EMDR

EMDR
Kort durende behandelmethode voor de gevolgen van beschadigende ervaringen
Schokkende gebeurtenissen, zoals de dood van een dierbaar persoon, een ernstige
verkeersongeval, een verkrachting, een bedreiging of een geweldsmisdrijf kunnen diep ingrijpen
in het leven van een persoon die hiermee te maken krijgt. Een groot deel van de getroffenen
‘verwerken’ deze ervaringen op eigen kracht. Bij anderen ontwikkelen zich klachten, waaronder
slaap- en concentratieproblemen, hartkloppingen, geïrriteerdheid of een sombere
gemoedstoestand.
De meest kenmerkende psychische symptomen die het gevolg zijn van een ingrijpende ervaring
zijn herinneringen die zich aan het bewustzijn opdringen waaronder herbelevingen en
nachtmerries en schrik- en vermijdingsreacties. Dit kunnen aanwijzingen zijn voor een
posttraumatische stress-stoornis (PTSS). PTSS gaat gepaard met aanzienlijke ziektelast.
Teneinde de kans op vervolgschade, in termen van conflicten op het werk en in de relationele
sfeer, bijvoorbeeld als gevolg van vermijdingsreacties, slaapgebrek en middelengebruik te
beperken, is snelle behandeling gewenst.
Traumabehandeling
Traumabehandeling is een intensieve therapeutische activiteit; er zal in het begin uitgebreid
aandacht worden besteed aan de oorzaak en de achtergrond van de klachten. Bovendien wordt er
een taxatie gemaakt van een aantal individuele kenmerken, waaronder de persoonlijke
draagkracht en de last die men van de klachten ondervindt. Wanneer het oproepen van de
herinnering aan een dergelijke gebeurtenis bijvoorbeeld tot emotionele reacties leidt, kan
behandeling geïndiceerd zijn.
Een behandeling van psychisch trauma stelt echter ook eisen aan de therapeut. Tijdens de
behandeling kunnen bijvoorbeeld spontane associaties worden gelegd met andere traumatische
ervaringen waardoor soms heftige reacties of dissociatieve verschijnselen optreden. De therapeut
zal daarom voldoende expertise en ervaring moeten hebben om daarop te kunnen inspelen.
Definitie
Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot EMDR, is een
psychotherapeutische procedure die expliciet gericht is op de behandeling van PTSS en andere
klachten die het gevolg zijn van een concrete, akelige gebeurtenis en waarbij het denken aan
deze gebeurtenis nog steeds een emotionele reactie oproept. Een eerste versie van EMDR werd
in 1989 beschreven door de Amerikaanse psychologe Francine Shapiro, die de methode heeft
ontwikkeld (Shapiro, 2001). Kenmerkend voor EMDR is dat na het activeren van de
traumatische herinnering een afleidende stimulus wordt geïntroduceerd. Het effect is uitdoving
van de spanningveroorzakende aspecten van het herinneringsbeeld.
Casus
Irene is een 28 jarige bankemployee die voor de tweede keer een overval op haar bankkantoor
heeft meegemaakt. Na de eerste keer, een half jaar eerder, was zij erg geschrokken, kon zij de
eerste nachten niet goed slapen en was ze wat schrikachtig. De symptomen werden al snel
minder en na een week kon zij weer aan het werk.
Tijdens de tweede overval had zij twintig minuten een pistool op haar hoofd gericht gehad en
alles moeten doen wat eén van de gemaskerde mannen haar had opgedragen tot de overvallers
met de buit vertrokken. Irene probeerde na een week weer aan het werk te gaan, net als de
vorige keer, maar werd bevangen door heftige angst- en paniekgevoelens en moest zich ziek
melden.

Tijdens de daarop volgende weken merkte zij dat de symptomen niet minder werden: zij werd uit
de slaap gehouden door heftige nachtmerries en was overdag hyperalert, alsof zij ieder moment
weer overvallen zou worden. Irene had last van ernstige PTSS-klachten en intense gevoelens van
schuld over haar inadequate handelen. Twee maanden na de tweede overval meldde zij zich aan
voor behandeling. Na drie zittingen EMDR en een follow-up (totaal 4 uur) kon de therapie met
succes worden afgesloten en was er geen sprake meer van PTSS symptomen.
