b. inventaris - Markiezenhof

Stedelijke Archieven
Archief van de secretarie
door dr. w.a. van ham
1397 - 1810

GEMEENTELIJKE ARCHIEFDIENST BERGEN OP ZOOM, 2000
BLOKSTALLEN 2 - 4600 AA BERGEN OP ZOOM
TELEFOON 0164 24 19 30 - FAX 0164 25 40 96
EMAIL INFO@ARCHBOZ.NL - WEBSITE www.archboz.nl

003
INHOUD
VOORWOORD - 015
i structuur - 017
ii overgang - 033
iii de nieuwe inventaris - 041
iv slotwoord aan het begin - 052
¬ Stukken van algemene aard - 053
0.1 cartularia - 054
0.2 ordonnanties en publicaties - 068
0.2.1 ordonnanties - 068
0.2.2 publicaties - 070
0.3 resoluties - 071
0.4 briefwisseling - 077
0.4.1 algemeen - 077
0.4.2 verzoekschriften - 080
¬ Bijzondere onderwerpen - 083
HOOFDSTUK 1
Grondgebied en jurisdictie
a. inleiding - 084
b. inventaris - 090

004
INHOUD
HOOFDSTUK 2
Organen voor bestuur en rechtspraak
a. inleiding - 091
b. inventaris - 127
HOOFDSTUK 3
Personeel
a. inleiding - 131
b. inventaris - 146
3.1 instructies - 146
3.2 benoeming en ambtsvervulling - 147
HOOFDSTUK 4
Beheer van eigendommen en voorzieningen
a. inleiding - 151
b. inventaris - 155
4.1 verwerving, vervreemding en exploitatie
van eigendommen - 155
4.2 beheer en onderhoud - 157
4.3 aanleg en onderhoud van openbare
voorzieningen - 159

005
INHOUD
HOOFDSTUK 5
Administratie en archief
a. inleiding - 163
b. inventaris - 164
HOOFDSTUK 6
Stedelijke financiën
a. inleiding - 167
b. inventaris - 183
6.1 beheer - 183
6.2 verantwoording - 184
6.3 voorziening in geldmiddelen - 202
6.3.1 geldleningen en lijfrenten - 202
6.3.2 aflossing van schulden - 204
6.4 heffing van belastingen - 207
6.4.1 invoering - 207
6.4.2 invordering - 208
6.4.2.1 accijnzen en overige imposten - 208
6.4.2.2 brandspuitengeld - 214
6.4.2.3 klappermansgeld - 215
6.5 heffingen bij het gebruik van
voorzieningen - 215
6.5.1 kraamgelden - 215

006
INHOUD
HOOFDSTUK 7
6.5.2 middelen bij visverkoop - 216
6.5.3 kaai- en passagegeld - 216
6.5.4 rechten op de stadskraan - 217
6.5.5 leges - 217
6.6 overige inkomsten - 219
Verhouding tot hogere organen
a. inleiding - 221
b. inventaris - 241
7.1 verhouding tot het hertogdom brabant - 241
7.2 verhouding tot de heren en markiezen - 242
7.3 verhouding tot de staten-generaal - 246
7.4 verhouding tot de bataafse republiek en
tot het koninkrijk holland - 248
HOOFDSTUK 8
Administratie van landsbelastingen
a. inleiding - 251
b. inventaris - 259
8.1 landsbelastingen in het algemeen - 259
8.1.1 invoering en heffing - 259
8.1.2 verpachtingen - 260

007
INHOUD
HOOFDSTUK 9
8.2 afzonderlijke belastingen - 263
8.2.1 convooien en licenten - 263
8.2.2 verpondingen - 264
8.2.2.1 in de stad - 264
8.2.2.2 in de Buitenpoorterij - 264
8.2.3 imposten - 268
8.2.4 persoonlijke quotisaties - 269
8.2.5 collaterale successie - 271
8.2.6 geldheffingen - 272
8.2.7 patentrechten - 274
Toezicht op gilden en ambachten
a. inleiding - 275
b. inventaris - 286
9.1 organisatie - 286
9.1.1 van de gezamenlijke gilden - 286
9.1.2 van de afzonderlijke gilden - 288
9.2 keuren en ordonnanties - 289
9.3 geschillen tussen de stad en de gilden - 292
9.4 overige geschillen - 292

008
INHOUD
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de openbare orde, veiligheid
en gezondheid
a. inleiding - 295
b. inventaris - 313
10.1 regelingen - 313
10.2 bevolking en poorterschap - 314
10.3 schutterijen en burgerwacht - 315
10.4 lijkbezorging - 317
10.5 bestrijding van bedelarij - 317
10.6brandbestrijding - 318
HOOFDSTUK 11
Toezicht op het onderwijs
a. inleiding - 319
b. inventaris - 325

009
INHOUD
HOOFDSTUK 12
Economische aangelegenheden
a. inleiding - 327
b. inventaris - 345
12.1 nijverheid en arbeid - 345
12.2 visserij - 346
12.3 handel - 347
12.3.1 in- en uitvoer - 347
12.3.2 markten; vreemde kooplieden - 348
12.3.3 muntrecht; maten en gewichten - 349
12.3.4 handel in levensmiddelen - 350
12.4 verkeer en vervoer - 352
12.4.1 posterijen, wagendiensten - 352
12.4.2 scheepvaart - 353
12.4.3 veerdiensten - 354
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de waterstaat
a. inleiding - 357
b. inventaris - 365
13.1 organisatie - 365
13.2 waterschapslasten - 365
13.2.1 invoering en heffing - 365
13.2.2 verantwoording - 367

010
INHOUD
HOOFDSTUK 14
Toezicht op kerkelijke zaken
a. inleiding - 371
b. inventaris - 389
14.1 toezicht op de kerkfabriek - 389
14.1.1 materieel beheer - 389
14.1.2 middelenbeheer - 390
14.1.3 afgehoorde rekeningen - 391
14.1.3.1 van de fabriekmeesters - 391
14.1.3.2 overige rekeningen - 394
14.2 kerkelijke gemeenten - 395
14.2.1 gereformeerde gemeente - 395
14.2.1.1 vorming en organisatie - 395
14.2.1.2 predikanten - 397
14.2.2 rooms-katholieke parochie - 398
14.2.3 Waalse gemeente - 399
14.3 overige kerkelijke instellingen - 400
14.3.1 kapittel - 400
14.3.2 kerkelijke gilden - 401
14.3.3 kloosters - 403
14.3.4 begijnhof - 404

011
INHOUD
HOOFDSTUK 15
Toezicht op de armenzorg
a. inleiding - 405
b. inventaris - 415
15.1 beheer van de armengoederen - 415
15.2 toezicht op de huis- of diaconiearmen - 415
15.2.1 organisatie en middelenbeheer - 415
15.2.2 verantwoording van het beheer - 416
15.3 toezicht op de tafel van de h. geest,
later provenierstafel - 421
15.3.1 middelenbeheer - 421
15.3.2 verantwoording - 421
15.4 toezicht op de bijzondere armbesturen - 424
15.4.1 rooms-katholieke armen - 424
15.4.2 Waals-hervormde diakonie - 426
15.4.2.1 rekeningen - 426
15.4.2.2 overige stukken - 427
15.4.3 lutherse armen - 428
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis en armkinderhuis
a. inleiding - 429
b. inventaris - 437

012
INHOUD
HOOFDSTUK 17
16.1 toezicht op het gasthuis - 437
16.1.1 organisatie en middelenbeheer - 437
16.1.2 verantwoording - 438
16.2 toezicht op het weeshuis - 442
16.2.1 organisatie - 442
16.2.2 middelenbeheer - 442
16.3 armkinderhuis - 443
16.4 toezicht op het gecombineerde stads-,
wees- en armkinderhuis - 444
16.4.1 organisatie en middelenbeheer - 444
16.4.2 verantwoording - 444
Militaire zaken
a. inleiding - 447
b. inventaris - 459
17.1 krijgslasten - 459
17.1.1 regeling van de betaling - 459
17.1.2 afgehoorde rekeningen - 461
17.2 relatie tot militairen - 463
17.2.1 regeling van geschillen - 463
17.2.2 legering en inkwartiering - 465
17.2.3 logies- en servitiegelden - 467
17.2.3.1 regeling van de betaling - 467
17.2.3.2 verantwoording - 468

013
INHOUD
HOOFDSTUK 18
17.2.4 overige diensten en leveranties - 470
17.2.4.1 vervoer van soldaten - 470
17.2.4.2 leveranties - 472
17.2.4.3 rekeningen - 475
17.3 vergoeding c.q. herstel van
oorlogschade - 476
17.4 zorg voor vestingwerken en voor
militaire gebouwen - 478
Registratie
a. inleiding - 483
b. inventaris - 487
18.1 administratie - 487
18.2 opdrachten - 488
18.3 rentebrieven en recognities - 490
18.4 procuraties en certificaties - 496
18.5 ongebruiken en uitwinningen - 499
18.6overige zaken - 500
18.6.1 registers - 500
18.6.2 overige bescheiden - 501

