandering niet tot stand komt of nog niet tot stand is gekomen.
Gezien het belang van het wegnemen van zowel psychologische als praktische drempels rondom het
inschakelen van ondersteuning, onderzoekt deze evaluatiestudie in hoeverre POM belemmeringen
wegneemt rondom het inschakelen van ondersteuning bij mantelzorgers. Bovendien wordt
onderzocht waarom deze mantelzorgers al dan niet daadwerkelijk ondersteuning inschakelen.
Hierbij worden de drempels ‘weten’ (inzicht in ondersteuningsmogelijkheden), ‘willen’ (bereidwillig‐
heid tot gebruik van ondersteuning) en ‘kunnen’ (bestaande mogelijkheden) als referentiekader
gebruikt. Verder wordt rekening gehouden met het transtheoretisch model voor gedragsverandering
door na te gaan in hoeverre mantelzorgers het gebruik van ondersteuning hebben overwogen,
voorbereid en/of daadwerkelijk hebben ingeschakeld. Bovendien wordt rekening gehouden met de
invloed van framing rules door na te gaan hoe mantelzorgers aankijken tegen de geboden mantelzorg
en het inschakelen van ondersteuning.
19

2.3 Het effect van ondersteuning
Over het effect van interventies ter voorkoming van overbelasting van mantelzorgers is niet veel
bekend. In onderzoek (zowel in Nederland als in andere landen) is tot nu toe zeer beperkt gekeken
naar de effecten van mantelzorgondersteuning (De Boer & Van Campen, 2009). Onderzoek naar het
effect van ondersteuning richt zich op de vraag of het gebruik van ondersteuning de ervaren
belasting reduceert of minder laat toenemen.
Uit een enquête onder meer dan 1.300 instellingen (Cuijpers, 1994) bleek dat niet duidelijk is
welk effect de diensten hebben op de vermindering van de belasting van de mantelzorger. Meer
recent laten enkele onderzoeken zien dat bepaalde ondersteuningsvormen een belastingverlagend
effect hebben. Zo kunnen groepsgerichte interventies met voorlichting, lotgenotencontact en
elementen van training en begeleiding de ervaren belasting van mantelzorgers van mensen met
psychische problemen reduceren (Bransen & Van Mierlo, 2007; Cuijpers, 1999; Reinares et al., 2004;
Siersma et al., 2005).
Broese van Groenou en De Boer (2009) laten zien dat mantelzorgers die steun krijgen van
andere mantelzorgers relatief vaak een lagere belasting ervaren. Deze uitkomst duidt volgens de
onderzoekers op het belang van ondersteuning door (secundaire) helpers. Onderzoek van Van Exel
et al. (2006) toont aan dat respijtzorg de belasting van mantelzorgers in Nederland vermindert.
Gebruikers van respijtzorg gaven aan dat hun belasting aanzienlijk zou stijgen indien zij geen gebruik
meer zouden maken van de respijtzorg.
Meerdere onderzoeken laten echter zien dat het gebruik van professionele hulp niet
significant bijdraagt aan een lagere belasting (Broese van Groenou & De Boer, 2009; Yates, et al.,
1999). Een mogelijke verklaring is dat in deze situaties sprake is van een zwaardere zorgsituatie en
dat de professionele hulp verergering van de belasting voorkomt.
Daarnaast is het opmerkelijk dat uit onderzoek van het SCP (Broese van Groenou & De Boer,
2009) blijkt dat hoe meer ondersteunende voorzieningen mantelzorgers gebruiken, hoe hoger de
belasting is die zij ervaren. Het gebruik van de voorzieningen lijkt niet bij te dragen aan een
vermindering van de ervaren belasting. Volgens de onderzoekers kan dit komen doordat de bijdrage
werkelijk gering is, maar ook kan het komen doordat dat de hulp pas wordt ingeschakeld als de
belasting al erg hoog is. De functie van de voorzieningen neigt dan naar het voorkomen van uitval van
de mantelzorger. Ook Cuijpers en Nies (1995) duiden aan dat mantelzorgers vaak te laat
ondersteuning inschakelen, waardoor slechts geringe effecten van de ondersteuning op de ervaren
belasting zijn waar te nemen. Bovendien constateert Van Lier (2004) dat mantelzorgers vaak pas aan
de bel trekken als zij aan het eind van hun Latijn zijn. Ook consulenten van steunpunten mantelzorg
signaleren dat de meeste mensen die bij hen aankloppen veel te lang hebben gewacht. Als
mantelzorgers al overbelast zijn, zitten zij in een neerwaartse spiraal en heeft ondersteuning een
minder heilzaam effect.
2.4 Vroegtijdig interveniëren
In lijn met bovenstaande gedachtegang, pleiten Yates et al. (1999) voor een zogenaamde upstream
approach (McKinlay, 1975 in Yates et al., 1999) die poogt te interveniëren voordat een kwestie een
probleem wordt dat te moeilijk is om op te lossen. Een dergelijke benadering richt zich op verander‐
bare factoren die bijdragen aan overbelasting en poogt te interveniëren op een manier die over‐
belasting voorkomt in plaats van ervaren belasting te reduceren in het geval van zware belasting.
Zo kunnen interventies zich richten op de primaire appraisal. Dit proces bestaat uit de
evaluatie van de gezondheid en de beperkingen van de naastbetrokkene (fase 1 van Tronto), het
bepalen wie de zorg zal bieden, hoe en waar de zorg geboden wordt en het bepalen van de
beschikbare hulpbronnen die het zorgproces ondersteunen (fase 2 van Tronto). Ook het gevoel van
controle kan een effectieve focus zijn. Aangezien bij een groter gevoel van controle de ervaren
belasting lager is, ondersteunen deze resultaten een interventie gericht op het verhogen van het
gevoel van controle van de mantelzorger. Een andere mogelijke richting voor interventie is
emotionele steun, aangezien dit een direct positief effect heeft op het gevoel van controle van de
mantelzorger. Zo kunnen mantelzorgers worden ondersteund om meer emotionele steun te
verkrijgen of om de waargenomen steun van familie en vrienden te herevalueren (Yates et al., 1999).
20

Volgens Beneken genaamd Kolmer et al. (2010) is het belangrijk om de ondersteuning aan te laten
sluiten op de visie van zorgverantwoordelijkheid van de mantelzorgers. Hoewel de drie verschillende
clusters (‘samen zorgen’, ‘individu zorgt’, ‘overheid zorgt’) om een andere aanpak vragen, is
vroegtijdig interveniëren voor elk cluster van belang. Voor mantelzorgers die vallen onder het cluster
‘samen zorgen’ is het belangrijk om tijdig ondersteuning aan te bieden, zodat ze kunnen blijven
zorgen voor hun naasten, ze het fijn vinden om die zorg te geven en ze de zorg kunnen regelen met
andere partijen. Bij het cluster ‘individu zorgt’ is echter een outreach benadering noodzakelijk. Deze
groep mantelzorgers moet worden opgezocht om ze uit te nodigen om hun behoeften kenbaar te
maken en om uit te zoeken waar de belasting vandaan komt en welke ondersteuning voor hen
geschikt is. Bij de mantelzorgers die vallen onder het cluster ‘overheid zorgt’ is het belangrijk om
deze groep te begeleiden om te voorkomen dat deze mantelzorgers in de war raken wanneer zij meer
zelf moeten dan dat zij verwacht hadden. Het lijkt volgens de auteurs zinvol om al bij het eerste
mantelzorgcontact in deze groep te investeren. Deze mantelzorgers zullen het prettig vinden om met
andere partijen de zorg te regelen en zullen veelvuldig om ondersteuning vragen.
POM gaat uit van het gegeven dat veel mantelzorgers te lang wachten met het inschakelen
van ondersteuning wanneer dat nodig is vanwege dreigende overbelasting. Om deze reden worden
mantelzorgers vroegtijdig opgespoord via de nieuw ingeschreven cliënten van de gezondheidszorg,
thuiszorg of ouderenzorg. De zorginstelling neemt zodanig het initiatief om met de mantelzorgers in
gesprek te komen. Gezien het belang van vroegtijdig interveniëren in het voorkomen van over‐
belasting wordt in deze evaluatiestudie onderzocht in hoeverre bij POM sprake is van vroegtijdige
opsporing van mantelzorgers. Onder vroegtijdige opsporing wordt in dit evaluatieonderzoek
verstaan dat de mantelzorgers zich nog niet in de gevarenzone voor overbelasting (EDIZ‐score 6–9)
bevinden en dat mantelzorgers POM als een vroegtijdige interventie ervaren.
Concluderend kan worden gesteld dat overbelasting voorkomen kan worden door tijdige
inschakeling van ondersteuning. Zowel psychologische als praktische drempels rondom onder‐
steuning dienen bij mantelzorgers weggenomen te worden voordat zij daadwerkelijk hulp
inschakelen wanneer dat nodig is. Preventieve ondersteuning mantelzorgers (POM) is een methode
die op deze elementen poogt in te springen. Hoofdstuk 4 weidt uit over deze methodiek.
21

3. Conceptueel model voor het voorkomen van overbelasting
Op basis van de literatuur over de dreigende overbelasting van mantelzorgers en de wijze waarop
overbelasting voorkomen kan worden is een conceptueel kader samengesteld. De schematische
weergave van dit conceptueel kader staat weergegeven in Figuur 1.
Figuur 1. Conceptueel model voor het voorkomen van overbelasting
Stressor
Hulpbehoeften
zorgontvanger
Gebruik ondersteuning
Versterken hulpbronnen
Hulpbronnen
Persoonlijke, sociale,
materiële hulpbronnen
Reactie op stressor
Primaire appraisal
Geboden mantelzorg
Framing rules
Morele, emotionele,
sociale betekenissen zorg
Het model stelt dat de stressor onveranderbaar is, terwijl de reactie op de stressor en de daaruit
voortvloeiende mate van ervaren belasting niet voor alle mantelzorgers gelijk is. Hulpbronnen zijn
van invloed op het proces van stressor via reactie op stressor naar ervaren belasting. Gezien de
stressor onveranderbaar is, bieden de hulpbronnen aangrijpingspunten voor preventie van
overbelasting van mantelzorgers (Duzijn et al., 2000).
De hulpbronnen van de mantelzorger kunnen versterkt worden door het gebruik van
ondersteuning. Indien de mantelzorger tijdig gebruik maakt van adequate ondersteuning kan
overbelasting voorkomen worden. Op het gebruik van ondersteuning zijn een aantal belangrijke
elementen van invloed. Deze elementen worden toegelicht in onderstaande tekst. Op de reactie op de
stressor zijn bovendien de framing rules van de mantelzorger van invloed. Ook dit concept wordt
toegelicht in onderstaande tekst.
22
Voorbereiding
Plannen, voorbereiden
Secundaire appraisal
Ervaren belasting
Adequaatheid zorg
Kunnen
Aansluiting
Weten
Kennis
Willen
Bereidwilligheid

Stressor
De stressor is de omgevingsconditie die aanpassing eist van de mantelzorger (Braithwaite, 1996)
ofwel de hulpbehoeften van de zorgontvanger. De stressor wordt geoperationaliseerd als de mentale,
functionele en/of fysieke problematiek van de zorgontvanger (Chappell & Reid, 2002; Yates et al.,
1999).
Reactie op de stressor
De reactie op de stressor omvat de eerste drie fasen van Tronto’s definitie van zorg (1993): ‘zorgen
om’, ‘zorgen voor’ en ‘zorg verlenen’ ofwel de primaire appraisal en de daaruit voortvloeiende
verleende mantelzorg. Het primaire appraisal proces (Yates et al., 1999) bestaat uit de evaluatie van
de gezondheid en de beperkingen van de naastbetrokkene (‘zorgen om’), het bepalen wie de zorg zal
bieden, hoe en waar de zorg geboden wordt en het bepalen van de beschikbare hulpbronnen die het
zorgproces ondersteunen (‘zorgen voor’). Hieruit vloeit de directe en praktische mantelzorg voort
(‘zorg verlenen’). Deze directe en praktische handelingen van de mantelzorger zijn onderdeel van het
totale zorgarrangement van de zorgontvanger (Luijkx, 2001). Ook professionals of mensen uit de
sociale omgeving kunnen directe zorg verlenen aan de zorgontvanger. Laatstgenoemde zorg valt
onder de externe hulpbronnen van de mantelzorger.
Framing rules
De morele, emotionele en sociale betekenissen van zorg oefenen een belangrijke invloed uit op de
reactie op de stressor. De taakverdeling en afstemming van zorg valt te begrijpen door te achterhalen
wat de morele, emotionele en sociale betekenissen van zorg zijn. Deze betekenissen zijn afhankelijk
van het referentiekader ofwel framing rules. Of iemand het normaal vindt om de enige mantelzorger
in de familie te zijn bijvoorbeeld, hangt af van hoe hij/zij dat zelf ziet en waarmee hij/zij zichzelf
vergelijkt. Onderscheid kan gemaakt worden tussen morele, historische en pragmatische framing
rules. Morele framing rules hebben betrekking op wat men als plicht ziet voor zichzelf, anderen of de
samenleving. Historische framing rules hebben betrekking op (de eigen) geschiedenis. Pragmatische
framing rules hebben betrekking op wat er in de ogen van een betrokkene zoal beschikbaar is
(Hochschild, 2003).
Hulpbronnen
Hulpbronnen oefenen invloed uit op het proces van stressor via reactie op stressor naar ervaren
belasting (Duzijn et al., 2000). Er kan onderscheid gemaakt worden tussen persoonlijke hulpbronnen
(bijv. zelfwaardering, neuroticisme en gevoel van controle), sociale hulpbronnen (bijv. beschikbaar‐
heid en adequaatheid van een sociaal netwerk) en materiële hulpbronnen (bijv. beschikken over geld
of diensten) (Braithwaite, 1996).
Secundaire appraisal: ervaren belasting en adequaatheid zorg
De ervaren belasting is een appraisal van de mantelzorgsituatie. Het is een uitkomst van het
appraisal proces dat plaatsvindt als reactie op de stressor (Pot et al., 1995; Yates et al., 1999).
Een andere uitkomst van de evaluatie van de situatie ofwel het zorgarrangement is de
aansluiting op de behoeften van de zorgontvanger (‘zorg ontvangen’ in Tronto, 1993). Indien het
zorgarrangement inadequaat is ontvangt de zorgontvanger inadequate zorg. Het is mogelijk dat de
mantelzorger niet (meer) over de competenties beschikt die vereist zijn voor het verlenen van
adequate zorg. Ook is het mogelijk dat de hulp van anderen niet aansluit op de behoeften van de
zorgontvanger. De evaluatie van de aansluiting van de geboden zorg op de hulpbehoeften van de
zorgontvanger valt, net als de ervaren belasting, onder de secundaire appraisal van de mantelzorger.
Het conceptueel model veronderstelt dat de secundaire appraisal van invloed is op het
overwegen van het inschakelen van ondersteuning. Het is de evaluatie van deze knelpunten die de
overweging van ondersteuning al dan niet in gang zet. De mantelzorger bepaalt eerst welke zorg
nodig is en wie deze uitvoert. Pas wanneer de mantelzorger hierbij knelpunten ervaart, zal het
gebruik van ondersteuning voor zichzelf overwogen worden.
Belemmeringen voor gebruik van ondersteuning
Indien de mantelzorger het gebruik van ondersteuning overweegt, kunnen verschillende elementen
het daadwerkelijke gebruik van ondersteuning belemmeren.
23

Een eerste drempel is dat mantelzorgers bereidwillig moeten zijn om gebruik te maken van
ondersteuning (Brodaty et al., 2005; Kempkes, 2000). Schuld‐en‐schaamtegevoelens voor de inzet
van ondersteuning en het idee dat het gebruik van ondersteuning extra tijd kost belemmeren
bijvoorbeeld de bereidwilligheid tot het gebruik van ondersteuning.
Naast de bereidwilligheid tot het gebruik van ondersteuning, vormt ook het inzicht in
ondersteuningsmogelijkheden een drempel voor het gebruik van ondersteuning. Mantelzorgers
moeten weten dat er mogelijkheden voor ondersteuning bestaan (Kempkes, 2000). Daarnaast
moeten mantelzorgers kennis hebben over in hoeverre zij in aanmerking komen voor ondersteuning
en in hoeverre de ondersteuning geschikt is voor de situatie (Brodaty et al., 2005).
Ten derde moeten mantelzorgers van het aanbod gebruik kunnen maken. De bestaande
mogelijkheden moeten aansluiten op de ondersteuningsbehoeften van de mantelzorger (Kempkes,
2000). Diensten moeten beschikbaar zijn en wel op de momenten dat de mantelzorger daar behoefte
aan heeft. Ook de kwaliteit van de ondersteuning en de kosten dienen aan te sluiten op de behoeften
van de mantelzorger (Brodaty et al., 2005).
Om zelf ondersteuning in te schakelen, moeten mantelzorgers naast het overwegen van
gebruik van ondersteuning ook het gebruik van ondersteuning plannen en voorbereiden. Deze
verschillende fasen worden echter niet lineair doorlopen. Dit betekent dat mantelzorgers het gebruik
van ondersteuning kunnen voorbereiden, opnieuw kunnen overwegen en vervolgens kunnen
besluiten om toch geen ondersteuning in te schakelen (Prochaska et al., 1992).
Gebruik van ondersteuning
Ondersteuning omvat één of meerdere basisfuncties van mantelzorgondersteuning (VWS, 2009). Bij
mantelzorgers die gebruik maken van adequate ondersteuning worden de hulpbronnen versterkt.
Deze hulpbronnen oefenen vervolgens invloed uit het proces van stressor via reactie op stressor naar
ervaren belasting. Ondersteuning kan bijvoorbeeld het gevoel van controle van de mantelzorger
vergroten, wat vervolgens invloed uitoefent op het appraisal proces.
Voortdurend proces
Het beschreven proces is voortdurend, aangezien mantelzorgers steeds opnieuw een overweging
maken (Lawton et al., 1989). De secundaire appraisal leidt al dan niet tot het gebruik van onder‐
steuning ofwel het versterken van de hulpbronnen. Deze hulpbronnen beïnvloeden (vervolgens) het
proces van stressor via reactie op stressor naar de secundaire appraisal.
Samengevat geeft het conceptueel model weer hoe de ervaren belasting (of zelfs overbelasting) van
mantelzorgers tot stand komt en hoe overbelasting voorkomen kan worden. Het conceptueel model
wordt gebruikt als referentiekader voor de evaluatie van POM.
24

POM
4. 'Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers'
In dit hoofdstuk wordt 'Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers' (POM) nader beschouwd. De
theoretische onderbouwing, de doelen, de doelgroep, de aanpak en eerdere evaluaties van POM
worden beschreven.
4.1 Theoretische onderbouwing van POM
4.1.1 Stressor, reactie, ervaren belasting
POM is een methodiek voor vroegsignalering van mantelzorgers in de gezondheidszorg gericht op
het versterken van persoonlijke en sociale hulpbronnen. Het theoretisch model dat ten grondslag ligt
aan de POM‐methodiek (Duzijn et al., 2000) stelt dat de stressor (de zorgsituatie) onveranderbaar is,
terwijl de reactie op die stressor en de daaruit voortvloeiende mate van ervaren belasting niet voor
alle mantelzorgers gelijk is. Persoonlijke en sociale hulpbronnen zijn van invloed op het proces van
stressor via reactie op stressor naar ervaren belasting (zie Figuur 23). Gezien de stressor
onveranderbaar is, bieden de hulpbronnen aangrijpingspunten voor preventie van overbelasting bij
mantelzorgers.
Onder persoonlijke hulpbronnen verstaan Duzijn et al. (2000) factoren in de persoon zelf
waaraan mensen steun kunnen ontlenen, zoals copingvaardigheden, draagkracht en gevoel van
controle. Onder sociale hulpbronnen verstaan zij het netwerk van sociale relaties waaraan de
mantelzorger steun ontleent. Deze steun kan zowel praktisch als emotioneel zijn. Ook waardering en
de zekerheid om terug te kunnen vallen op belangrijke anderen vallen onder sociale hulpbronnen.
Figuur 2. Theoretisch model van stressor, reactie en ervaren belasting
Persoonlijke hulpbronnen
cognities
copingvaardigheden
motivatie
persoonlijkheidskenmerken
draagkracht
gevoel van controle
Stressor
zorgsituatie
Bron: gebaseerd op Duzijn et al. (2000)
3 In het model worden niet alle verbanden tussen de verschillende begrippen weergegeven. Het model hanteert een versimpelde
weergave om inzicht te geven in de belangrijkste processen.
25
Sociale hulpbronnen
praktische steun
emotionele steun
waardering
zekerheid
Reactie op stressor Ervaren belasting

4.1.2 Transtheoretisch model voor gedragsverandering
De POM‐methodiek zoekt mantelzorgers op in plaats van te wachten tot zij zichzelf melden wanneer
het kwaad al is geschied. Veel mantelzorgers maken te weinig of te laat gebruik van ondersteunings‐
mogelijkheden, omdat het vragen om steun voor veel mantelzorgers een gedragsverandering
betekent. De POM‐methodiek beoogt de mantelzorgsituatie, indien nodig, te veranderen door
mantelzorgers te motiveren om hulp en ondersteuning te accepteren. De gespreksvoering in de POM‐
methodiek vindt om deze reden plaats op basis van het transtheoretische model van Prochaska et al.
(1992). De methodiek springt zodanig in op het gegeven dat mantelzorgers verschillend staan
tegenover het inschakelen van hulp.
Het transtheoretische model veronderstelt dat gedragsverandering volgens verschillende
fasen (‘stages‐of‐change’) verloopt. Verder laat het model zien welke determinanten in een bepaalde
fase invloed kunnen hebben op de motivatie en op gedragsverandering. Het model helpt te begrijpen
waarom een gewenste gedragsverandering niet tot stand komt of nog niet tot stand is gekomen.
Duzijn et al. (2006) geven een schematische weergave van de fasen van het model en de
determinanten die de overgang naar de verschillende fasen bevorderen of belemmeren (zie Tabel 3).
Het ‘stages‐of‐change’ concept kan behulpzaam zijn als middel om een interventie toe te snijden op
de fase van verandering (Brug et al., 2003). Door gebruik te maken van het model voor gedrags‐
verandering kan POM belemmeringen voor het vragen van steun (zoveel mogelijk) wegnemen en
aansluiten op de behoeften van de mantelzorgers.
Tabel 3. Fasen van verandering en determinanten
Fase van verandering Inhoud Determinanten
1. Precontemplatie Gedragsverandering wordt
(nog) niet overwogen
2. Contemplatie Gedragsverandering wordt
(binnen zes maanden) overwogen
3. Voorbereiding Gedragsverandering wordt
gepland en voorbereid
4. Actie Gedragsverandering wordt
uitgevoerd
5. Gedragsbehoud Gedragsverandering wordt
tenminste al zes maanden
volgehouden
Bron: Duzijn & Veldhuis (2006, p. 55) ‐ gebaseerd op Prochaska et al. (1992)
4.2 Doel van POM
26
• kennis
• risicoperceptie
• onrealistisch optimisme
• attitude
• vaardigheden
• eigen effectiviteitsverwachting
• sociale steun
• barrières
• doelen stellen
• Implementatie‐intenties
• feedback
• bekrachtiging
• sociale norm
• sociale steun
POM heeft als hoofddoel: het voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers. De methode onder‐
scheidt de volgende subdoelstellingen: (a) vroegtijdige opsporing en (b) het wegnemen van
belemmeringen voor het vragen van steun door het geven van erkenning, in kaart brengen van de
ervaren belasting, knelpunten en ondersteuningsbehoeften en geven van inzicht in ondersteunings‐
mogelijkheden.
4.3 Doelgroep van POM
De methode is gericht op alle mantelzorgers die in contact staan met de gezondheidszorg, thuiszorg
of ouderenzorg vanwege een naaste met een zorgbehoefte ten gevolge van een (chronische) ziekte,
stoornis of handicap.

4.4 Aanpak van POM
De methodiek bestaat uit drie onderdelen: (1) het vroegtijdig opsporen van mantelzorgers, (2) het
voeren van een inventariserend gesprek volgens een vast protocol (POM‐gesprek) met een
telefonische follow‐up en (3) het geven van een overzicht van ondersteuningsmogelijkheden voor
mantelzorgers (Gids voor mantelzorgers). In onderstaande tekst worden deze onderdelen kort
toegelicht.
Het vroegtijdig opsporen van mantelzorgers
Mantelzorgers worden opgespoord via de (nieuw ingeschreven) cliënten van de gezondheidszorg,
thuiszorg of ouderenzorg. De zorginstelling neemt het initiatief om met de mantelzorgers in gesprek
te gaan. In de intakeprocedure wordt nagegaan of er naastbetrokkenen zijn die mantelzorg bieden.
De gegevens van de belangrijkste mantelzorger(s) worden genoteerd. Indien de cliënt geen bezwaar
heeft, neemt de instelling telefonisch contact op met deze mantelzorger(s). De actieve benadering
van de mantelzorger kan waardering en erkenning tonen voor de mantelzorger.
Het voeren van een inventariserend gesprek volgens een vast protocol (POM­gesprek) met een
telefonische follow­up
Het POM‐gesprek kan bij de mantelzorger thuis of op een andere locatie plaatsvinden. De POM‐
medewerker (hiertoe opgeleide professionals) voert het gesprek indien mogelijk alleen met de
mantelzorger. Het gesprek duurt ongeveer een uur. De belasting van de mantelzorger wordt in kaart
gebracht met behulp van de EDIZ‐vragenlijst. De medewerker spoort knelpunten en ondersteunings‐
behoeften op aan de hand van een aandachtspuntenlijst. Afhankelijk van de uitkomst van deze
inventarisatie en in hoeverre de mantelzorger eraan toe is om hulp in te schakelen, neemt de
medewerker een overzicht van ondersteuningsmogelijkheden met de mantelzorger door. Eventueel
doet de medewerker een concreet ondersteuningsaanbod of regelt een doorverwijzing. De
mantelzorger houdt de regie en bepaalt zelf of en wanneer hij/zij extra hulp wil inschakelen.
Aan het eind van het gesprek maakt de medewerker een afspraak voor een follow‐up
gesprek. De follow‐up wordt gedaan door dezelfde medewerker. De mantelzorger wordt in de
gelegenheid gesteld om op dit gesprek terug te komen en eventueel aanvullende wensen of vragen te
uiten. Het tijdstip van de follow‐up kan variëren van twee weken tot twee maanden na het POM‐
gesprek.
Het geven van een overzicht van ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers
De gids voor mantelzorgers – een papieren en/of digitale sociale kaart met een overzicht van
ondersteuningsmogelijkheden – vormt een belangrijk onderdeel van de POM‐methodiek. De
medewerker laat de gids na afloop van het gesprek achter bij de mantelzorger, ook als die op dat
ogenblik geen behoefte aan ondersteuning heeft. De mantelzorger kan zo op ieder gewenst moment
de gids raadplegen en nagaan waar hij of zij steun kan krijgen. De gids is speciaal samengesteld voor
de doelgroep en gerangschikt naar ondersteuningsvragen die mantelzorgers kunnen hebben.
4.5 Eerdere evaluaties
Ontwikkelgeschiedenis
De methode Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers (POM) komt voort uit de methodiek
Preventie‐op‐Maat (PoM) die zich richt op preventieve ondersteuning van mantelzorgers van
depressieve ouderen (Duzijn et al., 2000). Uit een procesevaluatie van deze zeer vergelijkbare
voorloper bleek de methodiek geschikt voor het in een vroeg stadium bieden van ondersteuning aan
mantelzorgers (Duzijn et al., 2000). Op grond van de onderzoeksresultaten van deze procesevaluatie
is de methode aangepast voor alle ouderen met psychische en gedragsproblemen. Een belangrijke
aanpassing daarbij is de toevoeging van het transtheoretische model van Prochaska et al. (1992). Op
grond van de onderzoeksresultaten van deze procesevaluatie (Veldhuijs & Duzijn, 2004) is de
methode aangepast en geschikt gemaakt voor de preventieve ondersteuning van mantelzorgers in
het algemeen. Dit resulteerde in de huidige methodiek (Duzijn & Veldhuis, 2006).
De ontwikkelgeschiedenis van POM betekent dat de methode al is onderworpen aan
evaluaties. Verder hebben instellingen die een pilot hebben uitgevoerd aan de hand van de huidige
27

POM‐methodiek verslag gedaan van hun bevindingen. Resultaten van de evaluatiestudies worden
tezamen met opmerkelijke inzichten van instellingen die de huidige POM‐methodiek hebben
geïmplementeerd beschreven in onderstaande tekst. De beschrijving richt zich op de ervaringen van
de methode van de mantelzorger en wat de methode hen heeft opgeleverd.
PoM
In de procesevaluatie van de zeer vergelijkbare voorloper PoM is de informatie van mantelzorgers
verkregen met registratiegegevens, de EDIZ‐vragenlijst, een aandachtspuntenlijst en een evaluatie‐
formulier over het PoM‐gesprek. Als aanvulling daarop zijn enkele mantelzorgers geïnterviewd.
Uit de evaluatie van PoM kwam de gemiddelde ervaren druk uit op 6,5 (op een schaal van 0
tot 9). De gemiddelde score indiceert een hoge mate van ervaren belasting onder de mantelzorgers.
Aangezien de EDIZ geen drempel stelt voor wanneer sprake is van overbelasting, kan aan de hand
van deze score niet worden aangegeven of mantelzorgers overbelasting ervaren in het stadium van
het PoM‐gesprek. Aangezien bijna de helft van de mantelzorgers in een gevarenzone zit met een
ernstige belasting (score 6‐9) is het de vraag in hoeverre bij PoM sprake is van vroegtijdige
opsporing waarbij overbelasting voorkomen kan worden.
De mantelzorgers zijn echter ook gevraagd om op een vijfpuntsschaal aan te geven hoe groot
naar hun inschatting de mate van hun overbelasting is (helemaal niet overbelast, een beetje
overbelast, redelijk overbelast, overbelast, erg overbelast). 4 Hoewel deze vraag is geformuleerd in
termen van overbelasting, is sprake van een hoge correlatie tussen deze indicatie en ervaren druk
zoals gemeten met de EDIZ. Deze overeenkomst suggereert dat mantelzorgers ten tijde van het PoM‐
gesprek een tamelijke overbelasting ervaren.
Verder blijkt dat de ondersteuningsbehoeften van de mantelzorgers in het algemeen
achterblijven bij de door hen ervaren problemen, bij zowel het PoM‐gesprek als de follow‐up. Dit is
consistent met de resultaten van het SCP (2009). Volgens de hulpverleners van PoM kan dit duiden
op schroom om steun of hulp te vragen. Ook de vanzelfsprekendheid van het zorgen voor een naaste
wordt aangereikt als mogelijke verklaring van de matige ondersteuningsbehoefte van mantelzorgers.
Een citaat van een hulpverlener illustreert laatstgenoemde mogelijke verklaring: “ze doen het
gewoon voor hun moeder of partner, ze staan er niet bij stil en vragen dus geen hulp. Mensen moeten
‘knappen’ voor ze hulp vragen” (Duzijn et al., 2000, p. 39).
Verder blijkt uit de evaluatie van PoM dat de meeste mantelzorgers voorafgaand aan het
gesprek weinig expliciete behoeften, wensen en verwachtingen hebben. Hulpverleners geven aan dat
mantelzorgers ‘niet staan te springen om mee te doen’. Als ze eenmaal instemmen dan blijken ze toch
met vragen te zitten, omdat ze bij de hulpverlener van de depressieve oudere niet voldoende
aandacht kregen en vaak weinig uitleg over wat de aandoening nu precies inhoudt. Achteraf heeft
meer dan de helft van de mantelzorgers het gevoel dat het aanbod goed bij hen behoeften/wensen
aansluit. De mantelzorgers die niet of slechts gedeeltelijk tevreden zijn, vinden dat er niet voldoende
informatie, ondersteuning, omgangsadviezen of oplossingen gegeven werden. Ook is het vervolg op
het gesprek soms onbekend. De grootste winst van PoM was volgens de mantelzorger: een luisterend
oor, begrip en het gevoel dat zij bij de hulpverlener terecht kunnen.
Slechts een klein deel (17%) van de mantelzorgers is ingegaan op het ondersteuningsaanbod
dat de medewerker hen bij het PoM‐gesprek heeft gedaan. De meerderheid gaf aan hier geen
behoefte aan te hebben. Mantelzorgers leken PoM positiever te beoordelen naarmate ze meer
belasting ervaren. Het gemiddelde rapportcijfer voor het PoM‐aanbod was een 7,6 en tweederde zou
het POM‐aanbod zeker aanraden aan anderen.
Bij PoM hebben de mantelzorgers een gesprek gehad met een ander dan de hulpverlener van
de depressieve oudere. Uit de evaluatie bleek echter dat een ruime meerderheid van de mantel‐
zorgers liever een gesprek had gehad met de hulpverlener van de depressieve oudere. Een genoemde
reden is dat deze hulpverlener al redelijk goed zicht heeft op de situatie, waardoor gerichter gepraat
kan worden. Een veel kleiner aantal wilde liever een gesprek met een andere hulpverlener dan die
van de depressieve oudere. Genoemde redenen zijn dat dezelfde hulpverlener meer is gericht op de
depressieve oudere waardoor de mantelzorger het gevoel krijgt niet helemaal aan zijn of haar
trekken te komen en de angst te veel met de depressie geconfronteerd te worden wanneer ze met de
hulpverlener van de depressie oudere zou praten. Opgemerkt wordt dat de hulpverlener van de
4 De mantelzorgers zijn gevraagd om na het POM‐gesprek thuis een korte vragenlijst in te vullen.
28

depressieve oudere en de hulpverlener die met de mantelzorger praat wel contact met elkaar moeten
hebben. Een derde deel van de mantelzorgers gaf aan geen voorkeur te hebben voor de hulpverlener
van de depressieve oudere of een ander.
POM
In de evaluatie van POM onder mantelzorgers van ouderen met psychische en gedragsproblemen is
informatie van mantelzorgers verkregen via registratieformulieren en een enquête onder mantel‐
zorgers. Uit de enquête blijkt dat de gids voor mantelzorgers hoog wordt gewaardeerd, omdat het
soms niet duidelijk is waar zij terecht kunnen voor ondersteuning. Mantelzorgers geven aan dat het
al helpt als ze weten waar ze terecht kunnen en alle mantelzorgers vinden het krijgen van informatie
het belangrijkste aan het POM‐gesprek. De meerderheid (62%) geeft aan dat ze door de verkregen
informatie beter om kunnen gaan met degene voor wie ze zorgen. Tevens geeft een groot gedeelte
aan dat het gesprek hen heeft geholpen om eerder hun eigen grenzen aan te geven (73%) en dat het
gesprek het makkelijker heeft gemaakt om tijdig hulp in te schakelen (92%) omdat ze weten wie ze
daarvoor konden bellen. Bovendien is het contact tussen de zorginstelling en de mantelzorgers in
veel gevallen verbeterd (87%). Een grote meerderheid (85%) geeft aan zich erkend en gewaardeerd
te voelen door POM (Duzijn & Veldhuis, 2004).
Projectverslagen
Uit projectverslagen van andere instellingen waar een pilot van POM is geïmplementeerd, blijkt dat
de mantelzorgers over het algemeen zeer positief zijn over POM (Prezens Preventie, 2010;
Schrijnemakers, 2010; Symforagroep De Meregaard, 2010).
Uit het projectverslag van Prezens Preventie (2010) blijkt bovendien het belang van de
verwachting voor de evaluatie van het POM‐gesprek. Naast een zeer positieve waardering voor de
gesprekken (gemiddeld 8,4), evalueert een mantelzorger het POM‐gesprek met een 1, omdat zij
behandeling verwachtte. Verder zijn de EDIZ‐scores van de mantelzorgers zeer hoog (6 of hoger) en
meer dan helft ervaart zelfs een ernstige belasting (score 9). Aangezien de mantelzorgers via
verschillende wegen een POM‐aanbod van Prezens hebben gekregen (bij de intake of aanmelding van
mantelzorgers van bestaande cliënten), zijn deze scores niet te relateren aan het stadium van de
interventie.
GGZ Westelijk‐Noord Brabant (WNB) implementeerde de POM‐methodiek om de wensen en
behoeften van de mantelzorgers van hun bestaande cliënten zichtbaarder te maken. Deze
mantelzorgers geven aan de interesse zeer prettig te vinden (sommigen hadden erg veel behoefte
hun verhaal te doen), maar tegelijkertijd geven ze aan dat ze het aanbod in een eerder stadium als
meer welkom en noodzakelijk hadden ervaren. De mantelzorgers hebben zelf een manier gevonden
om om te gaan met de situatie. Juist in de eerste jaren was de zoektocht zeer moeilijk en voelde ze
zich erg alleen staan. De mantelzorgers vinden het jammer dat er destijds (bij het begin van de
contacten met de GGZ) niet meer steun en informatie naar hen als familie is geweest (Schrijnemakers,
2010). Deze noties geven het belang van opsporing in een vroeg stadium aan.
Hoewel uit het projectverslag naar voren komt dat alle mantelzorgers inmiddels zelf een
manier hebben gevonden om met de situatie om te gaan, heeft ruim een derde een EDIZ‐score van 6
of hoger. Dit suggereert dat sommige mantelzorgers zelf een manier hadden gevonden om met de
situatie om te gaan die een ernstige belasting met zich meebrengt. Verder is het opvallend dat
sommige mantelzorgers hoog scoren op de EDIZ, maar geen of minimale knelpunten ervaren. Daarbij
komt dat als zij knelpunten ervaren, de mantelzorgers aangeven dat ze geen ondersteuning wensen
(Schrijnemakers, 2010). Deze uitkomsten roepen de vraag op waarom deze mantelzorgers ondanks
de ervaren belasting en knelpunten aangeven geen behoefte te hebben aan ondersteuning.
Ten slotte blijkt uit de projectverslagen dat de EDIZ‐vragenlijst soms niet wordt gebruikt
door POM‐medewerkers (Prezens Preventie, 2010; Schrijnemakers, 2010; Symforagroep De
Meregaard, 2010). Genoemde redenen door POM‐medewerkers zijn tijdgebrek en dat het invullen
van de EDIZ niet nodig is om door te verwijzen. Aangezien het inventariseren van de ervaren
belasting een essentieel onderdeel van de methodiek is, is het een belangrijke vraag in hoeverre
mantelzorgers het gebruik van de EDIZ op prijs stellen.
Samengevat lijkt POM zeer positief gewaardeerd te worden door mantelzorgers. Uit eerdere
evaluaties komt echter niet naar voren hoe mantelzorgers het stadium van de interventie ervaren als
29

deze vlak na de intake van de naastbetrokkene plaatsvindt of in hoeverre mantelzorgers het gebruik
van de EDIZ waarderen. Ook is er geen helder antwoord op de vraag waarom mantelzorgers wel of
niet op het ondersteuningsaanbod van de POM‐medewerker in gaan. Wat zit er achter de genoemde
reden ‘geen behoefte’? En hoe zou de POM‐methodiek hierop in kunnen springen? Antwoorden op
dergelijke vragen zijn belangrijk voor mogelijke verbetering aan de methodiek. Zodanig is de
beleving van de mantelzorgers belangrijk voor de effectiviteit van de methodiek. Dit evaluatie‐
onderzoek gaat dieper in op de belevenis van het POM‐aanbod onder mantelzorgers. De onderzoeks‐
vragen worden besproken in het volgende hoofdstuk.
30