Procedure en effecten
Een opvallend verschil met andere behandelmethoden, zoals de gedragstherapeutische procedure
‘imaginaire exposure’, is dat bij EMDR na het activeren van de traumatische herinnering een,
zoals hierboven genoemd, afleidende stimulus wordt geïntroduceerd. Oorspronkelijk werden
visuele stimuli gebruikt, vandaar de verwijzing naar eye movements in de naam van de
behandelmethode. Nog altijd is in veel gevallen de hand van de therapeut de afleidende stimulus,
maar in toenemende mate wordt gebruik gemaakt van audioafleiding in de vorm van korte tonen
die om en om (alternerend links-rechts) via een koptelefoon worden aangeboden. In grote lijnen
gaat de behandeling alsvolgt. De therapeut zal vragen aan de gebeurtenis te denken inclusief de
bijbehorende beelden, gedachten en gevoelens; dit gebeurt om meer informatie over de
traumatische beleving te verzamelen. Daarna wordt het verwerkingsproces opgestart door de
gebeurtenis opnieuw voor de geest te halen, nu in combinatie met de afleidende stimulus.
Wanneer van oogbewegingen gebruik wordt gemaakt, dan zal de therapeut de cliënt verzoeken
de aandacht op zijn hand te richten. Vervolgens zal hij zijn hand op ongeveer dertig centimeter
afstand voor het gezicht van de cliënt heen en weer bewegen, waarbij deze alleen met de ogen de
hand volgt. De series handbewegingen of tonen (ook ‘sets’ genoemd) duren ongeveer
vijfenveertig seconden. Na elke set wordt er even rust genomen. De therapeut zal de cliënt dan
vragen wat er in gedachten naar boven komt. De EMDR-procedure brengt doorgaans een stroom
van gedachten, beelden, gevoelens en lichamelijke sensaties op gang. De cliënt wordt na elke set
oogbewegingen gevraagd zich te concentreren op de opvallendste verandering in zijn/haar
beleving, waarna een nieuwe set volgt.
De sets oogbewegingen zullen er doorgaans binnen enkele uren toe leiden dat aversieve beelden
en negatieve emoties zoals angst en boosheid minder sterk gevoeld worden en disfunctionele
cognities (bijvoorbeeld ‘Ik ben machteloos’) als minder passend worden ervaren. In veel
gevallen veranderen ook de herinneringsbeelden zelf, deze worden bijvoorbeeld waziger of
kleiner. Het kan ook zijn dat minder onprettige aspecten van dezelfde situatie naar voren komen.
Een andere mogelijkheid is dat er spontaan nieuwe gedachten of inzichten ontstaan die een
andere, minder bedreigende, betekenis aan de gebeurtenis geven. Kortom, het resultaat is dat het
in herinnering oproepen van de gebeurtenis de cliënt minder ‘raakt’; er lijkt meer afstand te zijn
gekomen tot de ervaring, waardoor de schokkende ervaring een plek in de levensgeschiedenis
van de persoon kan kriigen. Shapiro verwoordt het als volgt: ‘The client learns what is necessary
and useful from the disturbing past experience, and the event is restored into memory in an
adaptive, healthy nondistressing form’ (Shapiro, 2001).
Werkzaamheid
Inmiddels zijn er twintig gerandomiseerde effectstudies (RCT’s) verricht naar de werkzaamheid
van EMDR. Uit de resultaten blijkt dat cliënten goed op EMDR reageren. In zeven studies werd
EMDR vergeleken met een andere eerstekeusbehandeling voor PTSS: cognitieve
gedragstherapie. Daarbij ging het meestal om imaginaire exposure, ‘prolonged exposure’
genoemd, soms gecombineerd met exposure ‘in vivo’. In het algemeen zijn de resultaten van
EMDR vergelijkbaar met die van een exposure-procedure. Het voordeel van EMDR is dat
cliënten relatief kortdurend met hun akelige herinneringen worden geconfronteerd en er geen
huiswerkopdrachten hoeven te worden uitgevoerd. Dit beeld wordt ondersteund door de

esultaten van een meta-analyse van 59 studies naar de behandeling van PTSS (Van Etten &
Taylor, 1998). Volgens een Nederlandse richtlijnencommissie, onder auspiciën van onder andere
het Trimbos-instituut, moeten zowel imaginaire exposure als EMDR worden beschouwd als
eerste-keus behandeling voor PTSS (Multidisciplinaire richtlijn Angsatstoornissen, 2003).
Werkingsmechanisme
Volgens Shapiro moet het succes van EMDR worden gezocht in het optreden van een versnelde
informatieverwerking. De combinatie van sterk denken aan de traumatische gebeurtenis en
aandacht voor een afleidende stimulus zou ertoe leiden dat een bij iedereen aanwezig
verwerkingsmechanisme wordt gestimuleerd.