014
INHOUD
HOOFDSTUK 19
Stukken, waarvan het verband met
de voorgaande rubrieken niet gebleken is
a. -
b. inventaris - 504
¬ Repertorium op de charters en cartularia
a. inleiding - 508
b. repertorium - 517
c. index op het repertorium - 575
bronvermelding - 593
index op de inventaris - 613

015
Bij de hoofdstukken wordt verwezen
naar van Ham (2000), Macht en gezag,
(Hilversum).
1 Zie Van Ham (1985-2) 129-179 en
(1988-1) 62-65.
2 Van Ham (1989) 1-38.
Voorwoord
De stad Bergen op Zoom behoorde, vermoedelijk reeds in de elfde of twaalfde eeuw,
tot het bezit van de abdij van Nijvel in West-Brabant, waarvan het een middelpunt
vormde. 1 In de loop van de dertiende eeuw gelukte het de heren van Breda alle wereldlijke
invloed van de abdij terug te dringen. In 1287 werd het Land van Breda verdeeld,
na het uitsterven van het geslacht van de oorspronkelijke heren. 2 Sindsdien vormt
Bergen op Zoom de hoofdstad van de gelijknamige heerlijkheid. Dit gebied vormde
een leen van het hertogdom Brabant. In 1533 werden Stad en Land van Bergen op
Zoom door Karel V, in zijn kwaliteit van hertog, tot een markgraafschap of markiezaat
verheven.
Door middel van een krijgslist werd Bergen op Zoom in 1577 aan de zijde van de
Staten- Generaal gebracht. Twee jaar later sloot het stadsbestuur een verdrag van

016
VOORWOORD
3 Slootmans (1933-2) 51-75.
Satisfactie met de Staten van Zeeland. Deze Satisfactie, dus niet de Unie van Utrecht,
vormde het formele verdrag waarmee de stad met de Verenigde Nederlanden verbonden
was. 3
Na de verovering van Bergen op Zoom door de Fransen in 1795 en de vorming van de
Bataafse Republiek volgde het stadsbestuur de wisselingen van regimes, zowel tijdens
die republiek (1795-1806), het Koninkrijk Holland (1806-1810) en het Franse keizerrijk
(1810-1814). Door de ingrijpende veranderingen van die periode ondergingen
ook de samenstelling en bevoegdheden van de bestuurscolleges wijzigingen.
Vanaf het ontstaan van de stad als zelfstandig, autonoom lichaam zal deze een of
andere vorm van administratie hebben gekend. Door de stadsbrand die in 1397 ook
het toenmalige schepenhuis verwoestte, is er weinig bekend van de wijze, waarop
daaraan tot dat jaar gestalte werd gegeven. De stadssecretaris had oorspronkelijk de
leiding over de gehele stedelijke administratie, afgezien van het beheer van de financiële
middelen. De naar alle waarschijnlijkheid eenvoudige organisatie kreeg in de loop
van de vijftiende eeuw uitbreiding en vertakking in diverse dienstonderdelen: naast
de secretarie waren er nog stedelijke kantoren voor de rentmeesters, voor de weesmeesters,
de accijnzen en de ijkmeester.
Het aantal toenemende voorschriften van de centrale overheid leidde vanaf de zeventiende
eeuw tot de aanwas van het aantal archivalia. Genoemde voorschriften brachten
als vanzelf de noodzaak met zich mee om archiefbescheiden zorgvuldiger te gaan
bewaren als bewijsstukken of ter raadpleging achteraf. Vanaf 1781 was één van de
bovenzolders van het stadhuis als bewaarplaats ingericht. Ordening in de archieven
werd aangebracht wanneer men constateerde dat zij door omstandigheden verward
waren geraakt. Meestal werden dan summiere lijsten of inventarissen opgemaakt.
Het archief van de secretarie is thans opnieuw geordend en beschreven. In dit voorwoord
wordt gedetailleerd ingegaan op de wijze, waarop in het verleden het archief
van de secretarie werd bewaard, geordend en geïnventariseerd. De gevolgen van de
overgang van een aantal stukken uit het archief aan het rijk komen aan de orde in het
tweede hoofdstuk van dit voorwoord. In het derde worden de uitgangspunten voor en

017
VOORWOORD
indeling van de nieuwe inventaris besproken. Hiermede hoop ik een verantwoording
te hebben gegeven van de wijze waarop een en ander tot stand is gekomen. Voor verdere
details over bestuur en rechtspraak in de stad Bergen op Zoom en over de taken,
bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het stedelijk bestuur, zij verwezen naar
de inleidingen bij de hoofdstukken van de inventaris (in afdeling B).
Ordenen en toegankelijk maken van een archief geschiedt ten behoeve van de gebruikers.
Daarbij gelden echter een aantal regels die vakmatig moeten worden toegepast.
Het zomaar hanteren van willekeurige onderwerpen past niet bij het bepalen van een
inventarisatieschema en bij de indeling van een archief. Ook de inleiding dient betrekking
te hebben op het bestuurde gebied, de structuur van het gebied, de verhouding
van het bestuurslichaam tot hogere organen en zijn specifieke taken en bevoegdheden.
Met inachtneming van bovengenoemde beperkingen is een poging gedaan een op de
gebruiker gerichte handleiding te verschaffen. Daartoe dient niet alleen de inventaris
zelf, maar ook deze inleiding. Daarin wordt zowel verwezen naar de archiefstukken als
naar naar de voornaamste literatuur. Ik was mij daarbij er wel van bewust dat de keuzen
die gemaakt worden bij het toegankelijk maken van archieven, van beslissende
invloed kunnen zijn bij het toekomstige gebruik en op het verloop van het onderzoek.
Bij het gebruik van archieven is een voorafgaande vorming van de onderzoeker
gewenst: kennis van paleografie (het oude schrift) en vaardigheid in het hanteren van
inventarissen als hulpmiddel zijn immers onontbeerlijk. In elk geval is het niet de
bedoeling geweest door middel van de inventaris en de toegangen daarop het raadplegen
van de archivalia overbodig te maken.
i structuur
Het archief van de secretarie bevond zich doorgaans niet op één plaats. De materiële
toestand en de omvang van de bescheiden maakten het reeds vroeg noodzakelijk om
deze op meerdere plaatsen te bergen. Dat gold in de eerste plaats voor de charters die
om hun uitzonderlijke belang in een afzonderlijke com of privilegekist werden geborgen.
Om niet steeds de privilegekist te hoeven openen werd de inhoud van de charters

018
VOORWOORD
4 Slootmans (1927) 59-62.
5 inv.nr. SA755, stadsrekening 1479/80,
fol. 41v.
6 Slootmans (1935-1936) 163-164; idem
(1935) 95-100.
en andere belangrijke regelingen opgetekend in het Stadsregister dat voortdurend ten
dienste van de secretaris en zijn medewerkers stond. Nadien zijn nog andere cartularia
en ordonnantieregisters aangelegd. Men bewaarde het merendeel van de bescheiden
in het kantoor zelf. In de zeventiende en achttiende eeuw zijn sommige
archivalia, vermoedelijk wegens ruimtegebrek, ook elders in het stadhuis geborgen.
de privilegekist
De charters, waarin als het ware de grondslagen voor het bestuurlijk en rechterlijk
handelen van burgerij en magistraat waren verankerd, werden sinds de stadsbrand
van 1397 afzonderlijk in de kerk bewaard; de overige bescheiden ter secretarie.
Onder charters worden hier stukken verstaan die door hun materiële karakter (bezegeld
of bezegeld geweest) of per traditie (blijkens opname in cartularia) door het stedelijk
bestuur als zodanig beschouwd werden. Uit de bewaard gebleven cartularia
blijkt, dat er oorspronkelijk méér zijn geweest, ongeveer 175. Daarvan zijn er thans
nog 14 in origineel in het archief aanwezig. In de loop van de geschiedenis ging dus
92% van de aanzienlijke reeks verloren. Na de stadsbrand van 1397, waarbij kennelijk
ook het schepenhuis vernield werd, heeft men besloten om charters onder te brengen
in een zogenaamde com of privilegekist. Het besluit tot de bewaring in deze kist, vermoedelijk
in een ruimte onder de kerktoren geplaatst, zal zijn ingegeven door het
besef dat men deze stukken in een minder brandgevaarlijke omgeving moest bewaren.
In een stadsrekening uit 1472 staat vermeld dat men ‘gingh ter kiste in de kercke’. 4 De
charterkist werd genoemd de ciste of archae privilegiorum. In 1479 werd de kist gerepareerd.
Het was een van ijzer beslag voorziene koffer met meerdere sloten. Volgens een
vijftiende-eeuwse opgave had de burgemeester buiten de bank drie sleutels, waarvan
één van de deur van het vertrek, waarin de kist stond, en twee van de kist zelf; de burgemeester
van binnen de bank had de sleutel van het grote zware slot, dat maelslot
werd genoemd. De dekens van enige gilden bezaten in totaal 7 sleutels. 5
De deur van het lokaal waar de kist stond, kon alleen de burgemeester buiten de bank
openen. 6 Beide burgemeesters en de dekens van enige gilden hadden een sleutel van