ONDERZOEKSMETHODEN
5. Evaluatie van 'Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers'
Dit onderzoek richt zich op de evaluatie van POM onder mantelzorgers van mensen met psychische
problemen. De doelen van het evaluatieonderzoek vloeien voort uit bovenstaande literatuur. Op
basis van deze doelen zijn de onderzoeksvragen geformuleerd. In dit hoofdstuk worden eerst de
onderzoeksdoelen en onderzoeksvragen besproken. Aansluitend worden de onderzoeksmethoden
van het evaluatieonderzoek beschreven.
5.1 Onderzoeksdoelen en onderzoeksvragen
Het doel van dit evaluatieonderzoek is onderzoeken in hoeverre de POM‐methodiek bijdraagt aan het
voorkomen van overbelasting van mantelzorgers van mensen met psychische problemen door a)
vroegtijdige opsporing en b) het wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van
ondersteuning. Daarnaast is het doel om na te gaan in hoeverre mantelzorgers van mensen met
psychische problemen de elementen van POM waarderen. Ten slotte is het doel om na te gaan in
hoeverre de POM‐methodiek geschikt is voor mantelzorgers in het algemeen. De onderzoeksvragen
van dit evaluatieonderzoek staan weergeven in Tabel 4.
Tabel 4. Onderzoeksvragen
Onderzoeksvraag I
Onderzoeksvraag II
Onderzoeksvraag III
Onderzoeksvraag IV
5.2 Onderzoeksmethoden
In hoeverre is bij POM sprake van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van mensen
met psychische problemen?
In hoeverre neemt POM belemmeringen weg voor het inschakelen van ondersteuning bij
mantelzorgers van mensen met psychische problemen?
In hoeverre wordt POM gewaardeerd door mantelzorgers van mensen met psychische
problemen?
In hoeverre is de POM‐methodiek geschikt voor mantelzorgers in het algemeen?
5.2.1 Kwalitatieve methode
De methode van het evaluatieonderzoek omvat een exploratieve analyse van beschikbare data en
aanvullende diepte‐interviews. Er is voornamelijk voor kwalitatief onderzoek gekozen vanwege het
explorerende karakter. Middels kwalitatief onderzoek kunnen de ervaringen met en uitkomsten van
het POM‐aanbod goed in beeld gebracht worden, zonder dat informatie verloren gaat, zoals bij een
kwantitatieve vragenlijst (Baarda et al., 2005). Bovendien wordt zorg in dit onderzoek beschouwd als
een complexe morele, emotionele en sociale aangelegenheid. Om zicht te krijgen op deze gelaagdheid
is diepgaand kwalitatief onderzoek noodzakelijk.
5.2.2 Onderzoeksvraag I­III
Respondenten
Het onderzoek is verricht onder mantelzorgers van patiënten van GGZ Centraal Rembrandthof5 die in
het jaar 2010 een POM‐gesprek aangeboden hebben gekregen (totaal 52). Mantelzorgers die een
aanbod kregen zijn familie/naastbetrokkene van een patiënt waarbij sprake is van een eerste
klinische opname of een heropname na 180 dagen (waarbij nog geen POM‐gesprek is aangeboden).
5 De Rembrandthof is een centrum voor kortdurende psychiatrische hulp aan volwassenen met ernstige psychische en
psychiatrische problematiek van GGz Centraal (voorheen Symfora groep Gooi en Vechtstreek).
31

Bovendien is het gesprek alleen aangeboden indien de patiënt – in onderstaande tekst aangeduid als
‘de zorgontvanger’ – geen bezwaar heeft gemaakt dat de mantelzorger werd benaderd voor een
POM‐gesprek.
Er is gekozen voor het verrichten van het onderzoek onder mantelzorgers die in 2010 een
POM‐aanbod kregen, om voldoende respondenten te treffen die zich de verschillende elementen van
het POM‐aanbod konden herinneren. Bovendien is gekozen voor de Rembrandthof, omdat de
instelling de POM‐methodiek nauw naleefde en de POM‐gesprekken werden gevoerd door één
medewerker. Hierdoor was geen sprake van verschil in uitvoering van POM door verschillende
medewerkers. Een toelichting op de uitvoering van POM bij de Rembrandthof is te vinden in Bijlage I.
Werving respondenten en procedure
Elke mantelzorger die een POM‐gesprek aangeboden heeft gekregen werd in oktober en november
2010 door een medewerker van de Rembrandthof telefonisch benaderd voor deelname aan het
onderzoek. Indien de mantelzorger instemde, kreeg hij of zij een informatieformulier (Bijlage II),
toestemmingsverklaring (Bijlage III) en antwoordenveloppe toegezonden. Indien mantelzorgers na
vijf pogingen niet werden bereikt, kregen zij tevens het schriftelijke pakket toegezonden. Het
informatieformulier geeft een korte uitleg over het onderzoek, garandeert dat de gegevens anoniem
worden verwerkt en geeft de mantelzorgers twee weken om na te denken of zij aan het onderzoek
willen meewerken. Voor eventuele vragen konden de mantelzorgers contact opnemen met de
onderzoeker of een medewerker van GGz Centraal. Op het toestemmingsformulier konden de
mantelzorgers aangeven of zij toestemming verleenden om de gegevens van het POM‐gesprek (bijv.
mate van belasting) te gebruiken voor dit onderzoek. Verder konden de mantelzorgers op het
toestemmingsformulier aangeven of zij toestemming verleenden om hen te benaderen voor een
interview. Het toestemmingsformulier was bestemd voor de Rembrandthof. Een medewerker van de
Rembrandthof zorgde er vervolgens voor dat de onderzoeker de formulieren en contactgegevens van
mantelzorgers die toestemming verleenden tot haar beschikking kreeg. Indien mantelzorgers
toestemming gaven om benaderd te worden voor een interview, werd telefonisch contact met hen
opgenomen door de onderzoeker. In het telefonisch contact konden mantelzorgers aangeven of zij de
voorkeur gaven aan een persoonlijk of telefonisch interview en werd vervolgens een afspraak
gemaakt voor het interview.
In totaal zijn 31 mantelzorgers telefonisch bereikt door de medewerker van de
Rembrandthof. Van deze groep gaven 23 mantelzorgers telefonisch door dat zij interesse hadden om
deel te nemen aan het onderzoek. Acht mantelzorgers gaven door dat zij niet wilden deelnemen aan
het onderzoek. Deze mantelzorgers gaven als reden dat de opname te kort geleden was gebeurd
waardoor het moeilijk was om er al over te praten (1), geen beheersing van de Nederlandse taal (1),
een negatieve ervaring met het POM‐aanbod (2), geen tijd (2) of geen reden (2). Uiteindelijk is van
dertien mantelzorgers een schriftelijke toestemming ontvangen voor eind december 2010. De
mantelzorgers – in onderstaande tekst aangeduid als ‘respondenten’ – gaven toestemming voor
zowel het gebruik van hun gegevens als benadering voor een interview.
De interviews vonden plaats in november en december 2010. In totaal zijn elf afzonderlijke
interviews afgenomen met dertien respondenten. Twee maal zijn beide ouders van een zorg‐
ontvanger gezamenlijk geïnterviewd (R7‐R8, R12‐R13). De interviews zijn bij de respondenten thuis
afgenomen met uitzondering van twee telefonische interviews (R1, R11). De interviews werden
gehouden aan de hand van een semi‐gestructureerde vragenlijst (zie ‘Dataverzameling’).
Dataverzameling
Registratieformulieren
Tijdens het POM‐aanbod werden gegevens geregistreerd door de POM‐medewerker. De registratie‐
formulieren bevatten data over de mantelzorger en het POM‐aanbod: geslacht, relatie tot zorg‐
ontvanger, ondersteuningsvragen, mate van belasting, gemaakte afspraken, aantal gevoerde
gesprekken (eventuele vervolggesprekken, telefonische follow‐up), gebruik van het aanbod en
opmerkingen. De mate van belasting is gemeten aan de hand van de EDIZ. De EDIZ‐vragenlijst is door
de mantelzorgers zelf ingevuld vóór het POM‐gesprek.
32

Diepte­interviews
Naast de registratiedata is kwalitatieve data verzameld aan de hand van elf diepte‐interviews met
dertien mantelzorgers. De interviews hadden een open karakter. De respondenten kregen de vrijheid
om zelf een antwoord te formuleren. Verder werden de interviews semi‐gestructureerd afgenomen.
De interviews werden geleid aan de hand van een vragenlijst. Deze vragenlijst is vervaardigd om
tijdens de interviews een aantal aandachtspunten ter sprake te laten komen. De vragen van de
vragenlijst en de volgorde van deze vragen lagen van tevoren niet strak vast, maar de onderwerpen
die minimaal aan bod moesten komen wel. De respondenten kregen bij elk onderwerp de ruimte om
over hun ervaring te praten en dit vanuit een eigen referentiekader weer te geven (Baarda et al.,
2005; Den Boer et al., 1994; Linders & Hijmans, 1995). De vragenlijst is getest met een mantelzorger
die een soortgelijk POM‐aanbod heeft gehad bij een andere instelling van GGz Centraal (De
Meregaard).
Procedure
Voorafgaand aan het interview werd een korte introductie gegeven. Tevens werd voorafgaand aan
het interview gevraagd of de respondent bezwaar had tegen geluidsopnamen met behulp van een
voice recorder. Hierbij werd vermeld dat de opnamen gebruikt worden om de gegevens zo accuraat
mogelijk te kunnen verwerken. Tijdens de interviews werd de semi‐gestructureerde vragenlijst als
leidraad gebruikt om het gesprek op gang te brengen en te sturen. Bovendien nam de interviewster
voor elk interview de registratieformulieren van de respondent door en werd de vragenlijst
aangevuld met notities (bijv. over gebruik van het aanbod). Op deze wijze kon de interviewster door
de POM‐medewerker genoteerde uitkomsten van het POM‐aanbod aan de orde brengen, indien de
respondenten deze onderwerpen zelf niet aansneden.
Vragenlijst
De vragen van de semi‐gestructureerde vragenlijst vloeien voort uit bovengenoemde vraagstellingen.
Bovendien zijn de resultaten van de literatuurstudie meegenomen in de opzet van de vragenlijst. De
vragen vallen uiteen in zes categorieën: inleidende vragen (I), spontane reactie (II), vragen met
betrekking tot vroegtijdige opsporing (III), het wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen
van ondersteuning (IV) en de waardering van het POM‐aanbod (V) en afrondende vragen (VI).
Allereerst werden inleidende vragen gesteld om de antwoorden van de respondenten in hun
context te kunnen plaatsen. Er werd gevraagd naar de relatie tot de verzorgde, de inschatting van de
hulpbehoefte door de respondent, de ziekte/beperkingen van de verzorgde, het ziekteverloop van de
verzorgde, de leefsituatie (opname, woon‐ en gezinssituatie), het zorgverloop van de respondent
(‘geboden mantelzorg’), het verloop van het zorgarrangement 6 en reflectie van de respondent op de
geboden mantelzorg (bijv. motivatie) en op het inschakelen van ondersteuning (framing rules).
Vervolgens werden de respondenten gevraagd of zij zelf iets konden vertellen over wat zij
van het POM‐aanbod vinden, hoe ze POM ervaren hebben en wat POM voor hen heeft betekend. Op
deze manier komen punten aan het licht waar de respondenten zelf spontaan opkomen. Wanneer de
respondent was uitgepraat werd ingehaakt op de onderwerpen die in het spontane antwoord naar
voren komen. Daarna werd semi‐gestructureerd een aantal vragen afgelopen, zodat belangrijke
onderwerpen aan de orde kwamen (vroegtijdige opsporing, het wegnemen van belemmeringen voor
het inschakelen van ondersteuning en de waardering van het POM‐aanbod). Ook afrondende vragen
en demografische kenmerken (leeftijd, opleidingsniveau, nationaliteit en maatschappelijke situatie)
zijn opgenomen in deze vragenlijst.
Vragen met betrekking tot vroegtijdige opsporing, het wegnemen van belemmeringen voor
het inschakelen van ondersteuning en de waardering van het POM‐aanbod worden besproken in
onderstaande tekst ('Overzicht per onderzoeksvraag'). De vragenlijst voor de interviews is te vinden
Bijlage IV.
Verzamelde data
De interviews duurden gemiddeld één uur. Het langste interview duurde twee uur en tien minuten
(R12‐R13). Het kortste interview duurde een half uur (R11). In het laatstgenoemde interview heeft
de respondent geen antwoord willen geven op enkele vragen die niet direct gerelateerd waren aan
6 Vragen over de zorgontvanger, het zorgverloop en het verloop van het zorgarrangement zijn gebaseerd op vragen uit de vragenlijst
voor mantelzorgers in het onderzoek van Tonkens et al. (2009).
33

het POM‐aanbod. Om deze reden ontbreken enkele gegevens over de context van de respondent en is
de respondent bij sommige analyses buiten beschouwing gelaten. De overige data van de respondent
biedt aanvullend inzicht in de ervaring, uitkomsten en waardering van het POM‐aanbod en is daarom
meegenomen in de evaluatie.
Overzicht per onderzoeksvraag
Onderzoeksvraag I: In hoeverre is bij POM sprake van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van
mensen met psychische problemen?
Om te onderzoeken in hoeverre bij POM sprake is van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van
mensen met psychische problemen zijn ten eerste gegevens verzameld over de mate van ervaren
belasting van de respondenten. Data over de ervaren belasting betreft EDIZ‐scores en de ervaren
belasting volgens de respondenten. Daarnaast zijn gegevens verzameld over het zorgverloop en de
beleving van het stadium van het POM‐aanbod.
Onderzoeksvraag II: In hoeverre neemt POM belemmeringen weg voor het inschakelen van ondersteuning
bij mantelzorgers van mensen met psychische problemen?
Om te onderzoeken in hoeverre POM belemmeringen wegneemt voor het inschakelen van
ondersteuning zijn ten eerste gegevens verzameld over uitkomsten van het POM‐aanbod voor de
respondenten (wat heeft POM voor de respondenten betekend? welke ondersteuning is gebruikt
naar aanleiding van het POM) en redenen waarom respondenten geen ondersteuning hebben
ingeschakeld naar aanleiding van het POM‐aanbod. Ten tweede is nagegaan in hoeverre POM
belemmeringen wegneemt op het gebied van 'willen', 'weten', 'kunnen' en ‘voorbereiding’ bij het
inschakelen van ondersteuning. Ten derde is nagegaan in hoeverre aspecten van POM – het geven
van erkenning, het in kaart brengen van de ervaren belasting, knelpunten en ondersteunings‐
behoeften en het geven van inzicht in ondersteuningsmogelijkheden – bijdragen aan het wegnemen
van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning. De opbouw van deze dataverzameling
wordt beschreven in onderstaande tekst.
Allereerst werd gevraagd of de respondent zelf iets kon vertellen over wat POM hem/haar
heeft opgeleverd. Daarnaast werd gevraagd wat de verschillende elementen van POM de respondent
heeft opgeleverd. Vervolgens werd aan de respondent gevraagd of hij/zij iets heeft ondernomen als
vervolg op het POM‐gesprek, wat en waarom. Afhankelijk van het antwoord van de respondent werd
gevraagd of zij naar aanleiding van het gesprek ondersteuning hebben ingeschakeld, voor‐
bereidingen hebben getroffen voor het gebruik maken van ondersteuning, overwogen hebben om
ondersteuning in te schakelen; wat en waarom. Verder werd gevraagd in hoeverre de respondent het
gevoel/idee had dat er iets moest veranderen; wat en waarom. Ook werd gevraagd of de
respondenten op dit moment knelpunten ervaren. Indien bevestigend werd geantwoord, werd
gevraagd of de respondent daar ondersteuning voor inschakelt; wat en waarom.
Om na te gaan in hoeverre de verschillende elementen de beoogde uitkomsten hebben
behaald, werd de respondent na bovenstaande vragen vier uitspraken voorgelegd. De respondent
werd gevraagd bij elk van deze uitspraken aan te geven in hoeverre die op hem/haar van toepassing
is (helemaal niet, nauwelijks, neutraal, enigszins, helemaal) en dit antwoord toe te lichten. De
uitspraken zijn: (1) Het POM‐gesprek gaf mij erkenning en waardering, (2) Het gebruik van de EDIZ‐
vragenlijst gaf mij inzicht in mijn belasting, (3) In het POM‐gesprek kwamen mijn knelpunten en
ondersteuningsbehoeften naar voren en (4) De schriftelijke informatie gaf mij inzicht in onder‐
steuningsmogelijkheden.
Bij de afronding van het interview werd gevraagd of de respondent denkt dat POM bijdraagt
aan het voorkomen van overbelasting; waarom. Bovendien werd gevraagd of de respondenten het na
POM makkelijker vinden om tijdig hulp in te schakelen; waarom. Verder werd gevraagd of de
respondent anders is gaan aankijken tegen het gebruik van ondersteuning (‘framing'), door POM
meer geneigd is om ondersteuning te vragen ('willen'), door POM meer op de hoogte is van
mogelijkheden voor ondersteuning voor zichzelf (‘weten’) en door POM ondersteuning heeft
gevonden dat aansluit op zijn/haar behoeften (‘kunnen’).
34

Onderzoeksvraag III: In hoeverre wordt POM gewaardeerd door mantelzorgers van mensen met
psychische problemen?
Om te onderzoeken in hoeverre POM wordt gewaardeerd door mantelzorgers van mensen met
psychische problemen werden de respondenten allereerst gevraagd of ze konden vertellen wat zij
van POM vinden. Verder is nagegaan welke verwachtingen mantelzorgers hadden van het POM‐
aanbod. In de evaluatie van de waardering is het vervolgens aandacht besteed aan de verschillende
elementen van het POM‐aanbod:
a) de actieve benadering vanuit de zorginstelling van de zorgontvanger;
b) het POM‐gesprek (gebruik van de EDIZ‐vragenlijst, bespreken van ervaren knelpunten en
ondersteuningsbehoeften, schriftelijke informatie over ondersteuningsmogelijkheden);
c) de telefonische follow‐up;
d) geschiktheid van de POM‐medewerker.
De respondenten werden gevraagd of zij op een vijfpuntsschaal kunnen aangeven wat zij vinden van
de verschillende elementen (slecht, matig, neutraal, redelijk, goed) en waarom.
Verder werd nagevraagd of de respondenten vinden dat onderwerpen wel of niet
uitgebreider aan bod hadden moeten komen, of zij POM een aanrader vinden voor andere
mantelzorgers en of zij tips hebben om het huidige POM‐aanbod te verbeteren.
Data­analyse
Allereerst werden direct na elk interview korte notities gemaakt van de meest opvallende uitspraken
van de respondent over het stadium van het POM‐aanbod, (wegnemen van belemmeringen voor) het
inschakelen van ondersteuning, de waardering en andere onderwerpen.
Vervolgens zijn de interviews aan de hand van geluidsopnamen stuk voor stuk volledig
letterlijk uitgetypt, wat resulteerde in een grote hoeveelheid ruwe data. De transcripten werden
daarna afzonderlijk stuk voor stuk doorgenomen.
Van de meest opvallende uitspraken en onderwerpen werd een samenvatting gemaakt per
respondent. De eerste notities dienden hierbij als leidraad. Uitspraken en onderwerpen werden als
opvallend beschouwd als ze zeer illustratief waren, meer inzicht gaven in een concept of buiten het
conceptueel kader vielen.
Daarna werden de transcripten gecodeerd, wat resulteerde in een grote hoeveelheid codes.
De drie hoofdonderwerpen (vroegtijdige opsporing, belemmering en ondersteuning bij het
inschakelen van ondersteuning en waardering) en begrippen van het conceptueel kader werden
gebruikt als referentiekader. Indien onderwerpen buiten dit kader vielen, kregen zij andere codes
toebedeeld.
Vervolgens werden de verschillende codes en bijbehorende tekstfragmenten geanalyseerd
en indien mogelijk aan elkaar gekoppeld. Per respondent is een samenvatting gemaakt die de drie
hoofdonderwerpen en de verschillende concepten omvatte. Verder fungeerde een computer‐
programma voor het analyseren van kwalitatieve data (MaxQDA) als hulpmiddel om de verschillende
thema’s binnen de verschillende interviews aan elkaar te koppelen en met elkaar te vergelijken. Op
deze wijze is getracht een zoveel mogelijk volledig beeld van de data te krijgen.
5.2.3 Onderzoeksvraag IV
Onderzoeksvraag IV: In hoeverre is de POM­methodiek geschikt voor mantelzorgers in het algemeen?
Om te onderzoeken in hoeverre de POM‐methodiek geschikt is voor mantelzorgers in het algemeen is
op 7 februari 2011 een interview gehouden met een praktijkdeskundige op het gebied van POM en
mantelzorgers van mensen met fysieke problemen. De expert ontving enkele dagen voor het
interview een concept van dit onderzoeksrapport. Tijdens het expert interview werd gevraagd in
hoeverre de resultaten van voorgaande onderzoeksvragen (aspecten die zich voordoen bij
mantelzorgers van mensen met psychische problemen) van toepassing zijn op mantelzorgers van
mensen met fysieke problemen. Vervolgens werd ingegaan op de vraag in hoeverre de POM‐
methodiek geschikt is voor mantelzorgers in het algemeen.
35

RESULTATEN
6. Kenmerken respondenten
6.1 Demografische gegevens
Tabel 5 geeft een overzicht van de demografische gegevens van de respondenten. De meerderheid
van de respondenten zijn vrouwen. Drie van de dertien respondenten zijn mannen. Bovendien is de
meerderheid van de respondenten tussen de 52 en 61 jaar oud. De overige respondenten zijn 31, 37,
43 en 67 jaar oud. Zeven van de respondenten zijn ouders van de zorgontvanger, vier respondenten
zijn de partner of echtgenoot van de zorgontvanger, één respondent biedt mantelzorg aan een zus en
één respondent biedt mantelzorg aan een ex‐schoonzus/vriendin.
Tien respondenten combineren de mantelzorg met een baan. Eén respondent heeft nooit een
betaalde baan gehad (R1). Eén respondent is een aantal jaar geleden gestopt met werken vanwege
haar gezondheid (R12) en de oudste respondent is gepensioneerd. De drie jongste respondenten
combineren de mantelzorg met werk en zorg voor jonge kinderen. De overige respondenten hebben
volwassen kinderen en één respondent heeft geen kinderen (R6). Het opleidingsniveau van de
respondenten is verdeeld. De hoogst afgeronde opleiding is bij vijf respondenten Hoger beroeps‐
onderwijs (HBO, WO), bij twee respondenten Middelbaar beroepsonderwijs (MBO) en bij vijf
respondenten Lager beroepsonderwijs (Huishoudschool, LTS, MULO‐B). Verder hebben alle
respondenten de Nederlandse nationaliteit.
Tabel 5. Demografische gegevens respondenten
R M/V Leeftijd Relatie tot cliënt Werksituatie Opleiding
1 vrouw 53 jaar moeder niet werkend Huishoudschool
2 vrouw 52 jaar moeder werkend MBO
3 vrouw 37 jaar partner werkend HBO
4 vrouw 58 jaar zus werkend HBO
5 vrouw 57 jaar echtgenote werkend Huishoudschool
6 vrouw 54 jaar echtgenote werkend HBO
7 vrouw 59 jaar moeder werkend HBO
8 man 61 jaar vader werkend WO
9 vrouw 43 jaar (ex‐)schoonzus/vriendin werkend MBO
10 vrouw 67 jaar moeder gepensioneerd MULO‐B
11 man 31 jaar echtgenoot werkend ‐
12 vrouw 54 jaar moeder niet werkend Huishoudschool
13 man 59 jaar vader werkend LTS
6.2 Kenmerken van de zorgsituatie
Kenmerken van de zorgsituatie van de respondenten staan weergegeven in Tabel 6. De meest
genoemde motieven van de respondenten om voor de zorgbehoevende te zorg zijn: houden van en
de verwantschapsrelatie. Vervolgens wordt een paar keer als reden genoemd dat de zorgontvanger
bij de respondent in huis woont of dat er niemand anders is. Daarnaast wordt de goede relatie met de
zorgontvanger eenmaal als motief genoemd. Ten slotte antwoordt één respondent op de vraag
waarom hij de zorg biedt, dat de zorgbehoevende anders zou verkommeren.
De geboden mantelzorg verschilt onder de respondenten. De duur van de geboden mantel‐
zorg op het moment van het POM‐gesprek varieert van een paar weken tot dertig jaar. De intensiteit
van de geboden mantelzorg varieert van het dagelijks bieden van structuur tot bijspringen in een
crisissituatie. De respondenten met een zorgverloop van meerdere jaren, geven aan dat de intensiteit
sterk verhoogd tijdens en na crisismomenten van de zorgbehoevende (bijv. tijdens en de periode na
een psychose) en/of dat de mantelzorg in de loop van de jaren verminderd is.
36

De meeste respondenten verrichtten het afgelopen jaar zowel directe zorg als zorgmanagement‐
taken. Door de respondenten genoemde vormen van directe zorg zijn: emotionele steun, op bezoek
tijdens psychiatrische opname, begeleiding bij het afleggen van bezoeken, bieden van dagritme (bijv.
opstaan, aan tafel), samen eten, in de gaten houden (bijv. medicatie, afspraken), signaleren van een
crisis, huishoudelijke hulp, stimuleren van persoonlijke verzorging en geestelijke steun. Onder het
zorgmanagement die de respondenten bieden vallen: zorggerelateerde discussies met andere
familieleden, de zorgontvanger of hulpverleners (over de regelingen voor formele zorg en financiële
zaken), organiseren van formele zorg en beheren van financiën. Bovendien verlenen enkele
respondenten financiële of materiële steun.
De meeste respondenten zijn de primaire mantelzorger. Eén respondent (R2) geeft aan dat
haar echtgenoot meer hulp (geestelijke steun) biedt aan hun dochter. Binnen één van de twee
geïnterviewden echtparen verricht de moeder van de zorgbehoevende (R12) meer mantelzorgtaken.
Een andere respondent (R5) deelt de mantelzorg met twee broers van de zorgbehoevende (elk eet
één keer per week met de zorgbehoevende en zo houden ze de zorgbehoevende in de gaten).
Bovendien verleent een respondent (R11) de zorg met ondersteuning van zijn moeder en de ouders
van de zorgbehoevende. De overige respondenten geven aan dat de zorgbehoevende tevens steun
ontvangt van andere mensen uit zijn/haar omgeving, maar dat deze steun zeer gering is (bijv. ‘de
beide oma’s op hun eigen manier’ (R12‐R13)). In de meeste gevallen wordt deze steun verleend door
familie van de zorgbehoevende. In één geval wordt de steun verleend door familie en vrienden van
de zorgbehoevende (R1) en in één geval betreft het vrienden van de zorgbehoevende (R10).
Daarnaast noemt een respondent (R2) dat de zorgbehoevende tevens is ondersteund door andere
familieleden, vrienden en de kerk (evangelische gemeente: pastorale hulp) van de zorgbehoevende.
Naast informele zorg, ontvangen alle zorgbehoevenden formele zorg. Alle zorgontvangers
zijn afgelopen jaar tijdelijk opgenomen geweest in een psychiatrisch ziekenhuis. De duur van de
opname die was gekoppeld aan het POM‐gesprek varieert van één week tot drie maanden. Naast
behandeling bij het psychiatrisch ziekenhuis, krijgen vier zorgontvangers begeleiding bij het
zelfstandig wonen van een Regionale Instelling voor Beschermd Wonen (RIBW) (R1, R5, R10, R12‐
R13). Daarnaast worden activiteitenbegeleiding (R6, R7‐R8), UVW (R1, R7‐R8), opvangcentra (R2,
R12‐R13), Stadsbank (R12‐R13) en thuiszorg (huishoudelijke hulp) (R4) voor de zorgbehoevende
genoemd.
Zoals uit voorgaande alinea blijkt is de woonsituatie van vier zorgontvangers Begeleid
Zelfstandig Wonen (BZW). Twee zorgontvangers wonen zelfstandig en de overige zorgontvangers
wonen in het huishouden van de respondent. De psychiatrische problematiek van de zorgontvangers
is schizofrenie, bipolaire stoornis, psychoses, chronische depressie, suïcidaal gedrag of persoonlijk‐
heidsproblematiek (obsessief c.d.).
37

Tabel 6. Kenmerken zorgsituatie
R Waarom Zorgverloop Type mantelzorg Diagnose
1 omdat het mijn kind ° 15j geleden problematiek zoon ‐ schoonmaken psychoses
is, daar hou je toch begonnen, sinds paar jaar bekend (2x ‐ eten brengen
van, gewoon vooral crises)
‐ financiële steun
omdat ik zie dat hij ° zoon inmiddels uit huis en R1
zoveel verdriet heeft probeert de zorg los te laten (van
en dat doet
dagelijks naar paar x/wk)
ontzettend veel pijn ^ eerst HR, Z, HR, sinds 6 mnd BZW
2 omdat ze hier ° 8j geleden dochter ook ziek
‐ geestelijke steun psychoses
natuurlijk in huis
geworden (kon opgenomen, niet ‐ emotionele steun
woont, je ziet haar gedaan, pastorale hulp)
‐ brengen/halen
elke dag dus dan is ° sinds 1,5j bekend 15j geleden trauma
het logisch, je let op opgelopen, kort daarna weggelopen
elkaar en je steunt van huis, vervolgens opname en weer
haar
thuis gekomen (dagelijkse zorg)
^ HR (in afwachting van woning
Evangelisch begeleidingscentrum)
3 enerzijds om hem de ° zorgontvanger op dag van 1
ruimte te geven om
stabieler te worden
dus hem niet te veel
belasten, anderzijds
omdat het mijn man is
en ik gewoon van hem
hou en hoop dat hij
zich wat lekkerder
gaat voelen
e
‐ bezoeken tijdens bipolaire
psychose opgenomen
opname (paar x/wk) stoornis
° (R3 denkt dat zorgontvanger periode ‐ overnemen
daarvoor manisch was;
huishoudelijke taken
zorgontvanger denkt dat
‐ huishouden (als
problematiek begon met psychose) organisatie) draaiende
(dagelijkse zorg)
houden
^ HR
‐ organiseren
professionele
ondersteuning
kinderen
‐ zorggerelateerde
discussies met man
4 er is niemand anders, ° 23j geleden problematiek begonnen; ‐ regelen thuiszorg bipolaire
als het mijn zus niet ° zorg van R4 later begonnen: eerst ‐ crisis signaleren, stoornis
was, weet ik niet of ik zorgde (inmiddels overleden) moeder brengen naar
dat zou doen / ik zal hoofdzakelijk (was een tijd dat R4 psychiater
er altijd voor blijven helemaal niet met haar zus uit de ‐ zorggerelateerde
zorgen dat ze niet voeten kon)
discussies met
definitief in een ° soms distantieert R4 zich van
zorgontvanger, zoon
psychiatrische
zorgontvanger (het zuigt R4 leeg) R4
inrichting terecht
komt
^ Z
‐ iets lekkers brengen
5 je hebt natuurlijk toch ° 25j geleden problematiek begonnen
3 kinderen samen en ° zorgontvanger eerste 19j meer
ik ben in de kerk
opgenomen (15x) dan thuis
getrouwd met hem en ° bij 2
gezegd dat ik hem
trouw blijf tot zijn
dood
e ‐ in de gaten houden chronische
‐ samen eten 1x/wk depressie
‐ bij uitzondering
opname R5 zelf eraan
brengen naar
onderdoor en grenzen gesteld (bijv. psychiater of
niet meer dagelijks bezoeken)
supermarkt
^ HR, 3j BW, sinds 3j BZW
6 je houdt van iemand, ° sinds 30j bekend met psychoses crisissituatie:
psychoses
dat is gewoon zo, je ° in verleden: veel (tijdens en na crisis) ‐ ingrijpen, beslissingen
bent toch met elkaar ° sinds laatste opname besloten: zo nemen
verbonden, wij zijn vrij min mogelijk (want R6 is steeds na crisis:
close
sneller uitgeput na opname
‐ nagaan medicatie/
zorgontvanger), wordt gewijzigd afspraken
(overname hulpverlening
‐ bieden dagritme/
zorgontvanger)
structuur
^ HR
‐ overname bepaalde
taken (bijv. hond
buren uitlaten)
° = begin problematiek zorgontvanger / verloop mantelzorg
^ = woonsituatie zorgontvanger: HR = huishouden respondent BZW = Begeleid Zelfstandig Wonen (RIBW)
Z = zelfstandig BW = Beschermd Wonen (RIBW)
E
38

R Waarom Zorgverloop Type mantelzorg Diagnose
7 hij is thuis komen
wonen toen het slecht
met hem ging; iemand
waar het niet goed
meegaat, ga je niet de
deur uitzetten, dan
zorg je voor elkaar
8 omdat hij eigenlijk
anders vrij snel toch
zou verkommeren,
vereenzamen,
verslonzen en
doorschieten
9 omdat ze het
gevraagd heeft, maar
omdat ze eigenlijk
mijn beste
vriendinnetje was, we
deden ontzettend veel
samen
10 omdat ik van hem
hou, dat is een
natuurwet: als je
moeder bent, dan
zorg je voor je
kinderen
11 omdat ze op dit
moment gewoon even
die hulp nodig heeft
° 3j geleden 1 e psychose, overtuigd om
naar huisarts te gaan en weer thuis te
komen wonen (poliklinisch
behandeld)
^ Z, HR na 1 e psychose (wachtlijst Z)
° 3j geleden 1 e psychose, overtuigd om
naar huisarts te gaan en weer thuis te
komen wonen (poliklinisch
behandeld)
^ Z, HR na 1 e psychose (wachtlijst Z)
° 1j geleden begin problematiek,
ziekenhuisopname, opname andere
instelling (2mnd), opname
Rembrandthof (POM‐gesprek)
° R9 neemt afstand omdat
zorgontvanger afstand neemt (‘ik
moet op eigen benen kunnen staan’)
en uit zelfbescherming (van dagelijks
naar wekelijks)
^ Z (heeft na ziekenhuisopname paar
mnd in HR gewoond)
° 25j geleden begin problematiek en
begin zorgverloop, 20j geleden eerste
opname
° eerst veel zorg (bijv. vaak
schoonmaken), maar fysiek niet meer
in staat
° andere kind heeft borderline
^ BZW (net opgestart)
° vrouw 3 mnd voor POM‐gesprek
bevallen, zou keizersnee worden en
hierna toenemende angst,
paniekstoornis
° rond follow‐up POM is diagnose
bijgesteld
12 het blijft mijn kind ° problematiek sinds geboorte (33j
geleden), na 24j 1 e opname/
diagnose, overhalen Lieberman
training, vervolgens woont
zorgontvanger Z en R12 begeleidt
hem (schoonmaken, koken,
boodschappen) totdat R12 erachter
komt dat BZW bestaat
^ HR, 1,5j opname, Z, BZW; na POM:
heropname overbrugging BW
13 omdat niemand
anders het doet
° problematiek sinds geboorte (33j
geleden), na 24j 1 e opname/
diagnose
^ HR, 1,5j opname, Z, BZW; na POM:
heropname overbrugging BW
39
- bieden dagritme
(opstaan, aan tafel,
1x/wk kookt
zorgontvanger)
- emotionele steun
- zorggerelateerde
discussies met
zorgontvanger
- bieden dagritme
(opstaan, aan tafel,
1x/wk kookt
zorgontvanger)
- emotionele steun
- zorggerelateerde
discussies met
zorgontvanger
- dagelijks bezoeken bij
opname
- emotionele steun
- tijdelijk in HR
- begeleiden bezoeken
- wekelijks contact (nu)
- administratie
- beheren financiën
- bij crisis: huis
zorgontvanger weer
bewoonbaar maken
(schoonmaken,
wassen en hulp
inhuren)
- zorg voor baby
- organisatie formele
zorg
- emotionele steun
- materiële steun
- zorggerelateerde
discussies met
zorgontvanger en
hulpverleners
- regelen formele zorg
- zorgontvanger komt
dagelijks bij R12 langs
- stimuleren
persoonlijke
verzorging
- materiële steun
- zorggerelateerde
discussies met
hulpverlener
bipolaire
stoornis
bipolaire
stoornis
suïcidaal
gedrag
bipolaire
stoornis
persoonlijk‐
heids‐
problematiek
(obsessief
c.d.)
schizofrenie
schizofrenie
° = begin problematiek zorgontvanger / verloop mantelzorg
^ = woonsituatie zorgontvanger: HR = huishouden respondent BZW = Begeleid Zelfstandig Wonen (RIBW)
Z = zelfstandig BW = Beschermd Wonen (RIBW)

7. Vroegtijdige opsporing
In dit hoofdstuk wordt beschreven in hoeverre sprake is van vroegtijdige opsporing van de
respondenten. Allereerst wordt de mate van ervaren belasting beschreven. Vervolgens wordt het
zorgverloop beschreven. Daarna komt de beleving van het stadium van het POM‐aanbod aan de orde.
Ten slotte wordt een antwoord geformuleerd op de vraag in hoeverre sprake is van vroegtijdige
opsporing van de respondenten.
7.1 Mate van belasting
In deze paragraaf wordt beschreven in hoeverre sprake is van vroegtijdige opsporing wat betreft het
voorkomen van overbelasting. Ten eerste wordt de mate van belasting op het moment van het POM‐
gesprek gepresenteerd aan de hand van de EDIZ‐scores. Ten tweede wordt de mate van belasting
besproken zoals de respondenten dit ervaren hebben.
7.1.1 EDIZ
De resultaten zoals gevonden met de EDIZ wordt weergegeven in Tabel 7 en Tabel 8. Op een schaal
van 0 tot 9 bedraagt de gemiddelde ervaren druk 7. Van zes respondenten is geen EDIZ‐score
bekend. Deze respondenten zijn daarom niet meegenomen in de gemiddelde score. Van één echtpaar
(R7‐R8) is één EDIZ‐vragenlijst beschikbaar, maar deze respondenten weten zich niet te herinneren
wie de vragenlijst heeft ingevuld. Om deze reden is deze EDIZ‐score (7) eenmaal meegerekend. De
individuele scores laten zien dat één respondent lager dan 6 scoort. De laagste score is 5 en de
hoogste score is 9. Op basis van de beschikbare EDIZ‐scores luidt de conclusie dat de respondenten
een hoge mate van belasting ervaren. De ervaren belasting van de respondenten waarvan geen
ingevulde EDIZ‐vragenlijst beschikbaar is komt aan de orde in de volgende paragraaf.
Tabel 7. Resultaten van de EDIZ per item
Item Instemmend geantwoord
De situatie van mijn … laat mij nooit los
De situatie van mijn … eist voortdurend mijn aandacht
Ik moet altijd klaarstaan voor mijn ….
Door de situatie van mijn … kom ik te weinig aan mijn eigen leven toe
Ik voel me over het geheel genomen erg onder druk staan door de situatie van mijn …
Het combineren van de verantwoordelijkheid voor mijn … en de verantwoordelijkheden
voor mijn werk/gezin valt niet mee
Mijn zelfstandigheid komt in de knel
Door mijn betrokkenheid bij mijn … doe ik anderen tekort
Door mijn betrokkenheid bij mijn … krijg ik conflicten huis en/of op mijn werk
40
R1, R3, R7/8, R9
R1, R3, R7/8, R9, R12
R1, R7/8, R9, R12
R1, R3, R5, R7/8, R9, R12
R1, R3, R7/8, R9, R12
R1, R3, R5, R7/8, R9, R12
R1, R5, R9, R12
R3, R5, R7/8, R9, R12
R5, R9, R12
7.1.2 Ervaring respondenten
De ervaren belasting volgens de respondenten duidt aan dat een deel van hen niet vroegtijdig is
opgespoord (R2, R5, R6, R9, R12). Vier respondenten hebben een zekere mate van overbelasting
ervaren in de jaren vóór het POM‐aanbod (R2, R5, R6, R12). Eén respondent geeft aan dat ze zich in
het stadium van POM‐gesprek overbelast voelde (R9). De overige respondenten voelden zich in het
stadium van het POM‐gesprek niet belast tot zwaar belast. Onder de groep respondenten die niet
vroegtijdig is opgespoord, bevinden zich zowel respondenten bij wie sprake is van een heropname
van de zorgontvanger (R5, R6, R9, R12), als een respondent bij wie sprake is van de eerste
psychiatrische opname van de zorgontvanger (R2). De ervaren belasting volgens de respondenten is
weergegeven in Tabel 8.