Een andere gangbare theorie over de werking van EMDR is het zogenaamde Orienting respons
model (MacCulloch & Feldman,1996). Volgens dit model bestaat er een fylogenetisch
detecteringsmechanisme dat ervoor zorgt dat de omgeving wordt afgespeurd om vast te stellen of
er gevaar dreigt. Deze alertheid op de omgeving moet worden beschouwd als een primair
overlevingsmechanisme van onze soort. Als er gevaar wordt waargenomen treedt er een ‘fightflight-response’
op, maar als er geen sprake is van extern gevaar vindt er een natuurlijke
ontspanningsreactie (de-arousal) plaats. De afleidende stimuli die in EMDR worden toegepast,
zouden fungeren als veiligheidssignaal waardoor er automatisch een de-arousal effect optreedt.
Omdat de client tegelijkertijd een akelige herinnering in zijn hoofd heeft, vindt een Pavloviaanse
vorm van contraconditionering plaats doordat er een nieuwe en veilige associatie wordt gevormd
tussen de oorspronkelijke nare herinnering en de automatisch gegenereerde ontspanningsreactie.
Recent onderzoek ondersteunt deze theorie (Barrowcliff, 2003; De Jongh & Arts, 2004). Hoe
EMDR precies werkt, dat wil zeggen: welke mentale functies erbij betrokken zijn, blijft evenwel
onduidelijk. Voortdurend komen wetenschappers vanuit verschillende oriëntaties met nieuwe
theorieën om de effecten van EMDR te helpen verklaren (Stickgold, 2002).
Andere toepassingsmogelijkheden
Ofschoon PTSS nog steeds als het primaire indicatiegebied voor EMDR wordt beschouwd
hebben de ervaringen met de toepassing van deze behandelmethode de afgelopen jaren laten zien
dat het mogelijk is een grote verscheidenheid aan psychische aandoeningen en klachten te
behandelen, die gepaard gaan met vermijdingsgedrag, somberheid en/of gevoelens van angst,
schaamte, verdriet, schuld of boosheid. Uitgangspunt is telkens dat deze klachten zijn ontstaan
als gevolg van een of meer beschadigende ervaringen. Daarmee worden gebeurtenissen bedoeld
die dusdanige sporen hebben nagelaten in het geheugen van de persoon, dat hij of zij er nu nog
steeds last van heeft. Voorbeelden daarvan zijn emotionele verwaarlozing, akelige ervaringen op
medisch gebied, werkgerelateerde gebeurtenissen en andere beschamende, pest- of
verlieservaringen. De belangrijkste insteek van de EMDR therapeut is de cliënt te helpen de
herinneringen aan deze gebeurtenissen te verwerken, met de bedoeling daarmee de klachten te
verminderen of te laten verdwijnen.
Belangrijk criterium om EMDR binnen een bestaande behandeling te integreren is of de cliënt
zowel emotioneel als fysiek in staat is de relatief hoge arousal niveaus aan te kunnen tijdens het
therapeutisch proces. Evenals bij andere behandelingsvormen is adequate diagnostiek van groot
belang, tevens dienen lichamelijke gezondheid, persoonlijke en emotionele stabiliteit en
voldoende sociale steun van de omgeving van de cliënt te worden vastgesteld en dient te worden
beoordeeld of traumaverwerking mogelijk is of beter nog kan worden uitgesteld. .
Referenties:
- Barrowcliff, A.L., Gray, N.S., MacCulloch, S., Freeman, I.C.A., MacCulloch, M.J. Horizontal rhythmical eyemovements
consistently diminish the arousal provoked by auditory stimuli. British Journal of Clinical Psychology,
2003; 42: 289-302.

- De Jongh, A., Arts, B. (2004). Angststoornissen, Eye Movement Resensitization and Reprocessing bij PTSS.
Patient Care/Neuropsychiatry & Gedragsneurologie, april, 61-65.
- MacCulloch, M.J., Feldman, P. Eye movement desensitization treatment utilizes the positive visceral element of
the investigatory reflex to inhibit the memories of post-traumatic stress disorder: British Journal of Psychiatry, 1996;
169: 5/1- 5/9.
- Multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen. Utrecht: Trimbos-Instituut; 2003. URL: www.ggzrichtlijnen.nl
- Shapiro, F. Eye movement desensitization and reprocessing: Basic principals, protocols and procedures. New
York: Guildford Press, 2001.
- Stickgold, R. EMDR: A putative neurobiological mechanism of action. Journal if Clinical Psychology, 2002; 58:
61-75.
- Van Etten, M.L., Taylor, S. Comparative efficacy of treatments for posttraumatic stress disorder: A meta-analysis.
Clinical Psychology and Psychotherapy1998; 5: 126-144.
Prof. dr. Ad de Jongh Drs. Ellen J. Latenstein
Bijzonder hoogleraar Eerstelijnspsycholoog / GZ psycholoog
Angst- en Gedragsstoornissen EMDR practitioner
Academisch Centrum Tandheelkunde EMDR senior supervisor
te Amsterdam
(in publicatie)
www.emdr.nl; vereniging@emdr.nl