019
VOORWOORD
7 inv.nr. SA755, stadsrekening 1479/1480,
fol. 51v.
8 Slootmans (1943-1) 265-266.
9 inv.nr. SA27, fol. 217, res. 6 februari 1573.
10 inv.nr. SA712, ongefol., vermelding
res. 26 januari 1612.
11 inv.nr. SA812, stadsrekening 1646/
1647, fol. 87v; inv.nr. 42, ongefol.,
res. Brede Raad 17 april 1646.
12 inv.nr. SA63, ongefol., res. van 26
oktober 1734.
13 Gemeentearchief Bergen op Zoom,
verzameling manuscript-inventarissen
nr. 1, nrs. 1328-1335.
de kist. Wanneer de stukken geraadpleegd moesten worden, was het nodig dat al de
aldus gekwalificeerde personen zich naar de kerk begaven om de kist te openen: de
sleutels werkten alleen gelijktijdig. Van de zich daarin bevindende stempels van de
stadszegels mocht slechts in hun bijzijn gebruik worden gemaakt. 7 Toen in 1456 de
gildebestuurders verzochten om een overeenkomst met de heer van Bergen op Zoom
te mogen bezegelen, antwoordden de schepenen, dat zij dan eerst slot en sleutel van
de privilegekist aan hen moesten teruggeven. Nadien zijn er nadere besluiten genomen
inzake de beschikking over de sleutels. In 1603 bleken deze regels nog te gelden. 8
In 1573 was verplaatsing van de kist noodzakelijk. Het gewelfde, donkere vertrek in
de kerk was te vochtig voor de kwetsbare archiefstukken geworden en men besloot om
die reden de com metten privilegien in het stadhuis te plaatsen in een ruimte naast het
kantoor van de rentmeesters boven de Sint-Annapoort. De stukken waren voor een
deel erg aangetast door vocht; conserverende maatregelen bleken nodig. 9 Daarnaast
nam men tevens het besluit dat de secretaris de tekst van al de oorkonden (opnieuw)
moest overschrijven op perkament en ieder afschrift met het stadszegel tenzaken
bezegelen. De com stond in 1612 in het rentmeesterskantoor. 10 In 1646 bekrachtigde
de commissie, die met het openen van de kist belast was, een door de rentmeester
Jacobus Turcq opgesteld privilegeregister. Men besloot het in de privilegekist op te
bergen. 11 Dat jaar werd een inventaris gemaakt van de inhoud. Er waren zeventien
dozen of doosjes en een lange lade in de ijzeren kist opgeborgen. In het eerste doosje
bevonden zich de stempels van het grootzegel van de stad en het tegenzegel daarvan.
Veel orde was er niet in de overige charterdozen. Er bevonden zich ook testamenten,
relazen van deurwaarders, het ‘tractaet’ (oprichtingsakte) van het Begijnhof, pauselijke
bullen en enige kwitanties onder. Eén doos (nr.17) bevatte in hoofdzaak stukken
betreffende de verhouding van de stad tot het kapittel. Van sommige stukken werd
vermeld, dat ze niet leesbaar waren, van andere, dat zij geheel vermeluyt (verrot)
waren. In 1734 vond een volgende inventarisatie plaats. 12 Volgens de in 1738 en 1754
opgestelde inventarissen waren de charterdozen toen nog aanwezig. Pilaar noemt in
zijn inventaris (1835) nog oude Privileges of copiën 1287-1615. Het is niet duidelijk, of
hij hiermee originele charters of bundels afschriften bedoelt. 13

020
VOORWOORD
14 inv.nr. SA1, fol. 10v.
15 Volgens mondelinge verklaring van de
vroegere gemeentearchivaris
C.J.F. Slootmans had hij in de jaren dertig
losse bladen van dit register in wanorde
op de Papierzolder aangetroffen, deze op
orde gebracht en opnieuw laten binden.
16 inv.nrs. SA5039-5103 (opdrachten)
inv.nrs. SA5119-5251 (rentebrieven enz.)
en inv.nrs. SA5268-5296 (procuraties
enz.).
17 Zie inv.nr. SA3 L a A; inv.nr. SA4 L a B;
inv.nr. SA7 L a C.; inv.nr. SA5 L a CA;
inv.nr. SA3176 L a D; inv.nr. SA2155 L a
E2; inv.nr. SA10 L a F; inv.nr. SA8 L a G;
inv.nr. SA6 L a H1; inv.nr. SA6 L a H2;
inv.nr. SA2199 L a H2; inv.nr. SA9 L a H3;
inv.nr. SA3078 L a H5; inv.nr. SA12 L a K;
inv.nr. SA27 L a M; inv.nr. SA2513 L a N;
inv.nr. SA11 L a O; inv.nr. SA4887 L a P.
18 inv.nrs. SA3, 4 en 5.
19 inv.nr. SA36, res. van 21 februari 1598.
20 inv.nrs. SA6 en 7.
21 inv.nr. SA41, ongefol., res. 8 maart 1635.
Gemeentearchief Bergen op Zoom,
verzameling aanwinsten voorl. inv.nrs.
SA25, SA243, SA244, SA358.
de cartularia
Om niet steeds de privilegekist te moeten openen (daarvoor bestond bovenvermelde
vrij omslachtige procedure) werden de charters en andere belangrijke regelingen opgetekend
in het stadsregister. Door de stadsbrand van 1397 gingen de oudere registers
verloren. Onmiddellijk nadien werd een nieuw register aangelegd, dat op folio 10
Register ville de Bergis supra Zomam wordt genoemd. 14 De eerste 8 folia, betreffende de
jaarmarkten, zijn later erbij gebonden. De herhaaldelijk gewijzigde nummering der
folia wijst op het later toevoegen van bladen. Het stadsregister maakt de indruk een
net-afschrift van een dagelijks bijgehouden protocol te zijn. Het was eertijds gebonden
in een lederen band die na 1811 verloren is gegaan. De tegenwoordige band
dateert uit de jaren dertig van deze eeuw. 15
Ingaande 1433 werd een protocol van transportakten bijgehouden, sinds 1432 een
dergelijk register van rentebrieven en recognities en vanaf 1466 een zelfde boekdeel,
waarin procuraties en certificaties werden opgetekend. 16
De cartularia en ordonnantieregisters zijn in vroegere inventarissen met een letter
aangeduid. De markeringen bevinden zich nog op de meeste van deze registers. 17 In
de loop van de zestiende eeuw werden, wellicht gelijktijdig, de privilegieregisters L a A,
B en CA aangelegd. 18 In 1598 voltooide de secretaris een nieuw privilegeregister van
300 folia. 19 Hij kreeg hierna opdracht een ander register te maken, waarin naast de
costumen van de stad een aantal ordonnanties moest worden opgenomen. Uit die tijd
dateren zowel het Privilegieregister L a C als het register H 1. 20 Burgemeester Thomas
de Rouck vereerde de stad in 1635 met een boekje, inhoudende een cort receuil van alle
stadsprivileges en oude stedelijke voorrechten. Het origineel is niet bewaard gebleven,
maar er is een aantal afschriften van bekend, waaronder eigentijdse. 21
bewaring ter secretarie
De archiefbescheiden van de secretarie werden kennelijk lange tijd in het kantoor zelf
bewaard. Wellicht betroffen zij slechts de lopende administratie en zijn zij voor het

021
VOORWOORD
22 inv.nr. SA33, fol. 186.
23 inv.nr. SA43, ongefol., res. 10 maart 1655.
grootste deel na het afdoen van zaken vernietigd. De thans nog bewaard gebleven
losse bescheiden dateren in het algemeen uit de tijd van na 1575.
De magistraat constateerde in 1590, na het overlijden van de secretaris, dat vele boucken
ende pampieren confuselijck (in wanorde) bewaard werden. De nieuw benoemde
secretaris en enige schepenen kregen opdracht orde in de boeken, registers, rekeningen
en andere documenten te brengen en een inventaris op te maken. 22 In 1655 was
de secretarie door de zwakheden van de gewezen secretaris die hem door zijn ouderdom
waren overkomen, in ongelegentheijt ende decadentie (verval) geraakt. 23 Ook nu
volgde een ordening en inventarisatie van de archivalia.
De reeksen registers en protocollen werd als een voornaam bestanddeel van het
archief beschouwd en met zorg bewaard. De protocollen die vóór 1700 dateerden,
bevonden zich in 1738 niet meer in het kantoor van de secretarie, maar in een kast
die zich op een zaal bij de schepenkamer bevond. De registers van testamenten, huwelijkszaken,
erfscheidingen, taxaties van huizen en erven, van gildenkeuren van publicaties,
kohieren en lopers in verband met de verpondingen enz. waren toen nog wel
ten kantore.
De noodzaak om goede relaties in stand te houden met de steeds belangrijkere centrale
overheid en het toenemende aantal geschillen met burgers, leidden tot een verfijning
in de administratie. Ingekomen stukken en minuten van uitgaande stukken,
alsmede tot dossiers of bundels gebrachte stukken over één zaak of onderwerp werden
daarom vanaf ca. 1600 zorgvuldiger bewaard. Bovendien groeiden ten gevolge van
de voorschriften die door de Staten-Generaal en de Raad van State werden ingevoerd
in de zeventiende eeuw het aantal door de administratie te behandelen onderwerpen.
Deze ontwikkelingen overtuigden de magistraat van de noodzaak om eigen belangen
en rechten veilig te stellen door alles te bewaren wat als bewijsstuk of om zijn precedentwerking
van belang zou kunnen zijn. Bij de inventarisatie in 1738 is voor het
eerst aandacht besteed aan de ‘losse stukken’ in bundels en dossiers. In een bovenkast
van een kast op de schepenkamer was een aantal afgehoorde rekeningen en bundels
archiefbescheiden zoo van oude als jongen tijden opgeborgen (tabel 1). Ook de afgehoorde
rekeningen van de kerk, de godshuizen enz. bleken zich daar te bevinden.