Tabel 8. Ervaren belasting
R EDIZ‐
score
Ervaring respondent
1 7 R1 ervaart geen belasting in het stadium van het POM‐gesprek:
Ik voelde me niet belast.
Een paar jaar vóór POM ervaart R1 wel een hoge mate van belasting:
Ik heb zelf maatschappelijk werk en alles moeten hebben. Ik kon hem gewoon heel moeilijk loslaten.
Je houdt ontzettend veel van dat kind maar je ziet dat het niet goed gaat en je kan eigenlijks niets
doen dus dat is heel moeilijk. […] Mijn hele dag dacht ik aan hem. Ik kon er niet van slapen en dat
soort dingen.
2 ‐ R2 ervaart een zware belasting in het stadium van het POM‐gesprek:
Op dat moment was het natuurlijk ook nog zwaar. [...] Het was een vreselijke situatie
De maanden vóór de opname ervoer R2 echter meer belasting:
…maar de maanden ervoor waren voor mij erger (omdat ze vier maanden is weg geweest, dat was
een hele zware periode). Toen ze eindelijk naar [naam psychiatrisch ziekenhuis] ging was ik eigenlijk
opgelucht. Het klinkt raar maar ze was in elk geval weer hier in de buurt en we konden haar weer
opzoeken.
Acht jaar vóór de opname (in het stadium van de eerste psychose van de zorgontvanger) ervaart R2
overbelasting:
Nou, die overbelasting dat is al lang daarvoor [vóór POM] gebeurd […] al jaren lang natuurlijk en
dan moet je zelf een weg vinden en dat hebben we ook wel gedaan;
Kijk, we hebben nu acht jaar geleden iets vreselijks meegemaakt maanden lang of ook wel een half
jaar of jaar lang. En nu dit weer en dit was wel het alle verschrikkelijkste van alles zeg maar. Maar
aan de andere kant weten we nu wel waardoor het komt en dat is een heel verschil met toen. Toen
wisten we het helemaal niet. En dat maakt ook heel veel los natuurlijk, dus je moet ook zelf
verwerken. Ik moet denk ik zelf ook nog dingen verwerken van alles wat er gebeurd is. En zij
natuurlijk heel veel. En daar zitten we nu midden in.”
3 6 R3 ervaart een zware belasting in het stadium van het POM‐gesprek:
heel erg belast […] ik zat met zoveel vragen en die kon ik niet echt ergens goed kwijt en dat vond ik
een hele grote belasting;
…van het een op andere moment werd ik opgebeld dat hij op het politiebureau zat en ineens zat hij
in een gesloten inrichting. Dus dat heeft wel zoveel impact.
R3 ervaart een paar maanden voor de eerste opname van de zorgontvanger belasting door het gedrag
van de zorgontvanger, maar het is onduidelijk of dit gedrag het resultaat was van de problematiek:
Ik had zelf ik al gesprekken bij een psycholoog, omdat het al een hele gekke situatie was voor zijn
psychose. Ik had al een tijd lang het idee: ‘wat is er toch met hem aan de hand?’.
4 ‐ R4 herinnert zich niet in welke mate ze belasting ervoer in het stadium van het POM‐gesprek. R4
ervaart met name druk als de zorgontvanger opgenomen is, maar niet zodanig dat zij ondersteuning
nodig heeft:
… vooral met de praktische zaken: waar laat ik die hond en waar doe ik dit en hoe regel ik het met
mijn werk.[…]. Ik vind het zelf niet prettig. Ik heb ook mijn eigen afspraken wat ik dan allemaal zo
uit mijn handen moet laten vallen.
23 jaar vóór het POM‐aanbod ervaart R4 een zodanige belasting dat ondersteuning gewenst is:
“23 jaar geleden […] heb ik veel moeite gehad om überhaupt te accepteren wat er met mijn zus
[zorgontvanger] was. Toen was mijn moeder er ook nog en toen had ik het gevoel dat ik van alles
op mijn bord kreeg. Mijn moeder die aan me zat te trekken en mijn zus die eigenlijk het in alles af
liet weten. Ik ben toen zelf hulp gaan zoeken. Ik heb gesprekken bij een psycholoog gehad, want ik
kwam er zelf even niet uit. Maar nu hoef ik geen ondersteunend gesprek.
5 ‐ R5 geeft aan dat ze in het stadium van het POM‐gesprek wist dat ze hulp nodig zou hebben:
…omdat ik natuurlijk al heel veel mee heb gemaakt en heel veel gesprekken heb gehad, had ik het
zelf wel door dat ik zelf hulp moest gaan zoeken, want ook mijn twee meiden gingen in de tijd van
drie maanden de deur uit dus ik zat hier alleen, want mijn man [zorgontvanger] woont ook niet
meer thuis. Dus ik denk die klap komt wel.
Maar heeft gewacht met het inschakelen van hulp voor zichzelf totdat ‘de klap’ kwam:
Toen ik bij die meneer was toen zat ik er nog niet zo ver doorheen als bijvoorbeeld vier weken later,
want dat komt natuurlijk pas op een gegeven moment als je alleen bent, want ik was natuurlijk nog
nooit alleen geweest eigenlijk […] en dan kon ik wel verwachten dat die klap komen zou, zo goed
ken ik mezelf wel en dat gebeurde dus. […] Ik trok het niet.
Twintig jaar vóór het POM‐aanbod (na de tweede opname van de zorgontvanger) ervaart R5 een
zekere mate van overbelasting:
… dat moet ik heel eerlijk zeggen, ik heb dat zelf ook niet ingezien dat ik eronder door ging, want
dat sluipt er zo langzaam in, totdat ik op een gegeven moment niet meer mijn bed uit kon komen.
41

Ja, ik kwam nog beneden en ik zat aan tafel en ze zeiden: ‘mam, wat zie je wit. Je ziet lijkbleek’. Ze
hebben me naar boven moeten duwen, want ik kwam niet meer naar boven. Ik heb toen twee
dagen geslapen en ik ben acht weken thuis geweest.
6 5 R6 ervaart de belasting als wisselend, afhankelijk van de situatie van de zorgontvanger:
De belasting is wisselend. De ene dag dan is het goed en de andere dag is het minder goed. […] Dat
ligt een beetje aan de patiënt, kun je je rust krijgen of haalt de patiënt dat weer helemaal door
elkaar heen.
Na elke crisissituatie is R6 sneller moe en uitgeput:
…op dat moment [crisissituatie] gaat het dan nog wel, maar daarna ben ik heel snel moe en
uitgeput en kan ik het gewoon allemaal niet meer aan. […] Ik kan steeds minder aan.
Tien jaar geleden heeft R6 een burn‐out gehad:
Die eerste keer dan ga je maar door en door en door totdat je zelf inderdaad instort.
7 7 R7 maakt zich in het stadium van het POM‐gesprek zorgen over de toekomst, maar geeft aan dat de
opname enerzijds rust gaf:
…van de andere kant gaf het ook wel rust […] dat er buiten de muren geen gekke dingen konden
gebeuren.
8 7 R8 vraagt zich in het stadium van het POM‐aanbod af “waar gaat dit heen en hoe gaat dit eindigen?”,
maar vindt het aan de andere kant een geruststelling dat de zorgontvanger zich moest laten
behandelen (vanwege inbewaringstelling en rechterlijke machtiging).
9 9 R9 ervaart een zware belasting in het stadium van het POM‐gesprek:
Ik zat gewoon heel erg in de knoop, heel erg verdrietig en met een brok in me keel en bang dat ze
het nog een keer zou doen en waarom ik het niet had gezien, schuldgevoel, dus ik liep echt heel
naar rond.
R9 antwoordt instemmend als de interviewster vraagt of zij zich overbelast voelde.
10 ‐ R10 ervaart een behoorlijke belasting in het stadium van het POM‐aanbod en geeft aan dat ze dit al
jaren ervaart:
Ik voel me behoorlijk belast natuurlijk, maar dat voel ik me al jaren.
11 ‐ R11 geeft aan dat hij altijd rustig blijft en geen (zware) belasting ervaart in het stadium van het POM‐
aanbod:
Ik vond het gewoon nou ja lekker lopen, lekker is het gewoon als je er helemaal niet mee te maken
hebt, maar over het algemeen ik kon veel steun vinden ook bij familie en ook even de opvang voor
mijn dochter. In principe kon ik het wel allemaal gewoon redden dus.
12 8 R12 ervaart een zeer zware belasting in het stadium van het POM‐gesprek. R12 geeft aan dat ze al
jaren geestelijke en lichamelijke klachten heeft als gevolg van de belasting.
… er was net weer zoveel gebeurd, ik kon niet meer.
13 ‐ R13 geeft aan dat hij mentaal afstand bewaart:
Je hebt ook een heel klein beetje medelijden met hem. Niet veel een heel klein beetje maar. Het is
een beetje mijn zoon, streepje, buurjongen. Dat gevoel dat blijf ik maar houden.
7.2 Zorgverloop
De meerderheid van de respondenten is niet vroegtijdig opgespoord in het verloop van de geboden
mantelzorg en het ziekteproces van de zorgontvanger (zie Tabel 6: Kenmerken zorgsituatie). Bij twee
respondenten vond het POM‐aanbod vroegtijdig plaats in het verloop van de psychiatrische
problematiek van de zorgontvanger en geboden mantelzorg (R3, R11). Het betrof de eerste opname
in een psychiatrisch ziekenhuis en de psychiatrische problematiek uitte zich kort voor de opname.
Echter is het bij één respondent onduidelijk of de psychische problematiek zich een paar weken of
een paar maanden voor het POM‐aanbod uitte. Hoewel de respondent denkt dat er een manische
periode van een paar maanden vooraf is gegaan aan de psychose, meent de zorgontvanger van niet
(R3). Bij één respondent vond het POM‐aanbod vroeg plaats in het proces van de instelling (eerste
opname in het desbetreffende psychiatrisch ziekenhuis), maar minder vroegtijdig in het proces van
de psychiatrische problematiek van de zorgontvanger en geboden mantelzorg (R9):
In het gedoe van Symfora was dat [POM­aanbod] in een prima stadium natuurlijk. Ik had het
eigenlijk wel eerder gehad willen hebben, want je zit in januari en in oktober is het gebeurd. Dus in
oktober, november, december heb ik wat aan lopen modderen (Respondent 9).
Bij drie andere respondenten betrof het tevens de eerste opname in een psychiatrisch ziekenhuis van
de zorgontvanger (R2, R7‐R8), maar is de zorgontvanger een aantal jaren voor deze opname ook
42

psychotisch geweest. Eén van de zorgontvangers is destijds poliklinisch behandeld (R7‐R8) en de
andere zorgontvanger heeft destijds pastorale hulp gekregen (R2). De respondenten bieden sinds het
begin van de problematiek mantelzorg. Bij de overige respondenten is sprake van een heropname
van de zorgontvanger (R1, R4, R5, R6, R10, R12‐R13). Het aantal heropnamen varieert van twee (R1)
tot meer dan vijftien (R5). Ook deze groep respondenten is sinds meerdere jaren betrokken bij de
zorg voor de zorgontvanger.
7.3 Beleving respondenten
De meeste respondenten geven aan dat zij het POM‐aanbod graag eerder hadden gehad. Onder deze
groep bevinden zich zowel respondenten met een zorgverloop van meerdere jaren (R4, R6, R7, R8,
R10, R12, R13), als respondenten met een tamelijk kort zorgverloop (R3, R9, R11). De twee
respondenten met het meeste korte zorgverloop geven aan dat ze het fijn hadden gevonden als het
POM‐gesprek directer na de opname plaats had gevonden in plaats van na enkele weken (R3, R11).
Anderzijds wordt het moment waarop het nu is aangeboden ook als zinvol beschouwd (R6, R7, R8).
Een respondent waarbij sprake was van de eerste opname van de zorgontvanger noemt het moment
logisch (R2).
Het is een logisch moment, want het is niet niks als je dochter opgenomen wordt. Het is goed dat je
dan als ouders wordt uitgenodigd voor een gesprek (Respondent 2).
Het moment is wel goed, want juist op zo’n moment zit je vol vragen. Hoe moet het? Hoe gaat het
verder? Dan hoor je dat er heel veel ondersteuning mogelijk is. Dat is goed (Respondent 7).
Wat mij betreft had het wel iets eerder gemogen dan na twintig jaar (Respondent 10).
Hadden we dit maar tien jaar geleden gehad (Respondent 13).
7.4 Conclusie
Op basis van de EDIZ‐scores luidt de conclusie dat een aanzienlijk deel van de respondenten een zeer
zware belasting ervaart in het stadium van het POM‐gesprek (6‐9). Op basis van de ervaren belasting
volgens de respondenten luidt de conclusie dat een deel van hen niet vroegtijdig is opgespoord. Deze
respondenten ervaren overbelasting in het stadium van het POM‐aanbod of in het stadium vóór het
POM‐aanbod. Onder de groep respondenten die niet vroegtijdig is opgespoord, bevinden zich zowel
respondenten bij wie sprake is van een heropname van de zorgontvanger, als een respondent bij wie
sprake is van de eerste psychiatrische opname van de zorgontvanger. Daarnaast blijkt dat het POM‐
aanbod bij de meerderheid van de respondenten niet vroegtijdig plaatsvindt in het zorgverloop van
de respondent. Een groot deel van de respondenten biedt al meerdere jaren mantelzorg aan de
zorgontvanger. Ten slotte geven respondenten met zowel een tamelijk kort als een lang zorgverloop
aan dat zij het POM‐aanbod graag eerder hadden gehad.
43

8. Wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun
In dit hoofdstuk wordt beschreven in hoeverre POM belemmeringen wegneemt voor het inschakelen
van steun. In paragraaf 8.1 wordt beschreven welke ondersteuning is ingeschakeld naar aanleiding
van POM en worden de redenen beschreven van de respondenten die geen gebruik hebben gemaakt
van ondersteuning naar aanleiding van het POM‐aanbod. Daarna wordt in paragraaf 8.2 besproken in
hoeverre POM belemmeringen wegneemt op het gebied van 'willen', 'weten', 'kunnen' en
‘voorbereiding’ bij het inschakelen van ondersteuning. In paragraaf 8.3 wordt beschreven in
hoeverre het geven van erkenning, het in kaart brengen van de ervaren belasting, knelpunten en
ondersteuningsbehoeften en het geven van inzicht in ondersteuningsmogelijkheden bijdragen aan
het wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning. Ten slotte volgt in
paragraaf 8.4 de conclusie.
8.1 Steun naar aanleiding van POM
8.1.1 Inschakelen van ondersteuning naar aanleiding van POM
Uit de interviews komt naar voren dat naar aanleiding van het POM gesprek verschillende vormen
van ondersteuning zijn ingeschakeld. Hoewel zes respondenten geen concrete ondersteuning hebben
ingeschakeld naar aanleiding van het POM‐aanbod, hebben de overige respondenten ondersteuning
ingeschakeld voor zichzelf of voor hun kinderen. Tabel 9 geeft een overzicht van de ondersteuning
die de respondenten hebben ingeschakeld naar aanleiding van het POM‐aanbod. In onderstaande
tekst wordt Tabel 9 toegelicht.
Tabel 9. Ondersteuning ingeschakeld naar aanleiding van POM
R Ondersteuning ingeschakeld naar aanleiding van POM +/‐
1 x ‐
2 • POM‐gesprek voor zoon ‐
3 • gesprek met RCKJP
• afspraak m.b.t. KOPP (kinderen vervolgens 1op1‐gesprek gehad)
• tijdelijk niet werken
• extra gesprek POM‐medewerker aangevraagd (vervolgens knelpunt aangekaart bij behandelend arts)
+
4 x ‐
5 x +
6 • inloopavonden voor familie en vrienden +
7 x ‐
8 x ‐
9 • bezoeken internetforum voor familie en vrienden
• cursus mindfulness
+
10 • bezoek Sociaal Raadsman
• POM‐gesprek voor dochter en kleindochter
• cursus Rondom Borderline (psychische problematiek andere kind)
+
11 x ‐
12 • POM‐medewerker legt contact met casemanager zorgontvanger
• POM‐medewerker opgebeld voor vragen over financiering
+
13 zie R12 +
‐ geen ondersteuningsvraag voor zichzelf
+ wel ondersteuningsvraag voor zichzelf
Uit de interviews komt naar voren dat het POM‐aanbod bij zeven respondenten tot concrete
uitkomsten heeft geleid. Eén respondent (R3) heeft als vervolg op het POM‐gesprek een gesprek
gehad met een medewerker van het Regionaal Centrum voor kinder‐ en jeugdpsychiatrie (RCKJP)
over ondersteuning voor de jonge kinderen van haar en de zorgontvanger. Naar aanleiding van dit
gesprek heeft de respondent afspraken gemaakt met een medewerker van het psychiatrisch
ziekenhuis met expertise op het gebied van kinderen van ouders met psychische problemen (KOPP):
44

de hebben kinderen elk een individueel gesprek gehad met de medewerker en vervolgens is in
overleg bepaald dat deelname aan een KOPP‐groep niet nodig was. Daarnaast heeft de respondent
naar aanleiding van zowel het POM‐gesprek als het gesprek bij RCKJP op den duur op haar werk
aangegeven dat ze even niet meer kwam. Ten slotte heeft de respondent een extra gesprek
aangevraagd bij de POM‐medewerker om een knelpunt te bespreken (onvrede over haar
betrokkenheid bij de behandeling van de zorgontvanger). De respondent geeft aan dat dit extra
gesprek ertoe heeft geleid dat ze het onderwerp vervolgens heeft aangekaart bij de behandelend arts.
Een andere respondent (R6) heeft naar aanleiding van het POM‐aanbod inloopavonden voor
familie en vrienden (omgaan met iemand met psychische of psychiatrische problemen) bezocht.
Verder heeft een respondent (R9) naar aanleiding van het POM‐aanbod een internetforum bezocht
(voor naasten van mensen die een suïcidepoging hebben gedaan) en een cursus mindfulness gevolgd.
Daarnaast heeft een respondent (R10) naar aanleiding van het POM‐aanbod de Sociaal Raadsman
bezocht en de cursus Rondom Borderline gevolgd (een cursus voor familie en vrienden). Niet de
desbetreffende zorgontvanger, maar haar andere kind kampt met deze problematiek. Bovendien
hebben haar dochter en kleindochter een POM‐gesprek gehad naar aanleiding van het POM‐gesprek
van de respondent (de zus en dochter van de zorgontvanger). Ook een andere respondent (R2) heeft
als concrete uitkomst dat haar zoon vervolgens gebruik heeft gemaakt van het aanbod voor een
soortgelijk gesprek.
Ten slotte heeft de POM‐medewerker voor een echtpaar (R12‐R13) contact gelegd met de
casemanager van de zorgontvanger. De moeder van de zorgontvanger kon de casemanager niet
telefonisch bereiken. Nadat de POM‐medewerker de casemanager een e‐mail had gestuurd, nam de
casemanager contact op met het echtpaar. Daarnaast heeft de moeder de POM‐medewerker na het
POM‐aanbod opgebeld voor vragen over financiering.
Meerdere respondenten hebben na(ast) het reguliere POM‐aanbod hulp gevraagd aan de
POM‐medewerker. Een overzicht van bijzonderheden rondom het reguliere POM‐aanbod is te vinden
in Bijlage V.
8.1.2 Geen gebruik van ondersteuning naar aanleiding van POM
Zes respondenten hebben geen gebruik gemaakt van ondersteuning naar aanleiding van het POM‐
aanbod.
Geen ondersteuning ingeschakeld
Onder deze groep bevindt zich één respondent die wel een ondersteuningsvraag had. Deze
respondent (R5) vertelt dat ze verwachtte dat ze hulp voor zichzelf nodig zou hebben en dat ze dit
heeft aangegeven in het POM‐gesprek. Het POM‐aanbod heeft haar echter niet kunnen ondersteunen
bij het inschakelen van hulp voor zichzelf. De respondent duidt aan dat de POM‐medewerker in het
gesprek en de telefonische follow‐up tegen haar heeft gezegd dat ze inderdaad hulp moest
inschakelen, maar dat enkel het POM‐gesprek en twee weken erna bellen haar niet over de drempel
heeft kunnen helpen om daadwerkelijk die ondersteuning in te schakelen.
Geen ondersteuningsvraag
De overige vijf respondenten geven aan dat zij geen verdere ondersteuningsvraag hadden (R1, R4,
R7, R8, R11). De respondenten noemen verschillende redenen waarom ze in het stadium van het
POM‐gesprek geen verdere ondersteuningsvraag hadden. De redenen staan weergegeven in Tabel 10
en worden nader beschreven in onderstaande tekst.
Tabel 10. Redenen geen ondersteuningsvraag
Redenen (respondenten)
• adequaat ondersteunend netwerk (2, 7‐8, 11)
• het gaat weer goed op het moment (1, 2)
• zelf al afspraken gemaakt (4)
• persoonlijke instelling: rustig blijven en op zichzelf letten (11)
De cijfers staan voor de respondenten die de reden naar voren brengen
45

Ondersteunend netwerk
Een aantal respondenten geven aan dat zij over een ondersteunend netwerk beschikten (R2, R7‐R8,
R11):
…ik vond het gewoon lekker lopen, nou ja lekker is het gewoon als je er helemaal niet mee te maken
hebt, maar over het algemeen ja. Ik kon veel steun vinden ook bij familie en ook even de opvang voor
mijn dochter. In principe kon ik het wel allemaal gewoon redden (Respondent 11).
We [R7­R8] hebben een vriendennetwerk waarin we ons wel kunnen uitten bij wijze van spreke en
toch ook wel wat kunt uitwisselen. Nog meer mensen met jongelui met wat streken. […] We hebben
zelf eens een keer een paar gesprekken gehad met een psycholoog. Niet van hun hoor maar gewoon
vanuit ons eigen. Vanwege dat ik geleidelijk mijn werk zou gaan afbouwen enzo toen hebben we die
situatie rondom [naam zorgontvanger] ook een paar keer naar voren gebracht. Dus we hebben een
ander mee laten kijken (Respondent 8).
Mijn man en ik kunnen het samen, we delen alles samen.
[…]
En ontvangt u ook steun van mensen uit de omgeving? (Interviewster)
Ja, absoluut.. […] Van onze kerk, van onze gemeente zeg maar. En ook vrienden en van mensen om je
heen gewoon waar je altijd wel bij terecht kan. Dus op zich hebben we inderdaad genoeg
ondersteuning dat we niet zeg maar door professionele mensen ofzo te krijgen (Respondent 2).
En sinds wanneer is de hulp van vrienden tot stand gekomen? (Interviewster)
Altijd al. Op zich hebben we een hele fijne gemeente. Ook acht jaar geleden, hoor. Want toen was het
gewoon een hele moeilijke tijd, maar iedereen helpt en iedereen staat voor je, staat om je heen op
zo’n moment en dat is gewoon heel bijzonder maar dat gebeurt echt. En zo staan we ook weer voor
anderen klaar dus soms dan hoort het ook (Respondent 2).
En als het gaat om informatie. Bijvoorbeeld informatie over psychische problemen of over
behandeling? (Interviewster)
Ik weet dat het er is, maar op zich hebben we dat gewoon niet nodig. We hebben elkaar
(Respondent 2).
Het gaat weer goed op het moment
Bovendien noemen twee respondenten als reden dat het in het stadium van het POM‐gesprek weer
goed met hen ging en dat ze naar de toekomst willen kijken (R1, R2):
Omdat we nu al door zoveel heengegaan zijn en het gaat nu weer goed. Dus al die jaren, ja, je moet
toch vooruit kijken (Respondent 2).
Ik was er te lang mee bezig geweest. Ik moet het nu even een beetje afsluiten gewoon. […] Het ging
weer een beetje goed. Ik denk: ‘nu gewoon weer verder gaan’. En ik weet ook wel hoe ik ermee om
moet gaan, al weet ik niet al het fijne ervan (Respondent 1).
Beide respondenten hebben een zorgverloop van meerdere jaren. Bij één van deze respondenten
heeft de zorgontvanger acht jaar eerder ook een psychose gehad en destijds heeft de respondent zelf
een weg gevonden om ermee om te gaan (R2) (zie Tabel 8: Ervaren belasting, paragraaf 7.1.2). De
andere respondent heeft een paar jaar voor het POM‐aanbod hulp gehad van een maatschappelijk
werkster en heeft van haar geleerd hoe zij zelf met de problematiek van de zorgontvanger om kan
gaan (R1):
Ik ben bij de maatschappelijk werkster geweest en daar heb ik eigenlijk heel veel van geleerd […].
Dat hij eigenlijk zelf alles moet doen, dat ik ook zelf een leven heb en dat niet alles om hem draait.
[…] Hoe ik met die jongen om moest gaan, weet je wel. Dat heb ik toen ook al jaren geleden gedaan.
En daar had ik toen ook wel weer een heleboel van geleerd. Ja, het is toch wel echt ‘geleerd’
(Respondent 1).
46

Zelf al afspraken gemaakt
Een andere respondent noemt als reden dat ze zelf al afspraken had gemaakt om in haar
ondersteuningsbehoeften te voorzien. Bovendien is de respondent 23 jaar geleden zelf naar een
psycholoog gegaan (R4) (zie Tabel 8: Ervaren belasting, paragraaf 7.1.2):
Ik had verder niet echt iets waar ik mee aan de slag moest. En dingen die had ik uit mezelf al
gedaan, dus dat wast niet aan de orde […] Ik bedoel ik had behoefte aan uitleg over de medicatie,
maar die afspraak had ik al staan bij de psychiater dus dat hadden we al besproken. En ik had met
mijn zus [zorgontvanger] afgesproken die medicatie gaan we anders doen, dat gaan we door de
apotheek uit laten zetten. Dus dat had ik eigenlijk ook allemaal op de rit (Respondent 4).
Persoonlijke instelling
Ten slotte noemt een respondent (R11) bovendien als reden zijn persoonlijke instelling, namelijk dat
hij altijd rustig blijft en goed op zichzelf let:
…dat is denk ik mijn instelling, dat ik alles rustig bekijk en altijd rustig blijf en op mezelf let. En dat
geldt dan voor mij, maar dat zal voor een hoop mensen denk ik misschien niet zijn (Respondent 11).
8.1.3 POM als ondersteuning
Behalve dat POM een deel van de respondenten naar andere ondersteuningsdiensten heeft geleid, gaf
POM zelf ook steun aan de respondenten. POM zorgt ervoor dat je het gevoel hebt dat je er niet alleen
voor staat, verwoordt een respondent (R11). Respondenten vinden het fijn dat er iemand voor hen
was (R1):
Ik vond het heel fijn dat ze ook naar mij luisterden en dat er mensen voor mij waren. Ik sta er toch
heel alleen voor (Respondent 1).
Verder vertellen respondenten dat het POM‐aanbod hen rust gaf. Zo vertelt een respondent dat rust
bij haar het eerste gevolg van POM was (R3):
Het eerste gevolg was dat het rust gaf, omdat ik duidelijk wist waar ik heen kan met vragen rondom
de kinderen, wat er met hem aan de hand was, hoe het in zijn hoofd werkt bij een psychose. Dus in
eerste instantie gaf het gewoon rust in de hele onduidelijke toestand (Respondent 3).
Een andere respondent benoemt dat het een geruststelling is dat je kan terugvallen op professionele
ondersteuningsmogelijkheden voor de zorgontvanger (R8). Daarnaast vertelt een respondent dat hij
het gesprek zelf als ondersteunend heeft ervaren omdat hij met de POM‐medewerker heeft
besproken wat hij kon verwachten (R11). Verder benoemen een aantal respondenten dat de POM‐
medewerker hen de boodschap ‘zorg goed voor jezelf’ meegaf, tezamen met enkele handvatten (zie
Box 1) (R7, R10, R11). Eén respondent benadrukt dat de opmerking ‘u moet voor uzelf zorgen, want
anders bent u de volgende patiënt’ heel veel indruk op haar heeft gemaakt en dat ze na het POM‐
gesprek zonder schuldgevoel een paar dagen weg kan (R10):
…in dat gesprek werd mij ook gezegd: ‘u moet goed voor uzelf zorgen’. Toen dacht ik: ‘nee, dat kan
niet. Dat hoort niet. Als moeder hoor je jezelf weg te cijferen en er alleen maar voor een ander te
zijn en zeker niet goed voor jezelf te zorgen’. Maar het resultaat is inderdaad wel dat je af en toe
zelf bijna instort. Dus nu ik dat gehoord heb, is het legaal dat je een paar dagen weggaat terwijl je
zieke kinderen hebt. Het kan zonder je schuldig te voelen, want het moet van de hulpverlening. Ik
moet echt voor mezelf zorgen. Dus ik merk dat ik dat nu ook meer en beter doe met het gevolg dat
je je kinderen wat beter loslaat (Respondent 10).
Daarnaast noemen respondenten dat het een fijn idee is dat ze als mantelzorger bij de instelling
terecht kunnen voor ondersteuning (R2) en dat ze ook na het POM‐aanbod bij de POM‐medewerker
terecht kunnen (R6, R9).
47

Box 1. Zorg goed voor jezelf
Boodschap Voorbeelden
• Je moet goed voor jezelf zorgen, want als het met
jou niet goed gaat, dan kun je ook geen hulp bieden
• Zorg goed voor jezelf, want dan kan je pas ook voor
een ander zorgen
• U moet voor uzelf zorgen, want anders bent u de
volgende patiënt
• Op een gegeven moment is je eigen batterij leeg en
dan zal je zelf ook opgenomen moeten worden, dus
let daar goed op
48
• In het begin heb je de neiging van: ik moet elke dag
op bezoek. Dat is onzin
• Je hoeft je niet schuldig te voelen als je toch wat
leuks gaat doen of een weekend weggaat terwijl hij
opgenomen is
• Laat het idee los dat je 24 uur per dag moet zorgen
• Neem af en toe voor jezelf rustmomenten
• Als het niet uitkomt gewoon ook ‘nee’ zeggen
• Vraag op tijd hulp aan anderen
8.1.4 Conclusie
Naar aanleiding van POM zijn verschillende ondersteuningsvormen (informatie, advies, begeleiding,
emotionele steun en educatie) ingeschakeld. Het betreft ondersteuning voor zowel de respondenten
zelf als voor hun kinderen. Sommige respondenten hebben geen concrete ondersteuning
ingeschakeld naar aanleiding van het POM‐aanbod. Hoewel één van deze respondenten een
ondersteuningsvraag had, heeft POM bij haar niet geleid tot het inschakelen van ondersteuning. De
overige respondenten vertellen dat ze geen ondersteuningsvraag hadden, omdat de respondent over
een adequaat ondersteunend netwerk beschikte, het weer ging goed op het moment, de respondent
zelf al afspraken had gemaakt en/of de respondent altijd al goed op zichzelf lette. Bovendien komt uit
de interviews naar voren dat POM zelf ook een ondersteuningsdienst kan zijn die persoonlijke
hulpbronnen van de respondent versterkt.
Sommige respondenten hebben ondersteuning ingeschakeld wat geen direct gevolg van POM was,
maar waarbij zij zich door POM gesterkt voelden om deze hulp in te schakelen. Dergelijke uitkomsten
worden besproken in het volgende hoofdstuk.
8.2 Belemmering en ondersteuning
Behalve redenen voor geen verdere ondersteuningsvraag (zie Tabel 10), komen verscheidene
belemmeringen bij het inschakelen van ondersteuning naar voren. Aangezien mantelzorg en het al
dan niet inschakelen van ondersteuning een voortdurend proces is, zijn zowel belemmeringen in het
stadium van het POM‐aanbod als belemmeringen in de periode vóór en na het POM‐aanbod aan het
licht gekomen. Tabel 11 geeft een overzicht van de belemmeringen voor het inschakelen van
ondersteuning. Bovendien wordt weergegeven op welke wijze POM de respondenten heeft
ondersteund op het gebied van ‘willen’, ‘weten’ en ‘kunnen’ en ‘voorbereiding’ bij het inschakelen van
hulp. De resultaten zoals weergegeven in de tabel worden in onderstaande tekst nader beschreven.
Tot slot wordt in paragraaf 8.2.5 een antwoord geformuleerd op de vraag in hoeverre POM
belemmeringen wegneemt op het gebied van ‘willen’, ‘weten’, ‘kunnen’ en ‘voorbereiding’ bij het
inschakelen van ondersteuning.

