Download als PDF - Het Depot

Fragment
NUMMER 2 | VOORJAAR 2012
HET DEPOT
Tentoonstellingen,
evenementen en
andere activiteiten
WISSELENDE
SPANNING
Jan Pater in
Villa Hinkeloord
ARBORETUM DE
DREIJEN
Van onderwijstuin
tot bomenparadijs
HOMMAGE
AAN
ITALIË
Het Depot opent
nieuwe locaties
met werk van
Finotti, Rocchi en
Tramontin

Beeldengalerij Het Depot
HET DEPOT
Beeldengalerij Het Depot beschikt over verschillende locaties: de 19de eeuwse Villa Hinkeloord aan
de Generaal Foulkesweg, waar Het Depot in 2004 van start ging, en de gebouwen aan de Arboretumlaan,
uit de vroege en de late 20ste eeuw. Alle gebouwen grenzen aan Arboretum De Dreijen, de bomentuin van
de Universiteit Wageningen; Het Depot heeft Arboretum De Dreijen in beheer.
FRAGMENT
Fragment verschijnt in september en in maart en biedt voorbeschouwingen en nieuws
over de tentoon stellingen en de andere activiteiten van Het Depot.
STICHTING HET DEPOT
Ondersteunt beeldhouwers van torsen en frag menten, waarbij de ontplooiingskans
van de kunstenaar centraal staat.
Fragment
1

Fragment
2
WELKOM
bij Het Depot
Welkom bij Het Depot, de bijzondere beeldengalerij in Wageningen.
Welkom ook bij Fragment, het tijdschrift van Het Depot.
Dit tweede nummer van Fragment markeert een belangrijk
moment in de geschiedenis van Het Depot: op 25 maart 2012
nemen we enkele prachtige gebouwen in gebruik die tegenover
Villa Hinkeloord liggen, de locatie waar we in 2004 van start
gingen. Deze gebouwen, van architectenbureau Mecanoo en
Rijksbouwmeester Bremer, waren voorheen van de Wageningen
Universiteit. Ze zijn geheel aangepast aan hun nieuwe functies
door architect Bas van Hille. Ook Arboretum De Dreijen hoort
bij Het Depot. De prachtige tuin vormt één geheel met de ‘nieuwe’
gebouwen.
In dit nummer staat Fragment uitgebreid stil bij de tentoonstellingen
waarmee Het Depot de nieuwe gebouwen in gebruik wil
nemen. We openen met inleidingen bij het werk van Novello
Finotti, Roberto Rocchi en Giancarlo Franco Tramontin, samen
de ruggengraat van de grote tentoonstelling Toscana en Veneto in
Het Depot. Achtergrondinformatie biedt het artikel van kunsthistoricus
Louk Tilanus over Nederland, Italië en de beeldhouwkunst.
Over de beroemde Studio Sem, aan wie Het Depot eveneens een
tentoonstelling wijdt, presenteren we onder meer een artikel van
Keara McMartin, de directeur van Studio Sem. Uiteraard staan we
ook stil bij de eveneens nieuwe tentoonstelling naar aanleiding
van Arboretum De Dreijen en bij ons nieuwe restaurant Linnaeus.
Villa Hinkeloord blijft vanzelfsprekend een belangrijke locatie van
Het Depot. In de villa is sinds vorig jaar 25 september een permanente
expositie te zien van onze collectie beelden van Eja Siepman
van den Berg. Villa Hinkeloord blijft tevens de plaats voor onze
solotentoonstellingen. Er is momenteel werk van Luut de Gelder te
zien; op 10 juni openen we een solotentoonstelling waarin beelden
van Jan Pater centraal staan. In dit nummer vindt u alvast informatie
daarover.
Achter Het Depot staat Stichting Utopa. De doelstelling van Stichting
Utopa is het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten
van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden
dan ook, geen kans krijgt. Het Depot biedt beeldhouwers een opstap
of een steuntje in de rug waar dat nodig of wenselijk is, zodat
ze zich beter kunnen ontplooien. Ook geeft Het Depot opdrachten
voor beeldhouwwerk dat niet zo gemakkelijk ‘verkoopbaar’
is, bijvoorbeeld omdat het te groot en dus kostbaar is, of omdat
bepaalde kunst soms niet ‘in’ is. Het Depot wil een podium voor
beeldhouwers zijn.
Juist omdat het om mensen gaat, heeft Het Depot gekozen voor
torsen en fragmenten als hoofdthema. De tors is een bij uitstek
menselijke figuur en laat ruimte voor fantasie. Het fragment
belicht andere aspecten van het menselijk lichaam op een net zo
fascinerende manier.
Het Depot richt zich niet alleen tot het museum- en galeriepubliek.
We zoeken naar publieksgroepen die we met de beelden in Het
Depot een plezier kunnen doen. Daarbij is het niet uitsluitend van
belang of dat publiek koopkrachtig is. Juist ook mensen die niet zo
gemakkelijk of niet zo dikwijls naar kunst kunnen of komen kijken,
zijn van harte welkom. Kinderen, studenten, blinden, ouderen en
mensen met een handicap.
Het Depot is geen museum. Het Depot is ook geen galerie. Het
Depot is van mensen voor mensen. Het biedt binnen een museale
omgeving beeldhouwkunst, een prachtige tuin, een heerlijk
restaurant, fascinerende architectuur en nog veel meer. U bent
van harte welkom.
Loek Dijkman, voorzitter Stichting Het Depot
Fragment
3

Fragment
4
Beeldengalerij Het Depot
opent nieuwe locaties aan
de Arboretumlaan 4 en het
Arboretum De Dreijen
OPENING 25 MAART OM 14.30 UUR
Op 25 maart opent Beeldengalerij Het Depot in Wageningen
haar nieuwe locaties en Arboretum De Dreijen met onder meer
de tentoonstelling Toscana en Veneto in Het Depot.
Beeldengalerij Het Depot
Eén van de mooiste tuinen van Wageningen is Arboretum De
Dreijen. Aan deze tuin liggen de nieuwe locaties van Het Depot:
een gebouw uit 1932 en een gebouw uit 1991 zijn samengevoegd
tot de nieuwe hoofdlocatie van Het Depot. Er zijn nóg twee
locaties: Villa Hinkeloord en Villa Vleermuis.
In de nieuwe hoofdlocatie aan de Arboretumlaan 4 vindt op
25 maart de opening van Beeldengalerij Het Depot plaats:
14.30 uur Ontvangst
14.45 uur Opening van de tentoonstellingen
- Toscana en Veneto in Het Depot - Finotti, Rocchi
en Tramontin
- Studio Sem in Pietrasanta
Door Loek Dijkman en Sylvia de Munck, voorzitter
en vice-voorzitter van Stichting Utopa. De activiteiten
van Stichting Het Depot worden mogelijk gemaakt
door Stichting Utopa.
Villa Hinkeloord
In Villa Hinkeloord ging Het Depot in 2004 van start. Met ingang
van 25 maart is de villa niet langer de hoofdlocatie: voortaan is het
19de eeuwse gebouw het thuis van onze permanente tentoonstelling
van werk van Eja Siepman van den Berg. Als vanouds zijn er
in de nieuwbouw van Villa Hinkeloord elk half jaar solotentoonstellingen
te zien; dit voorjaar is de solotentoonstelling aan werk
van Luut de Gelder gewijd, en vanaf 10 juni is de solotentoonstellingsruimte
het domein van Jan Pater.
De tuin rond Villa Hinkeloord is één van de arboreta (bomentuinen)
van Wageningen en is beslist een wandeling waard. Villa
Hinkeloord grenst overigens aan Arboretum De Dreijen, waarin
zich de nieuwe gebouwen van Het Depot bevinden. De wandel route
tussen de villa en de nieuwe gebouwen leidt door Arboretum
De Dreijen.
Villa Vleermuis Kinderatelier
Naast Villa Hinkeloord beschikt Beeldengalerij Het Depot over
nóg een villa: Villa Vleermuis. In Villa Vleermuis creëert Het Depot
een kinderatelier. De villa is gebouwd in 1986 en staat vlak bij
het nieuwe hoofdgebouw van Het Depot, aan de Arboretumlaan.
De villa ontleent haar naam aan de vleermuizen die in het gebouw
uit 1932, nu deel van het hoofdgebouw, bleken te wonen, en die zo
dit gebouw van de sloop redden.
Fragment
5

Fragment
6
128
12
28
130
64
44
116
INHOUD
Agenda
Het Depot: tentoonstellingen, evenementen en
andere activiteiten
8 HET DEPOT VANAF MAART 2012
Wat vindt er wanneer plaats in Het Depot?
Het Depot
Nieuws en achtergronden bij de tentoonstellingen
10 TOscANA EN VENETO IN HET DEPOT
Novello Finotti en Verona, Roberto Rocchi en Carrara,
Giancarlo Franco Tramontin en Venetië
56 NEDERlAND, ITAlIë EN DE bEElDHOUwkUNsT
De geschiedenis van een bijzondere relatie
64 sTUDIO sEM IN PIETRAsANTA
De relatie tussen kunst en ambacht
78 klEURRIjk EN UITNODIGEND
De nieuwe gebouwen van Het Depot
88 bIjzONDERE bEzOEkERs VAN HET DEPOT
Esther Kuiler en haar kinderen houden van
beeldhouwkunst
90 bEElDENNIEUws
Gerhard Lentink Madonna der dagen
94 DE TUIN VAN HET DEPOT
Arboretum De Dreijen
96 VAN bIjzONDERE MENsEN, bOMEN
EN PlANTEN
De tentoonstelling over de arboreta van Het Depot
100 VAN ONDERwIjsTUIN TOT bOMENPARADIjs
De geschiedenis van Arboretum De Dreijen
104 ODE AAN DE sEIzOENEN
Documentairemaker Stijn van der Loo
110 NIEUw IN HET DEPOT: REsTAURANT lINNAEUs
In gesprek met Henk en Andette Hilvering
116 ITAlIAANs GENIETEN
De zachte kussens der gewoonte
118 HET bEsTAANsREcHT VAN DE bEElDEN
VAN jAN PATER
Over beeldhouwwerken en hun zeggingskracht
128 ONDERsTEbOMEN
Tentoonstelling van Luut de Gelder
130 DE cOllEcTIE EjA sIEPMAN VAN DEN bERG
Locatie Villa Hinkeloord
132 sPROOkjEsbOEk
De Vleermuis en de Banaan
lezersservice
Informatie voor bezoekers
134 HET DEPOT
Doelstelling en werkwijze
Contact- en adresgegevens
136 cOlOFON
Auteurs, fotografen en copyright
Fragment
7

Fragment
8
AGENDA
HET DEPOT: TENTOONSTELLINGEN,
EVENEMENTEN EN ANDERE ACTIVITEITEN
44 28 12 94
LUUT DE GELDER
5 februari 2012 – 3 juni 2012
Solotentoonstelling
Villa Hinkeloord / Benedenzaal
Naast de permanente tentoonstelling van
werk van Eja Siepman van den Berg in Villa
Hinkeloord biedt de villa in de benedenzaal
ook ruimte voor solotentoonstellingen.
Op 5 februari opende Het Depot er een
tentoonstelling van werk van Luut de Gelder.
In haar werk reduceert ze het menselijk
lichaam tot torso’s en fragmenten.
In de winkel van Het Depot zijn allerlei
door Het Depot uitgegeven publicaties
verkrijgbaar, onder meer over het werk
van Luut de Gelder. Ook is in de winkel
het beeld Onderstebomen te koop. Zie
bladzijde 128.
TOSCANA EN VENETO IN
HET DEPOT
FINOTTI, ROCCHI EN TRAMONTIN
25 maart 2012 – 16 september 2012
Drie Solotentoonstellingen
Opening 25 maart, 14.45 uur
Het Depot
Op 25 maart worden de nieuwe gebouwen
van­Het­Depot­officieel­in­gebruik­genomen­
met enkele bijzondere tentoonstellingen.
De grootste is de tentoonstelling Toscana
en Veneto in Het Depot, bestaande uit solo -
tentoonstellingen van drie internationaal
vermaarde beeldhouwers: Novello Finotti,
Giancarlo Franco Tramontin en Roberto
Rocchi.­Van­geen­van­drieën­was­eerdereen
solotentoonstelling in Nederland te
zien. De drie beeldhouwers hebben elk een
geheel eigen inslag. De beelden van Novello
Finotti kunnen fragmentarisch zijn, maar
zijn altijd menselijk, zoals benen, armen of
vingers. Ze hebben een zoete intimiteit –
zoete verwondering is het hart van Novello
Finotti’s creativiteit. Giancarlo Franco
Tramontin is zich bewust van de beperking
van rationele kennis en in zijn werk komt
het concept van een nieuw en noodzakelijk
schoonheidsideaal tot uiting. Roberto
Rocchi’s werk laat een ontwikkeling zien
van het hele lichaam naar torso’s, bustes,
buiken en borsten, om uit te monden in de
gedetailleerde weergave van onderdelen van
het lichaam die pure gevoelens tot uitdrukking
brengen. Helemaal niet gericht op de
geest, in zeldzame gevallen op het gezicht,
maar altijd bijzonder liefdevol.
De opening van Toscana en Veneto in
Het Depot vindt plaats op 25 maart,
om 14.45 uur. Zie ook de artikelen op
bladzijde 10.
STUDIO SEM
25 maart 2012 – 16 september 2012
Tentoonstelling
Opening 25 maart, 14.45 uur
Het Depot
In 1957 begon Sem Ghelardini (1927-1997)
een studio waar moderne beeldhouwers
de mogelijkheid kregen om, samen met
Ghelardini’s ‘artigiani’ en met gebruik van
de technische hulpmiddelen en apparatuur,
zelf te komen beeldhouwen: Studio Sem.
De studio is gevestigd in Pietrasanta, nabij
de Italiaanse kust tussen Genova en Livorno.
Grote namen uit inmiddels drie generaties
zijn aan Studio Sem verbonden, zoals Henry
Moore, Helaine Blumenfeld en velen
bekenden van Het Depot.
De opening van de aan Studio Sem gewijde
tentoonstelling vindt plaats op 25 maart,
om 14.45 uur. Zie bladzijde 64 voor een
uitvoerig artikel over de studio en de
ten toonstelling, waarin werk van acht
in Studio Sem werkende kunstenaars
te zien is.
!
Op zondag 25 maart opent Beeldengalerij Het Depot
haar nieuwe gebouwen aan de Arboretumlaan 4.
Om 14.30 uur gaan de deuren open, om 14.45 uur
vindt­de­officiële­opening­plaats.
130 128 104 118
JAN PATER
10 juni 2012 – 27 januari 2013
Solotentoonstelling
Opening 10 juni, 14.30 uur
Villa Hinkeloord / Benedenzaal
Jan Pater is één van die kunstenaars die
zich tijdens het scheppingsproces bescheiden
opstellen - eerder benieuwd naar wat
er ontstaat, dan dat ze vanaf het begin het
eindresultaat precies voor ogen hebben.
Het enige wat voor Jan Pater vaststaat, is
dat wat hij maakt te maken moet hebben
met zijn grote inspiratiebron: de vrouwelijke
tors. Het Depot opent op 10 juni om
14.30 uur in Villa Hinkeloord een solotentoonstelling
die geheel gewijd is aan
het werk van Jan Pater.
Zie ook het essay van Frederik Barends
over Jan Pater en zijn werk op bladzijde 118.
EJA SIEPMAN
VAN DEN BERG
Geopend op 25 september 2011
Permanente tentoonstelling
Villa Hinkeloord
Acht jaar lang was Villa Hinkeloord het
hoofddomein van Het Depot. In 2004 opende
de beeldengalerij er haar deuren met een
tentoonstelling van werk van Eja Siepman
van den Berg. Nu Het Depot is uitgebreid
met andere gebouwen, is Villa Hinkeloord
één van de bijzondere locaties van Het
Depot. Daarmee is de functie van de 19de
eeuwse gebouw veranderd: voortaan is Villa
Hinkeloord het onderkomen van een
permanente tentoonstelling, geheel gewijd
aan het werk van Eja Siepman van den Berg.
In de winkel van Het Depot zijn diverse
door Het Depot uitgegeven publicaties over
het werk van Eja Siepman van den Berg
verkrijgbaar. Zie bladzijde 130.
TENTOONSTELLING
ARBORETA DE DREIJEN
& HINKELOORD
vanaf 25 maart 2012
Tentoonstelling
Opening 25 maart, 14.45 uur
Het Depot
Vanaf 25 maart presenteert Het Depot in de
nieuwe gebouwen een vaste tentoonstelling
over de arboreta De Dreijen en Hinkeloord.
De natuur in de arboreta wisselt uiteraard
per seizoen en we zullen dus regelmatig
een ander aspect van wat er te genieten
valt belichten. Vanzelfsprekend is er ook
aandacht voor de geschiedenis van de
arboreta.
Stichting Utopa, die al deze activiteiten
mo­ge­lijk­maakt,­heeft­een­grote­affiniteitmet
mensen. Het leidende thema van de
tentoonstelling over de arboreta is dan ook
de relatie tussen bomen, planten en
mensen. Een bijzonder aspect van de
tentoonstelling is een speciaal gemaakte
docu mentaire over de arboreta. We ver
raden hier slechts dat deze continu op een
spraakmakende manier zal worden vertoond.
De opening van de aan de arboreta gewijde
tentoonstelling vindt plaats op 25 maart,
om 14.45 uur. Op bladzijde 94 begint een
reeks bijdragen over onder meer de
geschiedenis van Arboretum De Dreijen en
documentairemaker Stijn van der Loo.
Fragment
9

Fragment
10
TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT
Openingstentoonstelling
TOSCANA EN VENETO
IN HET DEPOT – FINOTTI,
ROCCHI & TRAMONTIN
VERONA, CARRARA, VENEZIA EN PIETRASANTA
De tentoonstelling Toscana en Veneto in Het Depot ter gelegenheid van de
opening van de nieuwe gebouwen van Het Depot is een welbewuste keuze.
Het is niet alleen een hommage aan drie belangrijke beeldhouwers uit Italië van wie
onze stichting al jaren geleden de eerste werken heeft aangekocht. Het is ook
een bevestiging dat Italië een belangrijk gebied is voor de collectie en activiteiten
van Het Depot.
In de nieuwe gebouwen van Het Depot aan de Arboretumlaan zullen
meer thema-gerichte tentoonstellingen worden gepresenteerd.
De solotentoonstellingen voor beeldhouwers, die wij nu al meer
dan zeven jaar in Villa Hinkeloord organiseren (de ‘oude’ locatie
aan de Generaal Foulkesweg), blijven we daar maken.
De tentoonstelling Toscana en Veneto in Het Depot is een samenvoeging
van beide elementen: er is aandacht voor drie Italiaanse
beeldhouwers en voor Italië, waarbij de steden waar deze beeldhouwers
wonen en werken, Verona, Carrara en Venezia, natuurlijk
een rol spelen.
Belangrijk in Noord-Italië is ook Pietrasanta. De in dit prachtige
stadje gevestigde Studio Sem, de studio die een speciale plaats
heeft in het leven en werk van talloze moderne beeldhouwers,
krijgt in Het Depot een eigen tentoonstelling.
Voor zowel Finotti, Rocchi als Tramontin zijn dit hun eerste
solo-tentoonstellingen in Nederland.
De catalogi van de tentoonstellingen van Novello Finotti, Roberto
Rocchi, Giancarlo Franco Tramontin en Studio Sem zijn in de
winkel van Het Depot verkrijgbaar. Ook kunt u de catalogi bestellen
via onze website www.hetdepot.nl
PAllA SCulTORE
Toscana en Veneto in Het Depot
Zondag 25 maart 2012 tot en
met zondag 16 september 2012
Fragment
11

TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT
Fragment
12
NOVELLO
FINOTTI
EN VERONA
De stad Verona past als een handschoen bij Novello Finotti. Niet alleen vanwege
de geschiedenis van de stad, die ouder is dan de Romeinen, of de rivier
de Adige die dromerig door de stad vloeit, of de opera’s die onlosmakelijk
met Verona zijn verbonden. Nee, het is de rol van de liefde die Verona maakt
tot dat wat de stad is. Hier komen elk jaar duizenden naar het balkon van de
villa waar, volgens de overlevering, Romeo zijn liefde aan Julia verklaarde.
Hier staan duizenden liefdesbetuigingen op de muren geschreven en elke
dag komen er nog nieuwe bij. Het is de stad waar verliefden hun eeuwige
trouw als sloten aan de lantaarnpalen vastklinken. Een verbintenis voor de
duur van het leven. In Verona voel je de liefde op elke plek in elke straat.
Emotie, één en al emotie. Daar ligt de bakermat van Novello Finotti. Daar
ligt zijn inspiratie en daar liggen ook de overeenkomsten met zijn werk.
VERONA, bAlkON ROmEO EN JulIA EEuWIgE TROuW VAN VERlIEFDEN
Novello Finotti
Annuncio picollo marmo bianco
2010, marmer, 40 x 50 cm
Fragment
13

Fragment
14
Novello Finotti
Anatomico Che Cammina | 1968/69, brons, 148 x 1200 x 60 cm
Fragment
15

Fragment
16
Novello Finotti
Mutationi di Anatomia | 1979
lasa marmer, 41 x 27 x 20 cm
Fragment
17

Fragment
18
Novello Finotti
Dondolo II | 2008, Belgisch marmer, 135 x 196 x 35 cm
Wat mij in de beelden van Finotti zo bijzonder aanspreekt, is dat
die emotie zo voelbaar is. Je zou kunnen zeggen dat zijn werk
gestolde emotie is, gestold in marmer, graniet of brons. Maar de
uitstraling, de boodschap van zijn werk is zo sterk dat die emotie,
gewild of ongewild, voelbaar wordt. In zijn beelden versmelten
droom en werkelijkheid. Dikwijls zijn de beelden van Novello
Finotti de filosofische boodschappers van de achterliggende
werkelijkheid die zij presenteren. Door meerdere kunstkenners
en experts zijn al veel woorden aan het papier toevertrouwd over
de waarden en betekenissen van Finotti’s werk. Ter gelegenheid
van de tentoonstelling verschijnt een uitgebreide catalogus in de
Nederlandse, Engelse en Italiaanse taal, waarin een wetenschappelijke
beschouwing is opgenomen van Prof. Giorgio Di Genova.
‘ANATOmICO CHE CAmmINA’
Eén beeld wil ik in het bijzonder noemen: Anatomico che cammina
(1968/1969, brons 1200 x 60 x 148 cm). Dit beeld, met een lengte
van 12 meter, is de eerste keer in de open lucht tentoongesteld in
2008, op de tentoonstelling van Finotti in Sommacompagna. De
Anatomico che cammina bestaat uit twee delen die één geheel vormen.
Eén deel bevindt zich in de collectie van het Museo Bargellini
di Pieve di Cento (Modena). De sculptuur heeft hetzelfde thema als
Rodin’s L’Homme qui marche, maar heeft een tweede contrasterende
betekenis: de neergang en de opgang van de mens op zijn tocht
door het bestaan. Het beeld staat voor een wedergeboorte en de
mogelijkheden voor een toekomst. Hier is niet alleen sprake van
surrealisme maar ook van een reële boodschap voor ons allemaal:
Fragment
19

Fragment
20
de tocht van ons allen op deze planeet hoeft niet persé desastreus
te zijn. We kunnen er zelf wat aan doen. Overpeinzingen bij de
details van dit beeld komen als vanzelf. Zijn de voeten en de benen
echt of zijn het de anatomische overblijfsels van onze voorgangers?
Maar dan weer die voetafdrukken, alsof ze zojuist ontstaan
zijn. En verderop de opgang vanuit het niets naar een opening,
naar een toekomst. Dit is een beeld met een boodschap waarin
je jezelf kunt verliezen. Een symboliek meanderend tussen
me lancholie, berusting en hoop.
Het was niet alleen het feit dat het werk uit een groot aantal fragmenten
is opgebouwd dat ons deed besluiten het in onze collectie
op te nemen. Het staat ook symbool voor het doel van de moederstichting
van Het Depot, de stichting Utopa: het zich sterk maken
voor de ontwikkelingskansen van mensen. Dat is dan ook de
reden dat dit beeld een prominente en permanente plaats heeft
gekregen bij het entree van de Beeldengalerij Het Depot. We geven
Anatomico che cammina graag de ruimte die het verdient.
Ik feliciteer Novello Finotti met zijn eerste tentoonstelling in
Nederland, een retrospectief van zijn werk van de zestiger jaren
van de vorige eeuw tot nu.
Ik ben blij dat juist zijn werk aanwezig is bij de opening van onze
nieuwe gebouwen. Ik ben er van overtuigd dat zijn oeuvre ons
blijvend zal inspireren en dat velen zullen genieten van zijn werk
op deze bijzondere tentoonstelling.
Loek Dijkman
VERONA
NOVEllO FINOTTI
Fragment
21