022
VOORWOORD
Een schets met de indeling van de archiefbewaarplaats op
de zolder van het stadhuis, opgesteld door Mr. A.C.
Bondam, rijksarchivaris in Noord-Brabant, 1890.

023
VOORWOORD
24 inv.nr. SA705.
25 ARR inv.nr. 287, fol. 9, res. 10 oktober
1747.
26 inv.nr. SA893, stadsrekening 1748/
1750, fol. 136v.
27 De registers van 1446-1518 (het Liber
Conclusionum) en van 1529-1552 (het
Liber Politicorum); de resoluties van 1525-
1533; die van 1545-1562, 1599-1605,
1736-1738 en van 1747 waren eveneens
vermist. Ook van de overige series van
registers bleken delen onvindbaar.
Sommige delen zijn nadien teruggevonden
of van derden verworven.
28 inv.nr. SA706.
Zij waren geborgen in muurkastjes in het gemeld kantoor en hadden als opschriften
Fabriecq, Diaconie Armen, Weeshuijs, Gasthuijs, Proveniers, Poorterije en Particuliere
Rekeningen. Voorts was een aantal stukken gesorteerd en gebundeld en bestemd om
in de loketten (in die tijd nog een soort open muurkastjes) in het secretariekantoor
geplaatst te worden alzoo deselve dienen tot de dagelijkse voorkomende zaaken (zie tabel
2). De inventaris van 1738 meldt enige verliezen, o.a. van resoluties, van registers van
rentebrieven en van procuraties en certificaties. In de inventaris komen voor het eerst
ook series kladregisters voor. Deze zijn belangrijk, omdat uit de in het net geschreven
delen meerdere exemplaren zijn ontvreemd of anderszins verloren gegaan. 24
Bij de inname van de stad door de Franse troepen in 1747 werd ook het secretariearchief
geplunderd. Tevoren was het door de zorg van de magistraat in kisten geplaatst
op de galerij onder de schepenkamer. In geval van een inname van de stad zou men de
bescheiden naar Holland of Zeeland overbrengen. Van het laatste is niets terechtgekomen
door de ontreddering in Bergen op Zoom, veroorzaakt door de voortdurende
beschietingen en als gevolg van de paniek op 16 september door de plotselinge nachtelijke
bestorming van de vesting. De stukken uit het secretarie-archief werden door
plunderende soldaten door elkaar geworpen en sommige verscheurd en verbrand,
naar buiten gegooid en [door de wind] verspreid over de aanliggende straten. 25
Na de ontruiming van de stad door de Fransen op 7 december 1748 kon het moeizame
reconstructiewerk beginnen. Registers en documenten werden uyt Braband en door
particulieren uit de stad en van elders teruggebracht. Enige stadspapieren die een
zekere Louis Savena te Brussel van marketentsters had gekocht, werden door hem aan
de magistraat toegezonden. 26 De advocaat Braesen aldaar werd verzocht na te gaan of
er daar meer stadspapieren te bemachtigen waren.
Op de marge van de inventaris uit 1738 werd een aantal vermissingen vermeld. 27
Over de verliezen handelde de volgende inventaris, opgemaakt in 1754, uitvoeriger.
De bewaardgebleven stukken werden zo goed en kwaad het kon weer op de orde van
de vorige inventaris gebracht. Van de oudste serie registers werden drie delen vermist.
Ook uit de andere series worden vermissingen vermeld. De losse stukken, in de vorige
inventaris nog zo uitvoerig opgesomd, komen in de inventaris niet meer voor. 28

024
VOORWOORD
29 inv.nr. SA137, res. 14 februari 1758 en
inv.nr. SA85, res. van 16 maart 1782.
30 inv.nr. SA708.
31 inv.nr. SA708.
Nog in 1758 en 1782 werden uit particulier bezit afgedwaalde archivalia verworven. 29
De in 1811 door de secretaris J. Augustijn opgemaakte inventaris maakt onderscheid
tussen de bescheiden die in het kantoor waren geplaatst en die welke zich op de
papierzolder bevonden. 30 Op de secretarie waren 61 loketten aanwezig, waarin stukken
over 48 onderwerpen werden bewaard (tabel 3). 31
tabel 1 inv.nr. SA705, zevende rubriek
Alderleij soort van Reekeningen, Documenten, en saken, zoo van oude als
jonge tijden, Berustende in sekere kas, op schepens=kamer, zijnde de boven
kas van de grootste kas aldaar.
1. Drie met touw bij den anderen gebonden Bundels, met oude
Reekeningen van den wijnaccijns
2. Item drie dito bundels met oude Reekeningen van den Bieraccijns
3. Item een bundel van Reekeningen der Controllen
4. Item een Bundel van Reekeningen der Caljooten
5. Item een bundel van Reekeningen van den koren=Lepel
6. Item een bundel van Reekeningen der servicien
7. Item een Bundel van Documenten, rakende de servitien, en oude
fortificatien
8. Item een Bundel van ontfangene missivens: en concepten van
antwoorden &a., beginnende met 1600 tot 1660
9. Item een dito Bundel, beginnende met 1660 tot 1699 Inkluijs
10. Item een dito Bundel, beginnende met 1700 tot 1737 Inkluijs
11. Item een bundel van stads verpagtingen, tot 1736 Inkluijs
12. Item een Bundel van Bestecken der besteedinge wegens de Stad
gedaan, tot 1736 Inkluijs
13. Item een Bundel Documenten van Processen, waar op staat proces
stucken

025
VOORWOORD
14. Item een Bundel met conditiën van Huijsen en Landen bij Executie
verkogt
15. Item een bundel van ordinaire Conditiën van Huijsen en Landen
16. Item een Bundel van conditiën van Meublaire goederen in de
poorterije &a
17. Item een Bundel van verkopinge van straatmist tot het Jaar 1737
Inkluijs
18. Een bundel der Lijsten van de gesturvene, binnen dese stad, tot 1737
Inkluijs
19. Drie oude bundels van verpagtinge der gemeene middelen, welke by
den anderen met een touw gebonden zijn
20. Een bundel van verpagtinge der gemeene middelen over de stad tot
1737 Inkluijs
21. Een bundel van verpagtinge der gemeene midden ten platten Lande
tot 1737 Inkluijs
22. Een bundel met Inventarissen van Desolate Boedels
23. Een bundel met minuten van Publicatien
24. Een bundel van briefkens van de 40ste en 80ste. penninghe tzedert
1711 tot 1737 Inkluijs
25. Een Bundel met verpagts Conditien van Geestelijke Thiendens,
eijndigende 1737 Inkluijs
26. Een Bundel met kladden en Requesten over diversche saken
27. Een bundel met Requesten aan de Magistraat gepresenteert, tot het
Jaar 1734 Inkluijs
28. Een bundel met oude verpagtingen ende Conditien van de Thiendens
&a., van den Heer Marquis van Bergen
29. Nogh een bundel van verpagtingen, der Domeijnen van den Heer
Marquis
30. Een bundel met Boekjes en Documenten Rakende het
Besetboekhouderschap

026
VOORWOORD
Bladzijden uit de inventaris van J. Augustijn, 1811.

027
VOORWOORD
31. Een bundel met placcaten, ordonnantien, en Resolutien &a., soo van
haar Hoog Mogende
als den Raad van Staaten, en van Brabant &a
32. Een bundeltje missivens, waar bij de placcaten, ordonnantien, en
Resolutien &a., aan de Magistraat worden toegesonden
33. Reekeningen en Documenten rakende personeele quotisatie
34. Een bundel met Inventarissen van Boedels
35. Een Bundeltje met Pijlingen
36. Een Bundeltje stucken rakende de waagh
tabel 2 inv.nr. SA705, achtste rubriek
Losse Documenten, elks in zijn soort, bij den anderen gebonden, en door den
Secretaris overgenomen om in de loquetten op de Secretarye gelegt te worden:
alzoo deselve dienen tot de dagelijkse voorkomende zaaken.
1. Eerstelijk een Bundel van alderhande missivens, over allerleij zaaken
2. Item een van Losse Requesten
3. Item een van alderleij Gilde=saaken
4. Item een bundel rakende den Gouverneur, Groot Major. Item de
Majoors van de forten, Guarnizsoens, en fortificatiesaken ende verscheijde
Remonstrantien daar ontrent &a
5. Item een van kerkelijke zaken en van de Fabriecq
6. Item een van alderhande gemengde zaaken
7. Item een van de biljetteringe
8. Item een van publicatien der verpagtingen
9. Item een rakende s’lands en Stads gemeene middelen ende belastinge
10. Item een van Instructie en Politique ordonnantien en publicatien
11. Item een van inventarissen, soo van Documenten, berustende in de
privilegie kist, en op de secretarije &a, als van andere effecten de stad