Tabel 11. Belemmering en ondersteuning bij het vragen van steun
Drempel Belemmering Ondersteuning
Willen • ondersteuning niet nodig willen hebben (5, 7)
• hulp vragen betekent dat verwacht wordt dat
je het zelf kan (7)
• ik ben niet ziek, de zorgontvanger is ziek (5)
• niet makkelijk om problemen opnieuw bij een
ander op tafel te leggen (3, 5, 9)
• gebruik maken vergroot onrust (6, 7)
• negatieve ervaring zorgontvanger met
instelling ondersteuningsaanbod (2)
• je gaat niet om geld vragen (12)
• zelf niet beslissing willen nemen dat
zorgontvanger naar BW gaat (5)
Weten • onwetendheid dat je hulp mag vragen (6)
• niet op de hoogte van ondersteunings‐
mogelijkheden voor mantelzorgers (3, 12‐13)
• niet op de hoogte van ondersteunings‐
mogelijkheden voor zorgontvanger (4, 6, 12‐13)
• niet weten hoe je om jezelf kan denken als de
zorgontvanger thuis is (6)
Kunnen • geen aansluiting op behoeften (6, 3, 7, 8, 12)
• kosten en betrouwbaarheid (10)
• zorgontvanger weigert (4, 10)
• dienst tijdelijk niet beschikbaar (3, 12‐13)
• zorgontvanger is meerderjarig (12‐13)
Voor‐
bereiden
• geen onderling contact tussen POM‐
medewerker en ondersteuningsdiensten (3, 5)
• hulpverleners zorgontvanger (12‐13)
49
• vreemde ogen dwingen (9)
• steuntje in de rug (5, 6, 7, 8)
• weten dat je hulp mag vragen (6)
• kennis ondersteuningsaanbod voor mantelzorgers
binnen instelling (2, 3, 6, 7, 8, 9, 10)
en buiten instelling (3, 9, 10)
• kennis ondersteuningsmogelijkheden voor
zorgontvanger (8)
• weten dat POM een steunpunt kan zijn (3, 6, 9,
10, 12)
• POM‐medewerker als ondersteuningsdienst (3,
12‐13)
• plannen (3)
grijs : over drempel heen gekomen
cursief : belemmering deed zich enkel in het verleden voor
De cijfers staan voor de respondenten die het onderwerp naar voren brengen
• contact leggen met ondersteuningsdiensten (3,
12‐13)
8.2.1 Drempel: willen
In deze paragraaf worden eerst de redenen beschreven die de bereidwilligheid van het inschakelen
van ondersteuning belemmeren. Vervolgens wordt beschreven op welke wijze POM respondenten
heeft ondersteund op het gebied van bereidwilligheid.
Belemmeringen op het gebied van ‘willen’
Ondersteuning niet nodig willen hebben
Een paar respondenten vertellen dat ze het gebruik van ondersteuning niet nodig willen hebben. De
respondenten hopen het zelf aan te kunnen (R5, R7). Daarnaast is er hoop dat de problematiek van
de zorgontvanger tijdelijk zal zijn en het gebruik van ondersteuning zodanig niet nodig zal zijn (R7):
Ik denk ook dat het iets is van ik wil eigenlijk niet dat ik dat nodig heb, dat moet ik zelf wel kunnen of
niet toe willen geven of dat kan altijd nog. Je hoopt dat het vanzelf toch wel weer beter zou gaan […].
Van de andere kant is het ook zo dat je denkt: ‘help! Moet ik ook nog later al die cursussen en
avonden gaan doen. Dat had ik ook wel een beetje, hoor. […] Van: ‘oh, dat staat ons allemaal nog te
wachten en eigenlijk wil ik dat niet’. Je wilt dat het goed gaat met je kind en niet dat je alsmaar
begeleiding zou moeten blijven bieden. Eigenlijk wil je dat niet horen. Eigenlijk zoals been is
gebroken, been is goed, gips eraf en lopen weer. Dat. Je wilt het niet zien als iets chronisch
(Respondent 7).

… dat ik in een gat zou vallen, wist ik van mezelf al […] maar dat ik daar ook hulp voor nodig zou
hebben had ik eigenlijk gehoopt van niet. […] Je hoopt het alleen te redden (Respondent 5).
Eén respondent (R5) vertelt dat ze niet alleen in het stadium van het POM‐aanbod, maar ook in het
verleden, bij de eerste opnamen van de zorgontvanger, doorging totdat het niet meer ging:
… maar je moet want je hebt een zieke man, je hebt drie kinderen, dus je moet. Dus dan ga je toch
niet zitten piekeren van: ‘goh, houd ik dit eigenlijk wel vol?’. Nee, je gaat door. Totdat op een
gegeven moment het lucifertje brak en toen was [naam respondent] geveld (Respondent 5).
Hulp vragen betekent dat verwacht wordt dat je het zelf kan
Een respondent geeft aan dat hulp vragen moeilijker is dan ingaan op een hulpaanbod, omdat in je in
het eerste geval denkt dat van je verwacht wordt dat je het zelf zou moeten kunnen (R7):
Als je zelf hulp moet vragen dan denk je dat eigenlijk van je wordt verwacht dat het je het zelf zou
moeten kunnen en weten, terwijl als je hulp wordt aangeboden dan is het eigenlijk vanzelfsprekend
dat je daar hulp bij zou kunnen krijgen (Respondent 7).
De mantelzorger is niet ziek, de zorgontvanger is ziek
Een respondent vertelt spontaan dat het een drempel is dat zij (en andere mantelzorgers) zichzelf niet
als hulpbehoevend zien, omdat niet zij maar de zorgontvanger ziek is (R5):
Ik denk dat voor die meeste mensen dat een hele grote drempel is, want wij voelen ons niet ziek.
Degene die daar opgenomen is is ziek. Wij voelen ons niet ziek. We zijn ook wel min of meer ziek,
want je krijgt een behoorlijke tik mee en dan moet je het maar op kunnen brengen om te bellen van
eh ik kan het niet meer aan dus ik bel hulp. Dat is heel moeilijk (Respondent 5).
Opnieuw problemen op tafel leggen
Drie respondenten vertellen dat het een drempel is om opnieuw hun knelpunten aan een ander uit te
leggen (R3, R5, R9). Eén van hen is na het POM‐gesprek niet over deze drempel heen gekomen (R5):
Je gaat niet zo makkelijk weer naar een ander toe om hulp te zoeken en weer je problemen op tafel
te leggen. […] Voor mij is het dan: je moet er weer uit, je moet er weer naartoe en dat soort dingen
meer. Je moet weer gaan vertellen en eigenlijk wil je het wegstoppen. […] Zelf kon ik het niet
opbrengen (zucht) om dus hulp te gaan zoeken (Respondent 5).
Onrust
Twee respondenten geven aan dat ze geen gebruik hebben gemaakt van cursussen en bijeenkomst‐
en voor mantelzorgers omdat ze rust wilden (R6, R7):
… op zich van: ‘oh, dat kunnen we wel eens een keer gaan doen’. Maar op een gegeven moment kom
je ook in een fase van: ‘nu vind ik het allemaal wel best. Even rust, hoor’. Dan gaat het zoals het gaat
en dan ga je bij [naam zorgontvanger] op bezoek en je komt weer thuis en op een gegeven moment
wordt het zomer en je gaat op vakantie (Respondent 7).
Toen [bij voormalige instelling zorgontvanger] kon je eventueel met lotgenoten spreken, maar dan
moest je voor mijn gevoel weer met hele vreemde mensen gaan praten die ik eigenlijk niet kende en
op dat moment had ik daar eigenlijk niet zo’n zin in zal ik maar zeggen, want dan was ik gewoon
zelf te druk en te onrustig en ja dus dan moest je ook weer naar A. iedere keer weer heen en weer
rijden en dat was dan ook weer een grote onrust al dat soort dingen die erbij kwamen dus dat heb ik
eigenlijk niet gedaan. Dat vond ik gewoon te veel rompslomp er nog eens een keertje bij […].
Toentertijd gaf dat ook veel onrust en nu ook. Ik heb niet zin om constant van huis te gaan na het
werken om daar nog eens een keer weer over na te denken, want ik heb al in feite me hoofd vol wat
dat aan gaat (Respondent 6).
50

Negatieve ervaring van de zorgontvanger met de instelling van het ondersteuningsaanbod
Eén respondent noemt dat ze niet weet of ze in de toekomst gebruik zal maken van het onder‐
steuningsaanbod van de instelling van de zorgontvanger, omdat de zorgontvanger haar opname als
niet fijn heeft ervaren (R2):
… omdat mijn dochter het helemaal niet fijn heeft ervaren, heb je wel een beetje een apart gevoel
erover. […] Door die gedwongen opname en gedwongen medicatie gebeurt er zoveel met een mens
en […] ze vond het gewoon heel naar. […] Ze gaat daar nooit meer terug, dat heeft ze meteen
duidelijk gemaakt: ‘als ik weer ziek wordt dan ga ik daar niet heen’. […] Op zich was dat [POM­
]gesprek voor ons heel prettig, dus ik heb daar geen akelige dingen aan over gehouden. Ook als we
op bezoek kwamen vond ik de sfeer wel goed enzo, maar zij ervoer dat natuurlijk heel anders. Ze zat
in een hele andere wereld zeg maar dus dan is die beleving helemaal anders (Respondent 2).
Je gaat niet om geld vragen, daar werk je voor
Eén respondent geeft aan dat ze het zeer moeilijk vindt om financiële ondersteuning te vragen,
omdat je hoort te werken voor je geld (R12):
Ik vind het al zo erg om te vragen of er een instantie is die je kan helpen, daar had ik al vreselijke
moeite mee (Respondent 12).
Want waarom is dat moeilijk? (Interviewster)
Je gaat niet om geld vragen, daar werk je voor (Respondent 12).
Beslissen dat de zorgontvanger uit huis moet
Eén respondent vertelt dat ze in het verleden niet de beslissing wilde nemen dat haar man beschermd
moest gaan wonen (R5):
…als je natuurlijk op zo’n manier naar bed moet gaan, dat je de deur achter je op slot moeten
draaien omdat hij maar niet in de gang of boven kan komen. En als ik op zo’n manier weg moet
gaan dan denk ik: ‘mijn god, hoe heb ik toch in vredesnaam zo kunnen leven?’. Maar zo ernstig was
de situatie dus wel dat ik denk van… Maar goed op een gegeven moment halen brengen, halen
brengen en toen werd op een gegeven moment gezegd dat hij eigenlijk maar beschermd moest gaan
wonen en die beslissing moest ik nemen. Ik zeg: ‘die beslissing neem ik niet, dat kan ik niet’. Toen
kwam hij weer thuis, toen was hij weer weg en toen heeft hij uiteindelijk zelf de beslissing genomen
(Respondent 5).
Ondersteuning op het gebied van ‘willen’
Naast bovenstaande belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning, komt bij enkele
respondenten aan het licht dat POM hen heeft ondersteund op het gebied van ‘willen’.
Vreemde ogen dwingen
Eén respondent geeft aan dat ze denkt dat het POM‐gesprek het makkelijker heeft gemaakt om
naderhand naar de huisarts te gaan, aangezien ‘vreemde ogen dwingen’ (R9):
…omdat vreemde ogen dwingen, die je dan laten zien: ‘oh ja, misschien is het toch beter als ik dat
ook maar ga doen’. […] Dan [in het POM­ gesprek] komt op gegeven moment toch je gevoel naar
voren en de persoon die je dan helpt zegt: ‘goh misschien zit het dus toch nog wel zo hoog, dat je
toch met bepaalde dingen zit, dat het toch wel prettig is om met iemand te praten’ en om dan
meteen naar een psycholoog of psychiater toe te gaan, dan ga je toch eigenlijk beginnen onderaan
bij je huisarts (Respondent 9).
Steuntje in de rug
Verder geeft een paar respondenten aan dat het POM‐gesprek hen heeft gesteund om besproken
knelpunten naderhand aan te kaarten bij de behandelend arts van de zorgontvanger (R7‐R8):
51

[Naam zorgontvanger] is in de war. Dat vonden wij, dat vond de arts, maar de verpleging dacht er
toch iets anders over. Die dachten toch dat hij een vervelend agressief mannetje was en dat kregen
wij dan ook te horen, terwijl hij normaal niet zo is. Hij is niet zichzelf, maar zij kenden hem niet. En
daar kwamen we in het begin ook niet zo doorheen en dat hebben we in dat POM­gesprek kunnen
zeggen en dan voel je je wel gesterkt om dat naderhand nog eens met die arts te bespreken. Goed
en die steunde ons er wel in, want die zag ook wel dat het toch door die psychose kwam dat hij zich
gedroeg zoals hij zich gedroeg (Respondent 7).
Een andere respondent geeft aan dat het POM gesprek een steuntje in de rug was om door te voeren
wat ze wilde, namelijk haar grenzen aangeven bij de hulpverlening van de zorgontvanger (R6). Op de
vraag wat de respondent aan POM heeft gehad, antwoordt de respondent:
…een steuntje in de rug, een heel erg steuntje in de rug, van wat ik eigenlijk wil voor mezelf is niet
raar, dat is vrij menselijk in feite en dat mag ik vragen. Wat ik nodig heb, mag ik vragen. Ik hoef
mezelf niet weg te cijferen. Echt dat steuntje in de rug, dat is heel belangrijk geweest (Respondent
6).
Ten slotte vertelt een andere respondent dat de POM‐medewerker haar gestimuleerd heeft om hulp
in te schakelen en zodoende een klein steuntje in de rug heeft gegeven (R5).
8.2.2 Drempel: weten
In deze paragraaf worden eerst de redenen beschreven die de bekendheid met ondersteunings‐
mogelijkheden belemmeren. Vervolgens wordt beschreven op welke wijze POM respondenten heeft
ondersteund wat betreft inzicht in ondersteuningsmogelijkheden.
Belemmeringen op het gebied van ‘weten’
Niet op de hoogte van ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers
Een paar respondenten geven aan dat zij niet op de hoogte waren of zijn van bepaalde onder‐
steuningsmogelijkheden. Eén respondent geeft aan dat er vanuit POM geen informatie is geweest
over psycho‐educatie en dat ze zelf zeer veel heeft moeten doen om te weten te komen waar ze een
dergelijke cursus kon volgen (R3):
…wij zijn wel een tijd op zoek geweest naar die psycho­educatie cursus, dus daar hebben we zelf
heel veel voor moeten doen om te kijken waar die was en daar is dus vanuit [instelling
zorgontvanger] ook geen informatie over geweest. […] Dat had ik op internet gevonden, dus het is
vanuit eigen initiatief wat ik had gevonden. Waar ook [naam instelling zorgontvanger] in de lijst
stond dat ze het zouden aanbieden, maar dat was bij [naam instelling zorgontvanger] niet bekend.
Dus verschillende mensen hebben we daarover gebeld en niemand wist daar iets over dus
uiteindelijk hebben we daar zelf echt actie in moeten ondernemen (Respondent 6).
Een andere respondent vertelt dat ze na niet wist waar ze terecht kon voor een financiële tegemoet‐
koming. Deze ondersteuningsvraag uitte zich na het POM‐aanbod (R12):
… of ergens een potje is voor de eerste benodigdheden voor zijn bed enzo, omdat ik van andere
mensen hoor: ’joh, dan moet je dit doen, dan moet je dat doen’. Maar ik weet het helemaal niet. Ik
ken die wegen niet. ‘Ja, dan moet je naar de Sociale Dienst met papieren van hem, want hij gaat
toch de schuldsanering in, zus en zo.’ Ja, ik heb geen papieren, ik weet niet eens wat ik moet doen. Ik
kan er niet eens heen. Maar toen zei de Sociale Dienst: ‘nee, dat moet dan een casemanager van
hem doen’. Ja, die zegt hij gaat maar naar de IKEA toe. Ja, dat kan wel. Ja, dan moeten wij het
betalen. Dat is ook niet erg, maar dan moeten we het wel hebben (Respondent 12).
Niet op de hoogte van ondersteuningsmogelijkheden voor zorgontvanger
Eén respondent geeft aan dat ze niet weet bij wie ze terecht kan voor het inschakelen van onder‐
steuning voor de zorgontvanger. De respondent vertelt dat de zorgontvanger een jongen in huis heeft
52

gehaald en dat dit "foute boel" is. Volgens de respondent gebruikt de jongen de zorgontvanger voor
de zorg (bijv. eten) die hij daar krijgt. Deze situatie is tot stand gekomen na het POM‐aanbod (R4):
…ik heb laatst een keer gedacht van: ‘hoe zou ik dit anders op kunnen lossen? Zal ik een gesprek met
haar psychiater aanvragen en als ze daar dan weer komt, dat hij dan dat gesprek met haar
aanknoopt?’ Maar daar moet je zo’n man helemaal niet mee lastig vallen. Die heeft helemaal geen
zin in dat soort gesprekken. […] Die gaat toch niet over de inhoud van haar leven zitten praten. Nee,
ik zou niet weten bij wie. […] Wie zou me hier nou nog meer bij kunnen helpen? (Respondent 4).
Een respondent vertelt dat ze in het verleden ook heel graag hulp had gewild, maar dat ze niet op de
hoogte was van de mogelijkheid van Begeleid Zelfstandig Wonen. Toen de respondent achter de
mogelijkheid kwam, heeft ze de ondersteuning ingeschakeld. De respondent vertelt over een
informatieavond waar ze de kennis opdeed (R12):
… daar had ik heel veel opgestoken en dingen gevraagd en in de pauze sprak ik een casemanager.
Hij zegt: ‘goh, woont uw zoon zelfstandig?’. Ik zeg: ‘ja’. ‘En wat voor hulp heeft hij?’ ‘Ja, niemand’.
‘Ja?’ ‘Ja, wij’. ‘Wie doet dat dan?’ ‘Ja, wij.’ Maar hij zegt: ‘komt er niet iemand van de RIBW bij hem
ofzo?’ ‘Nee, kan dat dan?’ Nooit werd er mij wat verteld of gezegd. Toen heb ik dat in werking gezet
(Respondent 12).
Een andere respondent vertelt dat ze in het verleden niet het idee had dat ze bij thuiskomst van de
zorgontvanger (na een opname) ondersteuning kon vragen aan de hulpverlening van de zorg‐
ontvanger. De respondent vertelt dat ze toentertijd het idee had dat ze zelf volledig de zorg op zich
moest nemen, nu de zorgontvanger weer thuis was (R6):
In eerste instantie had ik echt het idee dat ik er alleen voor stond en dat hulp alleen maar voor hem
was (Respondent 6).
Hoe kan je om jezelf denken als de zorgontvanger constant bij je is en aandacht vraagt?
De respondent vertelt dat ze kort voor het POM‐gesprek heeft besloten dat ze duidelijk haar grenzen
aangeeft bij de hulpverlening van de zorgontvanger:
…door de jaren heen eigenlijk weet je gewoon van er komt nog zo’n tijd achteraan en dat kan ik
gewoon steeds minder lang volhouden. Dat weet je gewoon, dus ik heb dat nu gelijk al aangegeven
van: ‘jongens, ik kan dat gewoon niet’. Maar dat is een beetje door de jaren heen gegaan. Die eerste
keer dan ga je maar door en door en door en totdat je zelf inderdaad instort (Respondent 6).
Wanneer de interviewster vraagt of de respondent zelf of anderen voor die tijd tegen haar hebben
gezegd dat ze het misschien rustiger aan zou moeten doen, antwoordt de respondent:
Tja, nou eigenlijk niet zo. Wel eens met gezamenlijke gesprekken dat ze zeiden: ‘je moet ook om
jezelf denken’, maar dan denk ik: ‘hoe kan dat als iemand zo constant bij je is en aandacht vraagt?
Dan geef je die aandacht ook’. Het is heel moeilijk om dan die grenzen te stellen (Respondent 6).
Ondersteuning op het gebied van ‘weten’
Er is gewoon heel veel hulp. Je moet alleen maar weten dat het bestaat. Daarom vind ik dit [POM]
ook heel bijzonder (Respondent 10).
Naast bovenstaande belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning, komt naar voren dat
POM bij een aantal respondenten positief inspeelt op de drempel ‘weten’. Respondenten geven aan
dat POM je op de hoogte brengt waar je terecht kan en wat ondersteuningsmogelijkheden zijn.
Weten dat je hulp mag vragen
Ten eerste geeft een respondent aan dat POM heeft bevestigd dat ze ondersteuning mag vragen en
dat ze haar grenzen kan aangeven bij de hulpverlening van de zorgontvanger. Op de vraag in
53

hoeverre POM bijdraagt aan het voorkomen van overbelasting, antwoordt de respondent dat POM
inspeelt op de onwetendheid dat je ondersteuning mag vragen (R6):
…die onwetendheid, dat je zelf meer te vertellen hebt in feite en dat je weet waar je rekening mee
moet houden (Respondent 6).
Kennis over ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers
Een deel van de respondenten geeft aan dat POM hen op de hoogte heeft gebracht van onder‐
steuningsmogelijkheden voor henzelf (R2, R6, R7, R8, R9, R10) of voor hun kinderen (R3).
Respondenten noemen met name het ondersteuningsaanbod van de instelling van het POM‐aanbod,
zoals cursussen, bijeenkomsten en de vertrouwenspersoon. Verder noemen sommige respondenten
dat ze door POM zijn gewezen op ondersteuningsmogelijkheden buiten de instelling van het POM‐
aanbod, namelijk het RCKJP (R3), de Sociaal Raadsman (R10) en een internetforum (R9).
Ik wist niet dat er zoveel mogelijkheden van ondersteuning waren voor ouders of mensen die dan in
buurt zijn om iemand te kunnen begeleiden. Dat wist ik niet (Respondent 7).
Je weet nu in elk geval dat je daar [instelling POM­aanbod] terecht kan en dat wist je eerst nooit
(Respondent 2).
Kennis over ondersteuningsmogelijkheden voor zorgontvanger
Een respondent benadrukt het belang van het verkrijgen van informatie over de ondersteunings‐
mogelijkheden voor de zorgontvanger (R8), zoals huisvesting. Op de vraag of de respondent vindt dat
POM het makkelijker maakt om tijdig ondersteuning in te schakelen, antwoordt de respondent
instemmend en motiveert:
Omdat je dan hoort of het besef hebt van wat er allemaal nog aan reserves ligt, wat mogelijk is
(Respondent 8).
Een andere respondent vertelt dat ze eerder professionele ondersteuning voor de zorgontvanger
(BZW) had ingeschakeld als ze op de hoogte was geweest van de mogelijkheid. POM kan volgens de
respondent bijdragen aan het voorkomen van overbelasting, door mantelzorgers te laten weten dat
dergelijke mogelijkheden bestaan (R12).
Weten dat de POM­medewerker een steunpunt kan zijn
Een aantal respondenten vertellen dat ze het idee hadden dat ze ook na het POM‐aanbod terecht
konden bij de POM‐medewerker (R3, R6, R9, R10, R12).
8.2.3 Drempel: kunnen
Als respondenten open staan voor het gebruik van ondersteuning en ze op de hoogte zijn van
bepaalde ondersteuningsmogelijkheid, kan het gebruik van ondersteuning belemmerd worden door
externe factoren. In deze paragraaf worden eerst deze belemmerende factoren beschreven.
Vervolgens wordt beschreven op welke wijze POM respondenten heeft ondersteund op het gebied
van ‘kunnen’.
Belemmeringen op het gebied van ‘kunnen’
Ondersteuningsaanbod sluit niet aan op behoeften
Ten eerste vertellen sommige respondenten dat zij geen gebruik hebben gemaakt van informatie‐
avonden omdat ze die te algemeen vonden (R3, R7, R8). Daarnaast vertelt een respondent dat ze bij
de voormalige instelling van de zorgontvanger geen gebruik heeft gemaakt van lotgenotencontact
omdat de locatie te ver weg was (R6). Een andere respondent vertelt dat het ondersteuningsaanbod
van de POM‐medewerker (een maatjesproject voor het bevorderen van haar sociaal contact) haar
geen geschikte optie lijkt (R12). Bovendien is de respondent sinds een aantal jaar niet meer fysiek in
staat om gebruik te maken van cursussen en bijeenkomsten voor mantelzorgers.
54

Kosten en betrouwbaarheid
Voor een respondent vormen de kosten en zorgen over betrouwbaarheid een drempel om een taak
over te dragen aan een formele organisatie (R10):
Ik doe nu ook de administratie nog steeds voor mijn zoon, maar ik heb niet het eeuwige leven dus ik
wil gewoon dat als ik er niet meer ben, dat hij dan niet in de goot terecht komt. Als dat zou kunnen.
Dus dat zijn dingen die ik nu wilde regelen dan. Hopelijk gaat hij leren om toch zelf zijn eigen
administratie te doen en als dat niet lukt dat er dan een bewindvoerder is. Dat bestaat allemaal in
ieder geval. […] Ik heb pas iemand benaderd die eventueel dat zou kunnen doen. Maar dat kost geld
en niet alle bureaus zijn betrouwbaar. Dat heb ik op tv gezien er zijn mensen die zich met 10.000
euro schuld en na een jaar bewindvoering hebben ze 20.000 euro schuld. Dus ik denk zolang ik het
kan, kost het hem niets en heeft hij iemand die hij vertrouwen kan (Respondent 10).
Zorgontvanger weigert
Daarnaast blijkt dat het gebruik van ondersteuningsdiensten soms belemmerd wordt door de
zorgontvanger (R4, R10):
Ze [zorgontvanger] heeft alleen maar thuiszorg. Daar is ze heel blij mee, maar dat is eigenlijk niet
wat ze zou moeten hebben natuurlijk. Ik ben al eens vaker met mijn zus daarover in gesprek geweest
van iets van een dagbehandeling of dagactiviteit of iemand die bij haar op bezoek zou kunnen
komen, zo’n maatje of zo’n buddy. Maar dat wil ze allemaal niet. Ja, dan houdt het voor mij ook een
beetje op (Respondent 4).
Hij [zorgontvanger] krijgt ontzettend veel hulp aangeboden: een psychiater, een therapeut, de
Symfora staat eigenlijk dag en nacht klaar voor hem, met een crisisdienst en nu dat RIBW dat
opgestart is. Alleen hij moet het kunnen en willen en het zit meer bij hem, dat hij dan iedereen gaat
afbellen, juist als het hem niet goed gaat. En daar zijn ze daar ook nog niet helemaal achter hoe dat
dan zit in z’n hoofd, waarom die dan juist op momenten dat hij hulp hard nodig heeft dat gaat
afbellen. Dus ik ben heel tevreden over de hulpverlening, maar hij maakt er niet altijd gebruik van
(Respondent 10).
Ondersteuningsdienst tijdelijk niet beschikbaar
Verder zijn bepaalde ondersteuningsdiensten in het verleden niet gebruikt omdat zij tijdelijk niet
beschikbaar waren. Eén respondent kreeg van de POM‐medewerker de tip om haar knelpunt
(betrokkenheid bij behandeling zorgontvanger) met een vertrouwenspersoon te bespreken. Toen
deze ondersteuningsdienst tijdelijk niet beschikbaar was wegens vakantie, heeft de respondent
uiteindelijk contact opgenomen met de behandelend arts zelf (R3). Bovendien vertelt een respondent
dat de zorgontvanger in het verleden geen gebruik kon maken van Beschermd Wonen bij het RIBW,
omdat er een wachtlijst van vier jaar was (R12‐R13).
Zorgontvanger is meerderjarig
Uit een interview komt naar voren dat de volwassen leeftijd van de zorgontvanger een belemmering
vormt. Een echtpaar vertelt dat ze als ouders belemmerd worden in de informatievoorziening over
de zorgontvanger (van bijv. de politie of behandelend arts) nu de zorgontvanger meerderjarig is
(R12‐R13):
Hij is 33 jaar en als hij met de politie in aanraking komt, dan krijg je ook weer niet alles te horen
omdat hij volwassen is. Als hij twaalf jaar was geweest – en dat hebben we ook meegemaakt ­ dan
waren de instanties ‘dichterbij’. Nu is het allemaal ‘veraf’ en dat hebben ze ons eigenlijk wel steeds
laten voelen (Respondent 13).
[…]
Hij vertelt het niet, al die instanties niet, de rechercheur niet. Niemand vertelt je wat, maar je mag
het wel oplossen. Aan de ene kant is hij volwassen en heeft hij zijn eigen verantwoording en dus hoef
jij die dingen niet te weten. Maar aan de andere kant moet hij naar W. [Beschermd Wonen RIBW] en
dan moet wij zorgen dat hij er komt en dat hij zijn spullen heeft. Dat mag je wel doen, dus dat vind ik
tegenstrijdig (Respondent 12).
55

Ondersteuning op het gebied van ‘kunnen’
POM­medewerker als ondersteuningsdienst
Twee respondenten hebben na het reguliere POM‐aanbod zelf contact opgenomen met de POM‐
medewerker voor verdere vragen (R3, R12). In beide gevallen hebben de respondenten de POM‐
medewerker geraadpleegd voor een knelpunt besproken dat na het reguliere POM‐aanbod tot uiting
kwam. De ondersteuning van de POM‐medewerker varieerde van een persoonlijk gesprek (R3) tot
het verschaffen van informatie via de telefoon (R12). Eén respondent had bijvoorbeeld vragen over
een financiële tegemoetkoming. De POM‐medewerker heeft naar aanleiding van haar vragen contact
gehad met maatschappelijk werk en vervolgens telefonisch bevestigd dat de aanvraag van een
financiële tegemoetkoming via de casemanager van de zorgontvanger loopt (R12).
8.2.4 Voorbereiding
Als de drempels ‘weten’, ‘willen’ en ‘kunnen’ weggenomen zijn, kunnen zich vervolgens in de
voorbereiding van het inschakelen van ondersteuning andere belemmeringen voordoen. In deze
paragraaf worden eerst deze belemmeringen beschreven. Vervolgens wordt beschreven op welke
wijze POM respondenten heeft ondersteund bij de voorbereiding van het gebruik van ondersteuning.
Belemmeringen op het gebied van ‘voorbereiding’
Geen onderling contact tussen POM­medewerker en ondersteuningsdiensten
Een respondent vertelt dat ze het als vervelend heeft ervaren dat er geen onderling contact was
tussen de POM‐medewerker en de behandelend arts van de zorgontvanger. De respondent was
ontevreden over haar betrokkenheid bij de behandeling en moest dit na het POM‐gesprek tot haar
spijt nogmaals aan een andere hulpverlener uitleggen, terwijl onderling contact deze belemmering
had kunnen wegnemen (R3):
De POM­medewerker is er echt voor de mantelzorgers. De POM­medewerker en de psychiaters voor
de patiënt hebben onderling blijkbaar geen contact. Dus toen gaf hij mij het advies dat ik ook naar
de vertrouwensarts kan bellen als ik gewoon een onafhankelijk gesprek wil. Dat is het enige wat ik
als vervelend heb ervaren. Dat ik dacht: ‘gadverdamme, nu had ik het heel prettig gevonden als er
onderling contact was geweest’ […], want ik had nu het idee dan moet ik het weer opnieuw bij
iemand gaan uitleggen en het is allemaal zo emotioneel (Respondent 3).
Een andere respondent vindt het een belemmering dat ze zelf de ondersteuning moest regelen na het
POM‐aanbod en dat de POM‐medewerker geen afspraak voor haar kon maken (R5):
Ze regelen dat niet voor je. Je moet het dus gewoon allemaal zelf doen. Het is echt puur dat ene
gesprek en eigenlijk heb je daar dus weinig aan. […] Als hij tegen me had gezegd: ‘hier zit die en die
en ik wil wel vragen of die tijd voor je heeft. Wil je daar een afspraak?’ Dan had ik ‘ja’ gezegd. […]
Dan had ik niet zo lang gewacht als nu. Nu heb ik gewoon een paar maanden te lang gewacht
(Respondent 5).
Hulpverleners van zorgontvanger
Een respondent vertelt dat ze bij het inschakelen van extra ondersteuning voor de zorgontvanger
werd belemmerd door de hulpverleners van de zorgontvanger (R12):
Niemand heb mij willen horen. Nooit. Mijn leven lang niet. Ik heb elke keer zijn casemanager gebeld.
‘Het gaat niet goed met [naam zorgontvanger]. Ik zie het aan hen. Hij is anders, zus en zo.’ ‘Ja, de
enkele keer dat hij komt ook. Eerder kwam hij op elke afspraak en nu niet meer.’ En ik heb ook elke
keer gebeld naar [naam begeleidster BZW], die elke week een uurtje kwam. ‘Ja, ik heb hem van de
zomer gebeld, maar zijn telefoon is afgesneden.’ Ik zeg: ‘ja, dat klopt’. ‘Ja, en zijn mobiel neemt hij
niet op’. Ik zeg: ‘ja, dat klopt want die heeft hij steeds niet’. Hij kreeg steeds van ons een mobieltje,
maar elke keer kwijt, accu kapot. En dus zeg ik: ‘[naam begeleidster BZW], het gaat niet goed met
hem’. ‘Ja, ik heb ook een brief geschreven maar hij komt niet, ik weet het niet’. Maar niemand
ondernam iets (Respondent 12).
56

Daarnaast vertelt haar echtgenoot dat hij en zijn echtgenote geen gebruik maken van een financiële
tegemoetkoming, omdat de casemanager van de zorgontvanger dit belemmert (R13):
Zij [casemanager] weet precies de wegen ernaar toe. En dat zouden wij niet kunnen, maar zou dat
via hem [zorgontvanger] dan moeten. Daarvoor moeten we een tegemoetkoming krijgen, maar zelfs
die weg, die zij moet bewandelen, doet [naam casemanager] niet. En dan kan ik wel een scherp
gesprek met haar gaan voeren, daar ben ik heus wel toe in staat, maar het lost niets op, want als het
zo moet, dan hoeft het niet van mij. En [naam POM­medewerker] die heeft dus aangegeven via die
maatschappelijk werkster, zij moet het regelen, zij is de casemanager, maar zij doet het niet. Dan
houdt het verhaal op (Respondent 13).
Ondersteuning op het gebied van ´voorbereiding´
Uit de interviews komt ook naar voren dat de POM‐medewerker respondenten heeft ondersteund op
het gebied van de voorbereiding voor het inschakelen van ondersteuning.
Planning
Een respondent vertelt dat de POM‐medewerker haar niet alleen op de hoogte heeft gebracht waar
ze terecht kon voor ondersteuning, maar haar ook heeft ondersteund in het vormgeven van een plan
van aanpak. Bovendien heeft de POM‐medewerker de respondent gewezen op het feit dat ze keuzes
moest maken, aangezien ze in die situatie niet alles kon blijven doen zoals ze zou willen (R3):
Tijdens het gesprek werd helderder welke richting ik zelf op kon denken. [...] Hij [POM­medewerker]
heeft me de wegen gewezen waar ik toen informatie kon inwinnen en we hebben besproken hoe we
dat konden gaan vormgeven [...] En wat ik ook belangrijk vind is dat [naam POM­medewerker] toen
bijvoorbeeld zijn verantwoordelijkheid heeft gepakt en zijn expertise heeft aangesproken om mij te
wijzen op: ‘dit ga je niet volhouden op deze manier. Dus jij denkt dat je ook je werk gewoon full time
moet kunnen blijven doen? Dat gaat ten koste van thuis want dat is gewoon te veel wat er nu is’. Dus
dat ik ook keuzes moest maken en mijn focus moest bepalen (Respondent 3).
Op de vraag in hoeverre POM volgens de respondent bijdraagt aan het voorkomen van overbelasting,
antwoordt de respondent dat POM in ieder geval heeft bijgedragen aan de beslissing om haar werk
tijdelijk neer te leggen en dat ze denkt dat het een goede beslissing is geweest voor het voorkomen
van overbelasting.
Contact leggen
Daarnaast heeft de POM‐medewerker respondenten steun geboden door contact te leggen met
ondersteuningsdiensten. Een echtpaar vertelt dat de POM‐medewerker contact heeft kunnen leggen
met de casemanager van de zorgontvanger. Het echtpaar kon de casemanager in het stadium van het
POM‐aanbod niet telefonisch bereiken. De POM‐medewerker heeft de casemanager een e‐mail
verstuurd en naar aanleiding daarvan heeft de casemanager contact opgenomen met het echtpaar
(R12‐R13). De respondenten vinden het zeer fijn dat de POM‐medewerker gebruikt heeft gemaakt
van zijn “directe lijnen”.
Ook een andere respondent vertelt dat de POM‐medewerker contact heeft gelegd met
ondersteuningsdiensten en zodoende een aantal stappen voor het inschakelen van ondersteuning uit
haar handen heeft genomen (R3):
Hij [POM­medewerker] heeft een deel voor mij geregeld. Hij heeft een afspraak met het RCKJP
gemaakt waar ik toen bij zat en hij heeft contact gelegd met een medewerker van Symfora die met
de kinderen heeft gesproken. Hij heeft mijn e­mailadres aan haar doorgegeven. Dus een aantal
stappen heeft hij echt ondernomen en dat heb ik echt als heerlijk ervaren op dat moment, omdat je
het idee hebt dat je al alles moet doen. Hij nam iets uit handen (Respondent 3).
57