Fragment
22
Novello Finotti
Non Ci Indurre | 2002, brons (vossenbont), 85 x 107 x 35 cm
Fragment
23

Fragment
24
Novello Finotti
Dopo il Silenzio | 1972, brons, 97 x 257 x 99 cm
Novello Finotti
Il Grande Cobra | 1999
brons, 195 x 170 x 165 cm
Fragment
25

Fragment
26
Novello Finotti
Novello Finotti werd in 1939 in Verona
geboren. Hij woont en werkt in Sommacampagna
bij Verona en in Pietrasanta
(dicht bij Pisa).
In 1959 werd werk van hem tentoongesteld
Cultura all’estero e mostre delle Regioni). Sito web: www.giorgiodigenova.it
tijdens het derde Internationale Concours
van Bronzetto in Padua. In 1966 werd een
deel van zijn werken getoond tijdens de
Internationale Biënnale van Venetië en
in 1984 kreeg hij hier een aparte ruimte
toegewezen. Tot zijn belangrijkste eigen
tentoonstellingen behoren die in de
Jackson Iolas Gallery in New York (1977),
de tentoonstelling tijdens het festival
Dei Due Mondi of Spoleto in Charleston
in de VS (1978), en die in het Palazzo Te
in Mantua (1986). In 1988 werd hij uitgenodigd
deel te nemen aan een reizende
Giorgio Di Genova è nato il 23.10.1933 a Roma, dove risiede. Laureatosi in Lettere
(corso Storia dell’arte) all’Università la Sapienza di Roma, ha frequentato la Scuola di
perfezionamento in Storia dell’arte con Lionello Venturi, Cesare Brandi e Giulio Carlo
Argan. Dal 1961 svolge un’intensa attività di critico,saggista e conferenziere in Italia e
all’estero. Ha insegnato fino al 1999 storia dell’arte contemporanea (Accademie di Belle Arti
di Catania, Napoli, Roma). Dal 1965 al 1968 è stato il critico del Collettivo del Girasole di
Roma.Nel 1975 ha fondato a Bologna, per la Edizioni Bora, la rivista “Terzo Occhio”, di
cui è stato il coordinatore fino al 2006. Dal 1981 è membro dell’AICA. Nel 1984 è stato
commissario per il Padiglione italiano alla XLI Biennale di Venezia. Ha curato numerose
personali, antologiche in diverse città italiane ed estere, nonché rassegne di pittura e scultura,
mostre a tema (di arte fantastica, arte erotica, arte sacra, arte femminile, arte e fumetto, pittura monocroma, arte e
scienza, iconografia del “duce”). Ha curato simposi di scultura, le Biennali di grafica di Maddaloni e le Biennali
Nazionali d’Arte Contemporanea di Rieti, da lui ideate, ed inoltre tutte le mostre del Gruppo Narciso arte (1981-
85) e del Gruppo Aniconismo Dialettico (GAD) (1997-2002), da lui fondati. Dal 1997 al 1999 stato Direttore
Artistico del Palazzo Mediceo di Seravezza (LU) e dal 1999 al 2006 del Museo d’arte delle Generazioni italiane del
‘900 di Pieve di Cento (BO). Ha firmato numerose monografie, tra cui Cagli, Moreni, Vacchi, A. Bueno, Finotti,
Guasti, Ugolino da Belluno ed Augusto Garau. È l’autore della Storia dell’arte italiana del ‘900 per generazioni (10
tomi). Dal 2009 è Direttore artistico del Premio Internazionale Limen Arte, promosso dalla Camera di Commercio
di Vibo Valentia. Nel 2011 ha fatto parte della commissioni per la 54^ Biennale di Venezia (sezioni Istituti Italiani di
Novello Finotti
Eva ed Adamo | 1968/69, aluminium en brons, 280 x 34 x 30 cm
tentoonstelling in Japan onder de titel
Scultura Italiana del XX secolo (Italiaanse
beeldhouwkunst van de 20ste eeuw). In
1989 werd zijn werk getoond in het Centro
de Arte Euroamericano in Carácas, in 1992
in de Kerk van San Agostino in Pietrasanta
en in 1995 in de Galleria Credito Valtellinese
in het Palazzo delle Stelline in Milaan.
In 1997 werd hij onderscheiden met de
vijfde Internationale Prijs van Pietrasanta
en Versilia. In 1998 stelde hij een deel van
zijn werken tentoon in de Nardin Gallery
in New York. Hij heeft in opdracht drie
portalen vervaardigd voor de San Giustina
basiliek in Padua en een altaarstuk in de
Sint Pieter in Rome. In 2007 was er een
grote tentoonstelling in Stazema (Lucca).
FINOTTI
HET DEPOT - BEELDENGLERIJ
CATAlOguS
NOVEllO FINOTTI
PRIJS € 30,- (SOFTCOVER)
FINOTTI
Fragment
27

TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT
Fragment
28
Roberto Rocchi
EN CARRARA
Fragment
29

Fragment
30
Roberto Rocchi
EN CARRARA
Het was in de herfst van 2006 dat ik Roberto Rocchi in de druilende
regen in Carrara ontmoette. Zijn werkplaats ligt tussen de rivier de
Carrione en een uitloper van de Apennijnen geklemd aan de rand van
de oude binnenstad. Carrara, de stad met de grootste en oudste
marmergroeven van Italië, ademt de sfeer van de zware arbeid van
steenhouwers. Ook al is vandaag de dag die arbeid meer gemechaniseerd
dan vroeger en zijn de ossenwagens en sleden vervangen door
reusachtige twintigtonners op grote wielen. De terreinen zijn bedolven
onder een wit-grijze poederlaag van het witte ordinario-marmer.
Wanneer het regent lijkt het alsof de beken en de rivieren die vanuit de
steengroeven naar beneden stromen gevuld zijn met melk. De wegen
zigzaggen naar boven de bergen in en tekenen het landschap op een
wijze alsof Escher er de hand in heeft gehad. Het was en is het land
van gevaarlijke en zware arbeid.
Het werk was zo zwaar dat de mannen puur vet spek als voedsel
meenamen wanneer ze voor een paar dagen de bergen ingingen.
Tegenwoordig is dat spek, lardo di Colonnata, een lekkernij voor de
toeristen. Voor de bereiding ligt het een hele winter lang opgeslagen
in grote bakken in een mengsel van pekel en kruiden. Het bergdorpje
Colonnata is er bekend door geworden. bij de kerk van hetzelfde
dorpje staat een standbeeld ter herinnering aan de talloze arbeiders
die bij het gevaarlijke werk in de bergen de dood vonden.
Roberto Rocchi
Maat | 2009, marmer/staal, 50 x 25 x 15 cm
Roberto Rocchi
Vuoto di chiodi | 2010, klinknagels/staal, 120 cm
Fragment
31

Fragment
32
Roberto Rocchi
Vuoto di chiodi | 2010, klinknagels/staal, 120 cm
Roberto Rocchi
Ab Ovo | 2004, marmer/staal, 200 cm/80 cm
Fragment
33

Fragment
34
Ook in de stad Carrara zelf is goed te zien
dat de arbeidersklasse jarenlang zijn
stempel op de stad heeft gedrukt. Het is
niet voor niets dat in Carrara nog steeds
een grote bloeiende communistische partij
bestaat. En ook de Circolo Culturale Anarchico
heeft er ook nu nog een belangrijk
ontmoetings- en documentatiecentrum.
De architectuur van de stad is een mengeling
van vele stijlen: de fascistische
gebouwen van de dertiger jaren en de fantasieloze
en verkommerde gebouwen uit
de periode van na de Tweede Wereldoorlog.
Er is ook veel moois te zien in Carrara.
De Piazza Alberica met het standbeeld
van de geliefde koningin Maria Beatrice
D’Este. Het beeld werd in 1826 gemaakt
door Pietro Fontana. En niet te vergeten de
prachtige kathedraal met haar beroemde
roosvenster.
Door de eeuwen heen is Carrara verbonden
met marmer en met beeldhouwers. Daar
zijn ook de inwoners van Carrara nauw
bij betrokken. Het verhaal gaat dat toen
Michelangelo Carrara verliet om in een
nieuwe cave te gaan werken in het nabijgelegen
Massa, de arbeiders uit woede de
ruiten van zijn woning met marmeren
keien ingooiden. De verbondenheid van
Carrara met de beeldhouwkunst is vandaag
de dag nog zo. Zo vind je terracotta
reliëfs van Thorvaldsen in een van de
straten. Canova, Cesar en vele anderen
lieten er hun beelden hakken in studio
Nicoli, een van de oudste en bekendste
studio’s in Carrara. Carrara is een centrum
waar beeldhouwers elkaar ontmoeten.
Zowel voor Finotti, Tramontin en Rocchi
is deze stad een kruispunt van stijlen,
invloeden en inspiratie.
Roberto Rocchi werkt en woont in Carrara
en is als hoogleraar verbonden aan de
beroemde Accademia di Belle Arti di Brera
in Milaan. Frappant is dat Prof. Giancarlo
Franco Tramontin uit Venetië destijds één
van de leden van de benoemingscommissie
was.
Niemand had kunnen verwachten dat zij
beiden tegelijkertijd een solo-tentoonstelling
in de nieuwe Beeldengalerij Het
Depot zouden hebben. Het bijzondere van
het werk van Roberto Rocchi is dat hij de
laatste jaren aan zijn sculpturen extra
dimensies toevoegt van beeld en geluid.
Je zou kunnen zeggen dat hij nieuwe
media aan de klassieke beeldhouwkunst
toevoegt. Zijn nieuwste beeldhouwwerken
zijn visuele machines.
Het is voor Roberto Rocchi de eerste solotentoonstelling
in Nederland. Bij deze
tentoonstelling is een catalogus verkrijgbaar
van 72 pagina’s met Nederlandse en
Italiaanse tekst.
Loek Dijkman
Roberto Rocchi
Roberto Rocchi
CATAlOguS
RObERTO ROCCHI
PRIJS € 30,- (HARDCOVER)
Fragment
35

Fragment
36
Roberto Rocchi
Membrana | 2011, beton en staal
Roberto Rocchi
Endogeno | 2011, staal
Fragment
37

Fragment
38
Roberto Rocchi
Roberto Rocchi werd in 1962 in het Italiaanse
Carrara geboren, waar hij na zijn
opleiding aan het kunstlyceum beeldhouwkunst
studeerde aan de kunstacademie
bij de beroemde meester Floriano Bodini.
Hij richtte in Carrara een atelier op en
specialiseerde zich in marmeren, bronzen
en ijzeren beeldhouwwerken. Vanaf 1982
nam Rocchi deel aan vele tentoonstellingen
in Italië en daarbuiten en werd
zijn werk opgenomen in particuliere
en openbare collecties in verschillende
landen waaronder Italië, Frankrijk, Duitsland,
Zwitserland en de Verenigde Staten.
Tussen 1990 en 1995 concentreert Rocchi’s
werk zich sterk en lucide op een specifieke
probleemstelling, namelijk de complexe
verhoudingen die ontstaan tussen verschillende
en aan elkaar tegengestelde
fenomenen: plasticiteit en lichtheid,
abstractie en concretisering, sterkte en
breekbaarheid, stijfheid en souplesse,
stilstand en beweging, herinnering en
vluchtigheid. Voor Rocchi moet de centrale
vraag voor de gehele moderne beeldhouwkunst,
de relatie materie-vorm-ruimte-tijd,
niet worden gezien in termen van antithese
of synthese, maar als wisselwerking
tussen het ene en het andere element.
Fragment
39

TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT
Fragment
40
PICTURES
FROM ITALY
uIT HET REISVERSlAg
VAN CHARlES DICkENS
Van de Romeinse steenhouwers, van michelangelo tot Henry
moore, elke beeldhouwer kwam en komt in Carrara. Wie de witte
wegen naar de groeven oprijdt, beseft wat de prijs voor schoonheid
is: een ontzaglijk en gevaarlijk werk. Dat blijkt uit een brief
van michelangelo vanuit Seravezza in augustus 1518: “Wat de
marmerblokken betreft: ik heb de uitgehouwen kolom nu veilig
in de sleuf op vijftig el van de straat. Om hem naar beneden te
brengen was het veel moeilijker dan ik dacht. Daarbij raakten
verschillende arbeiders gewond en één brak zich de hals en was
op slag dood. Ik heb daarbij ook mijn leven op het spel gezet”.
Charles Dickens kwam in 1844 onder de indruk van alles wat
voorafging aan de mooie beelden die hij in de ateliers zag.
NIkOlAI NIkOlAyEWITSJ
mARmERTRANSPORT IN DE bERgEN VAN CARRARA | 1868
OlIEVERF OP lINNEN
Fragment
41

Fragment
42
Met de veerboot kwamen we veilig over de Magra. De overtocht
is alleszins geen pretje als de rivier gezwollen is en er een sterke
stroming staat. Na een paar uur kwamen we in Carrara. De volgende
morgen was het mooi weer, we namen een paar pony’s en
vertrokken voor een bezoek aan de marmergroeven.
Er zijn vier of vijf grote passen die tegen hoge bergen opklimmen
tot zij niet verder kunnen en daar eindigen omdat ze plots door
de natuur worden afgebroken. De groeven, of ‘holen’, zoals ze
hier worden genoemd, bestaan uit tal van openingen, hoog in de
bergen, aan weerskant van die passen. Daar brengt men springstof
aan en graaft men marmer uit. Dat kan goed of slecht uitvallen: ze
kunnen iemand snel een fortuin bezorgen of hem ruïneren door
de grote onkosten door werk dat niets oplevert. Sommige van die
holen werden door de Romeinen opengelegd en tot op de dag van
vandaag liggen ze er zoals ze die hebben achtergelaten. In vele
anderen wordt er op dit ogenblik gewerkt, in nog andere moet er
morgen worden begonnen, volgende week, volgende maand. Andere
holen zijn niet verkocht of in vergetelheid geraakt. En overal
ligt er marmer verborgen, genoeg voor meer eeuwen dan er voorbij
zijn gegaan sinds men zijn toevlucht zocht tot deze plek: geduldig
wacht het zijn moment van ontdekking af.
Als je zwoegend een van deze steile engten opklautert (je hebt dan
een mijl of twee lager je pony achtergelaten terwijl zijn gordels
baadden in het zweet), hoor je nu en dan als een echo tussen de
bergen, in een lage toon en stiller dan de voorafgaande stilte, een
droefgeestig hoornsignaal dat de mijnwerkers waarschuwt zich
terug te trekken. Dan klinkt er gedonder en een echo van berg naar
berg, en wellicht spatten grote brokken rots in de lucht uiteen.
En je zwoegt verder tot er weer uit een andere richting een ander
hoornsignaal weerklinkt. En je stopt terstond, uit vrees dat je binnen
het bereik van de nieuwe explosie komt...
Toen we opzij stonden om naar een van die karren te kijken die
slechts door één koppel runderen werd getrokken (de wagen
vervoerde alleen maar een klein blok marmer), riep ik tijdens de
afdaling in mijn binnenste naar de man die boven op het zware juk
zat om het op de nek van de arme dieren te houden. Hij keek naar
achteren, niet voor zich, precies de duivel van de echte tirannie.
In zijn hand had hij een grote stang met een ijzeren pin. En als de
dieren zich niet langer uit volle macht een weg konden banen door
de ruwe bedding van de bergrivier en bleven staan, dan stootte
hij met de stang tegen hun lijven, sloeg er mee op hun kop en
draaide haar rond in hun neusgaten. En razend van de vreselijke
pijn kwamen ze nog een meter of twee vooruit. Als zij stopten, herhaalde
hij al die aansporingen met nog meer inspanning en ijver.
Hij kreeg hen weer vooruit en dwong hen met de prikkel naar een
steiler punt van de afdaling. Ze zagen af en krompen ineen van de
pijn en als het gewicht achter hen hen van de weg drong, doken ze
in de afgrond naar beneden in een wolk van opspattend water. Hij
zwaaide met de stang boven zijn hoofd, tierde en slaakte een grote
kreet als had hij iets bereikt. Het kwam niet in hem op dat zij hem
hadden kunnen afschudden. En op het hoogtepunt van zijn triomf
concentreerde hij zich blindelings weer op de weg.
Die namiddag stond ik in een van de vele ateliers van Carrara.
De stad is één grote werkplaats vol mooi afgewerkte marmeren
kopieën van zowat alle figuren, groepen en borstbeelden die we
kennen. Toen leek het mij voor de eerste keer zo vreemd dat die
fijne vormen vol gratie, geest en tere rust, moesten voortkomen uit
al dat werk en dat zweet en die marteling! Maar al gauw vond ik
daar een vergelijking en verklaring voor: elke prestatie ontspringt
uit een bodem van ellende en al wat goed is vindt zijn oorsprong
in verdriet en lijden. Intussen keek ik door het grote raam van
de beeldhouwer naar de marmerbergen. Ze stonden helemaal
roodgloeiend in de avondval, maar streng en plechtstatig tot op
het laatste moment. En ik dacht: mijn God! Hoeveel steengroeven
werden er in de harten en zielen van mensen, die tot veel meer
schone resultaten in staat waren, niet afgesloten om te vervallen
en in de steek te worden gelaten. En mensen, die voor het plezier
door het leven gaan, wenden hun blikken af als ze voorbijkomen
en huiveren bij de somberheid en ruwheid die hen omduistert.
CHARLES DICKENS
Pictures from Italy (1846)
Met dank aan Het Spectrum
Patrick Lateur, Toscane, een literaire ontdekkingsreis
In 1903 schrijft Rainer maria Rilke een brief aan
Auguste Rodin. Hij had Rodin een jaar tevoren voor
het eerst bezocht. Rodin had hem aangeraden in
Toscane en Rome de grote kunstwerken te bezoeken.
Zijn monografie over Rodin verschijnt terwijl hij in
Viareggio verblijft en in een brief aan ‘mon maître’
stelt hij hem een exemplaar in het vooruitzicht. De
29-jarige Rilke schrijft terwijl hij uitkijkt op Carrara’s
marmerbergen achter Pietrasanta, die hem voortdurend
doen denken aan de beeldhouwer in Parijs.
Een brief van Rilke aan Rodin
Viareggio, 27 maart 1903
Meester,
Zojuist hoorde ik dat mijn boekje kort geleden is verschenen: het spijt me
onnoemlijk dat ik het u niet kan komen bezorgen. Ik heb al die tijd gewacht
– maar tenslotte heeft mijn gezondheid, die erg slecht was, mij genoodzaakt­voor­een­eenzaam­verblijf­naar­Midden-Italië­te­vertrekken,­waar­ikreeds
van een vorige gelegenheid de heilzame werking ken.
Ik kijk uit op de zee die hier uitgestrekt, eenzaam en wild is, vanuit een
klein, rustig dorp dat slaapt tussen twee pijnboomwouden. Voorbij de bossen
aan de ene kant: Pisa, de bewonderenswaardige stad van Pisani en
de Gozzoli, aan de andere kant Massa en Carrara en Pietrasanta, met zijn
gebergten van marmer, die met de eeuwen lijken te rijpen tot ongekende
meesterwerken van de toekomst. Hoe vaak denk ik niet aan u, Meester, in
mijn eenzaamheid! Ik denk dat mijn vrouw u morgen (zaterdag) het boekje
zal komen brengen; het is mij dierbaar, hoewel het misschien slechts een
klein gedeelte bevat van wat ik zou willen zeggen en wat ik hoop eens een
volgende keer te zeggen, en dan duidelijker en krachtiger...
Ik verzoek u, Meester, dit boekje met mildheid en welwillendheid te aanvaarden;
het zou mij verheugen wanneer ooit nog eens een goede vertaling
in het Frans u dichter bij de inhoud zou kunnen brengen...
Momenteel denk ik aan mijn werkzaamheden en ik dwing me er toe, zoals
u hebt aangeraden, me te concentreren, om zo te zeggen al mijn krachten
aan te wenden tot datgene wat het belangrijkste verlangen in mijn leven is.
Ik lees niet veel; ik bewonder de zee, de vlakte, de bergen en al de dieren
en de gewone dingen die op mijn weg komen. Maar zo nu en dan neem ik de
aantekeningen van mejuffrouw Judith Cladel ter hand om te luisteren naar
uw stem, te zamen met die van de zee en de wind.
Uw Rainer Maria Rilke
Met dank aan Het Spectrum
Patrick Lateur, Toscane, een literaire ontdekkingsreis
Fragment
43

TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT
Fragment
44
Giancarlo
Franco
Tramontin
en Venetië
In het najaar van 2007 liep ik over het door water
overstroomde San marcoplein in Venetië.
In een hoek van de etalage van galleria Ravagnan
ontdekte ik een beeld van giancarlo Franco
Tramontin. Nieuwsgierig ging ik de galerie in
en na wat overleg werd de kunstenaar
gebeld.
binnen een half uur schudde ik de
hand van een allerbeminnelijkste
en energieke beeldhouwer. Het
eerste contact bleek het begin
van een relatie voor langer te zijn.
Tramontin was hoogleraar aan
de Academia en zijn atelier was
naast de Academie.
We pakten snel de ‘vaporetto’ en
daar aangekomen stond ik plotseling
in een ruimte, omgeven
door talloze beelden van deze
markante persoonlijkheid. Het
was bepaald geen museum. Aan verschillende
sculpturen kon je afleiden dat Tramontin nog
steeds energiek aan het werk was. beelden van
marmer, brons en hout, maar ook een beeld in
gips uit het jaar 1961 met de titel grande Nudo.
kenmerkend voor de hartelijkheid van onze
eerste ontmoeting was de direct gemaakte
afspraak dat dit unieke beeld een plaats zou
krijgen in de collectie van de beeldengalerij Het
Depot. Het beeld laat duidelijk invloeden zien van
Arp en Viani. Het houten beeld
Antropociottolo II uit 1986 is het
originele model voor de bronzen
versie die dat jaar op de biennale
in Venetië werd gepresenteerd. De
titel is gebaseerd op de woorden
‘antropomorfo’ (op een mens
gelijkend) en ‘ciottolo’ (kiezel of
kiezelsteen). Tramontin vergelijkt
mensen met kiezels die door
het stromende water gevormd
worden. Die metafoor moet iets
te maken hebben met Carrara
waar de stukken marmer die in
de rivier terechtkomen door het
stromende water steeds van vorm veranderen.
Dat Tramontin nog met veel energie werkt bewijst
het wit marmeren beeld Silhouette Seconda
dat hij dit jaar schiep. De tentoonstelling in Het
Depot overbrugt een periode van meer dan vijftig
jaar in het oeuvre van Tramontin.
Giancarlo Franco Tramontin
Scriba | 1994, brons unica, 100 cm
Fragment
45

Fragment
46
Giancarlo Franco Tramontin
Grande Nudo | 1961, gips, 110 cm
Fragment
47