028
VOORWOORD
Bladzijden uit de inventaris van 1738.

029
VOORWOORD
aankomende, of aangekomen hebbende
12. Item een bundel rakende de leverancie van Turf en kaarsen
13. Item een rakende het Zee=hoofd en Havendijk
14. Item een rakende de Lantaarnen, en brandspuijten
15. Item een met projecten van allerleij actens
16. Item een rakende den Burgerlijken krijgsrade en ordonnantien op den
brandt
17. Item een bundel van Peijlinge
18. Item een bundel van Interrogatorien en Informatien rakende het officii
19. Item een met concepten van missivens en Remonstrantien over
verscheijde saken, alsmede missivens van Hooge Collegien
20. Item een Bundel van allerleij loopende saaken, soo van missvens en
Requesten als andersints
21. Item een bundel met Concept Resolutien, welke reeds geregistreert zijn
22. Item een oude perquemente Rolle, behelsende de namen der Regenten in
de tyd geweest zynde
23. Item de Reekeningen door den commis van den Turf wegens de
uytleveringe gedaan, met de Documenten daar toe specterende
tabel 3 inv.nr. SA708
Overzicht van de in 1811 op de secretarie aanwezige loketten.
1. Rekeningen van ’t Weeshuis
2. Dito van ’t Gasthuis
3. Dito van de proveniers
4. Dito van de proveniers
5. Dito van de Nederd. Diaconie Armen
6. Dito van de fransche diaconie
7. Dito van den turf

030
VOORWOORD
8. Dito van de Poorterij
9. Dito van de Hooge en Lage Meeren
10. Dito voor den Weth gedaan
11. Resolutien van H.H. Mog. en Ed. Mogende
12. Resolutien van den Ed. Rade van Braband
13. Missives, Requesten en Remonstrantien aan de Hoge colleges
14. Requesten en Documenten voor ’t contract van leverantie van turf en
kaarsen
15. Rekeningen van de Roomse Diaconie Armen
16. Contracten met onderscheiden steden over ’t regt van exue
17. Processtukken
18. Processtukken communicatoir
19. Inventarissen
20. Conceptresoluties van de Magistraat
21. Verpachtsconditiën van de Generale middelen over de stad
22. Verpachtsconditiën van de Generale middelen over het Marquisaat
23. Verkoopconditiën van meubilaire goederen
24. Verkoopconditiën van vrugten ten Velden
25. Verpagtsconditiën der geestelijke thienden
26. Condities van aangehaalde goederen
27. Stadsverpagtingen
28. Straatmest
29. Verkoping bij Executie
30. Vaste goederen
31. Taxatien van huizen in de Stad en de poorterij
32. Publicatien wie pagters van s Lands gemene Middelen zijn
33. Ontvangene Missives
34. Concepten van Missives
35. Interrogatorien en actes van Onverlet
36. Kerkelijke zaken

031
VOORWOORD
37. Gildenzaken
38. Inventarissen van Diverse Boedels
39. Ordonnantien voor Stadsofficianten
40. Requesten
41. Gemengde zaken
42. Lijsten van den Dooden
43. ----
44. Actens van Schouwing
45. Actens van Indemniteit
46. ----
47. Militaire Zaken
48. Huwelijks Zaken
49. Rapporten
50. Documenten wegens ’t Zeehoofd. 51 t/m 61 Blanco.

032
VOORWOORD
Bladzijden uit de inventaris van 1811.

033
VOORWOORD
32 inv.nr. SA83, blz. 168-169.
33 inv.nr. SA83, blz. 196-198, res. 5 oktober
1779.
34 inv.nr. SA85, blz. 214-216, res. 16 maart
1782. Van Ham, Suijkerbuijk en
Vanwesenbeeck (1987) 12 en 24-25;
Weyts (1987) 128.
35 Th.F. van Litsenburg en G.C.M. van Dijck,
Inventaris van de collectie Cuypers van
Velthoven 1320-1870, ’s-Hertogenbosch
1978; Gemeentearchief Bergen op Zoom,
Archieven Huize De Mattemburgh,
Bergen op Zoom 1985.
bewaring op de papierzolder
In augustus 1779 trof men twee kisten met oude papieren op één van de stadhuiszolders
aan. Een commissie werd belast met de controle en om na te gaan of deze documenten
nog van belang waren om bewaard te blijven. De commissieleden kregen
toestemming om stukken die niet meer van nut waren, te verscheuren en weg te
doen. 32 Enige maanden nadien was dit werk voltooid, maar inmiddels was gebleken,
dat in een kast voor de schepenkamer nog verschyde papieren aanwezig waren die
mede in de inventaris opgenomen en bij de andere bundels gevoegd moesten worden.
33 Nu duurde het bijna twee jaar, voor men gereed was. Men besloot in 1782 de
verdieping boven de Witte Zaal in te richten tot ‘Papierzolder’ en daar de stukken in
rekken te plaatsen. 34
Uit de oudere inventarissen blijkt niet, dat van de Papierzolder belangrijke bescheiden
zijn ontvreemd of weggenomen. Ook hierin kan echter de schijn bedriegen. Uit de
dossiers en bundels los bewaarde stukken kon men stukken halen zonder dat dit
onmiddellijk werd opgemerkt. De verzamelingen Cuypers van Velthoven en die
afkomstig van Huize De Mattemburgh, bleken bij inventarisatie in 1978 resp. 1985
een flink aantal stukken te bevatten die uit het secretariearchief van Bergen op Zoom
afkomstig zijn. Wellicht heeft hun ‘ontlening’ plaats gevonden door dezelfde persoon,
de bekende verzamelaar Prosper (A.F.G.P.) Cuypers van Velthoven (1803-1882), hoewel
ook zijn vader P.J. Cuypers (1763-1844), wiens weduwe Huize Mattemburgh
stichtte, als burgemeester van Bergen op Zoom toegang tot de archieven heeft
gehad. 35 Deze stukken zijn inmiddels aan de gemeentelijke archiefdienst van Bergen
op Zoom teruggegeven en bij de inventarisatie weer in het archief gevoegd. Het is niet
duidelijk of er nadien nog verliezen zijn geleden.
ii overgang
Het rigoureus toepassen van de scheiding tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke
macht had evenals elders negatieve gevolgen voor de stedelijke archieven.

034
VOORWOORD
36 W.A. van Ham, Inventaris archieven Raad
en Rekenkamer van de markiezen van
Bergen op Zoom, (’s-Hertogenbosch
1980) tweede stuk, dl. A, 154-155.
37 Stedelijke archieven Franse tijd, inv.nr.
3A/10, minuut-schrijven van de maire
aan de sous-prefect d.d. 16 augustus;
schrijven van de sous-prefect 20
augustus; minuut-schrijven van de maire
d.d. 29 augustus 1811.
Te Bergen op Zoom geraakten deze archieven vermengd met de in 1795 uit het
Markiezenhof naar het stadhuis overgebrachte archieven van de Raad- en Rekenkamer
van de markiezen en met de bescheiden van de in 1798 opgeheven gilden.
Vervolgens geraakten stukken uit het stadsarchief in 1802 zoek bij de overbrenging
van die archieven naar Breda, waar de met de administratie van de markgraaflijke
goederen belaste commissie werd gevestigd. Een aantal daarvan is nadien aan het
gemeentebestuur teruggezonden. Bovendien bleef een aantal uit de archieven van de
Raad- en Rekenkamer afkomstige stukken te Bergen op Zoom achter. 36
De administratieve voorschriften die de inlijving bij Frankrijk (1810-1814) met zich
mee bracht, gingen uit van een nieuw onderscheid: dat tussen stukken van ‘rechterlijke’
aard en bescheiden van ‘administratief’ karakter. Op grond van een decreet van
8 november 1810 beval de sous-prefect te Breda in juli 1811 aan de maires in zijn
arrondissement om genoemde scheiding in hun archieven aan te brengen. Daarna
moesten zij de aldus gesorteerde stukken inpakken en bezegelen. Vervolgens dienden
aparte inventarissen te worden opgemaakt. Tenslotte diende alles te worden opgestuurd
naar de griffie van eerste aanleg te Breda. Bovenstaande gold ook voor registers
die zowel akten van administratieve als van juridische aard bevatten: zij zouden
als gemeenschappelijk eigendom worden beschouwd. Als de maire behoefte had aan
één van de stukken, zou hij daarover kosteloos kunnen beschikken of er een kopie van
kunnen laten vervaardigen. De maire van Bergen op Zoom toonde zich niet onwillig
om de archieven van de griffie van de schepenbank en van de inmiddels eveneens
opgeheven Hoge Vierschaar te verzegelen en te verzenden, maar protesteerde tegen
de afstand van stukken behorende tot de plaatselijke administratie. Het verblijf van
die stukken te Breda zou hem onnodige last bezorgen, zo deelde hij mede. De sousprefect
verzocht een kopie van de inventaris van het stedelijk archief om aan de hand
daarvan met de prefect te kunnen overleggen wat in het belang van de administratie
het meest verkieselijk was. Binnen tien dagen zond de burgemeester de gevraagde
kopie toe. Er zijn kennelijk geen verdere maatregelen getroffen. 37
Het archief van de in 1810 bij Bergen op Zoom gevoegde voormalige heerlijkheid
(later gemeente) Borgvliet werd in deze tijd eveneens naar het stadhuis overgebracht.