8.2.5 Conclusie
Tot slot volgt in deze paragraaf een antwoord op de vraag in hoeverre POM belemmeringen
wegneemt op het gebied van 'willen', 'weten', 'kunnen' en ‘voorbereiding’ bij het inschakelen van
ondersteuning.
‘Willen’
POM heeft een aantal respondenten ondersteund op het gebied van bereidwilligheid. Sommige
respondenten hebben geen ondersteuning ingeschakeld als direct gevolg van POM, maar voelden
zich door POM gesterkt om op een later moment ondersteuning in te schakelen. Daarnaast zijn er een
aantal redenen die de bereidwilligheid van het inschakelen van ondersteuning belemmeren en die
POM niet wegneemt. Deze belemmeringen doen zich voor in het stadium van het POM‐aanbod of in
de jaren voor POM. Sommige respondenten komen zelf over deze drempel heen. De mate waarin
respondenten geneigd zijn om ondersteuning in te schakelen lijkt invloed te hebben of zij wel of niet
over deze drempel heen komen. Een respondent die in het stadium van het POM‐aanbod nog niet
bereid was ondersteuning voor zichzelf in te schakelen (R5), is destijds niet over de drempel ‘om
problemen opnieuw bij een ander op tafel te leggen’ gekomen, in tegenstelling tot respondenten die
meer bereid waren om ondersteuning voor zichzelf in te schakelen.
‘Weten’
Op het gebied van kennis van ondersteuningsmogelijkheden neemt POM zowel een psychologische
belemmering (niet weten dat je hulp mag vragen) als een praktische belemmering (onbekendheid
met ondersteuningsvormen) weg. Verder stelt POM de respondenten vooral op de hoogte van
ondersteuningsmogelijkheden van de instelling zelf. Op een paar vlakken neemt POM echter geen
belemmeringen weg. Ten eerste missen een aantal respondenten informatie over bepaalde
ondersteuningsmogelijkheden (psycho‐educatie, financiële tegemoetkomingen en advies voor
ondersteuningsmogelijkheden voor de zorgontvanger). Ten tweede neemt POM geen belem‐
meringen op het gebied van kennis weg die zich in de jaren voor POM voordeden.
‘Kunnen’
Sommige respondenten maken geen gebruik van ondersteuning omdat zij belemmeringen
ondervinden in het bestaande ondersteuningsaanbod. De ondersteuningsdienst sluit bijvoorbeeld
niet aan op de behoeften van de respondent (informatieavond is te algemeen, locatie is te ver), de
respondent maakt zich zorgen over kosten en betrouwbaarheid van ondersteuningsdiensten of de
ondersteuningsdienst is tijdelijk niet beschikbaar. POM kan dergelijke belemmeringen van bestaande
ondersteuningsmogelijkheden niet wegnemen. Aan de andere kant blijkt dat de POM‐medewerker
het bestaande ondersteuningsaanbod kan veranderen, door zelf als ondersteuningsdienst
beschikbaar te blijven. De POM‐medewerker breidt de bestaande ondersteuningsmogelijkheden uit
en op deze wijze kunnen respondenten bij de POM‐medewerker ondersteuning vinden.
‘Voorbereiding’
POM ondersteunt respondenten bij de voorbereiding voor het gebruik van ondersteuningsdiensten.
De POM‐medewerker neemt stappen uit handen bij het daadwerkelijk inschakelen van
ondersteuning, zoals het vormgeven van een plan van aanpak en contact leggen met ondersteunings‐
diensten. Echter respondenten ondervinden belemmeringen bij de verdere voorbereiding voor het
gebruik van ondersteuning. Respondenten ondervinden bijvoorbeeld hinder van externe partijen bij
de aanvraag van extra ondersteuning.
8.3 Onderdelen van POM
In de vorige paragrafen is besproken in hoeverre POM belemmeringen wegneemt voor het vragen
van steun. In deze paragraaf wordt nagegaan in hoeverre het geven van erkenning, het in kaart
brengen van ervaren belasting, knelpunten en ondersteuningsbehoeften en het geven van inzicht in
ondersteuningsmogelijkheden bijdragen aan het wegnemen van belemmeringen voor het vragen van
steun.
Allereerst wordt beschreven in hoeverre het geven van erkenning, het in kaart brengen van
ervaren belasting, knelpunten en ondersteuningsbehoeften en het geven van inzicht in onder‐
58

steuningsmogelijkheden zijn behaald (zie Bijlage VI voor de antwoordkeuzes van de respondenten).
Vervolgens wordt een antwoord geformuleerd op de vraag in hoeverre deze onderdelen bijdragen
aan het wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun.
8.3.1 Het geven van erkenning
Alle respondenten reageren instemmend op de uitspraak ‘Het aanbod van het POM‐gesprek gaf mij
erkenning en waardering’. Respondenten lichten toe dat het gevoel van erkenning en waardering
kwam door de actieve benadering vanuit de instelling en door het gesprek zelf. Bij het POM‐aanbod
bleek volgens een respondent bovendien erkenning vanuit de zorgontvanger. De respondent vertelt
dat ze inzag dat de zorgontvanger besefte hoe ze de voorafgaande jaren geestelijk ook geleden heeft,
aangezien de zorgontvanger haar naam had doorgegeven voor een POM‐gesprek (R12).
Bijna alle respondenten antwoorden dat de uitspraak ‘helemaal’ op hen van toepassing is.
Onder deze groep bevinden zich zowel respondenten die naar aanleiding van POM steun hebben
gevraagd als respondenten die geen steun hebben gevraagd naar aanleiding van POM. Twee
respondenten stemmen in mindere mate in met de uitspraak (‘enigszins’). Laatstgenoemde
respondenten hadden beide geen steun gevraagd naar aanleiding van POM, maar vertellen dat zij al
gebruik maakten van ondersteuning.
8.3.2 Het in kaart brengen van de ervaren belasting
De mate waarin de uitspraak ‘Het gebruik van de vragenlijst gaf mij inzicht in mijn belasting’ van
toepassing is op de respondenten varieert. Het antwoord ‘neutraal’ overheerst, aangezien drie
respondenten de vragenlijst niet hebben ingevuld (R10, R11, R13) en vier respondenten het gebruik
van de vragenlijst zich niet meer kunnen herinneren (R4, R5, R7, R8). Een andere respondent staat
‘neutraal’ tegenover de uitspraak, omdat ze bekend was met de door haar ervaren belasting en
tevens omdat de belasting wisselend is (R6). Verder geeft één respondent aan dat de uitspraak
‘nauwelijks’ op haar van toepassing is, aangezien het meer een bevestiging was van wat ze al ervoer
(R3). De erkenning van de belasting door de POM‐medewerker, gaf de respondent meer inzicht in
haar belasting:
Het was meer de bevestiging van wat ik al ervoer […] Ik vond meer dat het gesprek wat helderheid
gaf dat het echt gewoon een heel zware tijd was en dat het niet niks wat er gebeurde dan de
vragenlijst. De vragenlijst was: ‘ja, dat weet ik ook wel’ (Respondent 3).
Eén respondent geeft aan dat de uitspraak ‘enigszins’ op haar van toepassing is, omdat de vragenlijst
haar toch aan het nadenken zette (R2). De overige drie respondenten geven aan dat de uitspraak
‘helemaal’ op hen van toepassing is (R1, R9, R12). Hierbij wordt aangegeven dat de vragenlijst zowel
de respondenten als de POM‐medewerker inzicht gaf in de ervaren belasting:
Door die vragenlijst zag ik hoe de werkelijkheid was, de woede in me, alles door elkaar heen
(Respondent 12).
Toen had [naam POM­medewerker] natuurlijk zoiets van: ‘ja, kijk dan ben je er wel heel erg mee
bezig” (Respondent 9).
8.3.3 Het in kaart brengen van knelpunten en ondersteuningsbehoeften
De meerderheid van de respondenten geeft aan dat de uitspraak ‘In het POM‐gesprek kwamen mijn
knelpunten en ondersteuningsbehoeften naar voren’ ‘helemaal’ op hen van toepassing is. Deze
respondenten geven aan dat in het gesprek de ruimte was om te bespreken wat de respondenten
wilden. Verder geven drie respondenten aan dat de uitspraak ‘enigszins’ van toepassing op hen is
(R5, R10, R12) en lichten toe dat de knelpunten die aan de orde kwamen in het POM‐gesprek een
klein onderdeel zijn van een groter geheel. Eén van hen (R5) benadrukt dat zij te weinig kon uitten in
het POM‐gesprek, omdat ze vrijwel alleen een knelpunt kon bespreken waar zij in de nabije toekomst
tegenaan zou lopen. Een andere respondent (R12) geeft aan dat ze enkel de huidige knelpunten naar
voren heeft gebracht, maar dat ze met de POM‐medewerker heeft besproken wat ze wilde bespreken.
Daarnaast geeft één respondent aan dat de uitspraak ‘nauwelijks’ van toepassing is (R4). De
respondent vertelt dat ze haar knelpunten heeft kunnen benoemen, maar dat deze punten verder
59

geen ondersteuning nodig hadden aangezien de respondent al stappen had ondernomen om de
knelpunten op te lossen.
De ondersteuningbehoeften van de respondenten variëren in het stadium van het POM‐
aanbod en lijken samen te hangen met het gebruik van ondersteuning als gevolg van POM. Bij een
aantal respondenten kwamen geen verdere ondersteuningsbehoeften naar voren in het stadium van
het POM‐aanbod (R1, R2, R4, R7, R8, R11). Deze groep heeft naderhand geen concrete ondersteuning
ingeschakeld als gevolg van POM. Eén van deze respondenten vertelt echter dat ze nog steeds in
onzekerheid zit hoe het verder met toen besproken knelpunten (bijv. huisvesting van de zorg‐
ontvanger) (R7). Bij een deel van de respondenten kwamen concrete ondersteuningsbehoeften naar
voren (R3, R6, R9, R10, R12‐R13). Deze groep heeft daadwerkelijk ondersteuning ingeschakeld naar
aanleiding van POM. Ten slotte kwam bij een respondent in het POM‐gesprek naar voren dat ze
verwachtte dat ze hulp nodig zou hebben, maar dat ze (nog) geen hulp wilde inschakelen omdat ze
wilde kijken of ze het op eigen kracht zou redden (R5). De respondent heeft uiteindelijk geen hulp
ingeschakeld als gevolg van POM, maar heeft in een later stadium – toen de verwachtte klap was
gekomen – hulp gevraagd, omdat ze toentertijd door een maatschappelijk werkster werd gebeld (om
een geheel andere reden). Samengevat leidde POM bij concrete en directe ondersteuningsbehoeften
tot het inschakelen van ondersteuning. Bij minder concrete of directe ondersteuningsbehoeften
(zekerheid over huisvesting zorgontvanger (R7) of kijken of het op eigen kracht kan (R5)) leidde
POM niet tot het vragen van steun.
Bovendien heeft POM enkele respondenten ondersteund om steun te vragen voor knel‐
punten of ondersteuningsbehoeften die in het stadium van het POM‐aanbod minder concreet of
minder direct waren (R7, R8, R9).
8.3.4 Het geven van inzicht in ondersteuningsmogelijkheden
De antwoordkeuzes van de respondenten op de uitspraak ‘De schriftelijke informatie gaf mij inzicht
in ondersteuningsmogelijkheden’ liggen zeer verspreid. Hoewel de antwoordkeuzes zeer verschil‐
lend zijn, komen sommige motivaties overeen. Uit de motivaties van de respondenten komt naar
voren dat sommigen al (deels) bekend waren met de informatie en/of van mening zijn dat informatie
ontbrak. Verder komt vooral naar voren dat de schriftelijke informatie inzicht gaf in de onder‐
steuningsmogelijkheden van de instelling zelf. Bovendien komt naar voren dat respondenten inzicht
in ondersteuningsmogelijkheden hebben verworven door mondelinge informatie van de POM‐
medewerker.
Daarnaast vertelt een respondent dat ze de schriftelijke informatie zelf niet had kunnen
vinden (R9). Een andere respondent vertelt dat als hij echt hulp voor zichzelf nodig zou hebben, dat
hij dan zelf die ingangen weet te vinden door actief daarnaar op zoek te gaan (R11). Dat een
dergelijke zoektocht weken kan duren, komt naar voren in het antwoord van een andere respondent
(R3). Deze respondent licht toe dat ze informatie miste over mogelijkheden van psycho‐educatie en
lotgenotencontact (bipolaire stoornis). De respondent heeft zelf de mogelijkheid van psycho‐educatie
moeten ontdekken en het kostte haar een hele zoektocht om erachter te komen waar ze precies
terecht kon.
8.3.5 Conclusie
POM heeft alle respondenten erkenning en waardering gegeven door het aanbod vanuit de instelling
of in het gesprek zelf. POM heeft een paar respondenten in mindere mate erkenning en waardering
gegeven, maar er zijn geen aanwijzingen dat dit verschil bijdraagt aan de mate waarin dit element,
het geven van erkenning en waardering, bijdraagt aan het wegnemen van belemmeringen voor het
vragen van steun.
Aangezien bij een groot deel van respondenten de ervaren belasting niet in kaart is gebracht
met de vragenlijst of het gebruik van de vragenlijst niet herinnerd wordt, zijn er geen duidelijke
aanwijzingen in hoeverre het in kaart brengen van de ervaren belasting bijdraagt aan het wegnemen
van belemmeringen voor het vragen van steun.
Wat betreft het in kaart brengen van knelpunten en ondersteuningsbehoeften, luidt de
conclusie dat met name voor concrete en directe ondersteuningsbehoeften die in kaart zijn gebracht
ondersteuning is ingeschakeld naar aanleiding van het POM‐aanbod.
Inzicht in ondersteuningsmogelijkheden werd deels gegeven door schriftelijke informatie en deels
gegeven door mondelinge informatie van de POM‐medewerker. Het geven van inzicht in onder‐
60

steuningsmogelijkheden heeft enerzijds belemmeringen weggenomen voor het vragen van steun,
omdat onbekendheid met bepaalde ondersteuningsvormen is verholpen. Anderzijds waren sommige
respondenten al op de hoogte van de ontvangen informatie of ontbrak informatie over gewenste
ondersteuningsvormen.
8.4 Conclusie
In deze paragraaf wordt een antwoord geformuleerd op de vraag in hoeverre POM belemmeringen
wegneemt voor het inschakelen van steun.
8.4.1 Wat
Een deel van de respondenten heeft naar aanleiding van POM ondersteuning ingeschakeld. Daarnaast
konden de respondenten steun ondervinden zonder dat zij naar aanleiding van het POM‐aanbod
ondersteuning inschakelden. Het POM‐aanbod an sich werd als ondersteunend ervaren en heeft
persoonlijke hulpbronnen van de respondenten versterkt. Op deze wijze neemt POM belemmeringen
weg voor het gebruik van ondersteuning. Sommige respondenten maakten al gebruik van
ondersteuning vóór POM.
Daarnaast ondersteunt POM respondenten op het gebied van bereidwilligheid, kennis,
bestaande mogelijkheden en voorbereiding bij het inschakelen van ondersteuning. POM lijkt de
respondenten vooral te ondersteunen op het gebied van kennis van ondersteuningsmogelijkheden.
Echter belemmeringen op dit gebied van kennis en overige gebieden blijven aanwezig. Verder neemt
POM onder de respondenten vooral belemmeringen weg voor directe en concrete ondersteunings‐
behoeften in het stadium van het POM‐aanbod.
8.4.2 Wie
Bovendien zijn er geen aanwijzingen zijn dat het zorgverloop van de respondent of het aantal
opnamen van de zorgontvanger invloed uitoefent op het al dan niet inschakelen van ondersteuning
naar aanleiding van POM. Zowel onder respondenten van wie de zorgontvanger voor het eerst werd
opgenomen als onder respondenten van wie de zorgontvanger meerdere malen is opgenomen, heeft
een aantal respondenten wel ondersteuning ingeschakeld naar aanleiding van POM en een aantal
niet.
Tenslotte luidt de conclusie dat POM belemmeringen wegneemt en tot het inschakelen van
ondersteuning leidt voor zowel respondenten met een langer zorgverloop als respondenten met een
korter zorgverloop. Ook bij respondenten die al gebruik maakten van ondersteuning zijn belem‐
meringen weggenomen en leidt POM tot het inschakelen van andere ondersteuningsvormen. POM
neemt bijvoorbeeld ook onbekendheid met ondersteuningsvormen weg bij een respondent die al
meerdere jaren betrokken is bij de opnamen van de zorgontvanger en al eerder ondersteuning voor
zichzelf inschakelde.
61

9. Waardering
Dit hoofdstuk gaat over de waardering van POM. Allereerst komen de spontane reacties van de
respondenten aan de orde. Vervolgens wordt de verwachting van het POM‐aanbod beschreven.
Aansluitend wordt per element beschreven hoe de verschillende elementen van POM door de
respondenten worden gewaardeerd en waarom. De elementen omvatten respectievelijk het aanbod
vanuit de instelling, de EDIZ‐vragenlijst, het bespreken van ervaren knelpunten en ondersteunings‐
behoeften, de schriftelijke informatie, de telefonische follow‐up en de geschiktheid van de POM‐
medewerker. Vervolgens wordt beschreven of de respondenten vinden dat bepaalde onderwerpen
wel of niet uitgebreider aan bod hadden moeten komen en of zij POM een aanrader vinden voor
andere mantelzorgers. Daarna worden de tips van de respondenten belicht. Aansluitend wordt een
antwoord geformuleerd op de vraag in hoeverre de respondenten POM waarderen.
9.1 Spontane reactie
Uit de spontane reacties komt naar voren dat de respondenten POM over het algemeen goed vinden.
De reacties variëren van “op zich goed” tot “echt wel heel positief”. Vier respondenten verwoorden
dat ze POM zeer goed vinden (R1, R4, R6, R9). Respondenten geven aan dat ze hun verhaal kwijt
konden (R1, R7, R11, R12) en dat er naar hen geluisterd werd (R1, R2, R7). Verder vertellen enkele
respondenten dat het de eerste keer was dat hen als mantelzorger een gesprek werd aangeboden en
dat het hen goed deed (R5, R9, R10). Andere positieve reacties zijn dat POM aansloot op wat de
respondent wilde (R6) en dat de POM‐medewerker zijn werk goed deed (R13).
Bovendien wordt genoemd dat het goed was dat de POM‐medewerker vertelde over
ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers en de zorgontvanger (R8), dat de POM‐
medewerker handvatten gaf waar de respondent rekening mee kan houden en dat de respondent
folders kreeg over de problematiek van de zorgontvanger (R11). Een andere respondent noemt dat
het belangrijk is dat je als directe omgeving in de gaten gehouden wordt (R3).
Daarnaast geven een paar respondenten spontaan aan dat ze het POM‐aanbod graag jaren
geleden hadden gehad (R4, R12). Een andere respondent noemt bovendien dat ze “toch wel erg veel
folders” heeft ontvangen (R7). Ten slotte vertelt één respondent spontaan dat ze het aanbod vanuit
de instelling op zich als heel prettig heeft ervaren, maar dat ze weinig heeft gehad aan “één gesprek
met twee weken erna een keer bellen” en dat ze daarom POM graag uitgebreider ziet (R5).
Bovengenoemde punten worden in onderstaande tekst nader beschreven.
9.2 Verwachting
Op de vraag wat de respondent van het POM‐aanbod verwachtte, antwoorden de meeste
respondenten dat ze geen specifieke verwachtingen hadden en open het POM‐gesprek ingingen (R1,
R4, R10, R11, R12, R13). Eén respondent geeft daarbij aan dat hij een gesprek verwachte over hoe hij
met de situatie om kon gaan (R11).
Enkele respondenten noemen dat ze verwachtten dat ze hun verhaal kwijt konden (R2, R3,
R7, R12). Een respondent noemt daarbij dat ze praktische uitleg verwachtte van wat er aan de hand
is met de zorgbehoevende (R3). Daarnaast vertelt respondent aan dat hij zicht verwachtte op
ondersteuningsmogelijkheden (R8).
Twee respondenten geven aan dat zij niet veel – in negatieve zin – van POM verwachtten (R6,
R9). Eén van hen geeft aan dat ze ondanks deze verwachting naar het POM‐gesprek is gegaan omdat
het aangeboden werd en ze hoop had dat het toch positief zou uitpakken (R9). De andere respondent
geeft aan dat zij naar het POM‐gesprek is gegaan, omdat het gesprek echt om haar ging en dat al jaren
niet gebeurd was (R6).
Ten slotte geeft een respondent dat ze verwachtte dat POM haar meer ondersteuning zou
bieden dan een eenmalig gesprek en een telefonische follow‐up (R5). Deze verwachting komt tot
uiting in haar waardering van de verschillende elementen van het POM‐aanbod. Verder is
noemenswaardig dat voor de twee respondenten met een negatievere verwachting, het POM‐aanbod
zeer positief is uitgevallen. Bij de overige respondenten is geen reden om aan te nemen dat hun
verwachting de waardering van het POM‐aanbod beïnvloedt.
62

9.3 Waardering per element
9.3.1 Element: benaderd door de instelling
Wat vindt u ervan dat u bij de opname van uw naaste door de
instelling werd benaderd voor een POM‐gesprek?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
Het eerste element van POM, het aanbod vanuit de instelling zelf, wordt door alle respondenten
gewaardeerd als ‘goed’, met uitzondering van één respondent (R11). Deze respondent beoordeelt de
benadering vanuit de instelling als ‘slecht’, "omdat het zo lang duurde voordat er contact werd
opgenomen". De respondent vertelt dat hij “pas” zes weken na de opname van zijn vrouw werd
benaderd. De POM‐medewerker had de respondent verteld dat dit vanwege de vakantieperiode is
mis gegaan.
De meeste mantelzorgers geven aan dat ze het prettig vinden dat er aandacht aan hen werd
geschonken. Een respondent vindt het goed dat het werd aangeboden, omdat ze in grote onzekerheid
verkeerde ("wat is er nu aan de hand?") (R6). Een andere respondent geeft aan dat ze het heel fijn
vond dat ze door de instelling benaderd werd en ze niet zelf hoefde te bellen in die crisissituatie (R3):
In zo'n situatie, dat het zo'n crisis is, is het heel fijn dat je het zelf niet hoeft te doen. Dat vond ik toen
heel prettig. Dat is één ding dat je even los kan laten. Het wordt voor je gedaan (Respondent 3).
Eén respondent vertelt dat ze het fijn vond dat ze haar verhaal kwijt kon bij de instelling van de
zorgontvanger (R2):
Je dochter is daar, dus dan wil je ook daar je verhaal kwijt (Respondent 2).
Vier respondenten benadrukken dat het voor het eerst was dat zoiets aan hen werd aangeboden (R4,
R5, R9, R10). Het betreft zowel een respondent waarbij de zorgontvanger een aantal maanden
geleden voor het eerst is opgenomen (R9), als respondenten waarbij de zorgontvanger jaren geleden
voor het eerst is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis (R4, R5, R10).
Het POM­gesprek was wel het eerste die vroeg: 'hoe gaat het nu met u en wat kunnen wij voor u
betekenen?'. Ik vond dat heel erg fijn. Daar heb ik heel veel aan gehad […] want in de hele
geschiedenis, zoals in het ziekenhuis en in L. waar ze opgenomen is geweest vroeg niemand dat. Je
komt op bezoek, je haalt de was, maar er is niemand die naar je om kijkt (Respondent 9).
Ik was blij verrast toen ik die uitnodiging kreeg, omdat dus in twintig jaar dat ik dan al meeloop als
mantelzorger nog nooit iemand aan me heeft gevraagd: 'hoe gaat het nu met jou en redt je het
wel?' Dus het was heel bijzonder en ook hartverwarmend. Dat deed me erg goed (Respondent 10).
Ten slotte noemt een respondent dat ze goed het vindt dat de zorgontvanger zelf toestemming moest
geven om haar te benaderen (R1).
63

9.3.2 Element: EDIZ­vragenlijst
Wat vindt u van het invullen van de vragenlijst?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
De waardering van het invullen van de EDIZ‐vragenlijst varieert. Het antwoord 'neutraal' overheerst,
aangezien drie respondenten de vragenlijst niet hebben ingevuld (R10, R11, R13) en vier respondent
het invullen van de vragenlijst zich niet meer kunnen herinneren (R4, R5, R7, R8). Twee van de
respondenten die de vragenlijst niet hebben ingevuld geven aan dat zij de vragenlijst niet hebben
gekregen (R10, R11) en één respondent (R13) geeft aan dat zijn echtgenote de vragenlijst heeft
ingevuld (het POM‐gesprek was met name voor haar).
Eén respondent waardeert de vragenlijst als 'slecht', omdat ze al wist dat de ervaren druk
hoog was en ze de vragenlijst daarvoor niet nodig had (R3). Een andere respondent waardeert het
invullen van de vragenlijst als 'redelijk', omdat de mate van belasting volgens haar wisselend is; "de
ene keer is het wel veel en de andere keer is het niet veel" (R6). De overige vier respondenten vinden
de vragenlijst ‘goed’. Een respondent geeft als reden dat de ingevulde vragenlijst echt aangaf hoe de
door haar ervaren druk op dat moment was (R12). Ook de andere respondenten spreken over inzicht
in de ervaren belasting, voor zowel zichzelf als de POM‐medewerker ("dat je toch even weer meer
goed nadenkt over hoe het eigenlijk allemaal voor je is" (R2) of "dat de persoon die tegenover je zit
dan weet wat voor type je bent en welke kant het gesprek een beetje uitgaat" (R9)).
9.3.3 Element: bespreken van ervaren knelpunten en ondersteuningsbehoeften
Wat vindt u van het bespreken van uw knelpunten en
ondersteuningsbehoeften met de POM‐medewerker?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10
11 x
12 x
13 x
De meeste respondenten waarderen het bespreken van hun knelpunten en ondersteuningsbehoeften
met de POM‐medewerker als ‘goed’. De overige twee respondenten waarderen het element als
‘redelijk’. Eén van deze respondenten geeft als reden dat ze tijdens het POM‐gesprek een goed gevoel
had bij het bespreken van de knelpunten en ondersteuningsbehoeften, maar dat de uitwerking toch
ergens is blijven hangen aangezien ze nog steeds in onzekerheid zit wat betreft toen besproken
knelpunten (zoals huisvesting van de zorgontvanger).
De andere respondent die het bespreken van de knelpunten en ondersteuningsbehoeften
met de POM‐medewerker als ‘redelijk’ waardeert, geeft als reden ze het wel heel erg fijn vond, maar
64

dat in haar geval een uur niet genoeg was om haar verhaal kwijt te kunnen. De respondent (R5) geeft
aan dat ze veel problemen ervaart en dat ze het moeilijk vond om te bepalen wat ze aan de POM‐
medewerker moest vertellen.
Het is maar één gesprek, dus wat ga ik die man vertellen? Ik zit van top tot teen vol met allerlei
problemen waar ik tegenaan loop, maar wat moet ik die man nou juist gaan vertellen? Dat vond ik
best heel erg moeilijk. Dus ik vond het wel heel erg fijn, maar je zit daar een uurtje te praten en wat
ga je vertellen? […] Ik zeg: ' ja, waarom blijft dit dan nou bij één gesprek?'. 'Ja, dat zijn nou eenmaal
de regels.' Ik zeg: 'nou, dat vind ik jammer'. Zeker als je iemand hebt met wie het klikt. Eigenlijk heb
je niks aan dat ene gesprek (Respondent 5).
Respondenten die het bespreken van hun knelpunten en ondersteuningsbehoeften als ‘goed’
waarderen, noemen verschillende redenen: dat je je verhaal kwijt kunt (R2, R9, R13), dat het prettig
is om te kunnen zeggen wat je zou willen (R4) of dat iemand je dan misschien eens een keer kan
helpen (R12). Daarnaast waarderen een aantal respondenten het element als ‘goed’, omdat het
gesprek zelf en de schriftelijke informatie waren afgestemd op hun behoeften (bijv. dat het gesprek
vrij snel een specifieke oprichting opging en uitgaande van wat de respondent wilde) (R3, R6, R9,
R11).
9.3.4 Element: schriftelijke informatie
Wat vindt u van de schriftelijke informatie die u heeft
meegekregen?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7
8
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
De meeste mantelzorgers waarderen de schriftelijke informatie die zij hebben meegekregen als
‘goed’. Als motivatie wordt genoemd dat het fijn is om betrouwbare duidelijk overzichtelijke
informatie over de problematiek achter de hand te hebben (R11). Daarnaast wordt de informatie
over mogelijke cursussen en bijeenkomsten voor de respondent zelf gewaardeerd (R1). Een andere
respondent geeft als toelichting dat ze de informatie op haar gemak thuis kon doorlezen en dat ze
naar aanleiding van het gesprek ook een folder voor een cursus mindfulness heeft meegekregen en
dit inmiddels heeft gedaan (R9).
Drie respondenten waarderen de informatie als goed, maar geven aan dat zij al bekend
waren met enkele (R10) of alle folders (R12, R13). Eén van deze respondenten (R12) geeft daarbij
aan dat ze informatie graag uitgebreider ziet. In de paragraaf ‘Tips van de respondenten’ wordt hier
verder op ingegaan.
Een andere respondent (R6) vindt de schriftelijke informatie op zich heel goed, maar
waardeert de meegekregen folders als ‘redelijk’ omdat voor de respondent al veel van de informatie
bekend was (wel over de problematiek en niet over het ondersteuningsaanbod van de instelling voor
mantelzorgers). Eén respondent (R3) geeft aan dat ze vooral de schriftelijke informatie die ze
meekreeg over hoe de organisatie werkt en waar zij heen kon gaan met vragen rondom de kinderen
fijn vond. Aangezien de folders redelijk algemeen van aard waren en de respondent op internet meer
informatie heeft kunnen vinden (bijv. over het bestaan en de beschikbaarheid van een psycho‐
educatiecursus), waardeert zij de folders als ‘redelijk’.
Een respondent die ‘neutraal’ tegenover de schriftelijke informatie staat, geeft aan dat het
voor mensen die voor de eerste keer met deze problemen in aanraking komen goed zou zijn, maar
65

dat zij er al zoveel van af wist (R2). De tweede respondent die ‘neutraal’ tegenover de meegekregen
schriftelijke informatie stond, gaf als reden dat zij de folders wel had doorgekeken, maar dat het niet
zo'n indruk had gemaakt dat ze dacht “dit ga ik bewaren” (R4).
Van twee respondenten is geen score bekend, maar is wel ingegaan op de waardering van de
meegekregen schriftelijke informatie. Het betreft de ouders van een zorgontvanger. Uit het interview
blijkt een verschil in hoe de schriftelijke informatie is ontvangen. De moeder (R7) vindt dat zij te veel
folders hebben gekregen. De diagnose was nog onbekend en zij waardeert het niet dat van eventuele
stoornissen een folder is meegegeven.
We hebben folders gekregen over allerlei diagnoses en dan denk ik: ‘waarom moet er gelijk zo’n
diagnose op?’. Dat vind ik wel hard om dat zo onder ogen te zien. Dat wilde ik helemaal niet. Nu nog
niet (Respondent 7).
Ook is naar haar mening het moment waarop andere folders (folders over ondersteuning voor de
zorgontvanger na de opname) werden meegegeven niet geschikt, aangezien de zorgontvanger in die
fase nog opgenomen was. Haar echtgenoot, daarentegen, vindt het terecht dat zij die totale stapel
folders op dat moment hebben gekregen. Hij geeft aan dat hij nu op de hoogte is van beschikbare
hulp voor de zorgontvanger, waar zij eventueel achteraan kunnen (R8).
9.3.5 Element: telefonische follow­up
Wat vindt u van de telefonische follow‐up?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
De telefonische follow‐up wordt door de meeste respondenten gewaardeerd als ‘goed’. De drie
overige respondenten beoordelen de telefonische follow‐up als ‘matig’. Een echtpaar beoordeelt de
telefonische follow‐up als ‘matig’ omdat zij niet bereikt zijn door de POM‐medewerker (R7‐R8). De
andere respondent geeft aan dat ze het wel fijn vond dat de POM‐medewerker terugbelde, maar dat
ze persoonlijk denkt dat de POM‐medewerker er meer bovenop moet zitten (R5). Deze respondent
heeft destijds geen ondersteuning ingeschakeld en in het interview zegt ze dat ze te lang heeft
gewacht met het inschakelen van ondersteuning voor zichzelf.
Die meneer had ook gezegd: 'als het niet gaat, dan moet je wel hulp zoeken'. Twee weken later
belde hij ook inderdaad terug en ik zeg: 'ja, ik ga wel hulp zoeken'. Maar dan is het toch weer
telefonisch en eigenlijk denk ik dat ze er wat meer bovenop zouden moeten zitten. […] Het is wel fijn
dat hij twee weken later terugbelt en zeg dat ik dan dus inderdaad hulp moet gaan zoeken, maar
verder is er ook niet meer gebeld of ik dat inderdaad heb gedaan. Het blijft bij dat gesprek van een
uur en dat telefoontje blijft het. En ik kan gerust tegen hem zeggen: 'ja, ik heb hulp gezocht' en als
ik het niet heb gedaan dan is er ook geen haai die er naar kraait. Maar goed dat is natuurlijk mijn
eigen verantwoordelijkheid. […] Nu heb ik gewoon een paar maanden te lang gewacht. […] Ik had
het eigenlijk meteen al moeten doen (Respondent 5).
Echter, onder de respondenten die de telefonische follow‐up als ‘goed’ waardeert, bevindt zich een
respondent die als reden geeft dat de POM‐medewerker haar zodanig echt volgde (R6):
66

Omdat hij dat inderdaad echt volgde. Hij kwam er echt op terug: ' dat was onze afspraak 7 en moet
ik daar nog verder op ingaan of is het gebeurd en is dat wat je wilt?'. (Respondent 6).
Deze respondent heeft een extra telefonische follow‐up gehad, omdat zij in de eerste follow‐up
aangaf dat ze graag nog telefonisch contact had met betrekking tot haar verzoek om uitgenodigd te
worden bij de bespreking van het signaleringsplan. Ook volgde de POM‐medewerker haar plannen
om gebruik te maken van het ondersteuningsaanbod van de instelling voor mantelzorgers.
Bovendien geeft de respondent aan dat ze keuze had tussen een telefonische follow‐up of een extra
gesprek.
‘Lees het eerst even door, laat het allemaal bezinken, doe er rustig aan over en wil je een gesprek of
zal ik gewoon even bellen?’. Dat soort dingen. Heel vrij, heel open en wat je wilt gewoon
(Respondent 6).
Uit de motivatie van de overige respondenten die de telefonische follow‐up als ‘goed’ waarderen
komt naar voren dat ze goed vinden dat de POM‐medewerker nog even contact zocht ofwel nogmaals
aandacht besteed aan hen. Eén respondent geeft aan dat ze het fijn vond dat ze de telefonische
follow‐up ‘achter de hand’ had na het POM‐gesprek (R9):
…dat hij later ook zei: ‘dan ga ik je nog een keer bellen en dan gaan we er nog eens over praten als
je dat wil, als je dat niet wil is het ook goed’. Maar gewoon het feit dat je iets achter de hand hebt,
dat vond ik heel fijn (Respondent 9).
Een andere respondent vindt het goed dat de POM‐medewerker vraagt hoe het gaat en of hij
eventueel iets nieuws kan aanbieden. In het geval van de respondent waren dit extra folders, omdat
er nieuwe ontwikkelingen waren geweest qua behandeling en diagnose (R11).
Een andere respondent licht toe dat het goed is dat de POM‐medewerker je in de telefonische
follow‐up herinnert aan gemaakte afspraken, omdat je een aantal weken later in een andere situatie
zit en misschien geneigd bent om het te laten liggen (R4).
Twee respondenten geven aan dat fijn was dat de POM‐medewerker in de telefonische
follow‐up het idee heeft meegegeven dat ze hem te allen tijde kunnen bellen als ze nog vragen
hebben (R3, R9).
…dat hij netjes terugbelde en ook zei: ‘mochten er nog meerdere vragen zijn of als je binnen nu en ik
weet niet me nog nodig hebt, je kan te allen tijde bellen. En ik denk zelfs als ik nu nog zou bellen dat
hij ook zou zeggen: ‘kom maar’. De deur staat bij wijze van spreke open en dat is wel een heel fijn
idee (Respondent 9).
9.3.6 Element: geschiktheid van de POM­medewerker
Wat vindt u van de geschiktheid van de POM‐medewerker?
R slecht matig neutraal redelijk goed
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
7 "POM‐medewerker informeert hulpv. over POM en haar verzoek bij bespreking signaleringsplan te worden uitgenodigd" (POM‐
registratieformulier)
67

Alle respondenten waarderen de geschiktheid van de POM‐medewerker als ‘goed’. De meeste
respondenten zijn zelfs zeer tevreden over de POM‐medewerker. Een respondent stipt daarbij aan
dat de waardering van het element ‘bespreken van de knelpunten en ondersteuningsbehoeften met
de POM‐medewerker’ wellicht minder positief was als hij en zijn echtgenote een andere POM‐
medewerker hadden gehad (R13):
Maar stel dat we een andere man of vrouw hadden gehad, waar het dan dus niet mee klikte
bijvoorbeeld… Het was een hele vriendelijke man en dat speelt ook mee. Hoe komt hij over? Hoe
reageert hij? Kan hij goed luisteren? Maar bij deze man was het goed (Respondent 13).
Als je dit normaal aan iemand vertelt, dan begrijpen ze het vaak niet. Dat is normaal. Maar je kon
merken dat dit een man is die wist waar hij over spraken wat wij bespraken (Respondent 12).
Ervaring had hij (Respondent 13).
Twee respondenten lichten hun waardering toe met de manier waarop de POM‐medewerker het
gesprek voerde, namelijk dat hij het POM‐aanbod afstemde op wat de respondent wilde (R4, R6).
Daarnaast geven vijf respondenten aan dat de POM‐medewerker veel ervaring had (zowel levens‐ als
werkervaring) (R3, R5, R10, R12, R13). Een respondent geeft daarbij aan dat ze het goed vond dat hij
haar theoretisch inzicht kon geven in wat voor rouwproces de zorgontvanger meemaakte (R3).
Verder geven meerdere respondenten aan dat de POM‐medewerker goed kan luisteren (R5, R9, R13)
en een vriendelijke man is (R5, R10, R13). Andere uitingen zijn: “stelde je op je gemak” (R9) en “echt
persoonlijke belangstelling” (R2). Bovendien stipt een respondent aan dat hij het goed vindt dat de
POM‐medewerker de knelpunten niet uitdiept, een concreet antwoord geeft op de naar voren
gebrachte knelpunten en direct handelt. De respondent waardeert het dat de POM‐medewerker
gebruikt heeft gemaakt van zijn ‘directe lijnen’ (bijv. met de casemanager van de zorgontvanger). De
POM‐medewerker heeft gedaan wat hij kon, aldus de respondent (R13).
9.4 Onderwerpen wel/niet uitgebreider
Op de vraag of de respondent vindt dat bepaalde onderwerpen wel of niet uitgebreider aan bod
hadden moeten komen, geven elf respondenten aan dat dit niet het geval is. De respondenten lichten
toe dat in het gesprek alle ruimte was om bepaalde onderwerpen te bespreken, dat de besproken
onderwerpen aansloten op de situatie van de respondent en/of dat de POM‐medewerker naging of
bepaalde knelpunten aan de orde waren.
Eén respondent geeft aan dat het prettig zou zijn als je in het POM‐gesprek te horen krijgt of
er een hulpverlener beschikbaar is met wie ondersteuningsmogelijkheden voor de zorgontvanger
besproken kunnen worden (R4):
…waar ik gewoon eens tegen zou kunnen zeggen: ‘dit is er aan de hand. Wil je eens met mij mee
denken of zijn er andere opties om dit een halt toe te roepen?’ […] En ook dat het misschien een keer
uit iemand anders z’n mond komt […] dat een hulpverlener dat ook eens met haar zou kunnen
bespreken (Respondent 4).
Verder herhaalt één respondent (R5) haar mening dat een uur te weinig is om te vertellen wat zij in
twintig jaar heeft meegemaakt (zie ‘Element: bespreken knelpunten en ondersteuningsbehoeften).
9.4.1 Zorg goed voor jezelf
Opmerkelijk is dat vier respondenten (R4, R7, R10, R11) wijzen op het belang van een bepaalde de
boodschap die de POM‐medewerker meegaf. De respondenten formuleren de boodschap op
verschillende wijze, maar de strekking is overeenkomstig: ‘zorg goed voor jezelf, want als het met jou
niet goed gaat, dan kan je niet voor een ander zorgen’. Eén respondent benadrukt bovendien het
belang van de voorbeelden of handvatten die de POM‐medewerker bij deze boodschap gaf (R11).
68