Fragment
48
De kunstenaar Giancarlo Franco Tramontin gebruikt geen
hoogdravende woorden. Wat hij te zeggen heeft zegt hij met zijn
beelden. Het liefst werkt hij met het witte statuario marmer uit
Carrara. Het centrale thema voor Giancarlo Franco Tramontin is
de vrouwelijke schoonheid. De schoonheid die hij met zijn beelden
oproept is verfijnd en bovenal delicaat. Met raffinement weet hij
met weinig lijnen een bijna ideale schoonheid weer te geven. Hij
is daarbij een meester in het weglaten. Een ongekende intimiteit
is het gevolg. Tegelijkertijd hebben zijn beelden qua vorm een
abstracte suggestie en een figuratieve intimiteit. Hier slaat hij
een brug tussen de vroege beeldhouwkunst van de Cycladen en
de beeldhouwkunst van vandaag. Ter gelegenheid van de tentoonstelling
van het werk van Tramontin is het boek L’idea della
bellezza in de Beeldengalerij Het Depot verkrijgbaar.
Giancarlo Franco Tramontin
Nereide | 1991, marmer, 90 cm
Ik vind zijn beelden stuk voor stuk gedichten. Gedichten niet om
naar te luisteren, maar om naar te kijken, bij weg te dromen. Zo
heeft elk beeld haar eigen waarheid, ingevuld door de toeschouwer
en beïnvloed door de omstandigheden waarin de kijker verkeert.
Ook herken ik in zijn werk de weidsheid van het water rondom
Venetië. Die ‘ruimte’ zit in zijn beelden opgeslagen. Zou het toeval
zijn dat de lijnen van zijn beelden en tekeningen me doen denken
aan de contouren van de Venetiaanse gondels?
Loek Dijkman
ZO TE ZIEN gEEN VERPAkkINgEN VAN DE TOPA-gROEP!
Fragment
49

Fragment
50
Giancarlo Franco Tramontin
Risveglio | 2004, statuario, 72 cm
Fragment
51

Fragment
52
Giancarlo Franco Tramontin
Dinamismo | 2007, hout, 100 cm
Fragment
53

Fragment
54
DE STuDIO VAN TRAmONTIN
Giancarlo Franco Tramontin werd in
1931 in Venetië geboren. Hij studeerde
beeldhouwkunst aan de kunstacademie
in die stad, waar hij eerst leerling en later
assistent van Alberto Viani werd. Vervolgens
doceerde hij zelf beeldhouwkunst
aan deze kunstopleiding. In 1976 volgde
hij Alberto Viani op als hoogleraar. Hij is
ook coördinator van het Nieuwe Museum
van de Kunstacademie in Venetië geweest.
In 1956 kreeg hij van het ministerie van
Onderwijs een beurs om in Griekenland
te studeren. Sinds het begin van de jaren
vijftig zijn vele tentoonstellingen aan hem
gewijd en is hij veelvuldig uitgenodigd
deel te nemen aan de belangrijkste nationale
en internationale wedstrijden, waar
hij met vele prijzen onderscheiden is.
Tramontin is zich bewust van de beperking
van rationele kennis en in zijn werk komt
CATAlOguS
l’IDEA DEllA bEllEZZA
gIANCARlO FRANCO TRmONTIN
PRIJS € 46,- (HARDCOVER)
Giancarlo Franco Tramontin
het concept van een nieuw en noodzakelijk
schoonheidsideaal tot uiting. In zijn lange
carrière hield Tramontin consequent vast
aan deze ideeën, die zowel aangeleerd zijn
als uit het dagelijks leven voortvloeien.
Dit is in al zijn werken terug te vinden.
De voorhoede van de beeldhouwkunst van
de 20ste eeuw, met name de werken van
Henri Matisse, Jean Arp, Henry Moore
en ook Arturo Martini en Alberto Viani
(beide laatstgenoemden zijn zijn directe
voorgangers als docent beeldhouwkunst
aan de Venetiaanse Kunstacademie)
vertegenwoordigen het begin van zijn
esthetische avontuur, altijd vergezeld van
een theoretische controle door het huidige
culturele debat nauwlettend te volgen.
Theorie en praktijk zijn beide essentieel
en zorgen ervoor dat Tramontin zich richt
op het onderwerp van zijn onderzoek. Deze
concentratie zorgt ervoor dat de vorm
ervan zelf duidelijk tot uitdrukking komt,
zonder enige pretenties. Hij gebruikt het
fijne marmer van Carrara, hout of brons
en laat alle lijnen deel uitmaken van de
compositionele en ritmische structuur van
het hele werk.
Zijn werken zijn meerdere keren tentoongesteld
op de Biennale in Venetië.
In 2010 verscheen het standaardwerk
Una Scuola di Scultura 1941-1998, Arturo
Martini, Alberto Viani en Giancarlo
Franco Tramontin. Deze drie beeldhouwers
waren allen directeur van de Venetiaanse
Kunstacademie.
Fragment
55

Fragment
56
Nederland,
Italië
en de
beeldhouwkunst
DE GEscHIEDENIs VAN EEN bIjzONDERE RElATIE
ITAlIË IS VOOR HET DEPOT EEN bElANgRIJkE INSPIRATIEbRON; NIET VOOR
NIETS OPENEN WE DE NIEuWE gEbOuWEN OP 25 mAART mET DE gROTE
TENTOONSTEllINg TOSCANA EN VENETO IN HET DEPOT. HET IS NATuuRlIJk
NIET VOOR HET EERST DAT ITAlIAANSE bEElDHOuWkuNST IN NEDERlAND
EEN HOOFDROl SPEElT, mAAR HOE ONTWIkkElDE ZICH DIE RElATIE EIgENlIJk?
kuNSTHISTORICuS lOuk TIlANuS ZOCHT HET VOOR FRAgmENT uIT.
Tja, hoe zit dat nu eigenlijk: hoe waren die eerste contacten? De
Romeinen waren nog voor onze jaartelling hier in de noordelijke
streken geweest, onder aanvoering van Julius Caesar, dat heeft
op artistiek gebied wel heel weinig sporen nagelaten. Voor de
beeldhouwkunst ligt het begin van een aantoonbare relatie heel
veel later, in de late Middeleeuwen.
Rogier van der Weyden
Het begint met schilderkunst. De minutieuze Vlaamse schilderkunst
werd in Italië hooglijk gewaardeerd, gekocht en verzameld
en nagevolgd; van de Siciliaanse schilder Antonello da Messina
werd zelfs beweerd dat hij les had gehad van Jan van Eyck. De
eerste kunstenaar van naam die wij kennen die naar Italië ging
was Rogier van der Weyden. Hij maakte in het heilig jaar 1450 een
bedevaart naar Rome. De reden was dus niet artistiek maar religieus
en heeft geen sporen nagelaten in zijn werk. Maar er waren
in de vijftiende eeuw al wel artistieke contacten tussen noord en
zuid, vooral op schilderkunstig gebied: Italiaanse handelsagenten
bestelden werk van Vlaamse kunstenaars; Van Eyck’s Arnolfiniportret
en Van der Goes’ Portinari-altaar zijn er voorbeelden van.
Toen Rogier in Italië kwam, was de Italiaanse beweging die wij
nu met een Frans woord ‘Renaissance’ noemen in volle gang. Dat
ging en gaat over de herleving van de cultuur en de kunst van de
Oudheid, ook wel humanisme genoemd. Een humanist is iemand
die de humaniora beoefent, de studie van klassieke teksten in het
Latijn en in het Grieks. Kunstenaars gaan, gestimuleerd door humanisten,
antieke kunst nabootsen - imitatio heet dat in de kunsttheorie.
Sommigen proberen minstens zulke goede kunst te maken
als die van de Oudheid - aemulatio werd dat genoemd, wedijver.
Schilders hebben het daarin makkelijker dan beeldhouwers:
er zijn alleen beschrijvingen van schilderkunst over, geen echt
werk. Voor beeldhouwers is de situatie moeilijker: er is heel veel
CONSTANTIN bRANCuSI, lE bAISER, DETAIl VAN EEN gRAFmONumENT
OP CIméTIèRE Du mONTPARNASSE IN PARIJS.
Fragment
57

Fragment
58
HENDRICk gOlTZIuS, APOllO bElVEDERE, CA. 1492.
gRAVuRE, 415 X 300 mm. RIJkSmuSEum AmSTERDAm,
RIJkSPRENTENkAbINET.
materiaal; het merendeel is weliswaar kapot maar dat kan worden
aangevuld - door beeldhouwers. Hun eigen creaties kunnen direct
vergeleken worden met die uit de bewonderde Oudheid en dat is
geen gunstige startpositie.
Door de uitvinding van de boekdrukkunst in het midden van de
vijftiende eeuw konden ideeën van humanisten spoedig in heel beschaafd
Europa bekendheid krijgen. Met de boekdrukkunst kwam
de toepassing van de houtsnede en de gravure. Daarmee konden
voorstellingen, geschilderd of gebeeldhouwd, gemakkelijk en goed
gereproduceerd worden. Daarover straks meer; eerst de beelden
zelf. Die beelden werden meegebracht door kunstenaars uit het
noorden die naar Italië reisden om daar te tekenen, te schilderen
en zo mogelijk te beeldhouwen. Beeldhouwers waren ver in de
minderheid omdat hun métier een andere werkruimte vraagt, het
materiaal waarmee gewerkt wordt lastig te vervoeren is, langere
werktijd vraagt en niet voor de vrije mark gemaakt wordt, maar
in opdracht. Rogier werd in zijn kunst niet geraakt door wat hij in
Italië zag, maar dat veranderde snel met de komst van de schilders
Gossaert, Van Scorel, Van Heemskerck en Goltzius.
Gossaert, Van Scorel, Van Heemskerck en Goltzius
Tot de vroegsten behoort Jan Gossaert (1472-1533), die in 1508 met
Philips van Bourgondië naar Rome ging. Philips werd gezant bij
paus Julius II. Gossaert had ruim de tijd om antieke beelden en
ornamenten na te tekenen; die komen weer overvloedig terug in
zijn schilderijen die hij, eenmaal thuisgekomen maakte.
Hij schilderde de levens van Maria, Christus en de heiligen met
grote precisie tegen een antiek, architecturaal decor met zuilen,
bogen, pilasters en antieke sculptuur. Dat was modern, dat was
nieuw. Jan van Scorel (1495-1562) maakte een pelgrimstocht
naar Jeruzalem en was in Rome toen Adrianus IV tot paus werd
verkozen; hij is de enige Nederlander die het tot die functie heeft
gebracht. Van Scorel werd door de paus benoemd tot conservator
van de pauselijke collectie in het Belvedere. Een prachtpositie: een
nauwere omgang met antieke kunst lijkt niet mogelijk.
Bij hem is te zien dat hij met eigen ogen de fresco’s van Michelangelo
en Rafael bekeken heeft; die zelf weer antieke sculptuur als
uitgangspunt hadden genomen.
Zijn leerling, Maerten van Heemskerck (1498-1574) verbleef vanaf
1532 vijf jaar in Italië waar hij eindeloos veel heeft getekend en
ook geschilderd. Toen hij weer thuis in Haarlem was, heeft hij veel
tekeningen in prent laten brengen en kon op die voorraad de rest
van zijn leven teren: inspiratie genoeg.
Hendrick Goltzius (1558-1617), de grootste kunstenaar van de vier,
was al een gevestigd kunstenaar toen hij in 1590 naar het zuiden
reisde. Eindeloos tekende hij met een onwaarschijnlijke precisie
de antieke beelden na. Die precisie kwam hem te pas toen hij eenmaal
terug, in Haarlem, het geziene kon graveren en zo de wereld
insturen.
De hier gereproduceerde prent van de Apollo van Belvedere is daar
een voorbeeld van. Dat beeld uit de pauselijke collecties behoort
tot de klassieke canon: dat wil zeggen de groep van ongeveer honderd
voorbeeldige beelden en beeldengroepen in Italië die iedere
kunstenaar en kunstminnaar kende. Dat was de sculptuur waar
altijd naar teruggekeerd werd, het voorbeeld, de maatstaf, alle
eigentijdse kunstwerken werden er steevast mee vergeleken. Zij
werden vanaf de vijftiende eeuw door alle schilderende, tekenende
en beeldhouwende Italiëgangers nagetekend, nageboetseerd en
nageschilderd. Deze Apollo van Goltzius behoort dan weer, met de
Torso van Belvedere, tot de meest bewonderden en daarmee tot de
meest gecopieerden.
De zich klein voelende figuur linksonder is een zelfportret van de
kunstenaar die met zijn tekenpen in de hand, in een atmosfeer van
stille bewondering, het kunstwerk in zich opneemt. Hij heeft later
zijn tekening bewerkt voor de gravure: de voorstelling moet hij
spiegelbeeldig in het koper gesneden hebben om links en rechts
van het beeld op dezelfde wijze op de afdruk te krijgen.
Het waren natuurlijk niet alleen schilders die naar Italië gingen,
afgezien van zonen van ambitieuze, humanistisch geïnteresseerde
ouders en zoons van kooplieden - dat kon samenvallen, zoals in
het geval van Pieter Corneliszoon Hooft - maar ook beeldhouwers.
Tetrode, Van der Schardt en De Vries zijn de belangrijkste namen
voor de zestiende eeuw, Quellinus voor de zeventiende eeuw. Dat
de namen van die zestiende-eeuwers weinig bekend zijn, komt
omdat hun artistieke carrière zich niet in Nederland, maar grotendeels
in het buitenland afspeelde.
WIllEm VAN TETRODE, lOPENDE
kRIJgER, CA. 1570-75. bRONS,
39,5 Cm HOOg. RIJkSmuSEum
AmSTERDAm.
Van Tetrode, Van der Schardt en De Vries
De eerste is Willem van Tetrode (1525?-voor 1588?), geboren in
Delft. Hij was tussen 1545 en 1549 werkzaam als assistent in het
atelier van Benvenuto Cellini, waar hij de sokkel van Cellini’s
Perseus hakte en meewerkte aan de restauratie van antieke sculptuur
- een bekende bijverdienste van beeldhouwers. Hij heette daar
‘Gugliemo Fiammingo scultore’; tussen Vlaanderen en de Noordelijke
Nederlanden werd nog geen onderscheid gemaakt. Hij werkte
aan de Neptunusfontein van Ammanati in Florence en keerde in
1567 naar Nederland terug. In Delft kreeg hij de opdracht om voor
de Oude Kerk een nieuw hoofdaltaar met beelden te ontwerpen, als
vervanging van het een jaar eerder tijdens de Beeldenstorm kapot
geslagen werk. Het moet een groots werk geweest zijn, met de
twaalf apostelen, de evangelisten en Christus in marmer en albast
uitgevoerd. In 1573 was er een tweede Beeldenstorm, waar zijn belangrijkste
werk aan ten prooi viel; Van Tetrode vertrok naar Keulen,
op zoek naar meer zekerheid en erkenning. Hij heeft in zijn
beelden een voorkeur voor beweeglijke, sterk gespierde figuren.
Die gespierdheid lijkt voor moderne ogen vaak te veel, overdreven,
maar in de humanistische kringen werd dit gewaardeerd als de
deugd ‘fortitudo’. Dat is niet alleen lichamelijke kracht maar evenzeer
een morele eigenschap, heldhaftigheid, onverschrokkenheid.
Fragment
59

Fragment
60
JOHAN gREgOR VAN DER SCHARDT, ZElFPORTRET,
CA. 1573. TERRACOTTA mET POlyCHROmIE IN OlIEVERF,
23 Cm HOOg. RIJkSmuSEum AmSTERDAm.
De Hagenaar Adriaan de Vries – ook al geen bekende naam –
(1556-1626) werd in Florence de opvolger van de hofbeeldhouwer
Giambologna. Hij werkte aan het hof van keizer Rudolph II in
Praag, voor de Deense koning, de graaf van Savoye en voor de
Spaanse vorst. Het is een aantrekkelijke gedachte dat hij een deel
van zijn vorming bij Van Tetrode gehad heeft. Zijn werk bestaat,
zoals in die tijd zo gewaardeerd werd, uit bronzen, mythologische
figuren. Die hebben een ongekende dynamiek over zich, hun huid
vertoont een wonderlijke schittering; niet alleen lijkt het dat er onderhuids
leven is, maar ook dat die huid zelf vibreert en daarmee
het hele lichaam. De Vries signeerde zijn werk met ‘Adrianus Fries
Hagiensis Batavvus Fecit’; hij vond het belangrijk zijn afkomst
kenbaar te maken.
De meest duistere van de drie is Jan Gregor van der Schardt (ca.
1530-na 1581), geboren in Nijmegen. Ook hij zocht zijn heil buiten
de grenzen: beeldhouwkunst, de kunst van de lange adem, kan
niet gedijen in politiek onzekere tijden, en dat was de periode voor
het uitbreken van de 80-jarige oorlog. Hij is in Rome geweest, was
werkzaam in Bologna en later in Wenen, Neurenberg en Helsingör.
ADRIAEN DE VRIES, TRITON, blAZEND OP EEN kINkHOORN,
CA. 1615-17. bRONS, 157 Cm HOOg. RIJkSmuSEum AmSTERDAm.
Er rest weinig van zijn oeuvre. Bewaard bleven enige kleine portretten
en een klein aantal mythologische bronzen. Deze werden
eerst aan Italiaanse kunstenaars toegeschreven maar relatief
recent aan Van der Schardt.
Van die portretten bezit het Rijksmuseum sinds kort een klein,
schitterend zelfportret van de maestro. Een in gebakken klei,
gepolychromeerd naturalistisch schouderstuk, naakt, nuda
veritas: zó staat de mens voor zijn Schepper.
Intussen komen Italiaanse motieven en ontleningen aan de
klassieke oudheid in het Noorden meer en meer voor; te beginnen
met ornamenten die van prenten gecopieerd zijn. In de Zuidelijke
Nederlanden wordt vanaf 1609, het begin van het Twaalfjarig
bestand, de rekatholisatie krachtig ter hand genomen. Daar was
in 1566 de Beeldenstorm begonnen; nu worden de kale kerken
weer gevuld met heiligenbeelden, gebrandschilderde ramen en
altaarstukken.
Hoewel zij nauwelijks in de meerderheid zijn, willen de protestanten
in het Noorden dat niet; de kerken blijven kaal. Er zijn, voor
de beeldhouwkunst, twee vormen van compensatie: het grote
Fragment
61

Fragment
62
grafmonument voor Willem van Oranje van de hand van Hendrik
de Keyser, architect en stadsbeeldhouwer van Amsterdam; die zijn
vorming in Nederland kreeg. Als tweede het Stadhuis van Jacob
van Campen op de Dam in Amsterdam; Constantijn Huygens noemde
het gebouw het ‘Achtste Wereldwonder’. Daar is de sculptuur
van de uit Antwerpen afkomstige beeldhouwer Artus Quellinus
en zijn medewerkers, onder wie Rombout Verhulst, overdadig
aanwezig in de vorm van personificaties op frontons, wanden en
pijlers. Die zijn alle uit Carrara-marmer gehakt, een steensoort
waar de Vereenigde Oost-Indische Compagnie het monopolie op had.
Amsterdam
Amsterdam was de stapelplaats en vanaf dat moment wordt marmer
ook op deurposten, schoorsteenmantels en vloeren toegepast,
dat laatste liefst afgewisseld met zwart marmer. Het belang van
Quellinus kan nauwelijks overschat worden: hij was het die de
Italiaanse barok in het Noorden introduceerde. Vooral in de zeventiende
eeuw worden er veel portretten gehakt en grafmonumenten
in marmer opgericht maar dat aantal neemt in de achttiende eeuw
af. De geestesgesteldheid van de Nederlanders was er niet meer
naar om aan beeldhouwkunst werkelijk veel aandacht te besteden,
en dan blijven opdrachten uit.
Marmeren beelden zijn wel in kunstkabinetten te vinden geweest;
ook hun aantal, zo blijkt uit recent onderzoek, was niet erg groot.
Er waren wel opdrachten voor decoratief werk, tuinbeelden en
-vazen en gipsen plafonddecoraties van allegorieën, vogels en
planten in de grote huizen van de adel en de rijke bourgeoisie. Die
decoraties werden niet door Nederlanders maar door thans veelal
anonieme Italianen aangebracht die hun onwaarschijnlijke talent
in het gipsgieten en afvormen hier in familieverband kwamen
vertonen. Bronzen beelden kwamen weinig voor: de dynastieke
aspiraties van de Oranjes die hun uiterlijke vorm in monumenten
zouden kunnen vinden worden door Staatsgezinden gefrustreerd;
ook worden er uitzonderlijk weinig opdrachten gegeven om grote
mannen te eren.
Dat verandert in de negentiende eeuw. Nederland wordt een
koninkrijk, nationalistische gevoelens worden opgewekt, Cats,
Rembrandt, Vondel en Jan Pieterszn. Coen krijgen standbeelden
en er komen twee kunstacademies: de ene in Amsterdam en de
zusteracademie in Antwerpen. Die band bestaat tot 1830, veertig
jaar later wordt de Amsterdamse academie per koninklijk decreet
herdoopt tot Rijksakademie. Dan komt Italië weer in beeld, door de
ARTuS QuEllINuS, kARIATIDEN, CA. 1653.
CARRARA-mARmER. VIERSCHAAR, kONINklIJk
PAlEIS (VOORmAlIg STADHuIS), AmSTERDAm.
instelling van de Prix de Rome. De beste student krijgt een toelage
om enige jaren ongestoord in Rome te kunnen werken en studeren.
Het neoclassicisme is over heel Europa en Amerika de heersende
stijl en nu wordt een aanpak manifest die al langere tijd bestond,
en die er op neer komt dat de beeldhouwer zijn beeld in klei
modelleert en dat in gips laat afgieten. Met dat gips als voorbeeld
hakt de ‘praticien’, de uitvoerder, het beeld in marmer. Van zo’n
gips kan ook een bronzen afgietsel gemaakt worden maar voor
de negentiende-eeuwer worden ‘caractères’, dat zijn helden of anderszins
belangrijke mannen, in brons vereeuwigd; ‘sentiments’ of
‘idées’, concepten of denkbeelden, worden in marmer uitgevoerd.
De beeldhouwer gaat dus vooral conceptueel werken en de uitvoering
doet een ander.
Van de Nederlandse Romereizigers die de Prix wonnen moet er
één genoemd worden: Pier Pander. Pander (1864-1919) werd op
jeugdige leeftijd als beeldhouwer ontdekt, studeerde een tijd in
Parijs en vestigde zich in Rome. Hij was daar redelijk succesvol
en werkte lang aan een ensemble van vijf levensgrote figuren
die de ontwikkeling van het menselijk bewustzijn symboliseren.
De beelden heten Moed, Ontwakend gevoel, Uchtend, Ziel en
Opkomende Gedachte. Zij werden na de dood van de beeldhouwer
door een Italiaanse praticien gehakt en zijn in Leeuwarden in het
daar gebouwde tempeltje bij het Pander Museum geplaatst.
Marmer
Die praticiens zijn dus hoogst ervaren ambachtslieden met een
tot op de Oudheid teruggaande traditie. Zij zijn in staat iedere
holling of bolling, iedere verfijnde nuance in het oppervlak die het
gipsen beeld vertoont uiterst nauwgezet in het harde marmer te
reproduceren. Als marmer vervolgens gepolijst wordt, krijgt het
niet alleen glans maar ook een doorschijnendheid die de menselijke
huid nabij komt. Dat is al sinds eeuwen de onweerstaanbare
aantrekkelijkheid van gepolijst marmer. Hoewel de kleur niet naturalistisch
is, geeft het oppervlak, zeker als het om de uitbeelding
van menselijke figuren gaat, wel die illusie. Mensen willen vaak
aan marmeren beelden voelen; dat valt dan tegen want marmer, in
tegenstelling tot hout, is hard en koud.
Als er één gebied in Italië is waar de praticien aan het werk is - hij
heet in het Italiaans artigiano - dan is het wel de kuststreek van
Toscane, tussen Genua en Lucca. Daar liggen, in de Apenijnen,
van Noord naar Zuid de plaatsen Carrara, Seravezza, Massa en
Pietrasanta. Daar is, miljoenen jaren geleden, in de zee een laag
kalk ontstaan van schelpen en visgraten. Die laag is, door een
combinatie van hoge druk en warmte van vorm en structuur veranderd.
Dit veranderde gesteente is marmer. Marmer bestaat in alle
kleuren van de regenboog, en komt op verschillende plaatsen in de
wereld voor, maar in die Noordelijke kuststreek van Toscane is het
vooral wit, met allerlei nuances. Het kostbaarst is het spierwitte
statuario-marmer, dat voor standbeelden wordt gebruikt. Van een
afstand lijken daar de bergen besneeuwd; maar het is marmer.
De Romeinen importeerden Griekse slaven om het gesteente uit
te hakken en te bewerken.
Nog steeds wordt er marmer gewonnen, het meest voor de bouw,
voor zakenbanken, chique badkamers en keukens maar ook voor
de beeldhouwkunst. Naast talloze bronsgieterijen zijn daar evenveel
werkplaatsen waar antieke beelden gecopieerd, mechanisch
vergroot of verkleind worden, of waar naar moderne, eigentijdse
gipsmodellen marmeren beelden worden gehakt. Alles is mogelijk.
Over de praktijk wordt niet geheimzinnig gedaan: iedereen weet
daar dat de signatuur die het beeld draagt niet die van de steen-
hakker is, maar van de ontwerper. Daarom is het belangrijk niet
alleen naar de fraaie vorm en het sensueel aansprekende oppervlak
te kijken maar ook te zien wat de oorspronkelijke idee was
en hoe het beeld werkt als beeld, los van het prachtige materiaal.
Taille directe
Er zijn ook beeldhouwers die nog op de traditionele manier met
marmer omgaan, zoals dat in Griekenland gebeurde, of in de
Middeleeuwen en de Renaissance. Die eeuwenoude aanpak is rond
1900 weer opgekomen in Frankrijk als reactie op de virtuositeit
van Rodin. Rodin was een echte modelleur die al zijn marmers
door praticiens liet hakken. De ‘nieuwe’ manier van hakken wordt
taille directe genoemd en dat kan ook in hout, een materiaal dat
tot dan toe inferieur werd geacht aan het nobele marmer.
Er waren schilders bij, onder wie Gauguin, maar vooral jonge
beeldhouwers die naar een eigentijdse, authentieke uitdrukkingsvorm
zochten. Brancusi was een van de eersten, gevolgd door
Gaudier Brzeska, Picasso en Moore die zich allen lieten inspireren
door Afrikaanse beeldhouwkunst.
De beeldhouwer zoekt op de werkplaats van de steenhouwerij een
blok uit waarvan hij denkt: ‘Daar zit een beeld in’. De vorm van het
blok bepaalt dus de vorm van het beeld. Hij tekent met houtskool
de vorm van het model zoals hij die zich voorgesteld heeft en
begint dan in de steen te hakken. Koppig richt hij zich op de zich
steeds verder evoluerende relatie tussen het beeld dat hij in zijn
hoofd als concept heeft en de steen waar het beeld als vorm uit
moet komen. De overbodige steen wordt zover weggehaald tot het
beeld uit het blok is ontstaan. Deze bijna romantische benadering
leidt niet gauw tot elegante beelden; zij hebben zelden een gedetailleerde
afwerking en de sporen van de ijzers waarmee gehakt
werd zijn meestal nog te zien.
Het Depot
In de opstelling van de collectie van Het Depot is geen onderscheid
gemaakt tussen de beelden die door ‘praticiens’ zijn uitgevoerd en
de beelden die door de beeldhouwers zelf zijn uitgehakt. Zij zijn
alle gekozen om hun esthetische kwaliteit; om hun vermogen, zoals
de humanist Leon Battista Alberti in 1435 de functie van kunst
formuleerde, de bezoeker te beleren, te ontroeren en te behagen.
Louk Tilanus
Fragment
63