035
VOORWOORD
38 Van Ham, Suijkerbuijk en Vanwesenbeeck
(1987) 36-37.
39 Verslag van den toestand der Provincie
Noord-Brabant over 1879, hoofdstuk III,
13. Zie ook Coopmans (1981) 152-155.
Bovendien moesten de kerkbesturen bij de invoering van de burgerlijke stand hun
doop-, trouw- en begraafregisters aan het gemeentebestuur afstaan. De diversiteit
van de bescheiden in de archiefbewaarplaats groeide.
De wetgeving van het koninkrijk der Nederlanden bracht de nodige rust na de wisselingen
van bewind gedurende de Franse tijd. Het oude bestel van voor 1795 was voorgoed
verleden tijd geworden en daarmee ook het onmiddellijke belang van de
archiefbescheiden uit die periode voor de lopende administratie. De commies ter
secretarie C.J. Pilaar constateerde in 1835 de wanorde in de archivalia. Omdat hem de
nodige scholing ontbrak, greep hij zo weinig mogelijk in. Hij beschreef de stukken in
de volgorde zoals hij die aantrof. De gevolgen van meer dan dertig jaar verwaarlozing
en verwarring in de archieven zouden zich hierdoor in zijn inventaris (1836-1837)
aftekenen.
Uit de reeds genoemde inventaris van Pilaar blijkt, dat er zich in 1835 in het stedelijke
archief nog enige reeksen bescheiden bevonden, behorende tot de archieven van de
vroegere griffie van de stedelijke rechtbank en tot die van de Hoge Vierschaar. De overige
bescheiden uit die archieven waren reeds in 1811 aan de griffie van de rechtbank
in eerste aanleg te Breda overgedragen. 38 De minister van Binnenlandse Zaken deelde
bij schrijven van 12 januari 1883 aan het provinciaal bestuur mee, dat een rijksarchivaris
beter zou kunnen zorgen voor de ‘eenheid in bewerking en de uitgaven der oude
archieven’ dan de tot dusverre fungerende provinciale archivaris. Bovendien zou een
rijksarchivaris ‘nuttig werkzaam’ kunnen zijn ‘tot het verleenen van bijstand, bij het
ordenen en inventariseeren van de oud gemeentelijken en waterschapsarchieven,
welke tot dusverre veelal verwaarloosd zijn’. 39 De overheid aarzelde toen niet lang: bij
Koninklijk Besluit van 1 februari 1880 werd mr. C.C.N. Krom tot rijksarchivaris in
Noord-Brabant benoemd.
De nieuwbenoemde ging voortvarend te werk en deed in januari 1883 aan zijn minister
reeds uitvoerig verslag van de toestand van de archieven in de provincie, door hem
op 25 september van het voorafgaande jaar afgesloten. Dat het door hem gehanteerde
begrip ‘rechterlijke archieven’ zich niet beperkte tot stukken die de contentieuze
rechtspraak betroffen, blijkt uit de lijst van gemeenten, waar zich ‘oude archieven

036
VOORWOORD
40 Verslag Rijks Oude Archieven over 1882,
62-63.
41 Deze zijn opgenomen in het Koninklijk
Besluit van 8 maart 1879, Stbl. no. 40 en
het Koninklijk Besluit van 9 oktober
1883, Stbl. no. 141.
42 Gemeentearchief Bergen op Zoom,
gemeentelijke archieven 1814-1925,
voorl. inv.nr. 1/23.
43 Gemeentearchief Bergen op Zoom,
gemeentelijke archieven 1814-1925,
voorl. inv.nr. 1/251, notulen burgemeester
en wethouders van 17 oktober 1885 en
2/2613, ingekomen brief van 14 oktober
1885.
44 Verslag Rijks Oude Archieven over 1885,
11-15.
45 Gemeentearchief Bergen op Zoom,
archieven gemeentebestuur 1814-1925,
akten serie rep. nr. 2793.
46 Verslag Rijks Oude Archieven over 1904,
118-119.
bevinden, voor zoover zij van rechterlijken aard zijn’. Uit de inventaris van Pilaar somde
hij registers en protocollen op die hij als stukken betreffende de volontaire rechtspraak
beschouwde. Zij maakten echter sinds eeuwen deel uitmaakten van het secretarie-archief.
Overigens maakte Krom terecht melding van de stukken uit het archief
van de Hoge Vierschaar die nog niet aan het rijk waren overgedragen. 40
Een mogelijke ingreep in de gemeentelijke archieven door de rijksarchivarissen kreeg
een formele sanctie door de uitbreiding van de voorschriften. 41 Zij omvatten voorschriften
tot het overbrengen van de archieven van tot 1810 in ons land rechtsprekende
instanties uit de bewaarplaatsen van de arrondissementsrechtbanken naar de
rijksarchieven in de provincies. Tevens werd voorgeschreven dat de toen nog bij de
gemeentebesturen berustende ‘oude rechterlijke archieven’ eveneens, en wel vóór 1
januari 1889, daarheen moesten worden overgebracht. In 1885 vroeg de commissaris
des konings aan het gemeentebestuur om die archieven aan de rijksarchivaris over te
dragen. Als zodanig werden de door Krom opgesomde bescheiden (uit het archief van
de secretarie) beschouwd. De gemeenteraad voelde niet veel voor die overdracht.
Hij besloot op 2 oktober 1885 de afgifte slechts te laten geschieden onder voorbehoud
van de mogelijkheid de stukken later te kunnen terugvorderen en om een rechtskundig
advies in te winnen of er inderdaad termen bestonden om restitutie te kunnen
eisen. 42 De pertinente vraag van de rijksarchivaris om een datum af te spreken waarop
de daadwerkelijke overdracht kon plaatsvinden, werd in eerste instantie ontwijkend
beantwoord. Burgemeester en wethouders van Bergen op Zoom vroegen hem aan te
tonen, dat hij tot overname bij akte gemachtigd was en eisten vermelding in de tekst
van de door de gemeenteraad gestelde voorwaarden. 43 Ondanks hun kennelijke weerzin
besloten de vroede vaderen toch tot overdracht, hetgeen uiteindelijk op
18 november plaatsvond. 44 De ondertekening van het desbetreffende proces-verbaal
van overdracht kon niet meer door mr. Krom geschieden, aangezien hij op 23 november
overleed. Het was zijn opvolger A.C. Bondam die als waarnemend rijksarchivaris
het stuk op 16 december met zijn handtekening bekrachtigde. 45 In 1904 werden nog
drie protocollen uit het stedelijk archief door het rijk overgenomen. 46
Ingevolge de Koninklijk Besluiten van 31 mei en 6 juli 1929 werden de gemeentebe-

037
VOORWOORD
47 Van Ham, Suijkerbuijk en Vanwesenbeeck
(1987) 36-37
48 inv.nr. SA33 fol. 186.
49 inv.nr. SA42, ongefol., res. van 25 februari
1655 en inv.nr. 703.
sturen verplicht de door de kerkbesturen afgestane doop-, trouw- en begraafregisters
over te doen brengen naar de rijksarchiefbewaarplaatsen in de desbetreffende provincies.
Bij de overdracht waren ook de schepentrouwboeken met bijlagen betrokken die
mede tot het secretariearchief hadden behoord. De overdracht heeft plaatsgevonden
ondanks felle protesten, ook te Bergen op Zoom. De geschiedkundige kring ‘Het
Markiezaat’ wendde zich zelfs - tevergeefs - tot de koningin om dit verlies aan historische
documentatie te voorkomen. De bescheiden zijn in 1940 door de rijksarchivaris
als afzonderlijk fonds aan de gemeentearchivaris in bewaring gegeven en dus te
Bergen op Zoom teruggekeerd .47
De verwijdering uit het archief van de series en afzonderlijke stukken betreffende
zaken van registratie, zogenaamd over ‘volontaire’ of ‘willige’ rechtspraak betekenden
een directe aanslag op de historische samenhang binnen de lokale archieven.
Billijkerwijze moet worden opgemerkt, dat deze uit het oogpunt van archiefbeheer
principieel onjuiste maatregelen toch vaak positieve gevolgen hebben gehad voor vele
verwaarloosde archivalia in Nederland. De ‘rechterlijke’ archieven werden voortaan
immers tenminste brandvrij en onder supervisie van opgeleid personeel beheerd.
De negatieve gevolgen waren zowel van materiële als immateriële aard. Belangrijke
bestanddelen bleven voor de lokale geschiedschrijving gedurende lange tijd moeilijk
bereikbaar. Bij de studie van de plaatselijke historie beperkte men zich noodgedwongen
tot de ‘administratieve’ archieven, waardoor het juridische aspect dikwijls
verwaarloosd werd. In 1941 is, na de aanstelling van C.J.F. Slootmans tot gemeentearchivaris,
het ‘rechterlijk’ archief aan het gemeentebestuur van Bergen op Zoom in
bewaring gegeven en sindsdien in de gemeentelijke bewaarplaats opgenomen.
inventarisaties
De reeds vermelde inventaris die in 1590 moest worden opgemaakt, is niet bewaard
gebleven. 48 De eerste inventaris van het oud archief van de secretarie die zich wel
daarin bevindt, werd opgemaakt krachtens een besluit van de magistraat van
25 februari 1655. 49 Hoewel volgens de titel alle de registers, charters ende archieven