9.5 Aanraden aan anderen
Op de vraag of de respondent het POM‐gesprek zou aanraden aan mensen die in dezelfde situatie als
zij verkeren, antwoorden twaalf respondenten instemmend. Een paar respondenten benadrukken
dat zij het zeker in de beginfase zouden aanraden (bijv. bij de eerste opname van de zorgontvanger)
(R12‐R13). Twee andere respondenten geven aan dat ze het zouden aanraden aan mensen ‘die
minder sterk in hun schoenen staan’ (R11) of ‘als ze het nodig hebben’ (R9):
Als ze het nodig hebben wel. Mijn man had het bijvoorbeeld niet nodig. Mijn man heeft haar
gevonden, meer dood dan levend. Dus de POM­medewerker zei ook: ‘ik kan me voorstellen als je zo’n
beeld voor je ogen hebt, dat je daar ook heel naar van wordt. Sommige mensen vinden dat
verschrikkelijk’. Maar mijn man had zoiets van ze slaapt en ik hoop dat ze gauw weer wakker
wordt. Hij heeft daar helemaal geen naar beeld aan over gehouden (Respondent 9).
Eén respondent weet niet of ze het POM‐gesprek zou aanraden, aangezien zij van mening is dat het
POM‐aanbod te snel stopt en mensen er daardoor niet zoveel aan hebben (R5):
Zou ik het aanraden? Ik weet het niet, want je hebt er op zich niet zoveel aan. Ik vond het heel
prettig dat ik in eerste instantie benaderd werd en dat er ook belangstelling voor mij is. Maar het is
één gesprek en dan moet je het eigenlijk verder uitzoeken. Ik weet niet of ik dat aan mensen zou
aanraden. Ik zou het ze zeker aanraden als ze daar wat verder in zouden gaan en samen met jou
kijken wat voor hulp jij nodig hebt. Kan je het met een maatschappelijk werkster af? Kan jij het met
mij met drie gesprekken af? Moet je naar de psychiater, want je hebt medicijnen nodig? Kan je het
met de psycholoog af. Dan zou ik het mensen aanraden, maar nu vind ik het eigenlijk weinig zin
hebben (Respondent 5).
De respondent zou het wel aanraden als de POM‐medewerker mensen begeleidt totdat ze de juiste
hulp hebben gevonden. Hier wordt verder op ingegaan in de volgende paragraaf.
9.6 Tips van de respondenten
Ten eerste is het in deze paragraaf belangrijk om te vermelden dat de meerheid van de respondenten
geen tips heeft om het huidige POM‐aanbod te verbeteren. De belangrijkste reden is dat de
respondenten tevreden zijn met het huidige aanbod. Een kanttekening hierbij is dat de respondenten
die al meer dan tien jaar mantelzorg bieden aan de zorgontvanger, het aanbod graag eerder hadden
gehad. De tips van de respondenten betreffen het geven van handvatten, de schriftelijke informatie,
het takenpakket van de POM‐medewerker, het aantal gesprekken en een zorgvuldige uitvoering.
9.6.1 Het geven van handvatten
Eén respondent (R12) geeft aan dat ze het POM‐aanbod graag uitgebreider ziet. Met ‘uitgebreider’
doelt de respondent enerzijds op het geven van (‘omgaan met’‐) handvatten in het POM‐gesprek voor
mensen die een psychiatrische opname van hun naaste voor het eerst meemaken. De respondent
heeft zelf dergelijke handvatten niet gekregen in het POM‐gesprek en geeft aan dat dit in haar geval
ook niet nodig was aangezien zij het in de loop van de jaren heeft geleerd. Echter de respondent geeft
als tip dat mensen die een psychiatrische opname van hun naaste voor het eerst meemaken,
dergelijke handvatten van de POM‐medewerker krijgen:
…dat je toch meer steun hebt, want je bent echt in het diepe aan het zwemmen. Wat moet ik? Waar
moet ik heen? Wat moet ik doen? Waar doe ik wel gaan aan en waar doe ik niet gaan aan? Nou, dat
heb ik in de loop van de jaren geleerd vanuit boeken te lezen en cursussen volgen, maar dat je van
zo iemand al handvatten krijgt (Respondent 12).
9.6.2 Schriftelijke informatie
Eén respondent vertelt dat ze de informatie over ondersteuningsmogelijkheden graag uitgebreider
ziet. De respondent miste bijvoorbeeld informatie over financiële ondersteuningsmogelijkheden
(R12):
69

Het zou van mij nog veel uitgebreider mogen. Dat ze met meer dingen kwamen van als er hulp voor
dit nodig is, dan kan je naar dat bellen en als er hulp voor dat nodig is, dan kan je naar dat bellen
(Respondent 12).
Want miste u daar nu iets in? (Interviewster)
Nou, in mijn geval [naam zorgontvanger] die zoveel schulden heeft gemaakt en schuldsanering
komt. Bij ons is het een keertje op na zoveel jaren hem financieel te ondersteunen. Een weg
daarheen. Je hebt mensen die overal in thuis zijn. Wij gelukkig eigenlijk niet. Maar dat je daar ook op
weg mee wordt geholpen (Respondent 12).
De echtgenoot van de respondent stemt in met de tip, aangezien POM dan laat zien ‘welke wegen
naar Rome leiden’ (R13). Bovendien geeft een andere respondent aan dat ze de schriftelijke
informatie graag uitgebreider ziet, met bijvoorbeeld informatie over psycho‐educatie (R3).
Hoewel het informatieaanbod volgens sommige respondenten uitgebreider mag, geeft een
andere respondent als tip dat kritischer mag worden omgegaan met het meegeven van folders. De
respondent geeft aan dat zij te veel folders heeft ontvangen. Ten eerste worden de folders over
verschillende psychiatrische stoornissen niet gewaardeerd door de respondent, omdat de zorg‐
ontvanger nog onderzocht werd voor de juiste diagnose. Ten tweede geeft de respondent aan dat een
aantal folders werden verstrekt die (nog) niet van toepassing waren, omdat de zorgontvanger nog
opgenomen en “volop in behandeling” was (R7).
9.6.3 Takenpakket POM­medewerker
Verder geeft een respondent aan dat het heel fijn zou zijn als het takenpakket van de POM‐
medewerker uitgebreider is. De respondent heeft na het reguliere POM‐aanbod nogmaals hulp
gevraagd aan de POM‐medewerker. De POM‐medewerker heeft naar aanleiding van haar vraag
contact opgenomen met maatschappelijk werk en vervolgens de respondent geïnformeerd over de
weg naar een specifieke ondersteuningsvorm. De respondent vertelt dat deze extra ondersteuning
niet onder de taak van de POM‐medewerker valt, maar dat het heel fijn zou zijn als het wel onder zijn
taak zou vallen (R12).
9.6.4 Vervolggesprekken
Onder andere om de reden dat sommige folders volgens de respondent niet gepast waren in het
stadium van het POM‐gesprek geeft ze als tip om ook rond het ontslag van de zorgontvanger een
gesprek aan te bieden. De respondent geeft aan dat tegen de tijd dat de zorgontvanger met ontslag
gaat, er “iets meer zicht is op wat je zou kunnen hopen of verwachten voor de toekomst”. Bovendien
lijkt een vervolggesprek rond het ontslag geschikt, omdat juist dan veel zorg in handen valt van de
mantelzorger (R7):
…misschien dat het ook een goed tijdstip is vlak voor het ontslag of vlak na het ontslag […], want
dan moet je juist ook heel veel hulp bieden (Respondent 7).
Overigens geeft de respondent aan dat een vervolggesprek er misschien voor had kunnen zorgen dat
ze meer duidelijkheid en zekerheid kreeg over knelpunten die in het POM‐gesprek zijn besproken
(“bijvoorbeeld huisvesting en de verdere gang van zaken”).
Ten slotte ziet een andere respondent (R5) om een geheel andere reden graag dat het aantal
gesprekken uitgebreid wordt, namelijk om haar eigen verhaal kwijt te kunnen. In tegenstelling tot de
vorige respondent (R7) kwam het POM‐aanbod niet bij de eerste psychiatrische opname van de
zorgontvanger, maar na vijftien opnamen. De respondent benadrukt dat zij niet in één gesprek van
één uur kan vertellen wat zij de afgelopen twintig jaar heeft meegemaakt. Verder geeft de respondent
aan dat ze achteraf gezien te lang gewacht heeft met het inschakelen van ondersteuning. De
respondent is van mening dat de POM‐medewerker er meer bovenop zou moeten zitten. Als tip geeft
de respondent dat de POM‐medewerker de mogelijkheid krijgt om vervolggesprekken te plannen
waarin mantelzorgers hun hele verhaal kwijt kunnen en om mantelzorgers verder te begeleiden
totdat zij de juiste hulp hebben gevonden. Op deze manier kan een drempel worden weggenomen,
namelijk om zelf opnieuw de problemen bij een ander op tafel te leggen:
70

…maar dan denk ik van ik zou het graag wat uitgebreider zien. Het is jammer, dat het maar bij één
gesprek blijft, want dan heb je al een soort vertrouwensband met die meneer. […] Het zou heel mooi
zijn als diezelfde medewerker daar twee of vier gesprekken achteraan mocht gaan plannen dat je je
eerste gal kan spuwen. Want als je dat bij die meneer hebt gedaan is het wel makkelijk om te
zeggen: ‘jij moet hulp zoeken’. Maar je gaat niet zo makkelijk weer naar een ander toe om hulp te
zoeken en weer je problemen op tafel te leggen […] Het is makkelijker als hij zegt: ‘over twee weken
bel ik je op en heb je dan hulp nodig, kom dan terug, dan gaan we samen kijken waar we die hulp
gaan zoeken’ (Respondent 5).
9.6.5 Zorgvuldigheid in uitvoering
Tenslotte geeft een respondent als tip dat de instelling op tijd contact opneemt met de mantelzorger
en dat het gesprek binnen twee weken na aanmelding van de cliënt kan plaatsvinden (zoals
gebruikelijk bij de instelling). De respondent is zelf na zes weken benaderd en noemt als aandachts‐
punt dat medewerkers goed om moeten gaan met de registratieformulieren (“het schijnt in de
vakantie in een laatje te zijn gekomen”) (R11).
9.7 Conclusie
De verschillende elementen van POM worden over het algemeen positief gewaardeerd. Allereerst
wordt de actieve benadering vanuit de instelling positief gewaardeerd door de respondenten.
Respondenten lichten toe dat het heel fijn was dat er aandacht aan hen werd geschonken en dat werd
gevraagd hoe het met hen ging als mantelzorger en of de POM‐medewerker iets voor hen kon
betekenen. De meerderheid van de respondenten had het aanbod echter graag eerder gehad.
De waardering van het gebruik van de EDIZ‐vragenlijst is van enkele respondenten bekend.
De meerderheid van de respondenten heeft de vragenlijst niet ingevuld of kan zich het gebruik van
de vragenlijst niet herinneren. Een deel van de respondenten waardeert het gebruik van de
vragenlijst als goed vanwege het verschaffen van inzicht in de ervaren druk. Daarnaast wordt de
vragenlijst als redelijk gewaardeerd omdat de ervaren belasting wisselend is of omdat de respondent
de vragenlijst niet nodig had om te weten dat de ervaren druk hoog was.
Het bespreken van de ervaren knelpunten en ondersteuningsbehoeften wordt door bijna alle
respondenten gewaardeerd als goed. Respondenten lichten toe dat ze hun verhaal kwijt konden en
dat de bespreking was afgestemd op hun behoeften. Twee respondenten waarderen het element als
redelijk omdat de respondent haar verhaal niet kwijt kon in één uur of omdat de respondent nog
steeds in onzekerheid zit over destijds besproken knelpunten.
De schriftelijke informatie wordt door de meerderheid van de respondenten goed
gewaardeerd. Zowel informatie over de problematiek van de zorgontvanger als informatie over
directe en indirecte ondersteuningsmogelijkheden voor de respondenten wordt gewaardeerd.
Sommige respondenten waarderen de ontvangen informatie in mindere mate omdat zij informatie
misten, al bekend waren met informatie, of van mening zijn dat te veel folders zijn meegegeven.
De telefonische follow‐up wordt door de meerderheid van de respondenten goed
gewaardeerd. Respondenten lichten toe dat zij het fijn was om de telefonische follow‐up achter de
hand te hebben en/of dat de POM‐medewerker hen in de follow‐up het idee heeft meegegeven dat zij
nogmaals bij hem terecht konden. Het overige deel beoordeelt de follow‐up als matig omdat zij niet
telefonisch bereikt zijn of omdat de respondent meer ondersteuning wenste dan “één gesprek met
twee weken erna een keer bellen”.
Alle respondenten waarderen de geschiktheid van de POM‐medewerker als goed. De
geschiktheid van de POM‐medewerker blijkt zodoende geen storende factor in de waardering van
POM. Verder vindt de meerderheid van de respondenten niet dat onderwerpen uitgebreider of juist
niet aan bod hadden moeten komen. Respondenten lichten toe dat in het gesprek alle ruimte was om
bepaalde onderwerpen te bespreken en/of dat de onderwerpen aansloten op de situatie van de
respondent. Eén respondent herhaalt echter haar mening dat een uur te weinig is om te vertellen wat
zij in twintig jaar heeft meegemaakt. Een andere respondent geeft aan dat het prettig zou zijn als je in
het POM‐gesprek ingelicht wordt over de beschikbaarheid van een hulpverlener met wie onder‐
steuningsmogelijkheden voor de zorgontvanger besproken kunnen worden. Daarnaast waarderen
respondenten de boodschap ‘zorg goed voor jezelf’ met praktische voorbeelden. Bovendien vinden
bijna alle respondenten POM een aanrader voor andere mantelzorgers. Eén respondent twijfelt
71

omdat het POM‐aanbod volgens haar te snel stopt en mensen daardoor niet zoveel aan POM hebben.
Tips van de respondenten betreffen het geven van handvatten, de schriftelijke informatie, het
takenpakket van de POM‐medewerker, vervolggesprekken en zorgvuldigheid in de uitvoering van
POM.
72

10. Geschiktheid voor mantelzorgers in het algemeen
In dit hoofdstuk wordt de visie op de geschiktheid van POM van een praktijkdeskundige beschreven.
De resultaten uit voorgaande hoofdstukken zijn voorgelegd aan een expert op het gebied van POM en
mantelzorgers van mensen met fysieke problemen. Vervolgens is aan de expert gevraagd in hoeverre
de beschreven resultaten van toepassing zijn op mantelzorgers van mensen met fysieke problemen.
Daarna werd ingegaan op de vraag in hoeverre POM geschikt is voor mantelzorgers in het algemeen.
Setting
De expert is een wijkverpleegkundige en POM‐medewerkster bij Carint Reggeland. De expert heeft
dertig jaar ervaring als wijkverpleegkundige en is POM‐medewerkster sinds 2007. In totaal heeft de
expert ongeveer zeventig POM‐gesprekken gevoerd. Deze POM‐gesprekken worden standaard
aangeboden aan mantelzorgers van nieuwe cliënten voor thuiszorg niveau 3, 4 en 5. De cliënten zijn
overwegend (chronisch‐)zieken en ouderen en kampen hoofdzakelijk met lichamelijke gezondheids‐
problemen. Onder de mantelzorgers zijn vrouwen, 65‐plussers en partners oververtegenwoordigd.
Herkenbare resultaten
De expert constateert dat de resultaten van het onderzoek zeer herkenbaar zijn. De mantelzorgers
hebben een hoge mate van belasting zoals gemeten met de EDIZ. Volgens de expert ervaren de
meeste mantelzorgers een te zware belasting voordat het POM‐aanbod plaatsvindt. Daarnaast
verkeren mantelzorgers vaak al in een belastende situatie voordat de verzorgende hulp van de
thuiszorg wordt ingeschakeld. Verder komen de belemmeringen die mantelzorgers ervaren bij het
inschakelen van ondersteuning de expert bekend voor, net als de wijze waarop POM mantelzorgers
kan ondersteunen bij het inschakelen van hulp (zie Tabel 11). De expert benadrukt dat mantel‐
zorgers het gesprek zelf ook al als erg ondersteunend ervaren. Ook de vrij positieve waardering is
herkenbaar. De expert ziet mantelzorgers tevreden en opgelucht vertrekken na een POM‐gesprek.
Over het algemeen zijn de mantelzorgers blij met de ondersteuning van POM.
Visie
De expert wijst erop dat veel mantelzorgers het POM‐aanbod weigeren. Volgens de expert gaan
vooral de mantelzorgers die al een te zware belasting ervaren op het aanbod in. De expert noemt het
een heikel punt dat sommige mantelzorgers geen POM‐gesprek willen als ze nog geen zware
belasting ervaren. De expert wijst erop dat ze eigenlijk die groep mantelzorgers moet ontvangen die
niet zo zwaar belast is. Ook mantelzorgers die geen zware belasting ervaren en geen verdere
ondersteuningsvragen hebben in het stadium van het POM‐aanbod waarderen POM. De expert
constateert dat deze mensen het fijn vinden om over de mantelzorg te kunnen praten. Bovendien
geven de mantelzorgers aan dat ze nu weten waar ze eventueel terecht kunnen. Alleen een gesprek
biedt vaak al voldoende ondersteuning.
De meeste mantelzorgers die zij ontvangt voor een POM‐gesprek zitten vast in de
mantelzorgsituatie en zijn heel onzeker over wat ze mogen of kunnen doen om de situatie te
verbeteren. De expert meent dat POM zowel psychologische als praktische belemmeringen kan
wegnemen voor het inschakelen van ondersteuning. De POM‐medewerker kan mantelzorgers
informeren over ondersteuningsvormen die passend zijn voor hun situatie. Daarnaast kan de POM‐
medewerker mantelzorgers helpen bij de voorbereiding van het gebruik van ondersteuning, door
bijvoorbeeld contacten te leggen met andere instanties. Naast deze praktische ondersteuning ziet de
expert dat POM de bereidwilligheid van mantelzorgers om hulp in te schakelen kan stimuleren. Dit is
echter een moeilijke opgave en het lukt niet altijd om mantelzorgers tijdig over de drempel te helpen.
In sommige situaties moet het eerst vastlopen voordat er wat gebeurd. Dat is heel triest maar dat is
wel zo.
Het is de keuze van de mantelzorger om al dan niet ondersteuning in te schakelen. De POM‐
medewerker dient geen ondersteuning op te leggen. De steun van POM moet aansluiten op de
behoeften van de mantelzorger. De POM‐medewerker kan de drempel voor het inschakelen van
ondersteuning wel zo laag mogelijk maken. Bijvoorbeeld door te benadrukken dat het belangrijk is
73

dat de mantelzorgers ook goed voor zichzelf zorgen en door de mantelzorgers inzicht te geven in
ondersteuningsmogelijkheden.
De expert constateert dat de mantelzorgers zichzelf zeer verantwoordelijk voelen voor de
zorg aan de cliënt. Voordat de mantelzorgers hulp vragen is er vaak veel zorg en belasting aan vooraf
gaan. Mantelzorgers hebben echter ook de verantwoordelijkheid over hun eigen gezondheid. POM
kan mantelzorgers stimuleren om verantwoordelijk om te gaan met het mantelzorger zijn. De
boodschap ‘u moet goed voor uzelf zorgen, want als u niet goed voor uzelf zorgt, dan kunt u ook niet
goed voor u partner zorgen’ is daarom zeer belangrijk.
Bovendien merkt de expert op dat ze soms mantelzorgers over de drempel kan helpen door
te vertellen dat ze meerdere mensen tegenkomt in een dergelijke situatie en hoe deze mensen er mee
omgaan. Veel mantelzorgers zitten met een schuldgevoel en vinden bijvoorbeeld dat ze geen respijt
kunnen nemen. ‘Ik kan toch niet weg? Dat kan ik toch niet maken?’, reageren de mantelzorgers. Door
het gesprek aan te gaan (‘waarom kan dat dan niet?’) gaan mensen erover nadenken en komt vaak
een proces op gang. Zo merkt de expert dat mantelzorgers later toch dankbaar gebruik maken van
een paar dagen weg. Gespreksvoering is daarom een belangrijk onderdeel van POM.
Soms dan moet gewoon iemand anders even zeggen van waarom zou je dat toch niet doen? Waarom
zou u niet een keer een weekend weggaan? Of waarom zou u niet een keer een vaste vrijwilliger
nemen zodat u een keer naar uw dochter kunt gaan, op uw kleinkinderen kunt passen, vrijwilligerswerk
kunt doen of wat mensen dan ook willen.
Daarnaast benadrukt de expert het belang van structurele ondersteuning voor mantelzorgers die
langdurig zorg bieden. Sommige mantelzorgers maken sporadisch gebruik van ondersteuning, omdat
zij ten dele al goed voor zichzelf zorgen. De expert meent echter dat als een persoon langdurig
mantelzorger is, diegene structuur moet aanbrengen in de ondersteuning voor zichzelf.
Sommige mantelzorgers maken al gebruik van ondersteuning vóór POM, omdat ze ten dele al goed
voor zichzelf zorgen door af en toe al vrij af te nemen. Ze doen af en toe wel eens dit of ze doen of en
toe wel eens dat. Maar ik vind als je langdurig mantelzorger bent, dan moet je structuur
aanbrengen. Vaste dagen of vaste middagen, ook al is het maar één keer per maand, dat je ergens
naar uit kan kijken, dat je iets structureels bedenkt waardoor je ontlast wordt.
De expert merkt op dat de oudere generatie anders aankijkt tegen het inschakelen van ondersteuning
dan de jongere generatie. Ouderen vinden dat ze zelf de zorg moeten bieden aan hun naaste en dat ze
falen als ze hulp vragen. Daarnaast vindt de oudere generatie het moeilijker om hulp te zoeken bij
andere instanties. De meeste ouderen verdwalen in de bureaucratie van de gemeenten en
instellingen en zijn niet in staat om alle communicatiemiddelen (zoals internet) te gebruiken om de
wegen naar ondersteuning te vinden.
Aangezien sommige mantelzorgers meer ondersteuning nodig hebben dan een eenmalig
gesprek en een telefonische follow‐up, pleit de expert voor flexibiliteit in de uitvoering van POM.
Indien de POM‐medewerker bespeurt dat de mantelzorger verdere ondersteuning nodig heeft om
daadwerkelijk hulp in te schakelen, moet de medewerker de gelegenheid krijgen om die service te
bieden.
Als mensen al erg overbelast zijn, als het oude mensen zijn, of als het eenvoudige mensen zijn die niet
de weg kunnen vinden, dan denk ik dat je die mensen verder moet helpen. Anders komen die mensen
hier, willen ze graag een stukje ondersteuning en dan gaan ze naar huis met de opdracht dat ze
naar die en die instantie kunnen en zaken zelf kunnen regelen. Dat werkt natuurlijk niet. Soms
kunnen mensen het heel goed zelf, maar soms niet en dan help ik ze. Stel dat maatschappelijk werk
geadviseerd is, dan kunnen we samen gaan of ik ga samen met maatschappelijk werk naar hun huis
toe. Of ik leg alvast contacten met de gemeente of ik win informatie in en dat ze de rest wel zelf doen.
De ondersteuning is afhankelijk van de ondersteuningsvragen en overleg wat ze wel en niet kunnen.
Ik vind dat je die service wel moet bieden. Als POM­medewerker heb je je contacten, je hebt een
netwerk, deze contacten weten waar je mee bezig bent en kunnen daar vervolgens vrij snel op
inspringen.
74

De expert is ervan overtuigd dat er zeer veel mantelzorgers zijn voor wie POM gepast is. Carint
Reggeland werkt samen het lokale WMO‐loket en Stichting Welzijn Ouderen. Ook via deze wegen
ontvangen zij soms mantelzorgers voor een POM‐gesprek. De toestroom van mantelzorgers via
folders bij het WMO‐loket en Stichting Welzijn Ouderen is echter aanzienlijk minder dan die van
mantelzorgers die ingaan op het standaard POM‐aanbod bij de aanmelding van een cliënt. Daarom is
het belangrijk dat mantelzorgers actief benaderd worden voor een POM‐gesprek. Zoveel mogelijk
mantelzorgers moeten in een zo vroeg mogelijk stadium een POM‐aanbod krijgen.
Aangezien met de huidige uitvoering mantelzorgers niet voldoende vroegtijdig worden
opgespoord, pleit de expert ervoor dat POM in de thuiszorg vanaf niveau 1 (huishoudelijke hulp) in
plaats van niveau 3 (verzorgende hulp) wordt aangeboden. Daarnaast beaamt de expert dat de
huisarts(praktijk) een goede ingang kan zijn voor preventieve ondersteuning, mits de methodiek
grondig wordt doorgevoerd en blijvend wordt gepromoot in de organisatie. De expert heeft als POM‐
ambassadrice de huisartsen in de omgeving bezocht en op de hoogte gebracht van POM, maar heeft
weinig mantelzorgers ontvangen via de huisartsen. Het is belangrijk dat POM draagvlak heeft in de
gehele organisatie. De expert neemt waar dat sommige hulpverleners in de thuiszorg de meerwaarde
van een aparte POM‐medewerker niet zien, omdat de hulpverleners menen dat zij zelf ook deze
preventieve ondersteuning kunnen bieden.
Sommige zorgcoördinatoren en eerstverantwoordelijken denken: ‘heeft het veel meerwaarde als de
mantelzorgers nog een keer naar een apart persoon gaan om hun verhaal over hun belasting of hun
mantelzorger zijn te vertellen? Wij komen toch in de gezinnen? Wij kunnen dat ook wel'.
Deze hulpverleners zijn echter onderdeel van de organisatie van POM. Zij zijn aangesteld om
mantelzorgers te informeren over POM en te vragen of zij uitgenodigd willen worden voor een
gesprek. Volgens de expert valt op dit punt winst te behalen om zoveel mogelijk mantelzorgers te
ontvangen voor een POM‐gesprek. Het is volgens de expert belangrijk om meer aandacht te besteden
aan de voorlichting over POM. Mantelzorgers moeten op een zodanige manier worden geïnformeerd
dat de drempel heel laag wordt om op het POM‐aanbod in te gaan. Naast het standaard aanbod, kan
de manier waarop mantelzorgers worden geïnformeerd over POM hen motiveren om het gesprek
aan te gaan. Mantelzorgers moeten preventieve ondersteuning zien als een service waar elke
mantelzorger van een nieuwe cliënt gebruik van kan maken.
Conclusie
De expert concludeert dat POM geschikt is voor zowel mantelzorgers van mensen met fysieke
problemen als mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Hoewel het ondersteunings‐
aanbod en de ondersteuningsvragen verschillend zijn, is de methodiek geschikt voor alle mantel‐
zorgers. Echter het is belangrijk om ingangen te vinden waarbij POM daadwerkelijk vroegtijdig
wordt aangeboden aan diverse mantelzorgers. Tot slot benadrukt de expert dat preventieve onder‐
steuning de samenleving een hoop kosten kan besparen. Overbelaste mantelzorgers kosten veel
meer dan adequate preventieve ondersteuning.
75

11. Conceptueel model
Het conceptueel model is tijdens de dataverzameling en data‐analyse van dit onderzoek gebruikt als
referentiekader. In dit hoofdstuk worden opmerkelijke bevindingen rondom het conceptueel model
beschreven.
11.1 Framing rules
Allereerst wordt samengevat hoe de invloed van framing rules naar voren komt in de resultaten
beschreven in de voorgaande hoofdstukken. Daarna worden overige invloeden van framing rules
beschreven.
11.1.1 Framing rules in de voorgaande resultaten
Motivatie
Als motivatie voor de geboden mantelzorg komen voornamelijk morele, emotionele, of sociale
redenen naar voren, zoals houden van en de verwantschapsrelatie. Sommige mantelzorgers noemen
een meer pragmatische of ‘zakelijke’ reden, maar vullen deze reden aan met morele, emotionele of
sociale redenen. Zo noemt een respondent allereerst als reden dat de zorgontvanger het gevraagd
heeft, maar vult direct aan dat ze het ook deed omdat de zorgontvanger haar beste vriendin was (R9).
Belemmering
Bovendien blijkt uit de interviews dat framing rules een psychologische drempel kunnen vormen
voor het inschakelen van ondersteuning. Zo vertelt een respondent dat zij anders aankijkt tegen hulp
vragen dan tegen hulp aangeboden krijgen. Als je hulp moet vragen dan wordt er volgens de
respondent van je verwacht wordt dat je het eigenlijk zelf zou moeten kunnen en weten, terwijl als je
hulp wordt aangeboden dan is het vanzelfsprekend dat je daar hulp bij zou kunnen krijgen (R7).
Andere voorbeelden van framing rules die een drempel vormen voor het inschakelen van
ondersteuning zijn: 'je gaat geen geld vragen, daar werk je voor', 'ik ben niet ziek, hij is ziek' en 'hulp
is er alleen voor hem'.
Verder kan de visie op wat onder POM of onder de behandeling van de zorgontvanger valt,
het inschakelen van ondersteuning belemmeren. Een respondent heeft als knelpunt dat de
zorgontvanger keer op keer verkeerde contacten heeft. Volgens de respondent komt dit voort uit een
eenzaamheid van de zorgontvanger die de respondent niet kan opvullen. De respondent meent dat
het knelpunt niet onder POM valt en heeft het niet naar voren gebracht in het POM‐gesprek.
Bovendien meent de respondent dat ze de psychiater van de zorgontvanger niet moet lastig vallen
met zulke zaken. De respondent weet op dit moment niet bij wie ze terecht kan om mogelijke
oplossingen te bespreken (R4).
Bevordering
Anderzijds kunnen framing rules het gebruik van ondersteuning bevorderen. De framing rule 'je
moet goed voor jezelf zorgen, want anders kan je niet voor de ander zorgen' is een voorbeeld
hiervan.
11.1.2 Overige framing rules
Zorgen voor
Daarnaast komen framing rules naar voren bij het bepalen wie welke zorg gaat bieden. Een
respondent vindt bijvoorbeeld zichzelf als moeder verantwoordelijk voor de zorg aan de
zorgontvanger en verwacht weinig zorg van haar sociale omgeving. De respondent is van mening dat
zij niet steeds aan mensen uit haar omgeving hulp kan vragen omdat deze 'ook ouder worden en hun
eigen dingen hebben'. Om deze reden huurt de respondent meestal een betaalde hulp in om haar te
ondersteunen bij één van haar mantelzorgtaken (het huis van de zorgontvanger schoonmaken na een
crisis) (R10). Een andere respondent vertelt dat ze er altijd voor blijft zorgen dat de zorgontvanger
zelfstandig kan blijven wonen en niet definitief in een psychiatrische instelling terechtkomt. Als de
76

zorgontvanger daar meer hulp voor nodig heeft, dan zal de respondent dat regelen. De respondent
vindt dat zijzelf niet de aangewezen persoon is om die extra zorg te bieden, omdat ze full time werkt
(R4).
Zorgverantwoordelijkheid
De visie op zorgverantwoordelijkheid varieert onder de respondenten. Sommige respondenten
benadrukken dat de zorgontvanger zelf verantwoordelijk is voor de zorg aan hem of haar (R4, R5, R7,
R8, R9, R12).
Dat [de verantwoordelijkheid] ligt bij mijn zus zelf. Als ik een aantal voorstellen doe waar ze gebruik
van zou kunnen maken en die ik voor haar zou willen regelen en ze wil dat niet, dan hoef ik niet
iemand anders aan te wijzen (Respondent 4).
Een deel van de respondenten geeft daarbij aan dat wanneer de zorgontvanger die verantwoorde‐
lijkheid door ziekte niet zelf kan dragen, de verantwoordelijkheid voor de zorg vervolgens bij de
respondent ligt (R2, R6, R7, R8) terwijl een ander deel meent dat de verantwoordelijkheid voor de
zorg dan in eerste instantie bij de professionele hulpverlening of de overheid ligt (R3, R5, R9, R12,
R13).
Ik vind in eerste instantie dat hij er zelf verantwoordelijk voor is. Ik voel me er niet verantwoordelijk
voor. En ik denk in eerste instantie dat Beschermd Wonen hem goed in de gaten moet houden. En
dan komt het toch inderdaad op het Rembrandthof. Maar als hij zelfmoord wil plegen dan kunnen ze
hem ook niet tegenhouden dus wat is dan verantwoordelijkheid? (Respondent 5).
Je doet wat je kan om zelf die hulp te geven, maar op een gegeven moment kan je niet verder en dan
heb je dus professionele hulp nodig en die moet er dan ook gewoon zijn (Respondent 6).
Inschakelen van ondersteuning
Wat betreft de visie op het inschakelen van ondersteuning komen uit de interviews twee uitersten
naar voren. Aan de ene kant wordt beseft dat het heel belangrijk is om als mantelzorger alle
ondersteuning in te schakelen die nodig is om zelf staande te blijven.
Ik merk wel dat je zelf ook ontzettend kwetsbaar bent om te vallen in deze situaties. Het kost
ontzettend veel energie om je hoofd boven water te houden. […] Dus het is heel belangrijk dat je alle
zorg krijgt die nodig is om zelf staande te blijven en ook om het gezin draaiende te houden
(Respondent 3).
Aan de andere kant wordt het inschakelen van ondersteuning niet overwogen. Men gaat door en
door totdat men zelf instort:
… maar je moet want je hebt een zieke man, je hebt drie kinderen, dus je moet. Dus dan ga je toch
niet zitten piekeren van: ‘goh, houd ik dit eigenlijk wel vol?’. Nee, je gaat door. Totdat op een
gegeven moment het lucifertje brak en toen was [naam respondent] geveld (Respondent 5).
In het laatste citaat spreekt de respondent over twintig jaar geleden. Ook in het stadium van het
POM‐aanbod vindt de respondent het niet makkelijk om ondersteuning voor zichzelf in te schakelen.
“Je hoopt het alleen te redden”, aldus de respondent. De respondent vertelt dat ze ook na het POM‐
aanbod te lang heeft gewacht met het inschakelen van hulp, namelijk totdat de verwachtte klap
kwam.
Behalve in de overweging van het gebruik van ondersteuning, komen ook verschillen naar
voren in de mate waarin respondenten ondersteuning denken nodig te hebben bij het inschakelen
van ondersteuning. Zo vertelt enerzijds een respondent dat hij de wegen naar ondersteuning zelf
weet te vinden (R11).
77