Fragment
64
STUDIO SEM IN HET DEPOT
STUDIO SEM
De relatie tussen kunst en ambacht
in Pietrasanta Italië
FOTO lINkS: SAlVATORE ANSElmO
FOTO HIERbOVEN: STuDIO SEm
langs een van de vele wegen die naar Rome leiden, de Via Aurelia, ligt in
Versilia het plaatsje Pietrasanta. Aan de voet van de Apuaanse Alpen met
de beroemde monte Altissimo, ligt in het noorden de stad Carrara, in het
zuiden Pisa en in het oosten lucca.
Fragment
65

Fragment
66
WORkSHOP PIETRASANTA 1948 STuDIO PAllA
Loek Dijkman
Pietrasanta is sinds eeuwen een belangrijk centrum waar
beeldhouwers samen met specialisten in marmerbewerking hun
beelden scheppen. Onder invloed eerst van Toscane en later van de
Medici bloeide de marmerindustrie als nooit tevoren. Met de val
van de dynastie van de Medici raakte de hele tak van marmerbewerking
in verval, totdat rond 1800 de Rooms-katholieke kerk de
rol van initiator overnam. Zij gaf talloze opdrachten voor beelden
die als kerkversiering dienst deden. In 1843 werd een ambachtsschool
voor het steenhouwervak geopend en binnen twintig jaar
behaalden meer dan 200 leerlingen een einddiploma. Rond 1900
waren er in Pietrasanta meer dan veertig studio’s, waarvan de
grootste meer dan 250 man in dienst hadden. Deze marmerindustrie
trok kunstenaars, mallenmakers en aanverwante beroepen
aan. In het steenhouwervak voltrok zich een specialisatie. Zo waren
er de ‘sbozzatore’ die het ruwe hakwerk beheersten, de ‘smoddellatore’
die de fijnere detailleringen realiseerden met behulp van
een pantograaf of direct naar model werkten, de ‘pannista’ die gespecialiseerd
waren in het maken van gewaden, de ‘ornatista’ die
verantwoordelijk waren voor alle ornamenten waaronder planten,
fruit en bloemen, de ‘anatomista’ die uitdrukking gaven aan het
gezicht en alle overige details van de anatomie, de ‘scultore’ die
alle lichaamsdelen verfijnden en tot slot de ‘lucidatore’ die het oppervlak,
de huid van het beeld afwerkten door schuren of polijsten.
Na het Tweede Vaticaans Concilie kwam de klad in het werk voor
de kerken en schakelden sommige studio’s, zoals Studio Sem, over
op een samenwerking met moderne beeldhouwers. Deze beeldhouwers,
die figuratief maar ook abstract werkten, hadden tot dan
toe meestal houten of bronzen beelden vervaardigd. In de studio’s
leerden zij de wondere wereld van het marmer kennen. Vandaag de
dag bestaat er nog ongeveer een tiental studio’s in Pietrasanta.
In het Pietrasanta van vandaag kun je op straat de herinneringen
tegenkomen aan de overheersing door Venetië en de invloed van de
Medici. En natuurlijk de plaatsen waar de studio’s gevestigd zijn
of waren. Juist de laatste jaren zijn er door het restrictieve beleid
van de gemeente veel studio’s vertrokken naar vestigingsplaatsen
buiten het stadje. Ze laten lege plekken na die opgevuld worden
door galerieën en luxe winkels die het karakter van Pietrasanta
wezenlijk veranderen. Was het vroeger zo dat het geluid van de
pneumatische beitels die het marmer attaqueerden, en het witte
marmerstof het stadje domineerden, vandaag de dag zijn het de
galeristen en de toeristen die, zeker in de zomer, de sfeer bepalen.
Pietrasanta is voor mij een plaats van tegenstrijdigheden. Studio
Palla, al jaren wachtend op een nieuwe toekomst, met achter het
hek de verweesde gipsmodellen van weleer. De beeltenis van
Ghandi starend over een achtergelaten wijnglas. De kunstenaars
die elkaar op de piazza ontmoeten en de vele toeristen die daar
omheen zwermen. In Pietrasanta onopgemerkt verblijven is er
niet bij. De pseudokunstenaars die met minieme ontwerpen naar
de studio’s trekken om hun ‘kunstwerken’ te laten vergroten en de
vaste kern van beeldhouwers die zomer en winter aan het werk zijn.
Toch overheerst in Pietrasanta een gevoel van aanwezig te zijn op
een plek waar de geschiedenis van de beeldhouwkunst tastbaar
ligt opgestapeld en waar die geschiedenis nog steeds opnieuw
geschreven wordt.
mET DE klOk mEE: gHANDI, DE VERWEESDE gIPSEN,
DE PIAZZA, DAmIEN HIRST ‘ANATOmy OF AN ANgEl’
Fragment
67

Fragment
68
mET DE klOk mEE: HENRy mOORE, JuRRIAAN VAN HAll,
SEm gHElARDINI 1987, EPPE DE HAAN & lEONARDO buRATTI
Studio Sem
Keara McMartin
STuDIO SEm TOEN EN Nu
Studio Sem is in het midden van de jaren ’50 door Sem Ghelardini
opgericht en heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld tot een van
de belangrijkste ateliers voor beeldhouwkunst. Begin jaren ’60,
toen de meeste ambachtskunstenaars de nieuwe abstracte vormen
van de moderne kunst verwierpen als belachelijk en dwaas, legde
Sem Ghelardini hiervoor juist een grote passie en enthousiasme
aan de dag.
JONgE kuNSTENAARS
Dit trok veel beeldhouwers naar zijn atelier, want zij beseften dat
hij hun werk wel zou begrijpen. Hij maakte er een gewoonte van
jonge kunstenaars uit te nodigen om te leren van het contact met
beroemde moderne meesters, zoals Henry Moore, Georges Adam,
Emile Gilioli, Alicia Penalba, César en Barry Flanagan, die het atelier
bezochten terwijl ze er bezig waren. Sem gaf jonge beeldhouwers
de gelegenheid om zij aan zij met de steenhouwers te werken.
Hij gaf advies en stimuleerde hen. Vóór alles wilde hij dat ze zich
verder zouden bekwamen als beeldhouwer. Uiteindelijk was Sem
bijna even beroemd als de beeldhouwers voor wie hij werkte. Hij
werd een internationaal icoon; zijn naam riep associaties op met
generositeit, compassie en een intense drang om jonge kunstenaars
op weg te helpen.
In 1991, midden in een economische crisis die de studio in haar
bestaan bedreigde, beëindigde Sem zijn bedrijf en richtte hij de
Studio Sem Scultori Associati Srl op. In 1994 dwong ziekte hem er
toe de leiding over de nieuwe vennootschap over te dragen aan zijn
rechterhand, Keara McMartin. Sinds de dood van Sem in 1997 is
de leiding in handen van Keara en Sems jongste zoon, Pierangelo
Ghelardini.
FONDAZIONE SEm
Hoeveel jonge kunstenaars over de hele wereld zouden niet naast
gerenommeerde beeldhouwers en steenhouwers willen werken?
CATAlOguS
STuDIO SEm
PRIJS € 30,- (SOFTCOVER)
STUDIO
SEM
THE ARTIST-ARTISAN
COLLABORATION
IN PIETRASANTA
ITALY
DE RELATIE
TUSSEN KUNST EN AMBACHT
IN PIETRASANTA
ITALIË
PIERANgElO gHElARDINI
Het was altijd een droom van Sem geweest daartoe een stichting
in het leven te roepen. Keara McMartin richtte in maart 2003
Fondazione Sem op. Ze werd daarbij gesteund door Loek Dijkman,
voorzitter van Stichting Utopa, filmproducer en wijnhandelaar
Piero Tartagni en beeldhouwer Inger Sannes. Betrokken waren
ook de kunstenaars Helaine Blumenfeld en Diana Edmunds, de
Britse architect Chris Wilkinson, en Colin Tweedy, actief in talloze
prestigieuze culturele stichtingen en organisaties voor de bevordering
van de kunsten in Europa en het Verenigd Koninkrijk.
Een van de primaire doelen van de Fondazione Sem is kunstenaars
te helpen nieuwe expressievormen met marmer te ontdekken.
Hiertoe organiseert de stichting sinds 2006 ‘residency’s’ voor
kunstenaars.
De meer gerenommeerde kunstenaars die het atelier bezoeken,
maken graag tijd vrij voor de jonge kunstenaars. Ze geven commentaar,
doen voorstellen en entameren groepsgesprekken, zodat
er een vruchtbare professionele samenwerking tot stand komt.
Veel kunstenaars die er als artist-in-residence hebben gewerkt,
keren later terug naar Pietrasanta om projecten te ontwikkelen
en opdrachten uit te voeren.
ACTuEEl
In 2011 ondersteunde de Fondazione Sem een symposium over
beeldhouwkunst – 7 Artists at the Querciola Quarry, Colonnata,
Carrara – waarbij zeven internationale kunstenaars in de open
lucht marmer bewerkten bij de groeve van de familie Petacchi,
hoog in de bergen van Carrara. In 2013 zal de Fondazione Sem de
reizende beeldententoonstelling Crossroads ondersteunen. Daaraan
doen veel kunstenaars mee die bij Studio Sem werken, naast
enkele kunstenaars-in-residence van Fondazione Sem.
Rectificatie: in Fragment 1 is ten onrechte vermeld dat Aart Schonk
in Studio Sem werkte. Hij werkt in zijn eigen studio.
kEARA mCmARTIN
Fragment
69

Fragment
70
Expositie beeldhouwers
tentoonstelling Studio Sem
SALVATORE ANSELMO
Italië
De­op­Sicilië­geboren­Salvatore­Anselmo­verhuisde­in­1986­naar­Pietrasanta­
voor een opleiding als steenhouwer in Studio Sem. Onder leiding van meestersteenhouwers
bekwaamde hij zich in de vele bewerkingstechnieken voor marmer.
In die periode maakte hij ook kennis met de kunstenaars Knut Steen en Helaine
Blumenfeld. Hij werd hun assistent en begeleidde hen in de opeenvolgende
wordingsfasen van hun werken, van het eerste ontwerp tot de voltooiing. Om de
modellen die daarvoor nodig waren te kunnen maken bedacht hij nieuwe technieken
en bewerkingen voor koper, aluminium en terracotta, die hij later toepaste
bij­de­ontwikkeling­van­eigen­werk.­Hij­exposeert­in­Italië­en­neemt­regelmatigdeel
aan internationale symposia over beeldhouwkunst.
Salvatore Anselmo
Armonia | Statuary marble from Carrara, 90 cm
‘Mijn eerste kennismaking met het
beeldhouwen betrof houtsnijwerk. Ik
werkte vaak aan antieke meubels en toen
ik naar Pietrasanta kwam, raakte ik op
slag verliefd op marmer. Dat vond ik zo’n
warm en uitdagend materiaal. Voordat ik
de vorm bepaal voor een beeld, probeer
ik te ontdekken welke vorm al in het blok
aanwezig is.
Meestal maak ik eerst een klein model
om exact te bepalen wat ik wil, maar het
idee voor Venus zat ineens in mijn hoofd
en kon zonder omwegen uit mijn handen
komen. Een model was niet nodig, omdat
ik de verborgen vorm in het blok als het
ware kon voelen.
Soms voelt het zoeken naar de vorm
waarvan je weet dat die erin zit als een
krachtmeting, een worsteling of een explosie
van stof en steensplinters, een nooit
eindigende queeste naar volumes die voor
harmonie zorgen, naar lijnen die de vorm
onthullen. Het lichaam wordt een samenstel
van abstracte vormen en vervolgens
weer een lichaam, het is een permanente
beeldtalige evenwichtsoefening, een dialoog
tussen vorm en steen.’
Halima Cassell werd geboren in Pakistan, groeide op in het Verenigd Koninkrijk en woont
tegenwoordig in Blackburn (Lancashire). Haar veelzijdige multiculturele achtergrond is tastbaar
aanwezig in haar werk: haar Aziatische oorsprong, een fascinatie met Afrikaanse motieven en
een passie voor architecturale geometrie. Ze heeft een groot aantal werken uitgevoerd in opdracht­van­particulieren­en­overheidsinstanties­in­Groot-Brittannië­en­zag­haar­werk­bekroondmet
diverse prijzen. Halima ontving werk- en verblijfbeurzen voor Japan, Zuid-Korea en India.
Ze­geeft­lezingen­over­haar­werk­in­galerieën­en­op­scholen­en­universiteiten­in­het­Verenigd­
Koninkrijk en in het buitenland. In 2011 werd ze op grond van de uitzonderlijke kwaliteit van haar
werk door de Fondazione Sem uitgenodigd om als artist-in-residence haar visie op de beeldhouwkunst
te komen uiten in het maagdelijk witte marmer van de Apuaanse Alpen.
‘Kunstenaars creëren over het algemeen
hun eigen stemming en gevoel door middel
van de kleuren, lijnen en texturen van hun
werk. Dat doe ik ook, alleen probeer ik op
een speelse manier de grote vlakken en de
facetten van het patroon te manipuleren
en met elkaar te laten contrasteren om de
impact van het geheel zo groot mogelijk te
maken. Het meest opwindend is voor mij
het moment waarop mijn tweedimensionale
ontwerpen de spectaculaire transformatie
tot driedimensionale structuren
ondergaan en een ander leven krijgen. Ik
ben afhankelijk van het werkstuk zelf: met
zijn schaduw en licht en de regen die erop
valt moet dát de tonen en texturen een
dramatische lading geven.’
HALIMA CASSELL
Verenigd Koninkrijk
Halima Cassell
Makonde | Patinated Bronze, 168 x 100 x 120 cm
Fragment
71

Fragment
72
Immanuel Klein studeerde aanvankelijk cello en compositie en had diverse
belangrijke­uitvoeringen,­van­zowel­orkeststukken­als­jazzconcerten.­In­1987maakte
hij zijn eerste driedimensionale werk en begon hij naast zijn werk als
componist te experimenteren met beeldhouwkunst en design om zich uiteindelijk,
in 2002, volledig aan de beeldhouwkunst te wijden, en met succes. Zijn werk is te
zien in Beeldengalerij Het Depot en Museum Beelden aan Zee en is aangekocht
door particuliere verzamelaars in Europa en de Verenigde Staten. Hij exposeert
regelmatig in Nederland en andere Europese landen. In 2009 werd hij uitgenodigd
door de Fondazione Sem, waar hij een aantal baanbrekende projecten uitvoerde en
nieuwe­ideeën­voor­werken­in­steen­ontwikkelde.­
Alena Matèjkova
Blue Boat | Cast crystal with cobalt, 18 x 110 x 16 cm
IMMANUEL KLEIN
Nederland
Immanuel Klein
Stirrup | portugees marmer, 52 cm
ALENA MATÈJKOVA
Tsjechië
Alena­Matèjkova­woont­en­werkt­afwisselend­in­Tsjechië­
en Zweden. Ze studeerde beeldhouwkunst, glaskunst,
architectuur & design (waarin ze is gepromoveerd aan de
Academie voor kunst, architectuur en design te Praag) en
keramiek, en heeft belangrijke prijzen gewonnen met haar
baanbrekende, innovatieve werk in glas. Ze bezit en runt een
glasoven­in­Tsjechië,­een­van­de­grootste­ter­wereld.­Haarwerk
is opgenomen in prestigieuze collecties in Europa,
Japan,­Saoedi-Arabië,­de­Verenigde­Arabische­Emiraten­en­
Taiwan. Sinds 2006 brengt ze de winters meestal door in
Studio­Sem,­waar­ze­verfijnde­sculpturen­in­marmer­maakt,die
ze vervolgens afgiet in massief kristal, met spectaculaire
resultaten.
‘In 1995 ontdekte ik – een soort aha-erlebnis
– de analogie tussen mijn werk en het
evenwichtsorgaan, in het binnenoor: de
drie halfcirkelvormige kanalen stonden
voor de drie ruimtelijke dimensies. Dat
was voor mij de aanleiding om in steen
te gaan werken. Een jaar later begon ik
albasten reliëfs van het evenwichtsorgaan
te maken en in 1997 de eerste vrijstaande
sculpturen. Zoals het evenwichtsorgaan
voor mij het wezen werd van het sculptuur,
zo vormden de gehoorbeentjes een ‘brug’
tussen binnen en buiten, iets wat trillingen
doorgeeft, het symbool voor dat wat
kunst kan zijn: een “vibrerende” schakel
met het publiek.’
‘Mijn benadering van de beeldhouwkunst
is dat ik mezelf wil verrassen, dat ik plezier
wil beleven aan de ontdekkingstocht.
Het is hard werken – eerst een stenen beeld
maken, dan de mal, en daar vervolgens
glas in gieten – maar zowel steen als glas
heeft een zeker verrassingselement in
zich dat soms voor toevalstreffers zorgt;
een constante uitdaging maar ook een
constante bron van vreugde.’
Fragment
73

Fragment
74
INGER SANNES
Noorwegen/Zweden
Inger Sannes is in Noorwegen geboren en verdeelt haar
tijd­tussen­Zweden­en­Pietrasanta,­Italië.­Twintig­jaarwerkte
ze als management-consultant en directeur voor
Accenture en IBM en gaf ze vorm aan veranderingen in
grote organisaties. Nadat ze haar adviseurschap enkele
jaren­combineerde­met­het­beeldhouwen­in­Italië­beslootze
zich in 2000 volledig op de kunst te storten, voornamelijk­vanuit­Studio­Sem.­Ze­heeft­veelvuldig­geëxposeerdin­Scandinavië­en­tal­van­andere­Europese­landen.­Ze­islid
van de Zweedse vereniging van schilders en beeldhouwers,
de Noorse beeldhouwersvereniging en de Royal
British Society of Sculptors en was betrokken bij de
oprichting van de Fondazione Sem. Ze heeft werk in
opdracht uitgevoerd in Oslo, Virginia (VS), Hongkong en
het Verenigd Koninkrijk en haar beelden zijn aangekocht
voor particuliere collecties in Europa en China.
Inger Sannes
Vestito | Carrara marble, 154 cm
‘Als kunstenares heb ik leren luisteren
naar de abstracte taal van mijn dromen.
Wat als een oergevoel begint, wordt door
mijn handen getransformeerd tot volumes
waarmee ik emoties tot uitdrukking
breng in de context van relaties en van
het leven zelf.’
ALMUTH TEBBENHOFF
Verenigd Koninkrijk
Almuth Tebbenhoff begon eind jaren ’70 als keramiste en legde zich aan het begin
van­de­jaren­’80­toe­op­het­maken­van­sculpturen,­vooral­in­staal­en­brons,­al­bleefze
ook in keramiek werken. Ze heeft voor haar oeuvre tal van prijzen ontvangen en
exposeert­sinds­1981­veelvuldig­in­Groot-Brittannië­en­Duitsland,­Rusland­(Moskou),de
VS (New York) en Polen. In 2006 werd ze uitgenodigd door de Fondazione Sem
om als artist-in-residence kennis te maken met het beeldhouwen in marmer. Als
meester-beeldhouwer keert ze nu enkele maanden per jaar terug naar Studio Sem
om haar werken in marmer uit te voeren.
Almuth Tebbenhoff
Pagina di Marmo | Carrara marble, 90 cm
‘Ik heb in het begin van mijn carrière altijd
in klei gemodelleerd, staal gelast en brons
gegoten. Het uithakken van een vorm is
precies de tegenovergestelde werkwijze,
maar toen ik in 2006 de gelegenheid kreeg
om in Studio Sem te werken, leek dat
de ontbrekende schakel die ik zocht. Zo
stortte ik me vol overgave op het beeldhouwen,
en na drie maanden was ik hopeloos
verliefd geraakt op marmer, op hakken
in steen en op Pietrasanta. Er ging een wereld
van vorm, textuur, volume en graviteit
voor me open. Nu, na zes jaar beeldhouwen,
beheers ik het vak voldoende om alle
aspecten uit mijn eerdere werk tot uiting
te brengen in een volledig nieuwe reeks
beelden.’
Fragment
75