038
VOORWOORD
50 inv.nr. SA704.
51 inv.nr. SA705.
52 inv.nrs. SA706 en 707.
53 inv.nr. SA83, blz. 168-169, res. 5 oktober
1779 en inv.nr. 85, blz. 214-216, res.
16 maart 1782.
54 inv.nr. SA708.
55 Gemeentearchief Bergen op Zoom, manuscript-inventarissen
van archieven nr.1.
zouden zijn opgenomen, bevat de inventaris slechts enige series van registers en
protocollen. De tweede inventaris werd op 7 juni 1692 op verzoek van de secretaris
Jeremias Bastingius gemaakt door de schepenen Antoni van Sambeek, mr. A. Mourik
en Johan de Pottere. 50 De derde inventaris is op 5 december 1738 opgesteld bij de
overdracht aan de nieuwbenoemde secretaris Anthonij Willem van der Hulst. Dit is,
zoals reeds vermeld, de eerste uitvoerige inventaris die behalve de registers enige
series andere documenten omvat. 51 De volgende inventarisatie, die van 27 april 1754,
werd gemaakt bij de overname van de stukken door de secretaris Petrus van Uffelen.
Deze inventaris en die van 12 april 1774, opgesteld bij de overname van de secretarie
door Dirk Spierejee, bevatten wederom slechts de registers en protocollen. 52 In 1781
stelde een commissie, die reeds in 1779 was aangesteld, een inventaris samen van
verschyde papieren, die op een zolder en in een kast in het stadhuis waren aangetroffen.
Deze inventaris is echter niet meer te vinden. 53
Op 13 maart 1811 vervaardigde secretaris Joh. Augustijn in opdracht van de maire
Gerard Vermeulen een inventaris. Behalve de reeds meermalen genoemde cartularia,
registers en protocollen zijn er afzonderlijke hoofdstukken in opgenomen betreffende
de registers van taxaties, van memorielijsten, van plakkaten en resoluties van hogerhand,
van verklaringen, van transporten, van publicaties, van obligaties, van allerlei
akten uit de jaren 1808-1810, keuren van de ontbonden gilden en belastingkohieren. 54
In de jaren 1836-1837 ordende en beschreef de meer gemelde commies ter secretarie
C.J. Pilaar het archief. Hij nam in de éne inventaris die hij samenstelde en tot 1855
bijhield, een aantal stukken op, die tot andere archieven behoorden. De ordenende
maatregelen die Pilaar had getroffen, kunnen overigens als summier worden
beschouwd; over de inventaris verspreid vermeldde hij 240 losse stukken. 55 Hij bracht
geen scheiding aan tussen de archieven uit de tijd van het oude bestel en die uit de
periode daarna. De nummering van de bestanddelen loopt door, ondanks het feit dat
er van archieven van verschillende oorsprong sprake is. De inventaris is echter indicatief
voor de toestand, waarin het archief zich toen bevond. Het totaal aantal nummers
in deze inventaris bedraagt 1451; hij is ingedeeld in een aantal hoofdstukken die echter
niet genummerd zijn. Ook lopen hoofdstukken over in diverse zaken, die niet tot

039
VOORWOORD
56 Verzameling manuscript-inventarissennr.1.
57 Verslag van den toestand der provincie Noord-
Brabant over 1886, hoofdstuk III,
blz. 10-11.
58 Verzameling manuscript-inventarissen
nr. 2.
het onderwerp behoren dat zij heten te betreffen. Na het aanbrengen van een nummering
van de hoofdstukken komt men tot het volgende overzicht: hoofdstuk 1
omvat de serie privilege-, resolutie- en ordonnantieregisters (doorlopend tot 1840);
de concept-notulen van het gemeentebestuur zijn opgenomen in hoofdstuk 8 en
omvatten de periode 1634-1734. Hoofdstuk 2 en 3 bevatten de protocollen. De registers
van ‘allerlei aard’ zijn verspreid over de hoofdstukken 5, 10, 12 en 16. Hoofdstuk
6 omvat Registers van successierechten. De kohieren van de grondeigenaren in de
Poorterij vormen hoofdstuk 7. In hoofdstuk 9 zijn de registers van akten tot opzegging
van verbanden ondergebracht. Hoofdstuk 13 bevat de obligaties en de stadsrekeningen
met bijlagen. In hoofdstuk 14 komen ‘losse stukken’ voor, waaronder notariële
archivalia. Tussendoor zijn stukken opgenomen die tot andere archieven behoren.
De registers van de Weeskamer vormen hoofdstuk 4. Hoofdstuk 11 betreft stukken,
afkomstig van de ontbonden gilden. Het archief der gemeente Borgvliet is ondergebracht
in hoofdstuk 15. De rekeningen, afkomstig van ‘het Markiezaat’ (lees de Raaden
Rekenkamer van de markiezen) vormen met processtukken en bescheiden uit de
Franse tijd hoofdstuk 16. In hoofdstuk 17 bevinden zich de archieven van de Oude
Regtbank en Hoge Vierschaar. 56 Evenzeer een mengeling van onderwerpen en bestanddelen
is hoofdstuk 18, waartoe de serie gedrukte Plakkaatboeken behoort.
In 1886 begon rijksarchivaris A.C. Bondam ‘belangeloos’ met de ordening van de
gemeentearchieven. Hij deelde aan het provinciaal bestuur mede, dat de ‘orde noch
inventaris’, door Pilaar samengesteld, hem voldeden. Van de inhoud van het archief
roemde hij de ‘prachtige verzameling middeleeuwsche keuren (...) een uitgaaf zoo
ruimschoots waard’ en bovendien ‘allerlei, ook zeer oude, bescheiden’. Zijn ordening
en inventarisatie leverde echter weinig op. 57 De volgende rijksarchivaris
mr. C.C.D. Ebell heeft gelegenheid gevonden zich verder in het archief en de geschiedenis
van de archiefvormende instanties te verdiepen, maar ook zijn inventaris is niet
voltooid. 58 Ebell had gekozen voor de hoofdindeling: I. Zaken van Bestuur (waaronder
a. algemene zaken; b. zaken van bestuur in engere zin; c. zaken van beheer; d. zaken
van toezicht); II. Huishoudelijke zaken; III. Zaken van Depot en IV. Varia. Met zaken
van beheer werd kennelijk de bemoeienis met de landsbelastingen bedoeld; met zaken

040
VOORWOORD
59 Verzameling manuscript-inventarissen
nr. 3. De hoofdstukken betreffen
1. Perkamenten charters en privilegiën;
2. Ordonnantiën; 3. Stedelijke Bestuur;
4. Financiën; 5. Ingekomen en concepten
van uitgegane brieven; 6. Ingekomen
requesten; 7. Belastingzaken; 8. Godshuizen;
9. Gilden; 10. Varia en huishoudelijke
zaken.
60 Archief Gemeentebestuur 1814-1925,
voorlopig inv.nr. 2/2619.
van toezicht die op kerk- en armeninstellingen; onder zaken van depot zijn opgenomen
de archieven van de Weeskamer en van het fonds voor weduwen. Het geheel is
onafgewerkt.
De gemeentearchivaris van Bergen op Zoom H. Levelt begon in juni 1920 kennelijk
zijn inventarisatie met het kopiëren van de inventaris en aantekeningen van Ebell.
Levelt koos zelf voor een ander indelingsschema. Hij voltooide in 1924 een inventaris
die hij als titel meegaf: het Administratief Oud-Archief der stad Bergen op Zoom en
Borgvliet. Deze omvatte in totaal 377 omslagen, 724 delen, 34 dozen en 15 charters.
Er zijn 10 hoofdstukken. De titels betreffen zowel soorten archivalia als onderwerpen
van bestuurlijke aard. Daarop volgden nog: het weeskamerarchief; ‘diverse zaken’,
Doop-, Trouw- en Sterfregisters; het Oud-Archief van de Burgerlijke Stand en het
Oud-Archief van Borgvliet. Ook in dit schema schort er dus iets aan de systematiek. 59
Levelt bracht bij zijn ordening het merendeel van de losse stukken onder in dikke pakken,
die vervolgens in portefeuilles met gedrukte rugopschriften werden geplaatst.
In de mappen, geleverd door de strafgevangenis te Amsterdam, en in de registers
bracht hij losse stroken aan met geschreven nummers. 60 Het archief bleef tot de thans
afgesloten ordening in de door Levelt aangebrachte volgorde. De archieven werden
nadien in 1935 van de Papierzolder overgebracht naar de toen ingerichte nieuwbouw
voor het gemeentearchief aan de Sint-Annastraat. Thans berusten zij in de archiefbewaarplaats
Blokstallen 2, die in 1986 in gebruik is genomen.
C.J.F. Slootmans, Levelt’s opvolger als gemeentearchivaris, werkte in de jaren 1930-
1934 aan de voltooiing van een door rijksarchivaris mr. Smit begonnen inventarisatie.
De voorgenomen indeling omvatte: A. Oud-Archief Bergen op Zoom en B. Oud-
Archief Borgvliet. Het Oud Archief Bergen op Zoom zou als volgt worden ingedeeld:
I. Stukken van hooger hand (1. Privilegiën; 2. Resoluties der Staten-Generaal en Raad
van State) en II. Stukken van de Magistraat zelf afkomstig of bij hen ingekomen.
(1. Algemeene zaken; 2. Financiën; 3. Huishoudelijke zaken; 4. Retroacta en gedeponeerde
archieven; 5. Varia). Slootmans heeft de inventaris slechts ten dele afgewerkt:
hoofdstuk I geheel, maar van hoofdstuk II slechts paragraaf 1. hij maakte in deze
periode ook een beschrijving van de archivalia betreffende het Markiezaat die in het