Als ik echt hulp voor mezelf nodig zou hebben, dan weet ik die ingangen wel te vinden. Bijvoorbeeld
via een huisarts of via een verzekering. Maar dat komt ook omdat ik misschien meer zelfinitiatief
heb om dan gewoon actief daarnaar op zoek te gaan (Respondent 11).
Anderzijds vertelt een respondent dat zij graag begeleid wilt worden totdat de ondersteuning is
ingeschakeld.
Het zou zo mooi zijn als je bij POM een traject ingaat en dat ze je dan verder begeleiden totdat je de
juiste hulp hebt gevonden, want de één heeft genoeg aan een maatschappelijk werker, de ander
moet naar de psychiater omdat hij medicijnen nodig heeft, de derde heeft genoeg aan een
psycholoog, maar als jij van geen wanten weet (Respondent 5).
In het stadium van het POM‐aanbod kijken de meeste respondenten positief aan tegen het
inschakelen van ondersteuning voor henzelf, in tegenstelling tot één respondent (R5). De meeste
respondenten geven overigens aan dat zij vóór POM al geneigd waren om ondersteuning in te
schakelen (R1, R3, R4, R6, R8, R9, R10, R11, R12).
Verandering
Uit de interviews komt naar voren dat de visie op zorgverantwoordelijkheid en de visie op het
inschakelen van ondersteuning kunnen veranderen gedurende het zorgverloop. De visie op
zorgverantwoordelijkheid kan bijvoorbeeld veranderen doordat de mantelzorger erachter komt dat
er meer professionele zorg voor de zorgontvanger beschikbaar is, doordat de mantelzorger zich
tevergeefs inmengt met professionele zorg voor de zorgontvanger of doordat de mantelzorger de
zorgontvanger niet meer kan helpen.
Zo vertelt een respondent dat ze vroeger het gevoel had dat de verantwoordelijk volledig bij
haar lag. De respondent vertelt dat deze visie enerzijds veranderd is doordat ze erachter is gekomen
dat er meer professionele hulp voor de zorgontvanger beschikbaar was (BZW) en anderzijds doordat
de professionele zorgverlening op een bepaald moment niet adequaat handelde en haar tussenkomst
tevergeefs was (R12):
Een klein beetje toen ik erachter kwam dat er eigenlijk meer hulp kon komen voor hem. En het
meeste eigenlijk toen hij bij het Rembrandthof werd weggestuurd naar een opvanghuis, terwijl een
rechercheur zei dat hij daar niet naartoe moest gaan. Ik heb dat tegen de casemanager gezegd,
maar zij was het er niet mee eens. Ik sta er tussenin als moeder zijnde. Ik kan niets doen. Ik kan het
zeggen, maar meer ook niet. Hij werd daar toch weggestuurd, belandde op straat en er gebeurden
de ergste dingen (Respondent 12).
Een andere respondent vertelt dat de verantwoordelijkheid niet meer bij hen als ouders ligt, omdat
zij de zorgontvanger geen adequate zorg kunnen bieden. De respondent vertelt dat ze hem niet de
structuur kunnen bieden die hij nodig heeft (R13).
Naast de visie op zorgverantwoordelijkheid, kan de visie op het inschakelen van onder‐
steuning wijzigen. Zo vertelt een respondent dat ze eerst niet het idee had dat ze ondersteuning kon
inschakelen na de opname van de zorgontvanger. In de loop der jaren is haar duidelijk geworden dat
ze haar grenzen moet aangeven bij de hulpverlening van de zorgontvanger zodat ze vervolgens
ondersteund kan worden bij de zorg in de periode na een crisissituatie. De respondent vertelt dat
POM haar meer zekerheid heeft gegeven dat ze inderdaad haar grenzen bij de hulpverlening van de
zorgontvanger kan aangeven en eventueel op ondersteuning van hun zijde kan aandringen (R6).
11.2 Appraisal
Het model stelt de stressor onveranderbaar is. Uit de interviews komt naar voren dat de stressor
door de respondenten soms als veranderbaar wordt beschouwd. Een respondent vertelt bijvoor‐
beeld dat ze de problematiek van de zorgontvanger niet wilde zien als iets chronisch. Daarnaast
stopte de zorgontvanger tijdelijk met blowen en dacht de respondent “oh, dit gaat de goede kant op”.
Beide opvattingen worden door de respondent genoemd als reden om geen gebruik te maken van
informatieavonden (R7). Op deze wijze lijkt de primaire appraisal (perceptie van een veranderbare
78

stressor) invloed uit te oefenen op de overweging om al dan niet gebruik te maken van het onder‐
steuningsaanbod.
Verder blijkt verschil in de primaire appraisal van respondenten en van hun naaste
omgeving. Mensen uit de naaste omgeving menen bijvoorbeeld dat de zorgontvanger niet ziek is of
dat beperkingen het gevolg zijn van de persoonlijkheid van de zorgontvanger in plaats van de
psychiatrische problematiek (R1, R5).
Toevallig heb ik van de week nog z’n ramen gelapt. Af en toe maak ik zijn huis schoon. Dan is hij
ontiegelijk blij, maar mijn dochter is dan weer boos dat ik dat doe. Zij zegt: ‘dat kan hij zelf. Hij zit de
hele dag thuis’. Maar hij kan dat niet zelf [...] Hij kan gewoon dat systeem niet helemaal aan. [...] Zijn
zus zegt eigenlijk dat hij niet ziek is. Ze zegt dat hij gewoon te lui is (Respondent 1).
Bovendien komt uit de interviews een expliciet voorbeeld naar voren van de evaluatie van
hulpbronnen bij de secundaire appraisal. Als de interviewster vraagt of een respondent denkt dat zij
over de vaardigheden beschikt om goede zorg te kunnen blijven bieden, antwoord de respondent dat
zij over de vaardigheden beschikt met steun van haar man, POM en haar huisarts (R9). POM zelf
blijkt hulpbronnen van respondenten te versterken, net als de ondersteuningsdiensten waar POM
respondenten naartoe leidt. Zo vertelt een respondent dat ze erkenning en herkenning vond bij de
inloopavonden die zij naar aanleiding van het POM‐aanbod heeft bezocht (R6).
11.3 Wegen na secundaire appraisal
Het conceptueel model geeft een lijn weer van secundaire appraisal naar het gebruik van onder‐
steuning met mogelijke belemmeringen hierbij. Uit de interviews komt naar voren dat uit de
secundaire appraisal een ondersteuningsbehoefte kan voortvloeien. Een respondent antwoordt
bijvoorbeeld op de vraag of ze het idee heeft dat ze over de vaardigheden beschikt om zelf goede zorg
te kunnen blijven geven aan de zorgontvanger dat ze soms niet weet hoe zij adequaat kan handelen
en dat dit ook de reden is geweest dat ze hulp heeft gevraagd (R3):
Nou, niet volledig, nee. Soms weet ik het ook niet zo goed en dat is toen de reden ook wel geweest dat
ik het laatste gesprek zelf heb aangevraagd met [naam POM­medewerker]. Ik dacht: ‘ik weet ook
niet wat ik moet doen, hoe ik moet reageren en hoe ik me op moet stellen (Respondent 3).
Verder komt naar voren dat op het gebied van 'willen, 'weten', 'kunnen' en 'voorbereiding'
belemmeringen aanwezig waren en dat POM respondenten op deze vlakken heeft kunnen
ondersteunen. Soms duurt het even voordat alle belemmeringen zijn weggenomen. Zo vertelt een
respondent dat ze pas na zes maanden gebruikt heeft gemaakt van een cursus mindfulness, omdat ze
toen meer tijd had (‘kunnen’) om de cursus daadwerkelijk te volgen (R9). Behalve de schematisch
weergegeven weg van secundaire appraisal naar het gebruik van ondersteuning, komen twee andere
wegen naar voren.
Ten eerste komt naar voren dat een deel van de respondenten aangeeft dat zij geen verdere
ondersteuningsvraag hadden in het stadium van het POM‐aanbod. De respondenten geven aan
bereidwillig te zijn tot het gebruik van ondersteuning, maar dat ze in het stadium van het POM‐
aanbod geen verdere ondersteuningsbehoeften hadden. Een andere respondent waarschuwt echter
dat de ondersteuningsbehoeften die naar voren komen afhankelijk zijn van hoe de mantelzorger het
POM‐gesprek ingaat.
Als je in het gesprek gevraagd wordt of je hulp zou willen […] dan is je antwoord afhankelijk van hoe
je zelf het gesprek ingaat. En ik moet heel eerlijk zeggen, ik heb dat zelf ook niet ingezien dat ik er
onderdoor ging, want dat sluipt er zo langzaam in (Respondent 5).
Ten tweede komt naar voren dat de secundaire appraisal kan leiden tot reductie van de geboden
mantelzorg. Sommige respondenten geven aan dat zij fysiek niet meer in staat zijn om het huis van
de zorgontvanger schoon te maken (R10, R12) of dat ze zich soms distantiëren van de zorgontvanger
door de ervaren belasting ('het zuigt me leeg') (R3). Een andere respondent vertelt dat ze na de door
79

haar ervaren overbelasting (na de tweede opname van de zorgontvanger) heeft besloten dat ze de
zorgontvanger niet meer bezoekt tijdens een opname.
11.4 Voortdurend proces
Tot slot benadrukken de uitkomsten van de interviews dat het appraisal proces voortdurend is.
Sommige mantelzorgers lopen al meerdere jaren mee in het ziekteproces van de zorgontvanger.
Reacties op de stressor en evaluaties daarvan vinden bij deze mantelzorgers al meerdere jaren
plaats, waarna zij vervolgens al dan niet ondersteuning hebben ingeschakeld.
80

CONCLUSIE EN DISCUSSIE
12. Conclusie
Deze thesis gaat over preventieve ondersteuning voor mantelzorgers. In kwalitatief onderzoek is de
methodiek ‘Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers’ (POM) geëvalueerd onder mantelzorgers van
mensen met psychische problemen. POM staat voor ‘Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers’.
POM is een methodiek voor het voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers door vroegtijdige
opsporing en het wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun.
Er zijn elf interviews verricht met in totaal dertien mantelzorgers van mensen met
psychische problemen die een POM‐aanbod hebben gehad. Allereerst is onderzocht in hoeverre bij
POM sprake is van vroegtijdige opsporing van mantelzorgers van mensen met psychische problemen.
Ten tweede is onderzocht in hoeverre POM belemmeringen wegneemt voor het vragen van steun bij
mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Ten derde is onderzocht in hoeverre POM
gewaardeerd wordt door mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Tot slot is nagegaan
in hoeverre POM geschikt is voor mantelzorgers in het algemeen.
12.1 Vroegtijdige opsporing
De mantelzorgers zijn opgespoord via de (nieuw ingeschreven) cliënten van een psychiatrisch
ziekenhuis. Uit de interviews blijkt dat sommige mantelzorgers met POM niet vroegtijdig zijn
opgespoord. Deze mantelzorgers ervaren overbelasting in het stadium van het POM‐aanbod of
hebben overbelasting ervaren in het stadium vóór het POM‐aanbod. Daarnaast is bij sommige
mantelzorgers sprake van een zorgverloop van meerdere jaren voordat het POM‐aanbod plaatsvindt.
12.2 Wegnemen van belemmeringen voor het vragen van steun
In het POM‐gesprek worden de ervaren belasting, knelpunten en ondersteuningsbehoeften van de
mantelzorger geïnventariseerd. Afhankelijk van de uitkomsten van dit gesprek neemt de POM‐
medewerker een overzicht van ondersteuningsmogelijkheden met de mantelzorger door. Eventueel
doet de medewerker een concreet ondersteuningsaanbod of regelt een doorverwijzing. Twee weken
later volgt een telefonische follow‐up.
12.2.1 Gebruik van ondersteuningsdiensten
Naar aanleiding van POM worden verschillende ondersteuningsvormen (bijv. informatie, advies,
begeleiding, emotionele steun en educatie) ingeschakeld voor de mantelzorgers zelf of voor hun
kinderen. Sommige mantelzorgers schakelen geen concrete ondersteuning in naar aanleiding van
POM. Deze mantelzorgers hebben geen ondersteuningsbehoeften omdat zij al adequate steun
ontvangen, het (weer) goed gaat op het moment en/of zij zelf al stappen hebben ondernomen om
ondersteuning in te schakelen. Een andere reden om na POM geen ondersteuning in te schakelen is
dat de mantelzorger het alleen hoopt te redden. De mantelzorger vindt het niet makkelijk om zelf
hulp te vragen en ervaart het als een drempel om opnieuw problemen op tafel te leggen bij een
ander.
Uit de interviews komt echter ook naar voren dat POM zelf een ondersteuningsdienst kan
zijn die persoonlijke hulpbronnen van mantelzorgers versterkt. POM geeft mantelzorgers erkenning
en het gevoel dat zij er niet alleen voor staan. Daarnaast geeft POM mantelzorgers bijvoorbeeld rust
doordat zij meer duidelijkheid krijgen over de problematiek van de zorgontvanger en mogelijke
ondersteuning. Ook de boodschap ‘zorg goed voor jezelf’ kan veel indruk maken op mantelzorgers.
12.2.2 Belemmering en ondersteuning
POM ondersteunt sommige mantelzorgers op het gebied van bereidwilligheid tegenover het
inschakelen van ondersteuning. Zo schakelen sommige mantelzorgers geen concrete ondersteuning
in als gevolg van het POM‐aanbod, maar voelen zij zich gesterkt om op een later moment steun te
81

vragen (bijv. het bespreken van knelpunten met de behandelend arts van de zorgontvanger).
Daarnaast blijven belemmeringen aanwezig op het gebied van bereidwilligheid. Behalve dat
sommige mantelzorgers ondersteuning niet nodig willen hebben en het niet makkelijk vinden om
problemen opnieuw op tafel te leggen, willen mantelzorgers bijvoorbeeld geen gebruik maken van
ondersteuningscursussen en informatiebijeenkomsten omdat ze rust wensen. Ingaan op een
dergelijk ondersteuningsaanbod brengt in de beleving van deze mantelzorgers extra belasting met
zich mee. Ook een negatieve ervaring van de zorgontvanger met de instelling kan een belemmering
vormen voor gebruik van het ondersteuningsaanbod van de desbetreffende instelling.
Op het gebied van inzicht in ondersteuningsmogelijkheden neemt POM zowel een
psychologische belemmering (niet weten dat je hulp mag vragen) als een praktische belemmering
(onbekendheid met ondersteuningsvormen) weg. Soms missen mantelzorgers echter informatie
over ‘de wegen naar’ bepaalde ondersteuningsmogelijkheden (psycho‐educatie, lotgenotencontact
rondom bipolaire stoornis, financiële tegemoetkomingen en advies voor ondersteunings‐
mogelijkheden voor de zorgontvanger). Daarnaast waren sommige mantelzorgers al bekend met
ontvangen schriftelijke informatie.
Sommige mantelzorgers maken geen gebruik van ondersteuning omdat zij belemmeringen
ondervinden in het bestaande ondersteuningsaanbod. De ondersteuningsdienst sluit bijvoorbeeld
niet aan op de behoeften van de mantelzorger (informatieavond is te algemeen, locatie is te ver), de
mantelzorger maakt zich zorgen over kosten en betrouwbaarheid van ondersteuningsdiensten, de
zorgontvanger weigert of de ondersteuningsdienst is tijdelijk niet beschikbaar. POM kan dergelijke
belemmeringen van bestaande ondersteuningsmogelijkheden niet wegnemen. Aan de andere kant
kan de POM‐medewerker het bestaande ondersteuningsaanbod veranderen, door zelf als
ondersteuningsdienst beschikbaar te blijven. De POM‐medewerker breidt de bestaande onder‐
steuningsmogelijkheden uit en op deze wijze kunnen mantelzorgers ondersteuning vinden bij de
POM‐medewerker.
Verder ondersteunt POM mantelzorgers bij de voorbereiding voor het gebruik van
ondersteuningsdiensten. De POM‐medewerker neemt stappen uit handen bij het daadwerkelijk
inschakelen van ondersteuning, zoals het vormgeven van een plan van aanpak. Echter mantelzorgers
ervaren belemmeringen bij de verdere voorbereiding voor het gebruik van ondersteuning.
Mantelzorgers ondervinden bijvoorbeeld hinder van externe partijen bij de aanvraag van extra
ondersteuning.
Ten slotte neemt POM geen belemmeringen weg op het gebied van bereidwilligheid, kennis,
bestaande mogelijkheden en voorbereiding die zich voordoen in de periode voor het POM‐aanbod.
12.3 Waardering
POM en haar verschillende elementen worden over het algemeen positief gewaardeerd. Allereerst
wordt de actieve benadering vanuit de instelling positief gewaardeerd. Mantelzorgers vinden het
heel fijn dat er aandacht aan hen wordt geschonken en dat wordt gevraagd hoe het met hen gaat als
mantelzorger en of de POM‐medewerker iets voor hen kan betekenen. Sommige mantelzorgers
hadden het aanbod graag eerder gehad.
Het gebruik van de EDIZ‐vragenlijst wordt door sommige mantelzorgers zeer positief
gewaardeerd vanwege het verschaffen van inzicht in de ervaren druk. Andere mantelzorgers
waarderen het gebruik van de vragenlijst minder positief omdat de ervaren belasting wisselend is of
omdat de mantelzorger de vragenlijst niet nodig had om te weten dat de ervaren druk hoog was.
Het bespreken van de ervaren knelpunten en ondersteuningsbehoeften wordt door veel
mantelzorgers positief gewaardeerd. Mantelzorgers vertellen dat ze hun verhaal kwijt kunnen en dat
de bespreking is afgestemd op hun behoeften. Sommige mantelzorgers zijn minder positief. Zo geeft
een mantelzorger aan dat ze haar verhaal niet kwijt kan in één uur. Een andere mantelzorger zit nog
steeds in onzekerheid zit over destijds besproken knelpunten.
De schriftelijke informatie wordt door de meeste mantelzorgers goed gewaardeerd. Zowel
informatie over de problematiek van de zorgontvanger als informatie over directe en indirecte
ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers wordt gewaardeerd. Sommige mantelzorgers
waarderen de ontvangen informatie in mindere mate omdat zij informatie missen, al bekend zijn met
informatie, of van mening zijn dat te veel folders zijn meegegeven.
82

De telefonische follow‐up wordt door de meerderheid van de mantelzorgers goed gewaardeerd.
Mantelzorgers vinden het fijn om de telefonische follow‐up achter de hand te hebben en/of dat de
POM‐medewerker hen in de follow‐up het idee meegeeft dat zij nogmaals bij hem terecht kunnen.
Een paar mantelzorgers beoordelen de follow‐up als matig omdat zij niet telefonisch bereikt zijn of
omdat de mantelzorger meer ondersteuning wenste dan “één gesprek met twee weken erna een keer
bellen”.
Verder zijn de mantelzorgers tevreden over de geschiktheid van de POM‐medewerker.
Bovendien vinden bijna alle mantelzorgers POM een aanrader voor andere mantelzorgers. Eén
mantelzorger twijfelt omdat het POM‐aanbod volgens haar te snel stopt en mensen daardoor niet
zoveel aan POM hebben. Tips van de mantelzorgers betreffen het geven van handvatten, de
schriftelijke informatie, vervolggesprekken, het takenpakket van de POM‐medewerker en zorgvuldig‐
heid in de uitvoering van POM.
12.4 Geschiktheid voor mantelzorgers in het algemeen
Voorgaande resultaten zijn voorgelegd aan een expert op het gebied van POM en mantelzorgers van
mensen met fysieke problemen. De expert constateert dat de resultaten van het onderzoek zeer
herkenbaar zijn. De expert concludeert dat POM geschikt is voor zowel mantelzorgers van mensen
met psychische problemen als mantelzorgers van mensen met fysieke problemen. Alle mantelzorgers
hebben baat bij preventieve ondersteuning. POM verlaagt de drempel voor het tijdig inschakelen van
ondersteuning.
De oudere generatie mantelzorgers lijkt het moeilijker te vinden om hulp in te schakelen dan
de jongere generatie. Zij vinden dat ze zelf de zorg moeten bieden en dat ze falen als ze hulp vragen.
Daarnaast verdwalen zij in de bureaucratie van de gemeente en instellingen en zijn ze niet in staat
om alle communicatiemiddelen te gebruiken om de wegen naar ondersteuning te vinden. De POM‐
medewerker kan mantelzorgers die aanzienlijk moeite hebben met het inschakelen van hulp
aanvullende ondersteuning bieden (bijv. informatie inwinnen of contact leggen met instanties) en zo
ook voor deze groep de drempel zo laag mogelijk maken.
Het is echter belangrijk om ingangen te vinden waarbij POM daadwerkelijk vroegtijdig wordt
aangeboden aan diverse mantelzorgers. Daarnaast is het belangrijk dat mantelzorgers geprikkeld
worden om op het POM‐aanbod in te gaan. Op deze wijze kunnen zoveel mogelijk mantelzorgers in
een zo vroeg mogelijk stadium POM ondervinden.
83

13. Discussie
13.1 Aanvulling op eerdere evaluaties
Uit eerdere evaluaties van POM komt naar voren dat mantelzorgers over het algemeen zeer positief
zijn over POM. Naast de bevestiging van een positieve waardering onder mantelzorgers, biedt dit
onderzoek antwoorden op vragen die naar voren komen uit eerdere evaluaties. Zo biedt het
onderzoek inzicht in ervaringen met en uitkomsten van POM onder mantelzorgers van mensen met
psychische problemen, indien het aanbod vlak na een psychiatrische opname van de zorgontvanger
plaatsvindt. Verder biedt het onderzoek inzicht in de redenen waarom mantelzorgers geen gebruik
maken van het ondersteuningsaanbod. Achterliggende redenen voor de reactie ‘geen onder‐
steuningsbehoefte’ komen naar voren, net als belemmeringen voor het inschakelen van onder‐
steuning. Daarnaast biedt het onderzoek inzicht in de wijze waarop POM mantelzorgers ondersteunt
bij het inschakelen van ondersteuning. Bovendien komt uit het expert interview naar voren dat de
resultaten zeer herkenbaar zijn voor mantelzorgers met fysieke problemen, indien het aanbod
plaatsvindt vlak na de intake van een nieuwe cliënt voor de thuiszorg niveau 3, 4 of 5. Verder komen
uit het expert interview belangrijke voorwaarden voor een adequate uitvoering van POM naar voren.
13.2 Ervaren belasting
De gemiddelde EDIZ‐score van de respondenten kan als een indicatie voor een hoge mate van
belasting beschouwd worden. De gemiddelde score van de respondenten ligt dichtbij, maar iets
hoger dan de gemiddelde score in het onderzoek van Duzijn et al. (2000). In dit onderzoek naar de
voorloper van POM werd een gemiddelde score van 6,5 gevonden onder mantelzorgers van
depressieve ouderen. Verder ligt de gemiddelde score van de respondenten beduidend hoger dan in
het onderzoek van Pot et al. (1995). Pot et al. vonden bij mantelzorgers van dementerende ouderen
gemiddelden tussen de 4,8 en 5,1. Bovendien scoren de respondenten hoger dan deelnemers aan een
groepscursus voor mantelzorgers van mensen met psychische problemen (De Jonge et al., 2010) en
deelnemers aan een cursus voor familieleden van mensen met schizofrenie (Bransen & Van Mierlo,
2007). De gemiddelde score bij aanvang van de cursus was respectievelijk 6,3 en 5,4.
Naast een hoge mate van belasting, suggereert de gemiddelde EDIZ‐score dat de groep
respondenten zich in de gevarenzone voor overbelasting (EDIZ‐score van 6 of hoger) bevindt in het
stadium van het POM‐aanbod. De individuele scores laten zien dat één respondent lager dan 6 scoort.
Aangezien de respondenten met een ingevulde EDIZ‐vragenlijst een vrij hoge score hebben, komt de
hiërarchische ordening van de items (Pot et al., 1995) 8 niet duidelijk naar voren (zie Tabel 7).
Bij een vergelijking van de EDIZ en de ervaring van de mantelzorgers komt naar voren dat de
mantelzorger die een 9 scoort op de EDIZ (op schaal van 0 tot 9), ook zelf het gevoel heeft dat zij
overbelast was in het stadium van het POM‐aanbod. De beleving van de mantelzorger komt derhalve
overeen met de suggestie dat ze zich tijdens het POM‐aanbod met een score van 9 in de gevarenzone
voor overbelasting bevindt. Verder is het opmerkelijk dat een andere mantelzorger aangeeft dat ze
zich niet belast voelde in het stadium van en na het POM‐aanbod, terwijl ze een 7 scoort op de EDIZ
en zich zodanig in de gevarenzone lijkt te bevinden. Anderzijds stemt de mantelzorger juist niet in
met de twee uitspraken die een zeer zware mate van belasting suggereren (Pot et al., 1995). Bij het
vergelijken van de EDIZ en de ervaring van mantelzorgers is het ten slotte opmerkelijk dat één
mantelzorger instemt met alle uitspraken, behalve de uitspraak die zich onderaan de hiërarchische
ordening bevindt. De mantelzorger omcirkelt ‘nee!’ bij de uitspraak: ‘De situatie van mijn … laat mij
nooit los’”, terwijl ze in het interview benadrukt dat ze de situatie nooit los kan laten (als moeder en
omdat ze de hele dag alleen is). Het lijkt erop dat de mantelzorger de antwoordmogelijkheden
verkeerd geïnterpreteerd heeft in verband met de dubbele ontkenning (‘nee, nooit’). Omdat de
mantelzorger bij deze uitspraak niet instemmend antwoord, komt uit de ingevulde vragenlijst niet
duidelijk naar voren dat de mantelzorger de situatie nooit los kan laten.
8 De ervaren druk komt aanvankelijk tot uiting in de te veel op zorg gerichte gedachten van de mantelzorger en naarmate de
druk toeneemt, komt het ook tot uiting in beperkingen die de mantelzorgers ervaren bij het uitvoeren van andere activiteiten
en de vervulling van andere rollen (Pot et al., 1995).
84

Voor het onderzoek waren slechts enkele ingevulde EDIZ‐vragenlijsten beschikbaar, maar deze
kwantitatieve uitkomsten zijn aangevuld door rijke beschrijvingen van de ervaringen van de mantel‐
zorgers zelf. Uit deze ervaringen blijkt dat de meerderheid van de mantelzorgers niet vroegtijdig is
opgespoord, terwijl vroegtijdige opsporing een cruciaal onderdeel van de POM‐methodiek is.
13.3 Vroegtijdige opsporing
POM beoogt overbelasting ten eerste te voorkomen door mantelzorgers vroegtijdig op te sporen. Met
vroegtijdige opsporing wordt gedoeld op systematische opsporing van mantelzorgers voordat zij
overbelast raken. Aangezien het onbekend is wanneer mantelzorgers exact de grens tussen belasting
en overbelasting overschrijden en dit per individu verschilt, heeft POM tevens het streven om
mantelzorgers zo vroeg mogelijk in het begin van het (chronisch) ziekteproces van de zorgontvanger
op te sporen.
De ervaringen van de mantelzorgers suggereren dat vroegtijdige opsporing in het ziekte‐
proces van de zorgontvanger, overbelasting kan voorkomen. De mantelzorgers die redelijk vroeg in
het ziekteproces van de zorgontvanger (bij de eerste psychiatrische opname) zijn opgespoord voor
een POM‐aanbod, ervaren geen overbelasting. Onder de meerderheid van de geïnterviewden was
echter geen sprake van vroegtijdige opsporing in het ziekteproces van de zorgontvanger, aangezien
sprake was van een heropname van de zorgontvanger. Nu rijst de vraag of het stadium van een
eerste opname van de zorgontvanger in een psychiatrisch ziekenhuis geschikt is voor vroegtijdige
opsporing van mantelzorgers.
Uit de interviews blijkt echter dat systematische opsporing van mantelzorgers ook in het
stadium van een eerste psychiatrische opname veelvuldig niet vroeg plaatsvindt in het ziekteproces
van de zorgontvanger. Meerdere mantelzorgers vertellen dat er een hoop problematiek en (over)‐
belasting vooraf is gegaan aan de eerste opname van de zorgontvanger. Het stadium van een eerste
opname in een psychiatrisch ziekenhuis blijkt om deze reden niet geheel geschikt voor de POM‐
methodiek. De uitkomsten van het expert interview suggereren dat mantelzorgers van mensen met
fysieke problemen tevens niet vroegtijdig worden opgespoord bij de intake van zorgontvangers voor
thuiszorg niveau 3, 4 of 5.
Het is belangrijk om nader te onderzoeken welke contactmomenten met de gezondheidszorg
geschikt zijn om mantelzorgers daadwerkelijk vroegtijdig op te sporen. Huisartsenpraktijken kunnen
bijvoorbeeld een goede ingang zijn om mantelzorgers in een vroeg stadium te benaderen. POM kan
wel degelijk belemmeringen wegnemen voor het inschakelen van ondersteuning, maar de interventie
dient in een vroeg stadium plaats te vinden om deze belemmeringen tijdig te kunnen wegnemen.
13.4 Wegnemen van belemmeringen
Naast vroegtijdige opsporing, beoogt POM belemmeringen weg te nemen voor het inschakelen van
ondersteuning. De gevonden belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning komen
overeen met de literatuur (bijv. Brodaty et al., 2005). Bovendien laten de resultaten zien welke
framing rules het inschakelen van ondersteuning kunnen belemmeren (bijv. ‘hulp is er alleen voor de
zieke) of bevorderen (bijv. ‘je moet goed voor jezelf zorgen, want anders kan je niet goed voor je
naaste zorgen’). Tevens komt naar voren op welke wijze POM dergelijke belemmeringen kan
wegnemen.
Voor adequate ondersteuning van POM is het belangrijk dat flexibiliteit in de uitvoering
mogelijk is. Sommige mantelzorgers hebben meer ondersteuning nodig dan een eenmalig gesprek en
een telefonische follow‐up om preventieve ondersteunende maatregelen door te voeren. De POM‐
medewerker dient daarbij de mogelijkheid te krijgen om zijn of haar professionele netwerk te
benutten (bijv. informatie inwinnen of contact leggen met maatschappelijk werk). Op deze wijze kan
ook voor de groep mantelzorgers die aanzienlijk moeite heeft met het inschakelen van ondersteuning
de drempel zo laag mogelijk worden gemaakt.
Naast de persoonlijke interactie met de POM‐medewerker, is de schriftelijke informatie over
ondersteuningsmogelijkheden een belangrijk element van de methodiek. De geïnterviewde mantel‐
zorgers kregen voornamelijk inzicht in het ondersteuningsaanbod van de instelling zelf. Dit komt
overeen met de inhoud van de meegegeven schriftelijke informatie. Het is echter belangrijk dat
mantelzorgers ook inzicht krijgen in overige ondersteuningsmogelijkheden (bijv. van de gemeente).
85

Mantelzorgers die tijdens het POM‐gesprek aangaven dat zij behoefte hadden aan gebruik van
ondersteuningsdiensten buiten de instelling werden door de POM‐medewerker persoonlijk ingelicht
over mogelijkheden. Het is echter belangrijk dat mantelzorgers niet enkel informatie inwinnen voor
ondersteuningsbehoeften die zich op het moment van het POM‐aanbod voordoen. POM heeft de
intentie om mantelzorgers een zodanig inzicht te geven dat zij ook in de toekomst weten waar zij
terecht kunnen voor diverse ondersteuningsdiensten. Het meegeven van een sociale kaart met een
overzicht van ondersteuningsmogelijkheden is daarom van belang.
Een kanttekening is dat sommige mantelzorgers in het stadium van het POM‐aanbod het
gevoel hebben dat ze overladen worden met informatie als zij een geheel overzicht van verschillende
ondersteuningsvormen meekrijgen. De grote hoeveelheid informatie kan afschrikwekkend werken.
Daarnaast willen sommige mantelzorgers in het stadium van het POM‐aanbod geen gebruik maken
van ondersteuning (zoals cursussen en bijeenkomsten voor mantelzorgers) omdat zij op dat moment
naar rust verlangen. Het is de belangrijke taak van POM om het aanbod te laten aansluiten op de
behoeften van de mantelzorger, maar ook om de mantelzorger inzicht te geven in ondersteunings‐
mogelijkheden. Mantelzorgers dienen inzicht te hebben in de ondersteuningsmogelijkheden, zodat zij
de weg weten als zij eraan toe zijn. De geschikte vorm en inhoud van de schriftelijke informatie is
niet eenduidig.
De POM‐methodiek schrijft een ‘gids voor mantelzorgers’ voor. Een dergelijke gids is speciaal
samengesteld voor de doelgroep en gerangschikt naar ondersteuningsvragen die mantelzorgers
kunnen hebben. Zowel GGz Centraal De Rembrandthof als Carint Reggeland verschaffen echter geen
gids die voldoet aan de voorwaarden van de methodiek. De instellingen werken met losse folders en
een kaartje met contactgegevens. Het is daarom belangrijk om te onderzoeken in hoeverre het
meegeven of achterlaten van de ‘gids voor mantelzorgers’ haalbaar is en in hoeverre een dergelijke
gids wordt gewaardeerd door mantelzorgers.
13.5 Representativiteit
Uit het expert interview blijkt dat de resultaten van de diepte‐interviews niet uitsluitend van
toepassing zijn op mantelzorgers van mensen met psychische problemen. De resultaten zijn
herkenbaar in de setting van mantelzorgers voor mensen met fysieke problemen.
De gevonden ervaringen met en uitkomsten van het POM‐aanbod zijn niet representatief
voor alle mantelzorgers. De resultaten zijn afhankelijk van de manier waarop POM is uitgevoerd
(bijvoorbeeld het moment van aanbod en de gids voor mantelzorgers). Echter in dit onderzoek is
gewaakt voor verschillen in uitvoering van POM, door bewust één setting te kiezen voor de werving
van mantelzorgers. Er is gekozen voor de Rembrandthof, omdat de instelling de POM‐methodiek
nauw naleeft en de POM‐gesprekken worden uitgevoerd door één medewerker. Hierdoor is geen
sprake van verschil in uitvoering van POM door verschillende medewerkers.
Daarnaast moet worden aangetekend dat een relatief klein aantal mantelzorgers is
geïnterviewd. Echter de demografische kenmerken van de respondenten, komen overeen met cijfers
uit de literatuur. Ten eerste komt de oververtegenwoordiging van vrouwen en de leeftijdsklasse 45‐
65‐jaar overeen met cijfers van het SCP (Oudijk et al., 2010). Ten tweede bieden de meeste
respondenten mantelzorg aan hun kind en wordt deze groep gevolgd door respondenten die
mantelzorg bieden aan hun partner. Dit komt overeen met onderzoek van Kwekkeboom (2000)
onder mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Dat de grote meerderheid (jonger dan
65 jaar) mantelzorg combineert met werk, komt overeen met onderzoek van het SCP (Dijkgraaf, De
Boer & Keuzenkamp, 2009). Verder verrichtten de meeste respondenten het afgelopen jaar zowel
directe zorg als zorgmanagementtaken. Dit komt overeen met onderzoek van Rosenthal et al. (2007).
13.6 Verandering van gedrag en visie
Opvallend is dat de geïnterviewde mantelzorgers al gebruik maakten van een ondersteuningsvorm
vóór POM. Dit roept de vraag op in hoeverre het inschakelen van ondersteuning een gedrags‐
verandering vereist voor de mantelzorgers. De expert wijst echter op een verschil tussen sporadisch
gebruik van ondersteuning en het inschakelen van structurele ondersteuning. Sommige mantel‐
zorgers schakelen af en toe ondersteuning in omdat zij ten dele al goed voor zichzelf zorgen. Dit
86

gegeven suggereert dat incidenteel gebruik van ondersteuning minder verandering vereist dan tijdig
structureel gebruik maken van ondersteuning.
Ook geven de meeste geïnterviewde mantelzorgers aan dat zij al vóór POM positief tegenover
het inschakelen van ondersteuning stonden en geneigd waren om ondersteuning in te schakelen.
Wellicht is deze groep mantelzorgers oververtegenwoordigd omdat vertekening is opgetreden
doordat zij 1) zijn ingegaan op het POM‐aanbod en 2) deelnemen aan het onderzoek omdat zij
ondersteuning voor mantelzorgers belangrijk vinden. Anderzijds zijn de reacties van de
mantelzorgers het antwoord op een zeer explorerende vraag. In het onderzoek is bijvoorbeeld geen
onderscheid gemaakt tussen visies op verschillende ondersteuningsvormen (bijv. professionele hulp
voor de zorgontvanger versus emotionele steun en educatie voor de mantelzorger). Ook is niet
ingegaan op de visie op het preventief inschakelen van structurele ondersteuning. Het belang van
dergelijk onderscheid is in de loop van het onderzoek aan het licht gekomen en kan worden
meegenomen in vervolgonderzoek naar de invloed van het referentiekader van de mantelzorger.
13.7 Beleidsaanbevelingen
Mantelzorgondersteuning staat hoog op de agenda bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport. De Wet maatschappelijke ondersteuning verplicht lokale overheden bij te dragen aan het
ondersteunen van mantelzorgers zodat zij hun zorgtaken kunnen blijven vervullen. Het voorkomen
van overbelasting en het bieden van adequate ondersteuning zijn belangrijke doelen in het beleid
(VWS, 2007). Preventieve ondersteuning voor mantelzorgers is daarbij van essentieel belang.
Aangezien veel mantelzorgers vooral zijn gefocust op de hulpvraag van de zorgontvanger en voorbij
gaan aan hun eigen ondersteuningsbehoefte, zullen veel mantelzorgers niet worden bereikt met
folders of websites over ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers (Linders, 2010). Daarom
is het belangrijk dat mantelzorgers actief benaderd worden. Bovendien laat deze thesis en ander
onderzoek (zie bijv. De Boer & Van Campen, 2009; Kempkes, 2000) zien dat mantelzorgers diverse
belemmeringen ervaren bij het inschakelen van ondersteuning. POM is een methodiek die mantel‐
zorgers actief benadert en belemmeringen wegneemt voor het gebruik van ondersteuning. De
methodiek is geschikt voor mantelzorgers in het algemeen. POM beslaat verschillende basisfuncties
van mantelzorgondersteuning en kan mantelzorgers tijdig naar alle acht onderdelen van mantelzorg‐
ondersteuning leiden (VWS, 2009). De uitkomsten van deze thesis duiden aan dat POM zelf de
basisfuncties 'informatie', 'advies en begeleiding' en 'emotionele steun' en ‘educatie’ beslaat.
De actieve benadering van de zorginstelling om met de mantelzorger in gesprek te komen
toont waardering en erkenning voor de mantelzorgers. Ook het gesprek zelf biedt veel mantelzorgers
emotionele steun. Daarnaast kan de bekwame POM‐medewerker, indien gewenst, de mantelzorger
voorlichten over bijvoorbeeld de ziekte van de zorgontvanger of over het omgaan met de problema‐
tiek. Verder biedt de standaard aangeboden schriftelijke informatie inzicht in ondersteunings‐
mogelijkheden voor mantelzorgers. Afhankelijk van de uitkomsten van het gesprek doet de POM‐
medewerker een ondersteuningsaanbod of regelt een doorverwijzing. Op deze wijze leidt POM
mantelzorgers naar andere vormen van mantelzorgondersteuning toe.
Om tijdig gebruik van mantelzorgondersteuning te bevorderen, kunnen lokale overheden de
POM‐methodiek hanteren. Gemeenten kunnen bijdragen door het POM‐aanbod onder zorg‐ en
welzijnsorganisaties te faciliteren. Op deze wijze kunnen gemeenten hun rol vervullen om ver‐
bindingen te leggen tussen alle betrokken (lokale) partijen. POM‐aanbieders bieden zelf preventieve
ondersteuning en leiden mantelzorgers naar andere vormen van ondersteuning. De POM‐methodiek
biedt houvast om mantelzorgers te benaderen en de drempel voor het tijdig inschakelen van
ondersteuning zo laag mogelijk te maken.
87