Fragment
76
JULIA VANCE
Noorwegen
Julia­Vance­(1968)­studeerde­kalligrafie­in­Oslo­en­London,­hetgeen­uitmondde­in­eenstage­bij­een­atelier­waar­letters­werden­gehakt­in­reliëf.­Ze­vond­dat­reliëfletters­haarbeperkten
in haar expressiviteit en begon de letters daarom experimenterenderwijs
vrij te maken uit hun stenen omgeving, zodat ze er een dimensie bij kregen en tot
volumes­uitgroeiden.­Julia­Vance­speelt­op­een­filosofische­manier­met­elementairewoorden
als ‘wij’ en ‘tijd’ en geeft ze een expressieve vorm in marmer of brons. Ze
heeft tal van grootschalige werken in opdracht uitgevoerd in Noorwegen en ontving
ook vele prijzen. Zo kende de Noorse Staat haar in 2005 een driejarig stipendium toe
waarmee ze langdurig in Pietrasanta heeft kunnen studeren. Ze doceerde aan universiteiten
in Noorwegen en Engeland, is lid van de Royal British Society of Sculptors en
de Noorse vereniging voor beeldhouwers en werd onlangs gevraagd zitting te nemen
in het adviescomité voor muntontwerpen van de Noorse centrale bank. Haar werk
is­tentoongesteld­in­Engeland,­Noorwegen,­Rusland,­België,­Italië­en­de­Verenigde­
Arabische Emiraten. Sinds 2005 woont en werkt ze in Oslo en Pietrasanta.
LARS WIDENFALK
Zweden
In­Scandinavië­geldt­Lars­Widenfalk­als­een­van­de­exponenten­van­de­beweging­die­de­figuratieve­beeldhouwkunstin
steen nieuw leven inblaast. Op grond van zijn werken in –
vooral – graniet werd hij in 2006 als artist-in-residence door
de Fondazione Sem uitgenodigd voor een project van twaalf
marmeren beelden, die in 2007 aan het publiek werden getoond
in slot Borgholm in het Zweedse Öland. Tegenwoordig
geniet­hij­in­heel­Scandinavië­grote­bekendheid­vanwege­zijnsubtiele,
suggestieve granieten beelden en, meer recent, de
massief glazen afgietsels van zijn marmeren en granieten
beelden.­Hij­exposeert­regelmatig­in­Scandinavië,­Tsjechië­enandere
Europese landen.
‘Ik maak letterachtige vormen, soms
alleen maar een deel van een letter. Ik zie
hun lijnen en vormen als mogelijkheden
voor menselijke expressie. Soms gebruik
ik een woord dat de aanzet vormt tot een
lange gedachtelijn. Met deze expressieve
derde dimensie die ik toevoeg aan onze
tweedimensionale wereld van letters en
woorden zoek ik vormen voor de ogen en
voedsel voor de geest.’
Julia Vance
VIx5 | Carrara marble, 134 cm
‘Voor mij is steen het belangrijkste materiaal
en middel van expressie. In graniet en
marmer kan ik uitdrukking geven aan de
dimensie tijd en het menselijk bestaan. De
steen die ik bewerk behoudt zijn dichtheid,
zijn ruwe huid en wordt daardoor, in al zijn
oeroude schoonheid, getuige van de tijd.’
Lars Widenfalk
Surface | Cast crystal, 69 x 49 x 34 cm
Fragment
77

Fragment
78
VIllA VlEERmuIS kINDERATElIER
Kleurrijk
en uitnodigend
HET NIEuWE DEPOT
In 2004 opende Beeldengalerij Het Depot haar deuren in Villa Hinkeloord aan de
Generaal Foulkesweg in Wageningen. Nu, acht jaar later, viert Het Depot opnieuw
een opening: op 25 maart gaan drie nieuw aangekochte gebouwen aan de overkant
van de Generaal Foulkesweg eveneens open. Net als Villa Hinkeloord grenzen ze aan
Arboretum De Dreijen, dat Het Depot in beheer heeft. Architectuur kenner Cees
Straus sprak met opdrachtgever en architect over de aanpassing van de gebouwen
aan de eisen van Het Depot.
Fragment
79

Fragment
80
DE OPDRACHTgEVER
Het is een bekentenis die hij zelf niet snel zal doen, maar stichtingsvoorzitter
Loek Dijkman houdt behalve van orgelklanken
en beelden nog het meest van de natuur. Voor Dijkman hoeven er
in een tuin als Arboretum De Dreijen dan ook niet veel beelden te
staan. Hij streeft er veeleer naar dat er een hechte relatie ontstaat
tussen Het Depot en het Arboretum, zodat je blik van binnen naar
buiten wordt getrokken. Dan gaat het met name om het licht dat
naar binnen valt. Hoe belangrijk dat is, merk je goed als je ziet
hoe beelden die een bepaalde actie of handeling suggereren door
middel van het binnenvallend licht een bijzonder accent krijgen.
Dijkman ziet zichzelf als een enthousiast bouwer, maar niet als
een architect. Een bouwer met een goed oog voor de grote lijn,
maar ook voor het detail. Hij vindt diezelfde benadering terug bij
zijn architect: Bas van Hille.
DE ARCHITECT
Van Hille kwam in 1990 voor het eerst met Dijkman in contact.
Dijkman wilde een bedrijfsgebouw in Amersfoort laten neerzetten,
toen hij werd geattendeerd op het nieuwe raadhuis van Sassenheim.
Dat bleek van de hand van Bas van Hille te zijn, destijds
een van de eigenaren van BD architectuur. Het ontwerp van het
gebouw stond hem direct aan.
De samenwerking tussen Dijkman en Van Hille duurt inmiddels
al 16 jaar en heeft een lange rij ontwerpen en gebouwen opgeleverd.
Daar hoort ook de restauratie van Villa Hinkeloord bij en de bijbehorende
nieuwbouw. Enkele jaren geleden leidde de architect
de verbouwing en restauratie van het Orgelpark in Amsterdam,
een andere activiteit van de Stichting Utopa.
Dijkman had bij Het Depot een beeldengalerij voor ogen met
zo veel mogelijk expositieruimte, maar ook met een restaurant,
een winkel, kantoorruimtes, een leeszaal en bureauruimte
voor kunst historici die de collectie willen bestuderen.
Van Hille heeft op het gebied van de technische uitwerking
samengewerkt met Manon Becking van het in restauratiewerk
gespecialiseerde bureau Kentie + Partners Architekten in Halfweg.
Met Kentie + Partners had de Stichting Utopa eerder al samengewerkt
aan de restauratie van het Weeshuis in Leiden. Dit bureau
heeft nu het projectmanagement en het technisch tekenwerk voor
het project in Wageningen verzorgd.
bREmER
Twee van de ‘nieuwe’ gebouwen van Het Depot zijn in de jaren ’80
ontworpen door architectenbureau Mecanoo uit Delft. Het derde is
ruim een halve eeuw ouder: rijksbouwmeester G.C. Bremer leverde
het in 1932 op. De drie gebouwen werden gebouwd in opdracht van
de Universiteit Wageningen. De gebouwen van Mecanoo deden
dienst als bibliotheek (opgeleverd in 1986) en botanisch laboratorium
(1991), een functie die het gebouw van Bremer ook had.
Mecanoo had in 1991 een nieuwe entree in de oudbouw van Bremer
gerealiseerd. Van Hille verplaatste en vernieuwde de entree volledig,
zodat hij veel ruimte kon realiseren voor het ontvangen
van groepen bezoekers. Na de garderobe kan het publiek naar de
winkel, naar de concertzaal, naar een kleine zaal met informatie
over de omringende natuur of door een lange gang naar de wisseltentoonstellingen.
Zonder al te zeer in spektakel te vervallen
wordt de bezoeker op deze plek geattendeerd op de vele aspecten
van het kunstbezoek: informatie en educatie zijn belangrijk,
maar ook beschouwen en puur genieten van de geboden kunst
staan centraal.
Fragment
81

Fragment
82
Fragment
83

Fragment
84
VIllA VlEERmuIS
kINDERATElIER
De voormalige bibliotheek gaat voortaan door het leven onder de
naam ‘Kinderatelier Villa Vleermuis’. Daarmee wordt verwezen
naar de aanwezigheid van vleermuizen aan de achterzijde van
Bremers ‘oudbouw’. Om de bibliotheek haar nieuwe functie te kun -
nen geven, moest Van Hille een paar grote veranderingen realiseren.
Zo kende het campusgebouw aanvankelijk een luchtbrug waarmee
zij aan de oudbouw was verbonden. Deze luchtbrug moest worden
gesloopt. Ook was er geen pantry, laat staan een keuken; er waren
sanitaire voorzieningen noch liften. Al deze elementen werden nu
alsnog in de relatief kleine ruimte ondergebracht.
DE bANAAN
Mecanoo’s architectuur voor de uitbreiding van het botanisch
laboratorium was nogal basaal: het beton was beton gelaten en
de trappenhuizen lieten ongeschilderde stalen, verzinkte trappen
zien. Alleen de houten puien waren gelakt. Van Hille raakte snel
gecharmeerd van de kromming van het gebouw, die ooit tot de bijnaam
‘De Banaan’ had geleid. Van Hille verwijderde de tussenmuren
en creëerde zo lange zichtlijnen. Maar hij deed meer. Van Hille:
‘De ruimte was onderverdeeld in een trits van kleine kantoren die
al met al voor een hokkerige bedoening zorgden. Het kenmerk van
De Banaan zijn de dominante schachten en kolommen die midden
in de ruimte staan met daarboven een platte verdieping. In een
beeldengalerij wil je daarentegen een veel hogere ruimte. Voor mij
stond die ruimtelijke beleving voorop. Zo ben ik op het idee gekomen
vides te realiseren. De vides zijn een extra, verticale component,
die in De Banaan steeds met een trap worden gecombineerd.’
Bezoekers die nu De Banaan betreden, zien direct het restaurant.
Gesitueerd op de begane grond heeft het een soort van scharnier-
functie. Van hieruit loop je de expositiezalen in die op de korte
kant met een monochroom gekleurde wand worden afgesloten.
Het glas aan de Arboretumzijde zorgt ervoor dat het gebouw
optimaal daglicht ontvangt en dat er altijd visueel contact met de
natuur bestaat.
Kleur is in elke ruimte onmiskenbaar aanwezig. Varianten van
blauw en rood, variërend van helder en licht tot diepdonker
wisselen elkaar af. Op de vloer is vrijwel overal voor een licht soort
eikenhout gekozen, met uitzondering van de ontvangsthal waar
natuursteen van buiten naar binnen loopt.
bINNEN EN buITEN
Ter versterking van de band met de natuur die de bezoekers ongetwijfeld
zullen ervaren, koos de architect in het restaurant voor
een inrichting met veel wit en met groen op de zitmeubels. Het wit
zorgt er voor dat de intieme ruimte van waar uit het bomenpark
kan worden bekeken, welhaast lucide wordt. Zo ontstaat de sensatie
van een natuur die naar binnen golft.
Wie De Banaan op zijn esthetische kwaliteiten wil beoordelen,
doet er goed aan het pand via het aantrekkelijke terras te verlaten
en op de grens van het bomenpark de volledige curve te bekijken.
Het gebouw strekt zijn ‘armen’ dan met een uitnodigend gebaar
naar de bezoeker uit en onthult tegelijk achter zijn vensters zijn
voornaamste schatten. Wie straks vanuit Villa Hinkeloord de
Generaal Foulkesweg oversteekt om het pad door het arboretum te
kiezen, krijgt dit uitzicht als eerste kennismaking met Het Depot.
Zacht geurende rozen en eveneens in het seizoen kleurige goudsbloemen
zijn een bonus bij het bezoek.
Cees Straus
DE GEBOUWEN VAN
BEELDENGALERIJ HET DEPOT
Bas van Hille in beeld
DE gEbOuWEN VAN bEElDENgAlERIJ HET DEPOT
bAS VAN HIllE IN bEElD
PRIJS € 30,- (SOFTCOVER)
Fragment
85

Fragment
86
Op een van de wanden van Restaurant linnaeus is een collectie
van meer dan 200 kleine schilderijen aangebracht. Ze zijn gemaakt
door Peter keizer, een van de kunstenaars van wie beeldengalerij
Het Depot werk in de collectie heeft. Typerend voor Peter keizers
schilderijen is zijn voorkeur voor intensieve kleuren en de manier
waarop hij zijn verf aanbrengt: met een fors gebaar, wat zijn schilderijen
letterlijk diepte verleent. De wand in Restaurant linnaeus
toont motieven die geïnspireerd zijn op het thema ‘ik en mijn tuin’.
Fragment
87

Fragment
88
BIJZONDERE BEZOEKERS VAN HET DEPOT
Het Depot is voor vaste bezoekers op vele manieren een bron van
inspiratie. Voor Esther Kuiler bijvoorbeeld, die de Beeldengalerij liefst
met haar drie kinderen Anne (9), Tomas (7) en Frederik (4) bezoekt.
‘Als ik aan Het Depot denk,
denk ik aan schoonheid,
rust en ruimte’
ESTHER kuIlER
‘Ik bezoek Het Depot zo’n vier keer per
jaar. Ik neem altijd mijn kinderen mee.
Omdat ik de beelden in Het Depot zelf erg
mooi vind en ze ook aan hen wil laten zien.
Het is een van de weinige musea waar
kinderen kunst mogen aanraken.
Ze mogen aan de beelden voelen. Dat geeft
een bezoek een enorme meerwaarde. Mijn
kinderen kijken niet alleen hun ogen uit,
ze ervaren ook het materiaal. Daardoor
zijn ze meer betrokken bij wat ze zien.
Zelf raak ik de beelden ook graag aan.
Vooral de stukken die ik prachtig vind.
Ik wil er het liefst zo dicht mogelijk bij
komen. Het is net als wanneer je iemand
leuk vindt, dan wil je diegene ook graag
aanraken. Ik raak natuurlijk geen fragiele,
delicate objecten aan. Maar de collectie
van Het Depot is over het algemeen heel
solide en stabiel.
Eén van mijn lievelingsbeelden staat in
de tuin van Het Depot, het is van Andreas
Hetfeld en heet Levensboom. Het toont
een zwangere vrouw die als een boom in
de grond geworteld staat. Een vrouw in al
haar volheid. Ze vindt als mens haar oorsprong
in de natuur en ze heeft daardoor
iets sprookjesachtigs. Voor mij symboliseert
dit beeld dat de wortels van een
gezin bij de moeder liggen. Het beeld staat
naast een schitterende Thuja, een echte
levensboom. Deze combinatie van mens en
natuur kom je bij Het Depot overal tegen.
Heel puur, bijna naïef en paradijselijk.
Een voorliefde heb ik ook voor de beelden
van Eja Siepman van den Berg. Haar werk
is zo stylistisch. Je vindt er een haast
ongekende schoonheid van de mens in.
Het beeld Grote Staande, te zien op de
eerste verdieping van Het Depot, is een
van mijn favorieten. Eja toont alle fases in
de ontwikkeling van meisje tot vrouw. In
heel natuurlijke vormen. Die verschillende
stadia zijn voor mijn dochter Anne leuk om
te zien. Zij herkent zichzelf bijvoorbeeld in
een beeld van een opgroeiende vrouw.
Ik weet precies wat er groeit en bloeit
rondom Het Depot. Ik heb van 1993 tot
1998 Bosbouw gestudeerd aan Wageningen
Universiteit en ik kwam als student vaak
in Villa Hinkeloord. Ik vind het geweldig
dat de tuin, het Arboretum, behouden is.
Of eigenlijk nog mooier is geworden. Het
is een zorgvuldig onderhouden park waar
je tijdens het wandelen bijzondere beelden
én bomen tegenkomt.
De liefde voor de natuur is voor mij gerelateerd
aan de liefde voor de kunst. Samen
met mijn man heb ik, hier vlakbij Het
Depot, een historische moestuin genaamd
De Ommuurde Tuin. Daar telen we ruim
honderd verschillende groenten en kruiden.
In de natuur, maar ook in kunst vind
ik rust. Beide kun je niet gehaast beleven.
Je moet er voor stilstaan en het voelen en
ervaren van binnenuit. Je moet innerlijke
rust opzoeken om schoonheid te kunnen
zien. Als ik aan Het Depot denk, denk ik
aan schoonheid, rust en ruimte.’
Esther Monsanto
Fragment
89

Fragment
90
Beeldennieuws
GERHARD lENTINk MADONNA DER DAGEN
In de ontvangstruimte van de beeldengalerij Het Depot staan drie beelden
symbool voor de doelstelling van de Stichting utopa en de Stichting Het Depot.
De ‘Venus’ van Eja Siepman van den berg, omdat Eja aan de oorsprong heeft
gestaan van de beeldengalerij Het Depot; de ‘Anatomico Che Cammina’
van Novello Finotti (zie pagina 14 en 15 in dit nummer van Fragment); en de
‘madonna der dagen’ van gerhard lentink. Dit prachtige beeld uit 2011 is de
nieuwste aanwinst van de beeldengalerij Het Depot. De ‘geestrijke’ inhoud van
de ‘madonna der dagen’ is een inspiratiebron voor niet alleen de Stichting utopa,
maar voor ons allemaal. De bewoners van de kamers van het beeld hebben hun
eigen ontwikkelingskansen benut en daarmee kansen en mogelijkheden voor
anderen gecreëerd. In het beeld is het erfgoed van 370 Europeanen verzameld.
Juist in deze tijd waar we Europa vooral economisch bekijken en analyseren, biedt
de ‘madonna der dagen’ ons een beter en breder perspectief. loek Dijkman
mADONNA DER DAgEN
Zoals de Italiaanse architect Santiago Calatrava voor zijn 54
verdiepingen tellende wolkenkrabber Turning Torso (2005) in
Malmö uitging van een simpel schetsje van een getordeerde mannentors,
zo wilde ik – in tegengestelde richting dus – proberen
vanuit de vormentaal en structuur van een wolkenkrabber een
vrouwelijke torso te ontwerpen.
Ik tekende daartoe op millimeterpapier met behulp van passer en
liniaal twee aanzichten van een meisjestors waarvan de doorsneden
op verschillende hoogtes onregelmatige, maar symmetrische,
achthoeken zijn. Het stramien van het ruitjespapier dicteerde het
aantal verdiepingen: twintig.
Om te kijken of dit ontwerp voldoende ‘organische kwaliteit’ bezat
maakte ik van vurenhout een simpel schaalmodelletje.
In het ontwerp tekende ik in de twintig onderling verschillende
etageplattegrondjes rechthoekige kamertjes met elk een deur aan
de buitenkant over de volle breedte. Omdat bij het intekenen van
de kamertjes het lange tijd leek dat hun totale aantal dicht in de
buurt van de 365 zou komen (het werden er uiteindelijk 370, 12 tot
28 per verdieping) wist ik nu een naam voor het beeld: Madonna
der dagen.
Nadat ik diverse aanzichten op schaal getekend had besloot ik dat
het ontwerp rijp was voor uitvoering. Ik maakte daartoe werktekeningen
op ware grootte, eerst van de aanzichten, daarna van de
twintig plattegronden. Nadat ik eenmaal de houtbestelling klaar
had en afgeleverd, kreeg ik enige tijd later het materiaal binnen en
kon ik beginnen met de uitvoering van het ontwerp die bijna 2000
arbeidsuren zou vergen.
Gerhard Lentink
Opus 35: Madonna der dagen | 2009-2010
132 x 132 x 388 cm
Fragment
91

Fragment
92
Pas in die uitvoeringsperiode begon ik me bezig te houden met de
vraag of er iets – en zo ja wat – achter de 370 deurtjes verborgen
moest worden. Doordat ik met de titel al de factor tijd geïntroduceerd
had, kwam ik op het idee om achter elk deurtje ‘tijd’ op te
bergen: in elk kamertje wilde ik een afgerond leven verbergen. De
schrijn zou zo een ‘allerzielenbeeld’ worden. Het lag voor de hand
dat ik de schrijn wilde laten bevolken door mij dierbare levens.
Na drie dagen had ik mijn selectie gemaakt, te beschouwen als
een indirect zelfportret: een volstrekt subjectieve, dus historisch
incorrecte, eurocentrische en nationalistisch getinte verzameling
van 94 componisten, 107 dichters/schrijvers, 100 schilders,
37 beeldhouwers en 32 heiligen: 31 vrouwen en 339 mannen. De
oudste is Homerus, de jongste de Duitse beeldhouwer Rainer
Kriester (1935-2002), de laatst overledene is de Vlaamse schrijver
Hugo Claus (1929-2008). Drie van hen – allen meisjes – vonden als
teenager al de dood door respectievelijk marteling, de brandstapel
en uitputting in een concentratiekamp: Lucia van Syracuse, 17
jaar; Jeanne d’Arc, 19 jaar en Anne Frank, 15 jaar. Misschien hoort
de beschermheilige van de muziek, Caecilia van Rome, ook wel
in dit rijtje thuis: zij stierf in ieder geval op zeer jeugdige leeftijd
omstreeks het jaar 230, na een weigering om aan de Romeinse
goden te offeren, de marteldood door onthoofding.
Deze vier jong gestorven meisjes treden hier op als de beschermheiligen
van de genoemde categorieën: Lucia, de lichtheilige beschermt
de beeldende kunsten, Anne beschouw ik in deze context
als de martelares van de schrijvers, Caecilia is patrones van de
componisten en Jeanne zie ik als protagonist van alle heiligen.
(Ze wonen respectievelijk op de zesde, de tiende, de negentiende
en de tweede verdieping.)
Gerhard Lentink
Opus 35: Madonna der dagen (geopende toestand)
2009-2010, 132 x 132 x 388 cm
Nu ontwikkelde ik een verdelingsmethode om tot een gelijkmatige
spreiding van de categorieën – en subcategorieën als nationaliteit,
eeuw, geslacht – over de twintig verdiepingen te komen. Daarbij
hanteerde ik het principe van het ‘geleide toeval’, ongeveer zoals
de Griekse componist Iannis Xenakis (1922 – 2001) in zijn muziek
het toeval naar zijn hand zet.
Voordat ik de toevalstombola losliet op mijn selectie reserveerde
ik vooraf twee kamers voor de twee oudste eregasten in het gezelschap:
de Griekse dichters Homerus (ca 800 – ca 750 v.Chr.) en
Sappho (ca 612 – ca 750 v.Chr.). Beiden wees ik een kamer toe op
cruciale plaatsen op de centrale as van de torso: Homerus kreeg
de kamer bij het hart en Sappho de ‘vrouwenkamer’ bij de vulva.
Aardig daarbij was het om je voor te stellen dat de verschillende
bewoners van een bepaalde etage elkaar ontmoeten zouden in de
wandelgangen, zoals Dante Alighieri (hij bewoont de ‘navelkamer’
op de elfde etage) dat beschreef in zijn Divina Comedia.
Als willekeurig voorbeeld noem ik hier de twaalf bewoners van
de dertiende verdieping: de componisten Modest Moessorgsky,
Joseph Haydn en Enrique Granados; de schrijvers Robert Musil,
Francesco Petrarca, Simon Vestdijk en Emily Dickinson, de
schilders Gustave Courbet, Matthijs Maris en Pietro Perugino,
de beeldhouwer Benvenuto Cellini en de heilige Scholastica
van Nursia. Deze verdieping omspant een periode van 15 eeuwen:
vanaf de geboorte van Scholastica in 480 tot aan de dood van
Musil in 1942. Vier bewoners kunnen bij leven elkaar nooit
tegengekomen zijn, heel misschien heeft de oude Perugino de
jonge Cellini ooit (bij toeval?) ontmoet. De zes jongste bewoners
zijn allen geboren in de negentiende eeuw en zouden elkaar
theoretisch hebben kunnen ontmoeten, maar ik vermoed dat
het merendeel van hen alleen van de anderen gehoord zal hebben.
Er zal dus genoeg te bespreken zijn in de wandelgangen van die
verdieping, waarbij het Italiaans, Frans en Duits wel de voertaal
zullen zijn met hier en daar een beetje Nederlands en heel weinig
Engels, Spaans en Russisch.
De constructie van het ‘bouwwerk’ bestond uit het in elkaar
zetten van een tevoren gezaagd bouwpakket bestaande uit zo’n
vijftienhonderd onderdelen. De verschillende etages werden als
prefab elementen al helemaal vervaardigd en geschilderd. Pas
daarna werden ze een voor een op elkaar gestapeld en met lijm en
schroeven vastgezet op de verdieping eronder. Na het afwerken en
beschilderen van de buitenkant en het bevestigen van de deurtjes
was het beeld klaar. (4 mei 2010)
Meteen daarna maakte ik de legenda, die een overzicht biedt van
de bewoners en hun plaats in het beeld.
Dit ‘allerzielenbeeld’ wil een hommage brengen aan 28 eeuwen
westerse cultuurgeschiedenis. Het is in mijn ogen een vrolijk,
troostrijk en optimistisch beeld: het viert de overwinning die
de grote kunstenaars met hun onsterfelijke werken bevochten
hebben op de dood. Hun Nachleben omvat een veelvoud van de
werkelijk geleefde levens en heeft de cultuur van het Avondland
haar schitterende vorm gegeven.
Gerhard Lentink
CuRRICulum VITAE gERHARD lENTINk
Biografie
1956 Geboren in Deventer
1974 - 1975 Vrije Academie, Amsterdam (docent: o.a. Ies Jacobs)
1975 Reis door Griekenland en Italië
1975 - 1980 Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost,
Breda: monumentale vormgeving / schilderkunst
(docenten: o.a. Theo Mols, Paul de Swaaf)
1977 Reis door Egypte
1981 Reis door de Sahara, langdurig verblijf in
Mali en Ivoorkust
1982 - heden Vestiging in Dordrecht
realisering monumentale houten plastieken
Opdrachten
1991 - 1992 General Biscuits Nederland, Dordrecht
1996 - 1997 Frans Kik, Dordrecht
1996 - 1999 Franciscus Ziekenhuis, Roosendaal
1997 Appelboom / Mouvance, La Pommerie,
Haute-Corrèze, Frankrijk
1997 - 2000 Sara Lee / DE, Utrecht
1998 - 2000 Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, Den Haag
(portret Koningin Beatrix)
2002 - 2003 Gemeente Alphen aan den Rijn
2003 Beaufort, Oostende, België
2003 HD Projecten, Rotterdam (schetsopdracht)
2004 - 2006 Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en
Waarden, Dordrecht
2006 - 2008 Gemeente Rijssen-Holten
Collecties
REPGB (voorheen Energieproduktiebedrijf UNA), Utrecht
Museum De Fundatie, Zwolle
Burgraadt Gebouwen B.V., Dordrecht
Museum Beelden aan Zee, Scheveningen
Museum voor Moderne Kunst, Oostende, België
Gemeente De Panne, België
Erfgoedcentrum DiEP, Dordrecht
Domus Medica, Utrecht
Beeldengalerij Het Depot, Wageningen
Particuliere collecties in Nederland en België
Prijzen
1990 Ary Schefferprijs
1997 La médaille de bronze, Société des Artistes
de la Haute-Corrèze
Fragment
93