LITERATUURLIJST
Archbold, P. G. (1983). Impact of parent‐caring on women. Family Relations, 32(1), 39‐45.
Baarda, D. B., De Goede, M. P. M. & Teunissen, J. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek; handleiding
voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen: Wolters Noordhoff.
Beneken genaamd Kolmer, D. M., Tellings, A. & Gelissen, J. (2010). Visie van mantelzorgers op
zorgverantwoordelijkheid. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg, 88(6), 344‐354.
Braithwaite, V. (1996). Between stressors and outcomes: can we simplify caregiving process
variables? The Gerontologist, 36(1), 42‐53.
Bransen, E. (2007). Mantelzorgers van mensen met psychische problemen; hoe de preventieve GGZ
deze groep kan ondersteunen en het lokale mantelzorgbeleid kan versterken. Maandblad
Geestelijke Volksgezondheid, 1(62), 2‐12.
Bransen, E. & Van Mierlo, F. (2007). Psycho‐educatie voor familieleden van mensen met schizofrenie.
Utrecht: Trimbos‐instituut.
Brodaty, H., Thomson, C., Thompson, C. & Fine, M. (2005). Why caregivers of people with dementia
and memory loss don't use services. International Journal of Geriatric Psychiatry, 20(6), 537‐
546.
Broese van Groenou, M. & De Boer, A. (2009). Uitkomst: ervaren belasting. In A. De Boer, M. Broese
van Groenou & J. M. Timmermans (Red.), Mantelzorg; een overzicht van de steun van en aan
mantelzorgers in 2007 (pp. 144‐166). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Brug, J., Schaalma, H., Kok, G., Meertens, R. M. & Van der Molen, H. T. (2003). Gezondheidsvoorlichting
en gedragsverandering; een planmatige aanpak. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
Caserta, M., Lund, D. A. & Wright, S. D. (1996). Exploring the caregiver burden inventory (CBI):
further evidence for a multidimensional view of burden. International Journal of Aging &
Human Development, 43, 21‐34.
Chappell, N. L. & Reid, R. C. (2002). Burden and well‐being among caregivers: examining the
distinction. The Gerontologist, 42(6), 772‐780.
Chattoo, S. & Ahmad, W. I. U. (2008). The moral economy of selfhood and caring; negotiating
boundaries of personal care as embodied moral practice. Sociology of Health & Illness, 30(4),
550‐564.
Cuijpers, P. (1994). Ondersteuning van mantelzorgers van chronisch zieken. In M.S.H. Duijnstee, P.
Cuijpers, W.J.M.J. Humbert & A.W.L. van den Dungen. Mantelzorg voor mensen met een
chronische ziekte (pp. 147‐191). Zoetermeer: Nationale Commissie Chronisch Zieken.
Cuijpers, P. (1999). The effects of family interventions on relatives’ burdens: a meta‐analysis. Journal
of Mental Health, 8(3), 275‐285.
Cuijpers, P. & Nies, H. (1995). Ondersteuning van familieleden van dementerende ouderen: de
effecten. Tijdschrift voor psychiatrie, 37(10), 790‐799.
De Boer, A. (2003). Het sociale netwerk van mantelzorgers. In Timmermans (Red.), Mantelzorg; over
de hulp van en aan mantelzorgers (pp. 59‐108). Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau.
De Boer, A. & Van Campen, C. (2009). Ondersteuning van mantelzorgers. In A. De Boer, M. Broese van
Groenou & J. M. Timmermans (Red.), Mantelzorg; een overzicht van de steun van en aan
mantelzorgers in 2007 (pp. 130‐143). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
De Boer, A., Broese van Groenou, M. & Timmermans, J. (Red.) (2009). Mantelzorg; een overzicht van
de steun van en aan mantelzorgers in 2007. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
De Boer, A., Broese van Groenou, M. & Van Campen, C. (2009). Uitkomsten: ervaren verandering in
gezondheid. In A. De Boer, M. Broese van Groenou & J. M. Timmermans (Red.), Mantelzorg;
een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007 (pp. 184‐199). Den Haag: Sociaal
en Cultureel Planbureau.
De Graaf, R., Ten Have, M. & Van Dorsselaer, S. (2010). NEMESIS­2: de psychische gezondheid van de
Nederlandse bevolking; opzet en eerste resultaten. Utrecht: Trimbos‐instituut.
De Jonge, M., De Gee, A. & Bransen, E. (2010). Psychische problemen in de familie; een groepscursus
voor mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Utrecht: Trimbos‐instituut.
Den Boer, D., Bouwman, H., Frissen, V. & Houben, M. (1994). Methodologie en statistiek voor
communicatie onderzoek. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum.
88

Dijkgraaf, M., De Boer, A. & Keuzenkamp, S. (2009). Mantelzorg en participatie in betaald werk en
vrijwilligerswerk. In A. De Boer, M. Broese van Groenou & J. M. Timmermans (Red.),
Mantelzorg; een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007 (pp. 63‐73). Den
Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Duijnstee, M. S. H., Cuijpers, Q. J. M. J., Humbert, M. J. & Van den Dungen, A. W. L. (1994). Mantelzorg
voor mensen met een chronische ziekte; een literatuurstudie naar de rol van de mantelzorg
voor mensen met een chronische ziekte op basis van Nederlandse studies gepubliceerd in de
periode 1980­1993. Zoetermeer: Nationale Commissie Chronisch Zieken.
Duzijn, B., Van Lammeren, P. & Van Mierlo, F. (2000). Mantelzorg zonder zorgen? Methodiekontwikkelingen
procesevaluatie van het Preventie­op­Maat aanbod voor mantelzorger van
depressieve ouderen. Utrecht: Trimbos‐instituut.
Duzijn, B. & Veldhuis, M. (2006). Preventieve ondersteuning mantelzorgers; methodiek voor
systematische opsporing en preventieve ondersteuning van mantelzorgers. Utrecht: Trimbos‐
instituut.
Ekwall, A. K., Sivberg, B. & Hallberg, I. R. (2007). The association between caregiving satisfaction,
difficulties and coping among older family caregivers. Journal of Clinical Nursing, 16(5), 832‐
844.
Fisher, B. & Tronto, J. (1990). Toward a feminist theory of caring. In E. K. Abel & M. K. Nelson (Red.),
Circles of Care; work and identity in women’s lives (pp. 35‐61). Albany: State University of New
York Press.
George, L. K. & Gwyther, L. P. (1986). Caregiver well‐being: a multidimensional examination of family
caregivers of demented adults. The Gerontologist, 26, 253‐259.
Graham, H. (1983). Caring; a labour of love. In J. Finch & D. Groves (Red.), A labour of love; woman,
work and caring (pp. 13‐30). Londen, Boston, Melbourne en Henley: Routledge & Kegan Paul.
Gremmen, I. (1995). Ethiek in gezinsverzorging: gender en de macht van zorg. Utrecht: Rijks‐
universiteit.
Harding, R. & Higginson, I. J. (2001). Working with ambivalence: informal caregivers of patients at the
end of life. Support Care Cancer, 9(8), 642‐642.
Hattinga Verschure, J.C.M. (1977). Het verschijnsel zorg. Lochem: DeTijdstroom.
Hattinga Verschure, J.C.M. (1982). Het verschijnsel zorg; een inleiding tot de zorgkunde. Lochem:
DeTijdstroom.
Hochschild, A. R. (2003). The commercialization of intimate life; notes from home and work. Berkeley
en Los Angeles, Californië: University of California Press.
Hoefman, R. (2009). Aanbieders van mantelzorg. In A. De Boer, M. Broese van Groenou & J. M.
Timmermans (Red.), Mantelzorg; een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers in 2007
(pp. 29‐44). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Kerseboom, J. S. (1997). Door zorg omgeven; over belasting van de omgeving van chronisch
psychiatrische patiënten. Rotterdam/Utrecht: Instituut Beleid en Management Gezondheids‐
zorg (EUR)/Trimbos‐instituut.
Knapen, M. (Red.), Van der Lyke, S., Van Lier, W. & De Jong, Y. (2003). Respijtzorg in Nederland; een
eerste verkenning. Utrecht: Expertisecentrum Informele Zorg.
Knijn, T. (2004). Het prijzen van de zorg. Oratie Universiteit Utrecht.
Koopmanschap, M. A., Van Exel, N. J. A., Van der Bos, G. A. M. Van den Berg, B. & Brouwer, W. B. F.
(2004). The desire for support and respite care: preferences of Dutch informal caregivers.
Health Policy, 68(3), 309‐320.
Kwekkeboom, M.H. (2000). De zorg blijft: een onderzoek onder familieleden en andere relaties van
mensen met (langdurige) psychische problemen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer.
Lawton, M. P., Kleban, M. H., Moss, M., Rovine, M. & Glicksman, A. (1989). Measuring caregiving
appraisal. Journal of Gerontology: Psychological Sciences, 44(3), 61‐71.
Linders, L. (2010). De betekenis van nabijheid; een onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt.
Den Haag: Sdu Uitgevers.
Linders, H. & Hijmans, E. (1995). Kwalitatief onderzoek. In H. Huttner, K. Renckstorf & F. Wester
(Red.), Onderzoekstypen in de communicatiewetenschap (pp. 539‐558). Houten/Diegem: Bohn
Stafleu Van Loghum.
89

Luijkx, K. G. (2001). Zorg; wie doet er wat aan. Een studie naar zorgarrangementen van ouderen.
Wageningen: Proefschrift Wageningen Universiteit.
Montgomery, R. J. V., Gonyea, J. G. & Hooyman, N. R. (1985). Caregiving and the experience of
subjective and objective burden. Family Relations, 34(1), 19‐26.
Morée, M. & Goumans, M. (2004). Gemeente en mantelzorgondersteuning; lokaal beleid. Utrecht:
Expertisecentrum Informele Zorg/Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.
Morée, M. & Van Lier, W. (2006). Familiebeleid in de GGZ: moeilijkheden en mogelijkheden. Utrecht:
Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.
Niehof, A. (2004). A micro­ecological approach to home care for AIDS patients. Medische Antropologie,
16(2), 245‐265.
Novak, M. & Quest, C. (1989). Application of a multi‐dimensional caregiver burden inventory. The
Gerontologist, 29(6), 789‐803.
Oudijk, D., De Boer, A., Woittiez, I., Timmermans, J. & De Klerk, M. (2010). Mantelzorg uit de doeken.
Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Pearlin, L., Mullan, J. T., Semple, S. & Skaff, M. (1990). Caregiving and the stress process: an overview
of concepts and their measures. The Gerontologist, 30, 583‐594.
Pot, A. M., Van Dyck, R. & Deeg, D. H. H. (1995). Ervaren druk door informele zorg; constructie van
een schaal. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 6, 214‐219.
Prezens Preventie (2010). Project 'Familieconsulent' Maart 2009 t/m februari 2010. POM pilot
projectverslag.
Prochaska, J. O., DiClemente, C. C. & Norcross, J. C. (1992). In search of how people change.
Applications to addictive behaviors. American Psychologist, 47(9), 1102‐1113.
Reinares, M., Vieta, E., Colom, F., Martínez‐Arán, A., Torrent, C., Comes, M. et al. (2004). Impact of a
psychoeducational family intervention on caregivers of stabilized bipolar patients.
Psychotherapy Psychosomatics, 73(5), 312‐319.
RIVM (2010). Preventieve ondersteuning mantelzorgers (POM). In Loketgezondleven.nl. Bilthoven:
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne. Geraadpleegd op 10 februari 2011 via
http://www.loketgezondleven.nl/i‐database/interventies/p/13795/
Rosenthal, C. J., Martin‐Matthews, A., & Keefe, J. M. (2007). Care management and care provision for
older relatives amongst employed informal care‐givers. Ageing & Society, 27, 755‐778.
Schene, A. H. (1986). Thuis bezorgd; een literatuuronderzoek naar het verschijnsel ‘burden on the
family’. Utrecht: NcGv, AZU.
Schene, A. H. & Van Wijngaarden, B. (1993). Familieleden van mensen met een psychotische stoornis:
een onderzoek onder Ypsilonleden. Amsterdam: Academisch Medisch Centrum.
Schnabel, P. (1998). De geestelijke gezondheidszorg; goed voor betering; voortgaan met
vernieuwingsbeleid. Utrecht: Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid.
Schrijnemakers, A. (2010, juli). Evaluatierapport Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers binnen de
langdurige volwassenenzorg; pilotperiode januari 2009­januari 2010. POM pilot project‐
verslag.
Schuijt‐Lucassen, N. Y. & Broese van Groenou, M. I. (2006). Verschillen in zorggebruik door ouderen
naar inkomen. Rol van gezondheid, sociale context, voorkeur en persoonlijkheid. In
Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen (TSG), 84(1), 4‐11.
Siersma, T. P. P. M., Van Meijel, B. & Van Vliet, M. J. (2005). Partners van depressieve patiënten; een
literatuurstudie naar de zorglast van naastbetrokkenen van depressieve patiënten.
Verpleegkunde, 20(2), 91‐111.
Symforagroep De Meregaard (2010). Preventieve Ondersteuning Mantelzorg Symforagroep De
Meregaard; pilot kliniek juli 2009 ­ januari 2010. POM pilot projectverslag.
Timmermans, J. M. (Red). (2003). Mantelzorg; over de hulp van en aan mantelzorgers. Den Haag:
Sociaal Cultureel Planbureau.
Timmermans, J. M. & De Boer, A. (2009). Samenvatting en beschouwing. In A. De Boer, M. Broese van
Groenou & J. M. Timmermans (Red.), Mantelzorg; een overzicht van de steun van en aan
mantelzorgers in 2007 (pp. 200‐217). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Timmermans, J. M., De Boer, A. & Iedema, J. (2005). De mantelval. Den Haag: Sociaal en Cultureel
Planbureau.
Tjadens, F. & Duijnstee, M. (1999). Mantelzorgondersteuning in Nederland anno 1998; een stand van
zaken. In Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling/Raad voor de Volksgezondheid,
90

Achtergrondstudies bij het zorgadvies Zorgarbeid in de toekomst; gevolgen van demografische
ontwikkelingen. Den Haag: SDU Uitgevers.
Tonkens, E., Van den Broeke, J. & Hoijtink, M. (2009). Op zoek naar weerkaatst plezier; samenwerking
tussen mantelzorgers, vrijwilligers, professionals en cliënten in de multiculturele stad.
Amsterdam: Pallas Publications.
Tronto, J. C. (1993). Moral boundaries; a political argument for an ethic of care. Londen en New York:
Routledge.
Van Exel, J., Morée, M., Koopmanschap, M. A., Goedheijt, T. S. & Brouwer, W. (2006). Respite care; an
explorative study of demand and use in Dutch informal caregivers. Health Policy, 78(2‐3),
194‐208.
Van Male, J., Duimel, M. & De Boer, A. (2010). Iemand moet het doen; ervaringen van verzorgers van
partners. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Van Lier, W. (2004). Drempelvrees bij respijtzorg; mantelzorgers bereiken en over de drempel helpen.
Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn/Expertisecentrum Mantelzorg.
Van Lier, W. (2005). Mantelzorg in de geestelijke gezondheidszorg; familieleden die voor een
psychiatrisch patiënt zorgen. Factsheet. Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn/
Expertisecentrum Informele Zorg.
Van Wijngaarden, B., Schene, A. H. & Koeter, M. W. J. (2004). Family caregiving in depression: impact
on caregivers' daily life, distress, and help seeking. Journal of Affective Disorders, 81, 211‐222.
Veldhuis, M. & Duzijn, B. (2004). Eindrapport project preventieve ondersteuning van mantelzorgers.
Enschede: Mediant.
Vollenga, I., Duijnstee, M. S. H., Tielen, L. & Keesom, J. (2001). Mantelzorg van morgen. Een verkenning
van toekomstbeelden. Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.
Vogel, L. (1978). The contested domain; a note on the family in the transition to capitalism. Marxist
Perspectives, 1, 50‐73.
VWS (2007). Voor elkaar; beleidsbrief mantelzorg en vrijwilligerswerk 2008­2011. Den Haag:
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
VWS (2009). Basisfuncties lokale ondersteuning vrijwilligerswerk en mantelzorg. Den Haag: Ministerie
van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
Yates, M. E. Tennstedt, S. & Chang, B. (1999). Contributors to and mediators of psychological well‐
being for informal caregivers. Journal of Gerontology: Psychological Sciences, 54B(1), 12‐22.
91

BIJLAGE
I Uitvoering POM
II Informatieformulier
III Toestemmingsverklaring
IV Vragenlijst
V POM­aanbod respondenten
VI Antwoordkeuzes respondenten

I Uitvoering POM
Deze bijlage geeft een toelichting op de uitvoering van POM bij GGZ Centraal Rembrandthof in
Hilversum (voorheen Symfora groep Gooi en Vechtstreek).
Mantelzorgers
POM wordt enkel aangeboden aan mantelzorgers van patiënten die zijn opgenomen in de kliniek van
GGZ Centraal Rembrandthof.
Opnamegesprek patiënten
De patiënten wordt bij het opnamegesprek op de kliniek medegedeeld dat mantelzorgers volgens het
familiebeleid een gesprek wordt aangeboden. Vervolgens wordt de patiënten gevraagd aan wie zij
een gesprek willen aanbieden. Indien patiënten bezwaar maken wordt geen gesprek aangeboden aan
mantelzorgers.
Afspraak maken en EDIZ versturen
Aan de hand van een aanmeldformulier neemt de POM‐medewerker telefonisch contact op met de
mantelzorgers voor een afspraak. Vervolgens stuurt de POM‐medewerker de EDIZ‐vragenlijst en een
POM‐informatiefolder 9 op en worden de mantelzorgers gevraagd de ingevulde vragenlijst mee te
nemen naar het gesprek. Bij een zeer spoedige afspraak vervalt het opsturen van de EDIZ‐vragenlijst
(en het gebruik van de vragenlijst).
Locatie gesprek
De gesprekken vinden plaats in de Rembrandthof (Centrum voor volwassenen kortdurende psy‐
chiatrie en preventie). De locatie betreft hetzelfde gebouw als waar de zorgontvanger is opgenomen.
Naar voorkeur van de mantelzorgers kan het gesprek bij de mantelzorgers thuis plaatsvinden.
Aandachtspuntenlijst
De aandachtspuntenlijst gebruikt de POM‐medewerker als leidraad voor het bespreken van knel‐
punten en ondersteuningsbehoeften (N.B. de mantelzorgers worden niet gevraagd de aandachts‐
puntenlijst in te vullen zoals bij sommige pilots is gedaan).
Gids voor mantelzorgers
De ‘gids voor mantelzorgers’ betreft een pakket van folders. Elke mantelzorger krijgt een standaard
pakket folders mee naar huis. Dit pakket omvat:
- Brochure voor familieleden en/of naastbetrokkenen van de Rembrandthof; informatie voor familieleden
en naastbetrokkenen van patiënten die zijn opgenomen in de kliniek van de Rembrandthof
- Mantelzorgers in de geestelijke gezondheidszorg; voor familieleden en vrienden van mensen met een
psychiatrisch ziektebeeld
- Preventie helpt; cursusaanbod in de regio Gooi en Vechtstreek 10
Aanvullend verschaft de POM‐medewerker naar aanleiding van het gesprek een aantal folders die
relevant zijn voor de desbetreffende mantelzorger (bijv. een folder specifiek over de psychische
problematiek (diagnose) van de zorgontvanger, een folder over een cursus voor familie en vrienden
van met mensen met deze problematiek, of een folder over een gedwongen opname indien de
zorgontvanger gedwongen is opgenomen). 11
POM­medewerker
POM wordt uitgevoerd door één medewerker. De POM‐medewerker heeft ongeveer 25 jaar werk‐
ervaring in de psychiatrie, onder meer als behandelaar.
9 Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers (POM); informatie voor familieleden en naastbetrokkenen van patiënten die zijn opgenomen
bij de Rembrandthof. Symfora groep, Rembrandthof, 2010, documenteigenaar: directie Symfora groep Gooi en Vechtstreek.
10 Symfora groep, Rembrandthof, 2010, documenteigenaar: directie Symfora groep Gooi en Vechtstreek.
11 ibidem; Stichting PVP, 2008.

II Informatieformulier
Evaluatie van het POM-gesprek
Datum: Contactpersoon:
14 oktober 2010 M. Dikkers
Betreft: Informatie evaluatieonderzoek POM-gesprek
Geachte heer, mevrouw,
U bent uitgenodigd om aan een evaluatieonderzoek mee te doen. Dit onderzoek wordt geleid door
het Trimbos-instituut en uitgevoerd via Symfora groep Gooi en Vechtstreek.
Met dit formulier willen wij u informeren over het onderzoek zodat u kunt beoordelen of u eraan
mee wilt werken. Neemt u de tijd om dit formulier rustig te lezen en eventueel in uw eigen kring te
bespreken. Als u vragen hebt kunt u deze stellen aan de onderzoeker die aan het eind van deze
brief staat vermeld.
POM-gesprek
U heeft dit jaar een POM-gesprek aangeboden gekregen via Symfora groep Gooi en Vechtstreek.
POM staat voor Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers. In het gesprek stond u als mantelzorger
zelf centraal.
Het onderzoek
Het doel van dit onderzoek is om na te gaan wat de ontvangers van het POM-gesprek van dit
aanbod vinden, hoe ze het gesprek hebben ervaren en wat het gesprek voor hen heeft betekend.
Deelnemers aan het onderzoek
Het onderzoek vindt plaats onder naastbetrokkenen van mensen met psychische problemen die
een POM-gesprek aangeboden hebben gekregen. Daarom komt u in aanmerking voor deelname
aan het onderzoek.
Wat houdt deelname aan het onderzoek in?
Meedoen aan het onderzoek betekent het volgende:
• Als u beslist aan het onderzoek deel te nemen, vult u het bijgesloten Toestemmingsformulier in
en stuurt u dit naar Symfora groep Gooi en Vechtstreek in de bijgesloten antwoordenveloppe.
U kunt maximaal twee weken nadenken of u aan het onderzoek wilt deelnemen.
• Op het toestemmingsformulier kunt u aangeven of u toestemming geeft om uw gegevens van
het POM-gesprek (bijv. mate van belasting) te gebruiken voor dit onderzoek. Deze gegevens
worden anoniem verwerkt en vertrouwelijk behandeld.
• Verder kunt u op het toestemmingsformulier aangeven of u toestemming geeft om u te
benaderen voor een interview.
• Dit interview vindt plaats in de maand november of december 2010. Het interview duurt
ongeveer 45 minuten. Het interview kan naar uw voorkeur persoonlijk of telefonisch
plaatsvinden.
• Indien u toestemming geeft om benaderd te worden voor een interview, wordt contact met u
opgenomen door de onderzoeker.

Privacy
De bescherming van uw privacy is in Nederlands bij de wet geregeld. Voor onderzoekers en
interviewers gelden aanvullende bepalingen, die ons verbieden vertrouwelijke informatie aan
derden door te geven zonder uw uitdrukkelijke toestemming. Uw naam en telefoonnummer moeten
wij voor de duur van het onderzoek gebruiken om u te kunnen bereiken. Deze zullen in een
afgesloten ruimte worden bewaard. Uw persoonsgegevens zullen direct na het laatste interview
worden vernietigd. Uw antwoorden zullen anoniem worden verwerkt; hierdoor kan niemand
achterhalen wat u precies heeft geantwoord.
Wie voert het onderzoek uit?
Het onderzoek wordt uitgevoerd door het Trimbos-instituut in Utrecht. Dit is een onafhankelijk
instituut dat zich bezighoudt met de bevordering van geestelijke gezondheid. Het onderzoeksteam
bestaat uit Marije Dikkers en Els Bransen.
Klachten en inzagerecht
Hoewel wij de grootste zorgvuldigheid nastreven, kan het voorkomen dat u klachten heeft over het
onderzoek of de betrokken medewerkers. U kunt in dat geval contact opnemen met Marije Dikkers
(Trimbos-instituut, postbus 735, 3500 AS Utrecht, tel. 030-2959257 donderdag-vrijdag). Zij zal
samen met u zoeken naar een geschikte oplossing. Dat geldt ook wanneer u inzage wenst in de
over u verzamelde gegevens. Als u liever contact opneemt met iemand van Symfora groep Gooi en
Vechtstreek, dan kunt u contact opnemen met Anne Willems. U kunt haar bereiken op 033-
4609568 (maandag-donderdag).
Schriftelijke toestemming
Na het analyseren van de gegevens van het POM-gesprek worden een aantal deelnemers benaderd
voor een interview. Bent u bereid om aan het onderzoek mee te werken, stuur dan het bijgevoegde
Toestemmingsformulier naar Symfora groep Gooi en Vechtstreek. Een postzegel is niet nodig.
Hoewel wij hopen dat u aan het onderzoek wilt meewerken, bent u vrij om daarvan af te zien. Ook
kunt u later alsnog van deelname afzien. Dit heeft uiteraard geen enkel gevolg voor het contact dat
u en degene die in behandeling is heeft met Symfora groep Gooi en Vechtstreek.
Het belang van uw bijdrage
Door mee te werken aan het onderzoek draagt u bij aan verdere verbetering van preventieve
ondersteuning van mantelzorgers. Mocht door dit onderzoek blijken dat het POM-gesprek positief
wordt geëvalueerd en tot positieve uitkomsten leidt, dan kunnen hier in de toekomst veel
mantelzorgers van profiteren.
Vragen?
Wij hopen dat u voldoende informatie over het onderzoek hebt gekregen. Mocht u nog vragen
hebben, dan kunt u contact opnemen met Marije Dikkers (MDikkers@trimbos.nl). Zij is telefonisch
bereikbaar op 030–2959257 (donderdag-vrijdag).

III Toestemmingsverklaring
TOESTEMMINGSVERKLARING
Ik ben gevraagd of ik wil deelnemen aan het onderzoek:
Evaluatie van het POM-gesprek
• Ik heb schriftelijk informatie over het onderzoek ontvangen
• Ik heb vragen kunnen stellen en mijn vragen zijn beantwoord
• Ik heb genoeg bedenktijd gehad om te beslissen of ik wil deelnemen aan dit onderzoek
• Mijn gegevens blijven anoniem en worden vertrouwelijk behandeld
Ik geef wel / geen (*) toestemming om mijn gegevens van het POM-gesprek te
gebruiken voor dit onderzoek.
Ik geef wel / geen (*) toestemming om mij te benaderen voor een interview.
(*) a.u.b. doorhalen wat niet van toepassing is
Datum:
Naam:
Handtekening:

IV Vragenlijst
Introductie
Goedemorgen/middag/avond. Ik zal me eerst even voorstellen. Mijn naam is Marije Dikkers en ik doe onderzoek
naar de evaluatie van POM onder mantelzorgers. Dit doe ik in opdracht van het Trimbos-instituut en Wageningen
Universiteit.
Het Trimbos-instituut heeft de POM-aanpak ontwikkeld. Die bestaat uit het actief benaderen van
familie/naastbetrokkenen, het aanbieden van een individueel gesprek en een telefonische follow-up en het geven
van schriftelijke informatie. Het instituut wil graag weten wat de ontvangers ervan vinden en of het POM-aanbod
aangepast en verbeterd moet worden. Door mee te werken aan dit onderzoek kunt u bijdragen aan de
verbetering van het ondersteuningsaanbod voor anderen die zich in dezelfde situatie als u (gaan) bevinden.
Tijdens het interview ga ik u aantal vragen stellen. Deze vragen gaan over wat u van het POM-aanbod
vindt, hoe u POM ervaren heeft en wat POM voor u heeft betekend. Er zijn geen foute antwoorden; het gaat om
uw mening en ervaring. U kunt mij gerust onderbreken of om uitleg vragen.
De antwoorden die u geeft worden anoniem verwerkt zodat uw privacy volledig gewaarborgd is. Ik wil u
vragen of ik het gesprek mag opnemen, zodat ik uw antwoorden na dit gesprek volledig kan uitwerken. Heeft u
nog vragen?
I Inleidende vragen
Verzorgde
o Wat is uw relatie tot de persoon die bij Symfora in behandeling is?
o Welke ziekte of beperking heeft hij/zij?
o Waarvoor heeft de verzorgde hulp of zorg nodig?
Ziekteverloop
o Sinds wanneer is de verzorgde ziek / heeft de verzorgde psychische problemen gekregen?
o Is het stabiel? Sprake van verschillende fasen?
Leefsituatie
o Hoe woont hij/zij? (opgenomen, zelfstandig, ouders, beschermend wonen, etc.)
- voor de opname (waarbij u het POM-gesprek aangeboden kreeg)?
- en nu? (Hoelang is hij/zij toen opgenomen?)
- eerder opgenomen? (duur)
o Met wie woont hij/zij? (alleenstaand, samenwonend, gehuwd, kinderen)
- Indien mantelzorger buiten huishouden persoon valt: En u?
Zorgverloop respondent
o Sinds wanneer bent u gaan zorgen (aantal jaar)? Waarom?
o Wat voor zorg of hulp gaf u aan het begin? Hoe is dat nu?
(emotionele steun, toezicht, stimuleren activiteiten, begeleiding bezoeken, huishoudelijke taken,
regelen administratieve zaken, persoonlijke verzorging, zorgen om)
o Hoe vaak verleent u hulp aan hem/haar (uren, dagen, frequentie)?
Verloop zorgarrangement
o Wie geven er nog meer zorg/hulp/steun? (familie/vrienden/buren/professionals/vrijwilligers)?
(a) in het huishouden, (b) buiten het huishouden verzorgde
o Sinds wanneer? Hoe vaak komt iedereen?
o Wie geeft wat voor hulp of zorg? Hoe zijn de taken verdeeld? Wie bepaalt dat? Hoe is het zo ontstaan?
Bent u daar tevreden mee?
Adequaatheid zorg
o Denkt u dat alle zorg aansluit op de hulpbehoeften van hem/haar? (Van u, van anderen)
Wat niet? Waarom?
o Heeft u het idee dat u over vaardigheden beschikt om goede zorg te kunnen (blijven) geven?
Framing
o Kunt u aangeven:
- waarom zorgt of helpt u? (Wat bedoelt u met [bijv. vanzelfsprekend /verplicht]?)
- Wie is of zijn er volgens u verantwoordelijk voor de zorg aan hem/haar? (u zelf, ook anderen/
professionele hulpverlening/overheid)
o Hoe kijkt u aan tegen het inschakelen van ondersteuning voor u zelf? Met ondersteuning bedoel ik hulp
van anderen of organisaties, zowel praktisch als emotioneel, maar ook het krijgen van informatie of advies.
- Vindt u dat u ondersteuning nodig heeft? Waarom? Wat voor ondersteuning?
- Maakt u gebruik van ondersteuning of hulp van anderen? Waarom? Sinds wanneer? Hoe is dit tot stand
gekomen?

II Spontane reactie
o Kunt u zelf iets vertellen over wat u van het POM-aanbod vindt, hoe u POM ervaren heeft en wat POM u
heeft opgeleverd?
(evt. deelvraag herhalen als de respondent niet op deze ingaat)
II Verwachting
o Wat verwachtte u van het POM-gesprek toen het u werd aangeboden? Sloot het POM-gesprek daarop
aan?
III Vroegtijdige opsporing
o Wat vindt u van het stadium waarin het POM-gesprek aan u is aangeboden? (bijv. vroeg, laat, goed)
Waarom?
- indien laat: eerdere contactmoment met gezondheidszorg gehad? (meer gewenst moment?)
o Vindt u het moment van het POM-gesprek wel/niet goed als u rekening houdt met de door u ervaren
belasting? Waarom? (In welke mate voelde u zich belast?)
o Kunt u een ander moment noemen waarop het aanbod van een POM-gesprek meer geschikt was/is voor
u?
IV Wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van hulp
o Kunt u vertellen wat u aan POM heeft gehad?
o Wat hebben de volgende elementen van POM u opgeleverd?
- aanbod van het gesprek door de instelling
- invullen van de vragenlijst (EDIZ)
- het (systematisch) bespreken van ervaren knelpunten en ondersteuningsbehoeften
- schriftelijke informatie (folders)
o Heeft u iets gedaan als vervolg op het POM-gesprek / telefonische follow-up? Wat? Waarom?
Bijvoorbeeld:
o Heeft u naar aanleiding van het gesprek ondersteuning ingeschakeld? Waarom wel/niet?
o Heeft u naar aanleiding van het POM-gesprek voorbereidingen getroffen voor het gebruik maken
van ondersteuning)? Waarom wel/niet?
o Heeft u het gebruik van ondersteuning overwogen tijdens of na het gesprek? Waarom?
o In hoeverre had of heeft u het gevoel/idee dat er iets moest veranderen? Wat? (Waarom?)
o Ervaart u op dit moment knelpunten? Gaat u daar ondersteuning voor inschakelen? Waarom
wel/niet?
5-puntsschaal
Er volgen nu aantal uitspraken. De bedoeling is dat u bij elk van deze uitspraken aangeeft, in hoeverre die op
u van toepassing is. U heeft hierbij de volgende antwoordmogelijkheden:
‘Helemaal niet’ ‘nauwelijks’ ‘neutraal’ ‘enigszins’ ‘helemaal’
Als een uitspraak helemaal op u van toepassing is, geeft u aan ‘helemaal’. Wanneer een uitspraak helemaal
niet op u van toepassing is, geeft u aan ‘helemaal niet’. Of iets er tussenin.
1. Het aanbod van het POM-gesprek gaf mij erkenning en waardering.
(helemaal niet, nauwelijks neutraal, enigszins, helemaal); waarom?
2. Het gebruik van de EDIZ-vragenlijst gaf mij inzicht in mijn belasting.
(helemaal niet, nauwelijks neutraal, enigszins, helemaal); waarom?
3. In het POM-gesprek kwamen mijn knelpunten en ondersteuningsbehoeften naar voren.
(helemaal niet, nauwelijks neutraal, enigszins, helemaal); waarom?
4. De schriftelijke informatie gaf mij inzicht in ondersteuningsmogelijkheden.
(helemaal niet, nauwelijks neutraal, enigszins, helemaal); waarom?
V Waardering
o Wat vindt u van de POM-aanpak?
Wilt u bij de volgende elementen aangeven of u het slecht, matig, neutraal, redelijk of goed vind:
1. Wat vindt u ervan dat u bij de opname van uw naaste door de instelling werd benaderd voor een POMgesprek?
Vindt u dat slecht, matig, neutraal, redelijk of goed? Waarom?
2. Wat vindt u van het invullen van de vragenlijst (EDIZ)? Vindt u dat …
3. Wat vindt u van het bespreken van uw knelpunten en ondersteuningsbehoeften met de POMmedewerker?
Vindt u dat …
4. Wat vindt u van de schriftelijke informatie die u heeft meegekregen? Vindt u dat …
5. Wat vindt u van de telefonische follow-up van de POM? Vindt u dat … (tijdstip, inhoud)
6. Wat vindt u van de geschiktheid van de POM-medewerker? Vindt u dat … (toon)
o Vindt u dat onderwerpen wel of niet uitgebreider aan bod hadden moeten komen? Welke? Waarom?
o Zou u het POM-gesprek aanraden aan mensen die in dezelfde situatie als uzelf verkeren? Waarom?

VI Afrondende vragen
o Denkt u dat POM bijdraagt aan het voorkomen van overbelasting? Waarom?
o Vindt u dat POM het makkelijker maakt om tijdig ondersteuning in te schakelen wanneer dat nodig is?
Waarom?
o Zijn door het POM-gesprek uw ideeën over het vragen van ondersteuning verandert? / Bent u door POM
anders gaan aankijken tegen het inschakelen van ondersteuning voor uzelf?
o Bent u door POM meer geneigd om ondersteuning in te schakelen?
o Bent u door POM meer op de hoogte van mogelijkheden voor ondersteuning voor uzelf? / Heeft u door
POM meer inzicht in de ondersteuningsmogelijkheden? < 'weten'>
o Heeft u door POM ondersteuning gevonden die aansluit op uw behoeften? / Heeft de POM-medewerker
een ondersteuningsaanbod gedaan dat aansloot op uw behoeften?
o Heeft u gebruik gemaakt van deze ondersteuning? Welke? Heeft dat iets opgeleverd?
o Heeft u nog tips om het POM-aanbod te verbeteren of andere wensen op het gebied van ondersteuning
voor u als familielid of naastbetrokkene?
VII Tot slot
Demografische kenmerken
o Wat is uw leeftijd?
o Wat is uw hoogste afgeronde opleiding? (niveau)
o Welke nationaliteit heeft u? In welk land bent u geboren? In welk land zijn uw ouders geboren?
o Maatschappelijke situatie (werkend, geen betaald werk, arbeidsongeschikt, gepensioneerd,
scholier/student, anders namelijk)
Afsluiting
o Wilt u nog ergens op terug komen? Iets waarvan u zegt: ‘Maar dit moeten jullie toch echt weten, dit heb
ik gemist of dit wil ik nog kwijt!’?
o Ik wil u hartelijk bedanken voor uw deelname aan het onderzoek.

V POM­aanbod respondenten
Overzicht bijzonderheden POM‐aanbod*
R Bijzonderheden
1 x
2 x
3 na POM zelf tweede gesprek met medewerker aangevraagd
4 x
5 x
6 extra telefonische follow‐up
7 niet bereikt bij telefonische follow‐up
8 niet bereikt bij telefonische follow‐up
9 x
10 na POM‐gesprek zelf POM‐gesprek aangevraagd voor dochter en kleindochter. R10 aanwezig bij dit gesprek;
geen telefonische follow‐up
11 x
12 huisbezoek; vervolggesprek gepland door POM‐medewerker; telefonische toelichting folder maatjesproject
ter ondersteuning sociaal contact R12; na POM zelf medewerker gebeld met vragen
13 huisbezoek; niet aanwezig bij vervolggesprek R12
* Het reguliere aanbod bestaat uit een persoonlijk gesprek en een telefonische follow‐up

VI Antwoordkeuzes respondenten
1. Het aanbod van het POM‐gesprek gaf mij erkenning en waardering.
R helemaal niet nauwelijks neutraal enigszins helemaal
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
2. Het gebruik van de vragenlijst gaf mij inzicht in mijn belasting.
R helemaal niet nauwelijks neutraal enigszins helemaal
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
3. In het POM‐gesprek kwamen mijn knelpunten en ondersteuningsbehoeften naar voren.
R helemaal niet nauwelijks neutraal enigszins helemaal
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x
4. De schriftelijke informatie gaf mij inzicht in ondersteuningsmogelijkheden.
R helemaal niet nauwelijks neutraal enigszins helemaal
1 x
2 x
3 x
4 x
5 x
6 x
7 x
8 x
9 x
10 x
11 x
12 x
13 x