Fragment
94
Arboretum
De Dreijen
EEN TuIN VAN HET DEPOT
De gebouwen van Het Depot grenzen aan een prachtige tuin: Arboretum De Dreijen.
Strikt genomen is De Dreijen veel meer dan alleen een bomentuin - want dat betekent
‘arboretum’ letterlijk. Het is ook een botanische tuin, met allerlei heesters, kleinere
planten, bloemen, teveel om hier op te noemen.
Het Depot heeft het arboretum niet alleen in beheer genomen
omdat het zo aardig als luxe wandelpad fungeert tussen Villa
Hinkeloord - met overigens haar eigen fraaie arboretum - en de
andere gebouwen. De reden is vooral dat beide arboreta perfect
passen bij de intenties achter Het Depot: aandacht voor mensen,
aandacht voor de natuur. Het één hoort onlosmakelijk bij het ander.
Net als de nieuwe gebouwen van Het Depot wordt op 25 maart ook
Arboretum De Dreijen officieel geopend. In Het Depot is vanaf die
dag een door de tuin geïnspireerde permanente tentoonstelling te
zien. Een belangrijk aspect van deze tentoonstelling is de film die
Stijn van der Loo over het arboretum maakte.
Om de officiële opening van Arboretum De Dreijen wat luister bij
te zetten op de volgende bladzijden drie achtergrondverhalen.
Tuinhistoricus Gert van Maanen brengt de bewogen geschiedenis
van de tuin in kaart, Annemarie Lavèn interviewt Stijn van der Loo
en Yvonne Lammers-Keijsers vertelt iets over de tentoonstelling.
Fragment
95

Fragment
96
VAN MENSEN,
BOMEN
EN PLANTEN
DE TENTOONSTEllINg OVER
DE ARbORETA VAN HET DEPOT
DE mENS EN DE NATuuR – ZE HOREN bIJ ElkAAR. PlANTEN, STRuIkEN
EN bOmEN gEVEN ONS RuST, VOEDSEl, mEDICIJNEN, bOuWSTOFFEN,
bRANDSTOF… VAAk bESEFFEN WE NAuWElIJkS HOE INTENS DE RElATIE
mET HET gROEN Om ONS HEEN EIgENlIJk IS. WE ZIJN AFHANkElIJk VAN
DE NATuuR AlS HET gAAT Om AARDSE ZAkEN AlS VOEDSEl EN bOuWmATERIAlEN,
mAAR OOk OP HET mEER SPIRITuElE VlAk blIJkEN WE
bOmEN EN PlANTEN NODIg TE HEbbEN. DE VASTE TENTOONSTEllINg
NAAR AANlEIDINg VAN DE ARbORETA DE DREIJEN EN HINkElOORD, DIE
OP 25 mAART IN HET DEPOT gEOPEND ZAl WORDEN, STAAT STIl bIJ DIE
SCHIJNbARE AFHANkElIJkHEID EN gEEFT EEN bEElD VAN DE VElE
FACETTEN VAN DE VERHOuDINg TuSSEN mENSEN, PlANTEN EN bOmEN.
De tentoonstelling is opgebouwd rond
10 thema’s die alle een ander beeld geven
van de verhouding tussen ons en het groen
om ons heen. Een onderwerp dat bijvoorbeeld
behandeld wordt is de geschiedenis
van de taxonomie. Er wordt verteld hoe
de vroege wetenschappers de wereld om
hen heen probeerden te verklaren en te
structureren. Linnaeus komt daarbij aan
bod met zijn systeem van ‘binominale
nomenclatuur’. Dit systeem, waarvoor hij
met de beschrijving van 9000 soorten de
basis legde, wordt vandaag de dag nog
steeds gebruikt in de biologie.
Er is aandacht voor Darwin en zijn evolutietheorie
en het belang van de erfelijkheidsleer.
Maar er is ook aandacht voor
minder bekende strijders op de weg naar
het begrijpen van onze natuur. Van eigen
bodem was er Professor De Vries, die een
alternatief vond voor Darwins geleidelijke
evolutie in de sprongtheorie. De evolutie
HET GELDT NOG ALTIJD ALS Dé
STANDAARD ONDER BIOLOGEN:
HET SYSTEEM VAN ‘BINOMINALE
NOMENCLATUUR’ DAT CAROLUS
LINNAEUS ONTWIERP VOOR HET
BESCHRIJVEN EN ORDENEN VAN
PLANTEN EN BLOEMEN.
zou volgens hem steeds grote veranderingen
(‘sprongen’) in één keer maken. Hij had
dit vastgesteld door uitgebreide studies
aan de Teunisbloem. Helaas bleek zijn
idee uiteindelijk niet te kloppen, maar het
gaf de wetenschap een flinke kluif om de
tanden in te zetten.
Een ander thema dat uitgebreid belicht
wordt, komt uit een heel andere hoek –
die van sprookjes, legenden en verhalen.
Fragment
97

Fragment
98
In veel vertelsels spelen bomen, planten
en bossen een belangrijke rol. Soms gaat
het daarbij om de setting; een donker bos
geeft de verteller een prachtig podium
voor een spannend verhaal, waarin achter
iedere boom een wolf of ander wild dier
kan loeren. In andere gevallen spelen
bomen zelf een rol. Ze komen tot leven en
zijn ons mensen lang niet altijd gunstig
gezind. Andere bomen zijn verbonden met
religies en fungeren in het wereldbeeld
als de spil van de wereld, de zogenaamde
‘axis mundi’. De tentoonstelling geeft een
bloemlezing van verhalen en religies en
laat daarbij de grote diversiteit zien.
Met dit alles is slechts een tipje van de
sluier opgelicht - in de tentoonstelling is
nog veel meer te beleven. Zo kunt u zich
verdiepen in onderwerpen als duurzaamheid,
natuur en welzijn, plantensymboliek,
het gebruik van kruiden, hout als bouw-
en constructiemateriaal en nog veel meer.
In vitrines vindt u voorbeelden van het
brede scala dat bomen en planten ons te
bieden hebben. Kortom: een tentoonstelling
zo veelzijdig als de natuur zelf!
Yvonne Lammers-Keijsers
IMPRESSIE TENTOONSTELLING OVER
ARBORETUM DE DREIJEN
Fragment
99

Fragment
100
HARTOGH HEYS VAN ZOUTEVEEN,
SCHILDERIJ UIT 1901
Van onderwijstuin
tot bomenparadijs
DE gESCHIEDENIS VAN ARbORETum DE DREIJEN
Arboretum De Dreijen is een groene en vredige enclave in
Wageningen met een bewogen geschiedenis. Tijdens zijn 116-jarig
bestaan wisselt de tuin meermalen van functie en worden er stukken
aan toegevoegd of juist afgesneden. Een doorleefde cultuurhistorie
die deze levende plantencollectie toegevoegde waarde geeft. bioloog
en wetenschapsjournalist gert van maanen ging op zoek naar de
wortels van deze bijzondere tuin.
ééN VAN LEONARD SPRINGERS TEKENINGEN TER ‘VERKLARING VAN DE AANLEG VAN HET TERREIN’
Fragment
101

Fragment
102
Hoe de tuin De Dreijen er meer dan een eeuw geleden precies
uitzag, is lastig te reconstrueren. Het meeste houvast biedt het
schetsontwerp dat de beroemde tuinarchitect Leonard Springer
(1855-1940) publiceerde in 1896. Op 3 oktober van dat jaar opent
toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Samuel van Houten
de Wageningse Rijkstuinbouwschool en haar proeftuin. In die tijd
ligt de gecombineerde directeurswoning en schoolgebouw, nu lokaal
bekend als ‘Plantentaxonomie’ of ‘Gebouw met de Klok’, min
of meer centraal op het terrein. De omringende proef- en onderwijstuinen
beslaan in totaal bijna vijf hectare. De westgrens reikt
verder dan de huidige Arboretumlaan tot aan het Delhorstpad, de
scheidslijn met de toenmalige begraafplaats. Het tuincomplex
ligt dan aan de stadsrand van Wageningen en is voorzien van een
mantel van dekheesters om het te beschermen tegen invallende
noordelijke winden.
lEONARD SPRINgER
De terreininrichting weerspiegelt de denkbeelden van Springer,
die vindt dat een grondige kennis van planten, bomen en struiken
noodzakelijk is om tuinbouw en -kunst op een hoger plan te brengen.
Alle takken van tuinbouw zijn op het terrein aanwezig: een
groentetuin, een geometrische rozentuin, een pomologische tuin
of boomgaard, druiven- en perzikenkassen, een ‘varengaarde’
met waterkom voor inheemse waterplanten, een bloemisterij met
meerdere serres en kwekerijen voor bomen, bol- en knolgewassen,
eenjarige en vaste planten. Bovendien is plaats ingeruimd voor
een oefentuin voor mozaïekcultuur en voor een arboretum of
oefenpark met houtige gewassen.
Voor dit arboretum reserveert Springer bijna een hectare aan de
oostkant langs de Rijksstraatweg, de huidige Generaal Foulkesweg.
De in landschapstijl aangelegde bomentuin is bedoeld om
leerlingen kennis te laten nemen van de natuurlijke vorm van
ANONIEME LUCHTFOTO VAN DE
DREIJEN, BEGIN 20STE EEUW
verschillende bomen en heesters. Deze boshoek maakt blijkbaar
ook op de buitenwereld de meeste indruk, want de bushalte ter
plaatse staat jarenlang algemeen bekend als ‘Tuinbouw-Arboretum’.
In het Tijdschrift voor Tuinbouw van 1876 beschrijft Springer het
tweeledig nut van dit oefenpark. ‘Ten eerste als arboretum, dat
het grootst mogelijk aantal soorten van boomen en struiken zal
bevatten voor ons klimaat en voor onze parken geschikt. Dit wordt
niet alleen een leerschool voor de leerlingen, maar ook voor alle
belanghebbenden, wanneer zij zich wenschen te vergewissen van
den naam van den een of anderen boom of struik. Hier zullen de
leerlingen tevens onderwezen worden in het onderhouden van parken
en buitenplaatsen, in het behandelen van bomen en struiken,
om ze in hun ware schoonheid te zien, waartoe op kweekerijen
nooit of zelden gelegenheid is’, aldus Spinger.
lOuISE bAAS bECkINg
Het tuinencomplex gaat dertig jaar later in 1906 vrijwel geruisloos
over in handen van de Rijks Hogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool
en in 1918 van de Landbouwhogeschool (LH). In 1913
wordt het complex nog iets vergroot in noordelijke richting. Het
aantal soorten en variëteiten in het bosdeel is dan opgelopen tot
rond de 1200. Loofbomen als eik, beuk, iep, populier en okkernoot
staan vooral langs de straatweg, de coniferen meer centraal ten
noordwesten. Conservatrice Louise Baas Becking, de ontwerper
van de stijltuin rond de centrale vijver, meldt in 1918 dat het oorspronkelijke
plan om van iedere soort drie exemplaren te poten is
opgegeven. ‘Het geschiedt nog steeds bij kleine planten. De grotere
planten (in ’t bijzonder de boomen) moeten, zoodra zij eene zekere
ontwikkeling bereikt hebben, opgeruimd worden’, zo schrijft ze
in de Mededelingen van de Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool.
In de jaren dertig krimpt de tuin enigszins in, om nieuwbouw van
het Botanisch Laboratorium mogelijk te maken. Met de aanleg van
ANSICHTKAARTEN EN FOTO VAN
DE WAGENINGSE RIJKSTUINBOUW-
SCHOOL: DIRECTEURSWONING
ANNEX SCHOOLGEBOUW. DE FOTO IS
GEMAAKT BIJ DE OPENING VAN DE
SCHOOL OP 3 OKTOBER 1896.
de Arboretumlaan valt de afgesneden westelijke strook prijs aan
woningbouw. De komst van de LH-afdeling Plantensystematiek
en -geografie naar het Gebouw met de Klok in 1925 zorgt voor een
accentverschuiving van praktische tuin- en bosbouw naar meer
botanische aspecten van planten. Onderwijs en onderzoek zijn
maatgevend voor de activiteiten in tuin en kassen.
ZESDuIZEND SOORTEN
Door gebrek aan brandstof gaat in de Tweede Wereldoorlog een
flink deel van de tropische collectie verloren. Doordat Wageningen
vanaf 1944 in de frontlinie ligt, is er ook veel schade aan gebouwen,
kassen en tuin door granaatinslagen. Na de oorlog barst de
tuin al spoedig uit haar jasje. Het bestuur van de Landbouwhogeschool
besluit daarom in 1951 om voor 75.000 gulden het zwaar
beschadigde landgoed ‘Belmonte’ op de bergrand aan te kopen.
Een aantal bomen en struiken verhuist van De Dreijen met paard
en wagen naar het 17 hectare grote Belmonte Arboretum.
In de naoorlogse periode bloeien botanische tuinen als nooit te voren,
mede dankzij de kruisbestuiving tussen kwekers en botanici.
Bij het 75-jarig bestaan van de botanische tuinen in 1971 zijn er 16
medewerkers om de collectie van zesduizend soorten en cultivars
in beide tuinen te verzorgen. In het onderzoek zijn chromosoomstudies
en taxonomie belangrijke speerpunten, terwijl er vanuit
de handel veel belangstelling is voor sortimentsonderzoek aan
siergewassen. Naast onderwijs en onderzoek ontwikkelt voorlichting
zich tot een belangrijk derde aandachtsgebied. Daarnaast is
recreatief bezoek in opkomst.
luSTHOF VOOR lINNAEuS
De bouw van een nieuw herbariumgebouw en een grote tropische
kas in 1985 markeert het hoogtepunt van de naoorlogse bloei van
de Wageningse botanie. Door de opkomst van nieuwe methoden
en wetenschapsgebieden verliezen collecties vervolgens gaan-
deweg terrein in onderwijs en onderzoek. Langzaam verdampen
bij universiteiten bovendien de middelen voor de erfgoedtaak.
Illustratief is de klacht van curator Jan Just Bos in het Wagenings
Universiteitsblad van 1994. ‘Alleen in Leiden en Wageningen komen
de studenten nog met planten in aanraking. Daar wordt nog
aan determineren gedaan. De rest doet het niet meer, en wijdt zich
uitsluitend aan de moleculaire technologische methoden; binnen
de kortste keren denken ze dat dat enge groene spul in die reageerbuis
een plant is,’ moppert Bos.
Het krimpend tuinteam probeert de dalende academische rol te
compenseren door meer accent te leggen op de publieksfunctie.
De Wageningse tuinen krijgen in 2001 het predicaat ‘Geregistreerd
Museum’ en worden steeds vaker ingezet bij publieksmanifestaties.
Zo is het Belmonte Arboretum tussen 1976 en 2009
negen keer gastheer van Beelden op de Berg en in 2007 wordt de
complete Dreijentuin omgetoverd tot ‘Lusthof voor Linnaeus’.
HET DEPOT
Dat Beeldengalerij Het Depot het tuinbeheer heeft overgenomen,
is tegen deze achtergrond - en tegen de achtergrond van de keuze
van de universiteit zich voortaan te concentreren op de Campus
in Wageningen Noord - welhaast een logische stap. De proeftuin
van weleer kan zich nu in afgeslankte vorm en in samenspel met
de al even mooie tuin rond Villa Hinkeloord ontwikkelen tot een
heerlijke wandeltuin. Dat de functie van oefentuin daarmee niet
ten einde is, mag overigens blijken uit de talloze bordjes bij de
planten: wie zich ‘wenscht te vergewissen van den naam van den
een of anderen boom of struik’, om met Springer te spreken,
kan net als vroeger ook vandaag nog volop terecht in Arboretum
De Dreijen.
Gert van Maanen
Fragment
103

Fragment
104
ODE AAN DE SEIZOENEN
FILMPORTRET VAN DE DREIJEN
In gesprek met documentairemaker
Stijn van der Loo
De tentoonstelling van de Arboreta De Dreijen en Hinkeloord die vanaf 25 maart in
Het­Depot­te­zien­is,­trekt­op­allerlei­manieren­de­aandacht.­Eén­daarvan­is­de­filmdie
Stijn van der Loo over Arboretum De Dreijen maakte. Annemarie Lavèn zocht
de­filmmaker­op­en­sprak­met­hem.
Fragment
105

Fragment
106
Hoewel hij een grote studio heeft aan de rand van Amsterdam,
werkt Stijn van der Loo het liefst vanuit een krap kamertje in de
nok van zijn huis. Daar heeft hij alle benodigde apparatuur bij de
hand om geluid te mixen, beelden te monteren en professionele
audio-opnames te maken. Vanuit het zolderraam tuurt Van der
Loo naar de lucht. Ondanks de tijd van het jaar is het bijzonder
zacht. ‘Ik hoop zo dat we nog een strenge winter krijgen. Ik moet
echt nog een shot hebben van die prachtige tuin bedekt onder een
sneeuwdek.’
De bedoelde tuin is Arboretum De Dreijen in Wageningen, sinds
2004 in beheer van Stichting Het Depot. Van der Loo werkt aan
een filmisch portret van deze bijzondere tuin. De documentaire
maakt deel uit van een nieuwe, permanente tentoonstelling over
het arboretum, die 25 maart opent.
Stroom en compositie
Alleskunner Stijn van der Loo (1963) heeft een imponerende staat
van dienst. Met zijn a capella zanggroep Intermezzo trad hij jarenlang
op in binnen- en buitenland, als componist en zanger werkt
hij samen met onder anderen Huub Oosterhuis en als autodidact
filmmaker wordt hij regelmatig gevraagd voor documentaires. Ook
zijn literaire talent is niet onopgemerkt gebleven, want meerdere
malen vielen zijn romans in de prijzen. Januari van dit jaar kwam
zijn nieuwste roman Slopers uit, over het lot van twee broers die
met hun bedrijf in sloop- en terrazzowerkzaamheden het hoofd
maar net boven water kunnen houden.
‘In mijn hoofd probeer ik deze verschillende disciplines strikt
te scheiden’, zegt Van der Loo. ‘Maar terwijl ik het zeg, weet ik
dat het eigenlijk niet waar is. Of ik nu een film maak, muziek
componeer of een boek schrijf, al die disciplines zijn gebaseerd op
dezelfde stringente compositiewetten. Naar mijn gevoel zijn dat
universele wetten die te maken hebben met evenwicht. Die drie
vakgebieden zijn daarom sterk met elkaar verbonden.’
Hij vervolgt: ‘Want wat je ook maakt, je werkt met twee elementen:
stroom en compositie. Stroom is datgene waar je zelf geen vat op
hebt, maar wat het universum je aanreikt, zoals talent en intuïtie.
Je moet je daar wel bewust van zijn en je ervoor openen. Compositie
is wat uit jezelf komt. Denk aan ambacht, discipline, productie
en het op orde hebben van je apparatuur. En wanneer die twee
elementen samen komen, dan gebeurt het.’
Urgentie
En dat is precies de bedoeling van Van der Loo’s werk. Hij zegt
daarover: ‘Mijn ideaal is dat kunst in zichzelf urgent is. Daar
bedoel ik mee dat het nodig is dat het er komt. En die urgentie voel
je als maker, luisteraar, lezer of toeschouwer.’ Dezelfde urgentie
hoopt Van der Loo ook te vangen in zijn documentaire over
Arboretum De Dreijen. ‘Het klinkt misschien wat obligaat’, zegt
hij, ‘de vier seizoenen die in elkaar overlopen. Maar wie de film
ziet, moet het gevoel krijgen naar een symfonie te kijken.’
Stijn van der Loo’s rol bij de productie van de film is primair die
van regisseur. ‘Ik moet zelf niet de cameravoering gaan doen, daar
ben ik veel te onrustig voor. Wel verzorg ik de montage. Zeker bij
een portret kan dat nog best ingewikkeld zijn, maar omdat audioediting
voor een deel gelijk is aan video-editing, heb ik veel baat
bij mijn muzikale achtergrond. Daarnaast werk ik met erg goede
mensen, zoals cameraman Deen van der Zaken. Deen is ook een
echt natuurmens, dus dat was erg gunstig bij het draaien van de
film. Zelf ben ik toch meer een man van verhalen.’
Verhaal van de natuur
Hoewel het arboretum ook vanuit historisch of botanisch oogpunt
belicht zou kunnen worden, heeft Van der Loo ervoor gekozen het
verhaal van de natuur in beeld te brengen. ‘De informatieve kant
van de tuin laat ik in mijn documentaire bewust buiten beschouwing,
om te voorkomen dat de film het karakter van een cursus
krijgt. Je moet bedenken dat mensen niet zo zeer onthouden wat,
maar hoe iets verteld wordt. Ze onthouden hoe iemand spreekt of
lacht, of met welke energie iemand praat. Op die manier ontstaat
een portret. Datzelfde wil ik doen met het arboretum. Ik wil een zodanig
portret maken, dat je als kijker een overweldigende ervaring
ondergaat.’ Van der Loo heeft de woorden nog niet uitgesproken,
of hij wil ze al terugnemen. ‘Het is eigenlijk gevaarlijk om zoiets te
zeggen, want de film is nog niet af. En als je het dan al uitspreekt,
is er een kans dat het niet lukt. Ik ben toch wat bijgelovig.’
Fragment
107

Fragment
108
Muziek
In vrijwel al het werk van Van der Loo is muziek leidend, en ook
bij deze documentaire speelt geluid een belangrijke rol. Hij maakt
vooral gebruik van geluiden uit de natuur, maar denkt ook aan
strijkers. Het geluid moet de beleving van de film versterken. ‘De
bezoeker van Het Depot ziet de film straks op drie grote schermen,
waarop shots van de tuin elkaar afwisselen en in elkaar overgaan.
Doordat hij zal worden omringd door een surround geluidssysteem,
komt het geluid van alle kanten. Op het moment dat de
herfststorm opsteekt, moet het dan ook werkelijk als herfst
voelen. De gedaantewisseling van de vier seizoenen moet een
enorme ervaring worden.’
Tijdloos
Dit is de eerste documentaire die Van der Loo maakt waar geen
mensen in voorkomen. Zelfs van de beelden in de tuin zal alleen
een enkele schim zichtbaar zijn, evenals van de markante
gebouwen. Het gaat puur om hoe de natuur zich ontwikkelt. Het
gebrek aan personages maakte het filmen niet eenvoudig. ‘Op een
van de draaidagen keek de cameraman een beetje mies om zich
heen’, vertelt Van der Loo. ‘Hij zei: “waar je ook gaat staan, er zijn
gewoon alleen maar mooie shots te maken”. En inderdaad schuilt
daarin juist het gevaar. Want een documentaire met louter mooie
plaatjes werkt niet. Er moet een dramatische ontwikkeling in de
film zitten.’
Van der Loo schetst hoe die dramatische spanningsboog vanuit
het verloop van de seizoenen wordt opgebouwd: ‘De film begint
tastend met beelden van de vroege lente en bloeit naar de zomer
toe op. In de herfst beleeft hij zijn climax, wanneer een zware
herfststorm door de tuin raast. Daarna drijven we uit in de sereniteit
van de winter, om vervolgens weer naadloos over te gaan in de
lente. Zodoende vatten we de tijdloze cirkelgang van de seizoenen
in beeld.’
Annemarie Lavèn
Fragment
109

Fragment
110
Nieuw in Het Depot
Restaurant Linnaeus
IN gESPREk mET
ANDETTE EN HENk HIlVERINg
Het Depot kent vanaf 25 maart een aantal bijzondere extra’s.
Natuurlijk hoort Arboretum De Dreijen daarbij, het park dat
zo prachtig de gebouwen van Het Depot met elkaar verbindt.
Maar zeker ook Restaurant Linnaeus. Fragment sprak met
Andette en Henk Hilvering, de koks van het restaurant.
Terwijl ze voorbereidingen troffen voor een gerecht - involtini
van kalfsvlees met groene asperges, met een plakje kaas en
wat mortadella - ontstond een kleurrijk gesprek over groente
en eerlijk koken, over kunst, over eenvoud.
Fragment Fragm
111
111

Involtini van kalfsvlees
met mortadella, kaas en
groene asperges
VOOR DIT RECEPT IS NODIg:
- Kalfsoester
- Mortadella (Italiaanse worst, ham-achtig met pistachenootjes)
- Kaas, bijvoorbeeld Bel paese (Italiaanse, goede smeltkaas),
boerenbelegen kaas of geitenkaas
- Groene asperges
- Olijfolie / roomboter
- Peper / zout
bEREIDINgSWIJZE
Sla de kalfsoesters tussen twee velletjes folie plat of klop ze met
een vleeshamer overal even dun uit. Bedek de kalfslapjes met
een plakje mortadella en een plakje kaas. Schil de groene asperges
als het nodig is en blancheer ze kort. Leg 1 of 2 asperges in
het midden. Rol de kalfslapjes op en bind ze met keukengaren
dicht. Bestuif de rolletjes met een beetje bloem. Verhit de olie
en de boter in de koekepan en bak de involtini’s rondom bruin.
Zet het vuur laag en laat nog even doorgaren.
Dit recept kan op vele manieren worden gemaakt. Het
rolletje,­van­kalfsoester­of­kipfilet­of­rundvlees,­kan­ookworden
gevuld met pancetta, verse kruiden met ui en
knoflook,­parmaham,­gedroogde­tomaat­en­olijven.
Ook is dit recept heel geschikt om vooraf te maken en
warm te houden in een niet te warme oven. (150 graden)
Heerlijk te combineren met een kleurrijke insalata
mista met groene kruidensaus en ansjovis.
‘Moet je kijken,’ zegt Henk Hilvering als
hij me binnenlaat. Hij wijst me een stoel.
‘Ga eens zitten? Merk je dat? Lijkt het niet
gewoon alsof je in de tuin zit te lunchen?’
Hij heeft gelijk. De glazen wand die het
ruime restaurant van de tuin scheidt, is
bijna onmerkbaar. Bovendien treffen we
het: het middaglicht valt zacht naar
binnen, gefilterd door de bomen van het
Arboretum. Het groen van de zitbanken
langs de muren krijgt er een extra glans
door, en ook het iets gebroken wit van de
kunststof stoelen en de tafeltjes weerspiegelt
wat het hele restaurant wil zijn:
chique zonder opsmuk, eenvoudig maar
tot in detail verzorgd. Hier kom je tot rust.
gEEN TIERElANTIJNEN:
gROENTEN!
Andette herkent wat ik ervaar. ‘Het is
precies waar we aan gewerkt hebben,’ zegt
ze. ‘Niet alleen qua sfeer in het restaurant,
maar vooral ook wat de kaart betreft. Die
is net als alles hier zonder tierelantijnen,
maar wát er op staat is van de weeromstuit
meteen ook zo eerlijk als bronwater.’ We
staan intussen in de open keuken. Ook
hier een interieur dat licht en eenvoud
uitstraalt: lichtgroene tegels tegen de
wanden, gepoetste roestvrijstalen aanrechten,
fraaie Italiaanse keukenmachines.
En natuurlijk de geur van zorgvuldig
geroosterde asperges, gekookte tuinbonen,
wat rauwe winterpeen, bloemkool, kruimig
gekookte aardappeltjes. Henk wijst ze
me aan. ‘Eigenlijk zie je hier voor je wat
Restaurant Linnaeus wil zijn,’ zegt Henk.
‘Groente staat centraal, en dan met name
groente uit de directe omgeving. Want als
je koken wilt zoals wij hier, dan komt het
misschien nog wel meer dan elders aan op
echt lekkere ingrediënten. En, mocht je
daar al bang voor zijn: beperkt is de keuze
werkelijk niet. Wist je bijvoorbeeld dat er
wel tien soorten worteltjes bestaan? Hun
smaak hangt onder meer af van de grond
waarop ze geteeld worden. Dat heeft te
maken met de vochthuishouding, die in
klei vanzelfsprekend anders is dan in
zand. Je kunt je dus voorstellen dat we
voor het ene gerecht precies die ene wat
bitterder soort willen, voor een ander
gerecht de net wat zoetere.’
Inmiddels heeft Restaurant Linnaeus de
nodige contacten gelegd met leveranciers
uit de omgeving van Wageningen. Graan
voor broodjes komt bij Molen De Vlijt
vandaan, groenten worden onder meer
door Taco IJzerman geleverd, die ze in zijn
‘Ommuurde Tuin’ - zo heet zijn bedrijf -
ecologisch verantwoord verbouwt.
kOOkkuNST
Bijzonder aan Andette en Henk Hilvering
is dat ze geen koksopleiding hebben gevolgd:
ze komen beiden van de kunstacademie
in Arnhem. Henk deed er de docentenopleiding
tekenen en handvaardigheid,
Andette werd vrij beeldend kunstenaar.
Na een uitgeverij te hebben opgezet,
openden ze samen achtereenvolgens twee
Fragment
113

Fragment
114
restaurants, die beiden al snel uitgroeiden
tot toevluchtsoorden voor wie even de
hectiek van alledag wil ontlopen. ‘Dat was
ook bewust ons ideaal, en we hebben altijd
gevonden dat onze artistieke achtergrond
ons daarbij hielp,’ vertelt Andette. ‘Misschien
hebben we ook wel daarom vanaf
dag één extra op onze ingrediënten gelet.
En ik weet wel zeker dat het ons heeft
geleerd eenvoudig te durven te zijn, of
juist, als dat ons een goed plan lijkt, de
meest ingewikkelde menu’s op te zetten.’
Dat beide koks bij dat alles niet pretenderen
te weten ‘hoe het hoort’ en dat ze
gelijk hebben daarin juist hun kracht te
zien, bewijzen trouwens hun gerechten.
De involtini - inmiddels trefzeker door
Henk klaargemaakt - is letterlijk om van te
smullen, en de gestoofde groentesalade die
Andette erbij zet - een mix van worteltjes,
bloemkool en bonen, met olie en azijn op
smaak gebracht - maakt het helemaal af.
mOESTuIN
Tegelijk doet wat voor me op tafel staat
me aan vroeger denken. Een schot in de
roos, vindt Henk. ‘Wie vroeger een moestuin
had, zorgde vol aandacht voor zijn
groenten, en maakte die bij het koken dan
natuurlijk ook met evenveel zorg klaar.
Eigenlijk geen wonder dat dat dan perfect
smaakte. Vanuit die gedachte hebben we in
Linnaeus de kaart opgebouwd. Wat groeit
hier in de buurt, zit er wellicht lekkere
kreeft in de rivier, is er wild uit de omge-
ving te krijgen? Dat soort dingen vragen
we ons constant af. En dan vervolgens met
zorg en met plezier met al die heerlijke
ingrediënten aan de slag, als mensen die
andere mensen een plezier willen doen
met gewoon een goede maaltijd.’
VEgETARISCH?
Linnaeus is dus ondanks het accent op
groente geen vegetarisch restaurant?
‘Zeker niet,’ zegt Andette. ‘Het is eerder
omgekeerd. Linnaeus wil een restaurant
Kleurrijke insalata mista
met groene kruidensaus
en ansjovis
De Involtini van kalfsvlees met mortadella, kaas en
groene asperges is goed te combineren met een
kleurrijke insalata mista met groene kruidensaus
en ansjovis.
VOOR DIT RECEPT IS NODIg:
- Verschillende groenten, als
Winterwortel
Bloemkool of broccoli
Sperzieboontjes
Courgette
Eventueel paprika of tomaat of komkommer
- Kruiden: peterselie, dille, munt, basilicum
- Olijfolie
- Peper / zout
- Ansjovis
zijn waar iedereen welkom is. Waar je als
vegetariër of als veganist dus net zo vanzelfsprekend
lekker kunt komen eten als
ieder ander. Wat dat betreft past trouwens
de naam perfect: zoals Carolus Linnaeus
zelf ooit de enorme diversiteit in planten
en bloemen tastbaar maakte door er juist
een eenduidig en in wezen eenvoudig perspectief
op te openen, zo geeft Restaurant
Linnaeus je de kans de lekkerste groenten
van ons land via onze heldere visie op
koken te leren kennen. Misschien proef je
ze voor het eerst, en in ieder geval hopen
we dat je ze nog eens opnieuw wilt komen
proeven. Want terugkomen,’ lacht ze, ‘dat
mag bij Het Depot natuurlijk altijd.’
Hans Fidom
bEREIDINgSWIJZE
Maak de groenten schoon en blancheer de bloemkoolroosjes,
winterwortelblokjes en sperzieboontjes.
De courgette in dunne plakjes snijden. Maak de groene
kruidensaus, salsa verde, in de keukenmachine door
de­peterselie,­dille,­munt­en­basilicum­fijn­te­malen,samen­met­wat­kappertjes,­knoflook,­peper­en­zout.­
Wat witte wijnazijn toevoegen en langzaam olijfolie
toevoegen tot het een dikke saus geworden is. Deze
saus is goed te bewaren door bij het wegzetten de
saus een olielaagje te geven. Meng de groenten in een
platte saladeschaal en beleg deze met ansjovisjes en
sprenkel de salsa verde er over.
Met dit recept is te varieren door andere seizoensgroenten
te gebruiken of andere kruiden. Een salsa
verde met b.v. rucola en een rode peper is ook heerlijk!

Fragment
116
ITALIAANS GENIETEN EN DE
ZACHTE KUSSENS VAN DE GEWOONTE
‘Weinig trends, weinig buitenlands,
elke streek zijn eigen gerechten’
Nu Italië in Het Depot centraal staat en we bovendien
Restaurant linnaeus openen, neemt Fragment graag even
plaats aan de Italiaanse eettafel. met een Nederlandse
als tafeldame, dat dan weer wel: lizette Pater, freelance
journalist. Ze woonde jarenlang in Duitsland, verblijft
inmiddels drie jaar in Italië - en constateert dat Italianen
en heerlijk eten een hoogst inspirerende combinatie zijn.
Wie over de grens verhuist, merkt het meteen: dingen die je nooit als
vreemd opvielen maken dat je je ongemakkelijk voelt. Het kost moeite om
te doorgronden hoe ‘zij’ zich bewegen. Je moet je dingen laten uitleggen,
je verwondert je. Conventies, regels, normen: dingen die je je als eerste
eigen wilt maken in een ander land, anders schuurt het, aan beide kanten.
Maar zijn die hobbels eenmaal genomen, dan komt er ook veel plezier
bij kijken.
‘AllES käSE? EH WuRSCHT!’
Gemakshalve scheer ik Nederland maar even over één kam met het
protestantse Duitsland. Ik heb vijf jaar in Duitsland gewoond en ben erg
blij de Duitse taal zo goed geleerd te hebben dat ik haar ontzettend kan
waarderen.­Uit­de­drie­jaar­dat­ik­in­Italië­ben­noem­ik­vooral­‘eetcultuur’als
een plezierige verworvenheid. Die twee dingen vloeien samen in het
geweldige boek Essen als ob nicht - Gastrosophische Modelle, geredigeerd
door Daniele Dell’Agli. In dit boek een hoofdstuk van zijn hand met
als titel ‘Alles Käse? Eh Wurscht! Zur gastrosophischen Idiomatik des
Deutschen’. Daarin constateert Dell’Agli dat eten in de Duitse (protestantse)
cultuur iets van lagere betekenis is, als slechts de bevrediging van
een biologische behoefte. Deze onderwaardering wordt volgens hem in
de taal weerspiegeld; het Duits kent, anders dan bijvoorbeeld het Frans
of Italiaans, legio negatieve uitdrukkingen met betrekking tot eten. Zijn
conclusie: ‘De Duitse cultuur vindt aan de schrijftafel plaats, niet aan
de eettafel.’
EETTAFEl, SCHRIJFTAFEl... VERgADERTAFEl
Mag ik daar een Nederlandse vergadertafel aan toevoegen? De Nederlandse
cultuur is ongetwijfeld verwanter aan de eveneens protestants
beïnvloede­Duitse­dan­de­Italiaanse.­Vragen­ze­me­in­Italië­de­Nederlandse
eetcultuur te karakteriseren, dan stamel ik wat over stamp potten,
dropjes en koloniale invloeden. Een Italiaan zou, gevraagd naar zíjn
eetcultuur, niet uitgepraat raken. Dell’Agli: ‘Het eten is tijdens de maaltijd
een geliefd onderwerp van gesprek, wat de gezellige tafel niet zelden het
karakter van een forum van meer of minder ingebeelde deskundige meningen
verleent en de voedselopname onmerkbaar in een ook geestelijke
handeling omzet.’ Wachten in een rij is er nooit vervelend, omdat er altijd
wel mensen zijn die alvast uitgebreid het avondeten bespreken.
CHAOS?
Eten is niet alleen wat er op je bord komt, maar ook hoe, wanneer,
met wie, en hoe dat elders werkt is natuurlijk niet meteen duidelijk. Ik
leid Nederlandse toeristen rond in Rome, en er is niets leuker dan de
Italiaanse eetcultuur voor hen te vertalen. In mijn dubbelrol als Nederlandse-die-in-Italië-woont­zie­ik­ze­aankomen­met­vooringenomenheden,zie
ze worstelen om uit de andere cultuur wat betekenissen te vissen, zie
ze vaak een wat arrogante, vergelijkende en toch verzoenende houding
aannemen - thuis is alles toch beter, helaas schijnt de zon er niet zo
vaak,­zucht.­Voornaamste­vooringenomenheid:­Italië­is­een­chaos.­Ik­kanme
vaak niet bedwingen ze juist het tegenovergestelde te laten zien. In
Nederland, het keurig nette, geregelde Nederland, is het onrustig aan
tafel. We willen weg van de spruitjeslucht en het prakken, volgen trends
en raadgevingen, waaien met innovatieve winden mee, maar een houvast
vinden we daarin niet.
DE ZACHTE kuSSENS VAN DE gEWOONTE
In­Italië­stikt­het­juist­van­de­regeltjes­en­de­maaltijden­verlopen­er­viaeen
vast stramien. Maar als je eenmaal weet wat er van je wordt verlangd
ben je er snel uit. Water, wijn? Bubbels of plat? Rood of wit? Antipasto?
Welke­primo?­Een­secondo?­Contorno?­Fruit,­dolce,­koffie,­amaro?­Bijpizza
drink je bier, en ook wel cola. Geraspte kaas komt alleen bij bepaalde
gerechten op tafel. Aardappels zijn een groente en bestel je apart.
Cappuccino wordt na het middaguur niet meer besteld.
Diezelfde duidelijkheid zie ik ook in wát er wordt gegeten. Je zou het
conservatief kunnen noemen. Weinig trends, weinig buitenlands, elke
streek zijn eigen gerechten en eindeloze discussies over de beste
bereiding van klassieke gerechten.
Als je eenmaal vertrouwd bent met die cultuur is het zo rustgevend, zo
simpel. Je kunt terugzakken in de zachte kussens van de gewoonte en
genieten – en daar tussendoor dan af en toe heerlijk even over babbelen.
Lizette Pater
Fragment
117

Fragment
118
HET bESTAANSRECHT
VAN DE bEElDEN VAN
Jan Pater
In Villa Hinkeloord opent Het Depot op 10 juni om 14.30 uur een geheel aan het
werk van Jan Pater gewijde solotentoonstelling. Frederik Barends schreef er dit
essay bij, over kunstwerken en hun zeggingskracht.
Eigenlijk zou elk kunstwerk, en dus ook elk beeld, anoniem
moeten zijn. Dan zou het zijn eigen verhaal vertellen en niet dat
van zijn maker. De werkelijkheid is echter in vrijwel alle gevallen
anders, want maar al te vaak dringt de kunstenaar zijn identiteit
nadrukkelijk op aan de beschouwer van zijn werk. Dat is in onze
westerse cultuur al vele eeuwen aan de hand en we houden dat in
stand door niet op de eerste plaats te genieten van de schoonheid
van een schilderij of een beeld, maar door het nadrukkelijk te
hebben over een Picasso, een Rodin of een Brancusi. En als we er
geen etiket op kunnen plakken, dan bedenken we wel iets in de
trant van ‘De meester van de Virgo inter Virgines’. We komen
immers niet meer los van het feit dat in de kunsthandel de naam
en de herkenbaarheid van een kunstenaar veel geld waard zijn.
Ooit was dat anders. In het Museé du Louvre te Parijs staat in de
Egyptische afdeling een klein beeld van een kat, uitgevoerd in
zwart basalt. Het werd zo’n vijfduizend jaar geleden gemaakt
door een beeldhouwer waarvan nooit een mens de naam zal
weten. Maar dat is niet belangrijk. Het gaat erom dat hij een beeld
geschapen heeft waarin heel het wezen van die kat aanwezig is.
En dat drukt dat kleine sculptuurtje zó overtuigend uit, dat het
voor iemand van nu nog steeds navoelbaar is, ondanks de afstand
van die vijfduizend jaar.
Zondag 10 juni 2012
tot en met
zondag 27 januari 2013 Jan
Pater
bROCHuRE JAN PATER
PRIJS € 7,50
Jan Pater
Divertisi | 2009, bluebaia graniet, 61 cm
Fragment
119

Fragment
120
Jan Pater
Tramonte | 2007, Belgisch hardsteen, 34 cm
ONVOORSPElbAAR
Dat ik in een gesprek met Jan Pater het voorbeeld van die nameloze
Egyptische kat aanhaalde, kwam doordat hij benadrukte dat
hij zich als beeldhouwer ondergeschikt voelt aan zijn beelden. En
daarmee zijn we meteen bij de essentie van zijn werk. Hij stelt zich
als de maker ervan tijdens het scheppingsproces uiterst bescheiden
op en is dan eigenlijk meer benieuwd naar wat er ontstaat, dan dat
hij vanaf het begin precies het eindresultaat al voor ogen heeft.
Het enige wat voor hem vaststaat, is dat het te maken moet hebben
met zijn grote inspiratiebron: de vrouwelijke tors.
Bij het maken van zijn beelden speelt het toeval dan ook een grote
rol. Het gevolg daarvan is dat hij vooraf nagenoeg nooit een schets
maakt en ook gebruikt hij geen model. Dat laatste heeft te maken
met het feit dat hij het menselijk lichaam door en door kent. Hij
is namelijk jarenlang in de verpleging werkzaam geweest. Pas
op latere leeftijd, hij was toen 45, nam zijn leven een keerpunt en
besloot hij beeldhouwer te worden.
Als Jan Pater aan een beeld begint staat dus het gegeven wel vast,
maar is het uiterst onvoorspelbaar wat het resultaat zal zijn. Dat
maakt dat zijn oeuvre sterk wisselend is, maar dat zullen we bij
deze beeldhouwer op de koop toe moeten nemen, want dat vloeit
nu eenmaal uit zijn werkwijze voort.
Jan Pater
Duo | 2011, zwart graniet, 180 cm
Hij begint met de keuze van de steen. Zelf zegt hij ervan dat zo’n
steen zich eigenlijk gewoon aan hem opdringt. Zowel de kleur
als de hardheid ervan bepalen in zekere zin het eindresultaat en
bovendien ervaart Jan Pater telkens weer dat iedere steen een
eigen uitdrukking heeft. De eerste fase van het scheppingsproces
bestaat er dan ook uit dat deze beeldhouwer een relatie met de
steen aangaat, die hem uiteindelijk voert naar het beeld dat er uit
zal ontstaan.
HET SCHEPPINgSPROCES
De beelden van Jan Pater worden in hoge mate bepaald door zijn
manier van werken, die duidelijk verschilt van die van de meeste
van zijn collega’s. Behalve de keuze van de steen, waarbij hij zich
dus sterk laat leiden door de uitdrukking daarvan, heeft hij op het
moment dat hij daadwerkelijk begint aan het scheppingsproces
van een beeld, geen vastomlijnd plan. Sterker nog, hij huldigt de
stelling dat het beeld eigenlijk uit zichzelf uit de steen tevoorschijn
moet komen.
Vaak snijdt of hakt hij dan ook als eerste van het blok steen dat hij
gekozen heeft een hoek af. Dat heeft als consequentie dat daar al
meteen een tweede fase mee opgeroepen wordt, namelijk antwoord
geven op wat er is ontstaan. En zo werkt deze beeldhouwer.
Fragment
121

Fragment
122
Steeds neemt hij gedeelten van de steen weg, maar altijd in relatie
met wat in het daaraan voorafgaande stadium is ontstaan. Zo
komt er een samenspel tot stand van holle en bolle vlakken, van
licht en donker, van sterke contouren, scherpe vlakken, maar ook
van zachte en tedere rondingen. Voor alles staat dit spel echter in
dienst van waar het deze beeldhouwer in de eerste plaats om te
doen is: het tot uiting brengen van de dynamiek van de vrouwelijke
tors. Maar juist dat aspect maakt zijn beelden zo bijzonder,
want om die stuwkracht bij zijn hierboven geschetste wijze van
werken aan die torso’s mee te geven, dient hij bij het ontstaan
ervan, behalve dat wetmatig ontstane spel van vlakken en vormen,
het element beweging toe te voegen. Zijn vrouwentorso’s vertonen
dan ook vaak een versterkte draaiing. Soms echter ontstaat er
een bijna betoverende verstilling, met name als die beweging wel
aanwezig, maar nauwelijks merkbaar is.
Dat de meeste vrouwentorso’s van Jan Pater gepolijst zijn laat zich
raden. Behalve dat het coloriet van de gebruikte steensoort beter
tot zijn recht komt, verhoogt het de ‘aaibaarheidsfactor’ van zijn
beelden. En daar wordt men bij veel van zijn werk bijna automatisch
toe aangetrokken.
WISSElENDE SPANNINg
‘Een beeld,’ zo heeft Michelangelo eens opgemerkt, ‘is altijd al
in de steen aanwezig. Het komt erop aan het uit die steen te
bevrijden.’ Constantin Brancusi voegde daar nog aan toe: ‘Om tot
de ware betekenis van iets te komen, moet men tot eenvoud zien
te geraken.’
Met die eerste uitspraak zal Jan Pater het sowieso eens zijn, want
beeldhouwen is voor hem steeds weer steen wegnemen, soms tot
wel driekwart van het oorspronkelijke blok, totdat het zo ontstane
beeld aan zijn bedoeling beantwoordt.
Maar ook die eenvoud waar Brancusi het over had, is een kenmerk
van het oeuvre van Jan Pater. Hij heeft bij veel van zijn werk ervaren
dat zijn beelden daardoor meer zijn gaan zeggen.
Maar er is meer aan de hand, want waar deze twee beroemd
geworden beeldhouwers het in hun opmerking niet over hadden,
is nu juist iets wat bij de beelden van Jan Pater zo belangrijk is.
Dat is hetgeen er vaak in de directe ruimte om zijn beelden heen
gebeurt. Want niet alleen ervaart men als beschouwer van zijn
torso’s de schoonheid van de gestalten, de vaart en de bewogenheid
van de vormen en het aangenaam aanraakbare van de huid
ervan, er blijkt daarnaast nét nog iets meer aan de hand te zijn.
Daar waar het eigenlijke beeld ophoudt, ontstaat een spanning,
Donna di Assisi | 2009
rosso di Assisi, 60 cm
Fragment
123

Fragment
124
Jan Pater
Anna | 2006, rosso laguna, 202 cm
die aan de plastische verschijning iets lijkt toe te voegen. Het
is een extra dimensie, die het meest voelbaar is wanneer deze
beeldhouwer zijn werk uit twee op zichzelf staande elementen laat
bestaan, die dan een dialoog met elkaar lijken aan te gaan. Soms
splijt hij bewust een van zijn torso’s in twee losse delen, waarmee
men, door ze steeds weer in een andere positie ten opzichte van
elkaar te verschuiven, een wisselende spanning kan oproepen.
Zo valt met de beide helften van zo’n gespleten torso een wonderlijk
spel te spelen, waardoor met de veranderende tussenruimte
een bijzonder effect aan het geheel wordt toegevoegd.
AmbACHTSmAN
Schrijvende over het werk van Jan Pater realiseer ik me dat men
in het algemeen het woord ‘beeldhouwer’ gerust met een korreltje
zout mag nemen, want al eeuwen leggen velen van hen zich toe op
het modelleren van hun beelden in klei of was en dat vaak op een
betrekkelijk klein formaat. Ze laten het door een daarin gespecialiseerd
bedrijf vergroten en daarna gaat het naar een bronsgieter.
Het échte houwen in steen of het bewerken van hout komt maar
weinig voor. Zelfs beeldhouwers met een grote naam in de kunstgeschiedenis,
zoals Henry Moore, lieten hun werk uitvoeren door
‘artisans’. Ook Auguste Rodin dacht er niet aan zijn marmeren
beelden zelf te hakken en had daarvoor enkele Italianen in dienst.
De beroemde François Pompon is tot zijn vijftigste bij hem als
uitvoerder in dienst geweest.
Maar Jan Pater hakt zijn beelden nog altijd zelf en zoals hij
terloops opmerkt: ‘Dat vak beheers ik.’ Of hij dan ook in Italië op
het terrein van Studio Sem te Pietrasanta verblijft of in Noord-
Holland, hij is als een échte ambachtsman bezig. Dat doet hij,
weliswaar onder een afdak, voornamelijk in de open lucht, want
het bewerken van de vaak harde steen is niet alleen een zwaar,
maar vooral stoffig gebeuren. Uiteraard maakt hij, voor zover dat
mogelijk is, gebruik van mechanisch aangedreven gereedschap,
maar een groot deel van de arbeid bestaat nog altijd uit het échte
handwerk. Gehoorbeschermers en een stofmasker zijn daarbij
onontbeerlijke attributen en zijn brillenglazen lijken soms wel
van melkglas te zijn.
Fragment
125

Fragment
126
Jan Pater
Awakenes | 2008, bardiglio, 70 cm
Maar hij houdt van dat gevecht met de materie en dus voert in
zijn oeuvre steen de boventoon. Hij maakt bovendien bij voorkeur
gebruik van steensoorten die van zichzelf een uitgesproken kleur
hebben, zoals een blauwachtige gneis, rood Turks marmer, zwart
graniet, wit carraramarmer, groen marmer uit India, enzovoort.
Als het even kan polijst hij deze steensoorten, om het coloriet
ervan een optimaal effect te laten hebben.
Er zit aan dat vakmatig bezig zijn nóg een aspect dat niet onvermeld
dient te blijven. Het werk vraagt om concentratie, maar
daarnaast is het toch vooral een vrij eenzame bezigheid. Het
geluid dat het hakken in steen met zich meebrengt, maakt dat
zijn atelier, of zo u wilt zijn werkplek, enigszins geïsoleerd ligt.
De gehoorbeschermers sluiten hem bovendien af van ieder contact
met de wereld om hem heen. Hij is desondanks geen in zichzelf
gekeerd mens geworden. Daar is hij teveel een denker voor. Hij
gebruikt, naast de aandacht die zijn arbeid vraagt, die urenlange
eenzame stilte om diepgaand na te denken over zijn werk. Het
gevolg daarvan is dat ik zelden een beeldhouwer heb ontmoet die
zo goed en geloofwaardig zijn streven naar volmaaktheid weet te
verwoorden. In een gesprek met hem wordt al spoedig duidelijk
hoe uitvoerig hij heeft nagedacht over datgene wat dagelijks onder
zijn handen ontstaat.
gEVARIEERD OEuVRE
Naast steen, een materiaal dat zijn grote liefde heeft en dat hij
vanuit de hele wereld naar zijn werkplek laat komen, werkt hij
graag met hout. Misschien is dat een erfenis uit het verleden, want
ooit heeft hij zich beziggehouden met het maken van meubels.
Voordat hij het gebruikt behandelt hij het hout met de grootste
zorg en ook daaraan is te zien dat hij een vakman ‘pur sang’ is.
Het drogen, aanvankelijk afgesloten van de invloeden van de
omgeving, vergt een jarenlang proces en voordat hij de beitel in
een blok hout zet, zijn er vaak zeven jaar verlopen. Daardoor vertonen
zijn houten beelden geen enkele scheur. Ook de afwerking
ervan is vaak zó onberispelijk glad, dat er reminiscenties worden
opgeroepen aan zijn gepolijste stenen beelden.
Behalve de stenen en houten sculpturen, heeft Jan Pater ook een
aantal beelden gemaakt die in brons of lood zijn uitgevoerd. Voorts
past hij de door hem in zijn driedimensionaal werk gevonden
vormen, in samenwerking met een zilversmid, ook toe in sieraden
zoals ringen, broches en colliers. Maar vóór alles is hij toch die
echte houwer in steen, die al werkende de ideale vormen van zijn
beelden ontdekt.
COmmuNICATIE
Het zal duidelijk zijn dat het bij het oeuvre van deze kunstenaar
op de allereerste plaats om de beelden zelf gaat en niet zozeer om
de maker ervan. Jan Pater is zich daarvan bewust en plaatst bij
zijn beelden zijn signatuur dan ook niet op een opvallende plaats,
maar brengt op een bescheiden wijze een monogram aan op de
onderzijde ervan. Het gaat immers om het typische eigene van het
beeld en het is de bedoeling dat de beschouwer van zo’n kunstwerk
daarmee een ‘gesprek’ aangaat. Een ‘gesprek’ dat gevoed wordt
door de uitgesproken schoonheid ervan, die voortspruit uit de
harmonie tussen de vormenwereld en het gebruikte materiaal. Wie
deze beelden ziet zal dan ook ervaren dat iedere vorm van erotiek
of sensualiteit afwezig is. Integendeel, ze hebben slechts te maken
met de fascinatie van hun maker voor de geheel eigen schoonheid
van de vrouwelijke tors. Jan Pater heeft dit in zijn werk in boeiende
vormen weten te vertalen, die vaak bijna reëel zijn, maar een
enkele keer ook naar het abstracte neigen. En bij elk resultaat
dat gedurende de uitvoering van zijn beelden meestal bij toeval
is ontstaan, vertelt hij altijd een ingetogen verhaal over de sierlijkheid
en de zachtheid van de vrouwelijke vormen. Als dat door
de beschouwer ervan wordt verstaan, mag men terecht zeggen
dat zo’n beeld een ideaal communicatiemiddel vormt. En daarmee
is het bestaansrecht ervan bewezen.
Als op die manier het beeld zelf centraal staat en het handschrift
van hun maker pas op de tweede plaats komt, is het aantrekkelijk
om nog eens terug te denken aan die Egyptische kat in het Museé
du Louvre. Stel, onze westerse beschaving zou geheel ten onder
gaan, samen met alle documentatie daarover (inclusief de
registratie van het monogram JP), hoe ervaart iemand dan een
toevallig bewaard gebleven beeld van Jan Pater? Het is een niet
helemaal irreële vraag, want iets soortgelijks heeft zich tenslotte
in de wereldgeschiedenis wel meer voorgedaan. Jan Pater zelf
heeft daarover weleens gefilosofeerd en ik denk dat we mogen
stellen dat zo’n beeld, als restant van onze verdwenen cultuur,
nog altijd overduidelijk zijn verhaal zou vertellen.
Want dat is de uiteindelijke kracht van de beelden van deze
kunstenaar.
Frederik Barends
Fragment
127

Fragment
128
LUUT
DE GELDER
ONDERSTEbOmEN
IN VIllA HINkElOORD IS DIT VOORJAAR EEN SOlOTENTOONSTEllINg
TE ZIEN VAN WERk VAN luuT DE gElDER. ZE HEEFT TER gElEgEN-
HEID VAN DEZE TENTOONSTEllINg EEN NIEuW bEElD gEmAAkT:
ONDERSTEbOmEN. ONDERSTEbOmEN IS EXCluSIEF VOOR HET
DEPOT IN DE WINkEl VAN HET DEPOT TE kOOP. HET bRONZEN bEElD
IS 35 Cm HOOg EN IS gEmAAkT IN EEN OPlAgE VAN 15 EXEmPlAREN.
ONDERSTEbOmEN bESTAAT uIT DRIE DElEN, ZODAT IEDER ZIJN
EIgEN COmPOSITIE kAN mAkEN.
mONOgRAFIE
luuT DE gElDER
PRIJS € 20,- (HARDCOVER)
De naam Onderstebomen verduidelijkt het
beeld: wanneer je lopend onder uitgelopen
hakhout naar boven kijkt zie je in de
bomen omgekeerde mensbeelden, aldus
Luut de Gelder.
Het menselijk lichaam is het hoofdthema
in Luut de Gelders werk. Deze keuze heeft
haar in de loop der jaren de mogelijkheid
gegeven ‘alle’ implicaties van fragmenten
van het menselijk lichaam te onderzoeken
en te belichten: van de meest naturalistische
uitbeelding tot de verst gaande vorm
van abstrahering, gemodelleerd of uit
steen gehakt.
SPECIAlE PRIJS mONOgRAFIE luuT
DE gElDER
Meer informatie over Luut de Gelder en
haar werk is te vinden in de monografie
over haar werk, van de hand van Louk
Tilanus. Evenals haar beeld Onderstebomen
is de monografie in de nieuwe winkel van
Het Depot verkrijgbaar.
Ter gelegenheid van de solotentoonstelling
van Luut de Gelder geldt een speciale prijs
voor de monografie: in plaats van € 35,-
betaalt u € 20,-.
Luut de Gelder
Onderstebomen | 2011, brons, 35 cm
Fragment
129

Fragment
130
Huub mOuS HOuDT ZIJN OPENINgSREDE
De collectie
Eja Siepman van den Berg
lOCATIE VIllA HINkElOORD
Op 25 september opende Het Depot de permanente tentoonstelling
van beelden van Eja Siepman van den Berg in Villa Hinkeloord.
Een om allerlei redenen bijzondere tentoonstelling. Zo is het niet
alleen de eerste permanente tentoonstelling van Het Depot. Ook is
het de eerste keer dat een permanente tentoonstelling al bij leven
Uitgave
Stichting Het Depot
Distributie
van de kunstenaar is geopend. Op deze bladzijden een impressie
Uitgeverij de Kunst
van de opening, die onder meer extra glans kreeg door de rede ratiodesign.nl van
Druk
Druno en Dekker Drukkers
Letterfont
EideticNeo
Charlotte Sans
Huub Mous, door de overweldigende belangstelling en door de Papier
Fotografie
John Stoel
uitgevoerde muziek.
In de winkel van Het Depot zijn zowel een catalogus van de tentoonstelling
als een monografie van Eja Siepman van den Berg
en haar werk verkrijgbaar.
Tekst
Bieke van der Mark, Huub Mous
Fotografie
John Stoel
Vormgeving
Omslag: 280 g eenzijdig invercoate
Binnenwerk: 150 g silk
Met uitzondering van pag.:
32, 33, 58, 59, en 127 (Michel Kievits)
2, 3, 11, 14, 16, 17, 28, 48, 49, 52 en 57 (privé
archief Eja Siepman van den Berg)
Inzake het beeldmateriaal is zoveel mogelijk getracht
de juiste verantwoording te geven. Zij die menen auteursrechtelijke
aanspraken te kunnen maken worden verzocht
in contact te treden met de uitgever. Niets uit deze
uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar
gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of
op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
© copyright 2011
Stichting Het Depot
ISBN 978-90-817601-0-2
mONOgRAFIE
EJA SIEPmAN VAN DEN bERg
PRIJS € 35,- (HARDCOVER)
Eja Siepman van den Berg
Eja Siepman
van den Berg
CATAlOguS
EJA SIEPmAN VAN DEN bERg
PRIJS € 25,- (SOFTCOVER)
Deze catalogus verschijnt ter gelegenheid van de
opening van de permanente tentoonstelling van de
sculpturen van de beeldhouwer Eja Siepman van
den Berg. Het doel van de stichting Het Depot is
het stimuleren van de beeldhouwkunst met het
accent op torsen en fragmenten. Daarbij staat de
ontplooiingskans van de kunstenaar centraal.
De activiteiten van de stichting Het Depot worden
mogelijk gemaakt door de stichting UTOPA. De doelstelling
van de stichting UTOPA is het actualiseren en
stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar
waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan
ook, geen kans krijgt. Onze samenleving legt zwaar
de nadruk op bepaalde waarden, maar plaatst daardoor
andere waarden in de schaduw. De stichting
UTOPA stelt zich ten doel een bijdrage te leveren aan
het compenseren van deze onevenwichtigheden.
In de reeks publicaties uitgegeven door de stichting
Het Depot verscheen eerder het boek:
Eja Siepman van den Berg
Tekst: Huub Mous
ISBN 90 400 9031 9
Voor overige publicaties: zie www.hetdepot.nl
Beeld omslag
102 Venus | 2009, brons, 150 cm
Fragment
131

Sprookjesboek
DE VLEERMUIS EN DE BANAAN
Het is één van de vrolijke noten tijdens het openingsfeest
van beeldengalerij Het Depot op 25 maart: de presentatie
van het sprookjesboek De Vleermuis en de banaan, geschikt
voor kinderen van vijf tot vijfentachtig. Het verhaal
is geschreven door loek Dijkman, de illustraties zijn van
Astrid Huijsing. Wie meer wil weten, is van harte welkom
in Het Depot, waar het boek in de winkel verkrijgbaar is.
SPROOkJESbOEk
DE VlEERmuIS EN DE bANAAN
PRIJS € 14,95 (HARDCOVER)
Fragment
133

Fragment
134
BEELDENGALERIJ HET DEPOT
De activiteiten van Stichting Het Depot worden mogelijk gemaakt
door Stichting Utopa. De doelstelling van Stichting Utopa is het
actualiseren en stimuleren van creatieve mensen, daar waar de
aanleg van enkelingen, om welke reden dan ook, geen kans krijgt.
Zie ook www.utopa-academie.nl.
STICHTING HET DEPOT
Stichting Het Depot ondersteunt beeldhouwers van torsen en
fragmenten, waarbij de ontplooiingskans van de kunstenaar
centraal staat. Beeldengalerij Het Depot is een particulier
initiatief van Stichting Het Depot, op een particulier terrein.
De toegang is gratis. Zie ook www.hetdepot.nl.
ACTIVITEITEN
Stichting Het Depot ontwikkelt onder meer de volgende
activiteiten:
• Tentoonstellingen van hedendaagse beeldhouwkunst van torsen
en fragmenten
• Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman van
den Berg in de locatie Villa Hinkeloord
• Educatieve rondleidingen
• Lezingen en symposia
• Het aankopen van werk van hedendaagse beeldhouwers
• Het geven van opdrachten aan beeldhouwers
• Het uitgeven van monografieën van beeldhouwers
• Het verstrekken van beurzen aan beeldhouwers
• Het verkopen, verhuren of in bruikleen geven van beelden
uit de collectie
• Het uitgeven van het tijdschrift Fragment
• Kinderatelier Villa Vleermuis: educatieve programma’s over
beeldhouwkunst en natuur
• Restaurant Linnaeus, gevestigd in Beeldengalerij Het Depot
• Tentoonstellingen over de arboreta De Dreijen en Hinkeloord
• Educatieve rondleidingen door de arboreta De Dreijen en
Hinkeloord
1 2 3
LOCATIES
Beeldengalerij Het Depot is gevestigd in drie locaties, met elkaar
verbonden door de arboreta De Dreijen en Hinkeloord. Ook deze
arboreta horen bij Het Depot.
Beeldengalerij Het Depot
Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen
• Wisselende tentoonstellingen
• Tentoonstellingen over de arboreta
• Lezingen en symposia
• Winkel
• Restaurant Linnaeus
Villa Hinkeloord
Generaal Foulkesweg 64, 6703 BV Wageningen
• Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman
van den Berg
• Wisselende solotentoonstellingen
Villa Vleermuis Kinderatelier
Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen
• Educatiecentrum voor beeldhouwkunst en natuur
• Alleen geopend voor scholen, na overleg
CONTACT
T 0031 (0)317 467 720
F 0031 (0)317 467 738
E beeldengalerij@hetdepot.nl
I www.hetdepot.nl
1 Beeldengalerij Het Depot
Arboretumlaan 4
2 Het Depot locatie Kinderatelier Villa Vleermuis
Arboretumlaan 4
3 Het Depot locatie Villa Hinkeloord
Generaal Foulkesweg 64
4 Arboretum De Dreijen
Ingangen Arboretumlaan 4 en tegenover Villa Hinkeloord
OPENINGSTIJDEN BEELDENGALERIJ HET DEPOT
Beeldengalerij Het Depot is geopend van donderdag tot en met
zondag, van 11.00 tot 17.00 uur; op vrijdag tot 21.00 uur (dit
laatste geldt niet voor Villa Hinkeloord). Tevens is Beeldengalerij
geopend op eerste en tweede Paasdag, op Koninginnedag, op
Bevrijdingsdag, op Hemelvaartsdag en op eerste en tweede
Pinksterdag. Rond kerst is Beeldengalerij Het Depot twee
weken gesloten.
OPENINGSTIJDEN ARBORETA
Arboretum De Dreijen (ingangen aan de Arboretumlaan 4 en
tegenover Villa Hinkeloord) en Arboretum Hinkeloord (ingang bij
Villa Hinkeloord) zijn dagelijks geopend van 11.00 tot 17.00 uur.
RONDLEIDINGEN EN GROEPSBEZOEKEN
Reserveren per telefoon of e-mail is noodzakelijk.
Het Depot: de maximale groepsgrootte voor rondleidingen is
20 personen. De kosten bedragen € 80,- per rondleiding.
Locatie Villa Hinkeloord: de maximale groepsgrootte voor
rondleidingen is 15 personen. De kosten bedragen € 60,- per
rondleiding.
Rondleidingen voor blinden, slechtzienden, en/of rolstoelgebruikers
zijn zowel individueel als in groepjes van maximaal
4 personen mogelijk.
Per persoon is één begeleider en/of blindengeleidehond
toegestaan. De kosten bedragen € 4,- p.p.
Rhenen
Gen Foulkesweg
Lawickse Allee Ritzema Bosweg
Arboretumlaan
2
1
4
3
A12 Ede / Utrecht
HUISREGELS
• Het gebouw is geheel rolstoeltoegankelijk. Er is een rolstoel
beschikbaar.
• Honden of andere huisdieren, met uitzondering van blinde
geleidehonden, zijn in de vestigingen van Het Depot en in
de Arboreta niet toegestaan.
• Alle gebouwen zijn rookvrij.
Niet toegestaan:
• Gebruik van mobiele telefoons
• Het nuttigen van zelf meegebrachte consumpties
• Fotograferen voor commercieel gebruik
FRAGMENT
Wanneer u bij uw bezoek aan Het Depot uw adresgegevens opgeeft
krijgt u toekomstige nummers van Fragment gratis toegezonden.
Losse nummers 7,50 euro.
WINKEL & UITGAVEN VAN HET DEPOT
Bij verschillende artikelen in Fragment ziet u een afbeelding
van een catalogus, een monografie of een andere uitgave van
Beeldengalerij Het Depot. U kunt deze uitgaven in de winkel van
Het Depot verkrijgen, maar ook via een bankoverschrijving van
het verschuldigde bedrag bestellen. Op onze website vindt u bij
alle titels de nodige gegevens, zoals ISBN en prijs.
Zie www.hetdepot.nl. Wanneer u een boek via een bankoverschrijving
bestelt, wordt de bestelling toegezonden nadat de betaling is
ontvangen. Het rekeningnummer is 65.33.47.065 (ten name van
Het Depot, Wageningen). Vergeet u niet bij de betaling de titel of
het artikelnummer te vermelden!
N781 Diedenweg
N225
N225
Arnhem A50
Fragment
135

Fragment
136
COLOFON
Fragment | TIJDSCHRIFT VAN BEELDENGALERIJ HET DEPOT
NUMMER 2 | VOORJAAR 2012
Fragment verschijnt tweemaal per seizoen, in september (over de
evenementen in Het Depot in najaar en winter, dus van september
tot en met maart) en in maart (voorjaar en zomer, dus van maart
tot en met september). Fragment brengt achtergrondinformatie
bij de tentoonstellingen, evenementen en andere activiteiten die
in Het Depot plaatsvinden.
Vormgeving
Ratio Design, Haarlem
Druk
Druno en Dekker drukkers, Noordwijkerhout
Teksten
Loek Dijkman, Hans Fidom, Keara McMartin, Yvonne Lammers­
Keijsers, Annemarie Lavèn, Gerhard Lentink, Gert van Maanen,
Esther Monsanto, Lizette Pater, Cees Straus, Louk Tilanus.
Fotografie /afbeeldingen
Reinout van den Bergh (Madonna der dagen), Simon van Boxtel
(Stijn van der Loo), Erik­Jan Bruggink (recepten), Bart de Gouw
(Bezoekers van Het Depot), Bas van Hille (exterieur­ en interieurfoto’s
van Beeldengalerij Het Depot), Astrid Huijsing (tekeningen
bij sprookjesboek De Vleermuis en de Banaan), Stijn van der
Loo (Arboretum), John Stoel (Jan Pater, Luut de Gelder), Joyce
Vanderfeesten (Andette en Henk Hilvering), Beeldengalerij
Het Depot (landschappen en steden in Italië, Finotti, Rocchi,
Tramontin), Studio Sem (Studio Sem), Rijksmuseum Amsterdam
(Nederland, Italië en de beeldhouwkunst), Culture/Lebrecht Music
& Arts (het schilderij van Nikolai Nikolayewitsj bij de tekst van
Dickens), Wageningen UR/Bibliotheek/Speciale collecties (reproducties
bij De geschiedenis van Arboretum De Dreijen).
De redactie heeft geprobeerd van alle afbeeldingen de rechthebbenden
te achterhalen. Niet in alle gevallen is dat gelukt.
Wie kan aantonen recht te hebben op een of meer afbeeldingen
in dit nummer zonder door de redactie te zijn benaderd, wordt
verzocht zich bij de redactie (zie hierboven) te melden.
Uitgever
Stichting Het Depot
Arboretumlaan 4
6703 BD Wageningen
ISSN
1875­1679