041
VOORWOORD
61 Verzameling manuscript-inventarissen
nr. 4.
62 Fruin (1919) 58.
secretariearchief waren achtergebleven.
Als stage-object vervaardigde Slootmans een beschrijving van alle gildebescheiden,
die zich in de gemeentelijke archiefbewaarplaats bevonden. Hieronder werden begrepen:
I. De stukken, die tot het stadsarchief behoorden; II. de bescheiden, afkomstig
van de gilden zelf en III. stukken betreffende de gilden, behorende tot het archief van
F.N. van Engelen van Strijen. Deze notaris was in de tweede helft van de achttiende
eeuw procureur van de gilden. 61
Bij het inwerkingtreden van de eerste Nederlandse archiefwet in 1918 publiceerde de
toenmalige algemene rijksarchivaris R. Fruin een commentaar in drie deeltjes. In het
eerste deeltje verwees hij naar de in de memorie van toelichting bij die wet opgenomen
opinie dat het wenselijk was om een hereniging mogelijk te maken van de z.g.
rechterlijke archieven met het ‘administratieve deel’ der gemeentearchieven. Die hadden
immers daarmee veelal één geheel gevormd. Fruin noemt deze hereniging zelfs
hoog gewenscht, hetgeen hij nader adstrueert. Met dit betoog wenste hij echter niet uit
te drukken, dat de gemeenten eenig recht hebben op die archieven, die volgens hem
ongetwijfeld rijkseigendom zijn. 62 In de praktijk maakte de eerste overweging helemaal
niets uit; de tweede des te meer. Een open discussie op dit punt bleek in de praktijk
niet mogelijk, laat staan dat een hereniging van de van elkaar vervreemde groepen
archivalia werd toegestaan. De toenmalige rijksarchivaris in Noord-Brabant mr.
J.P.W.A. Smit nam in zijn inventaris van de rechterlijke archieven van Bergen op
Zoom, afgesloten op 17 januari 1918, de meergemelde stukken uit het secretariearchief
op zonder enige toepassing van het befaamde herkomstbeginsel (respect de
fonds!). Zij vormden daarin met de stukken, afkomstig van de griffie van de rechtbank,
één geheel.
iii de nieuwe inventaris
Zoals reeds hiervoor vermeld, bleef de herbeschrijving van de stedelijke archieven
herhaaldelijk in een voorlopig stadium steken. Ik kreeg in 1966 van mijn voorganger
J.H. van Mosselveld opdracht, het ‘administratieve’ archief te inventariseren.

042
VOORWOORD
63 Verzameling manuscript-inventarissen
nr. 4.
Allereerst werd een meer systematische opzet gemaakt volgens welke de door Levelt
beschreven bestanddelen werden onderverdeeld. Een splitsing was nodig van de door
Levelt gevormde dikke pakken met bescheiden die meer omvatten dan het op de
omslagen aangegeven onderwerp. De nieuwe nummers konden voorlopig gelijk blijven
aan de oude, maar er moest bij splitsing een letter aan worden toegevoegd.
Er bleken zich in het ‘administratieve’ archief documenten te bevinden, afkomstig uit
de archieven van de Raad- en rekenkamer van de markiezen, terwijl het vermoeden
voor de hand lag, dat in die archieven stukken uit de archieven van de stad schuilgingen.
Daarom oriënteerde ik mij eerst in de archieven van de Raad- en Rekenkamer.
Hiervan bevond zich immers nog een deel in de stedelijke archieven, terwijl er vermoedelijk
ook stukken uit de stedelijke archieven onder de archivalia van de Kamer
schuilgingen. Besloten werd aan de ordening en inventarisatie van laatstgemelde
archieven voorrang te geven. De inventaris van de archieven van de Raad- en
Rekenkamer verscheen in 1980; die van het hiermee samenhangende archief van het
Leenhof in 1981.
Daarna kon de inventarisatie van de stedelijke archieven worden hervat. Begonnen
werd met een gedetailleerde herbeschrijving. De aangebrachte verfijning leidde tot de
vervanging van de eerder aangebrachte nummers die uit een combinatie van cijfers en
letters bestonden. Een concept- inventaris in machineschrift kwam in 1982 gereed.
De stukken over gildenzaken in de inventaris van Slootmans onder afdeling I
genoemd, zijn opnieuw in het secretariearchief opgenomen. 63 Stukken, afkomstig uit
de verzamelingen van Cuypers van Velthoven en uit de archieven van Huize De
Mattemburgh werden ingevoegd, alsmede die, welke zich in de archieven van de Raad
en Rekenkamer bevonden. Hierdoor werd het geheel onoverzichtelijk en moeilijk te
hanteren, ondanks het feit dat een concordans van oude en nieuwe nummers was
opgesteld. In 1987-1988 is het geheel van een uniforme doorlopende nummering
voorzien, die in 1989 door middel van voorlopige etiketten op de omslagen werd aangebracht.
Bij de herbewerking werd voor het eerst gebruik gemaakt van een tekstverwerker.
Ook de relatie van het dusverre uitsluitend bewerkte ‘administratieve’ deel van het

043
VOORWOORD
archief tot de ‘rechterlijke’ bescheiden diende te worden bestudeerd. Daarom vond
een onderzoek in laatstgenoemde plaats. Bij de ordening was immers reeds gebleken,
dat daarin een scheiding moest worden gemaakt tussen de stukken, afkomstig van de
secretarie en die welke het archief van de voormalige griffie hadden gevormd. In 1990
kwam een voorlopige, summiere inventaris van dit archief tot stand.
Vervolgens moest een principiële keuze worden gemaakt: zou ik berusten in de in
1885 aangebrachte verdeling in ‘administratief’ en ‘rechterlijk’ archief of de bij het
einde van het oude bestel aanwezige structuur in zijn geheel herstellen?
uitgangspunten
Bij het doen van een keuze mag men zich echter niet laten leiden door
Prinzipienreiterei maar ook niet door onverschilligheid ten aanzien van de wezenlijke
aard van het archief. Vooral pragmatische overwegingen pleiten voor het behoud van
de orde zoals men die in het archief aantreft, zelfs als blijkt dat deze is verstoord door
slechte bewaring, verkeerde ordeningsmethoden of door onoordeelkundig gebruik.
Om niet met de beginselen van de archivistiek in botsing te komen en toch de
bestaande orde te kunnen handhaven argumenteren sommigen, dat de structuur van
een archief kan zijn bepaald door tegelijk of na elkaar aangebrachte ordeningen, die
op een bepaalde wijze tot één systeem gecombineerd kunnen zijn. Ontbreekt een dergelijk
systeem, dan mag men kiezen. Bij zo’n keuze valt men (gemakshalve) terug op
de laatst aangebrachte orde. Er verandert dan niets. De gebruikers en de medewerkers
van de gemeentelijke archiefdienst waren aan de splitsing inmiddels gewend en in tal
van publicaties was van de nummering van de bestanddelen als bewijsplaats gebruik
gemaakt. Overigens was die nummering een voorlopige. Men kan dit tijdelijk ongemak
als een praktisch bezwaar zien, maar het is ondervangen door een concordans
van oude en nieuwe nummers.
Over de beginselen, stelsels en methoden van archiefordening en -beschrijving is een
massa literatuur verschenen. Typisch is de afkeer van een bepaalde groep historici
-waaronder zelfs archivarissen! - van de zogenaamde ‘klassieke’ inventaris en van de

044
VOORWOORD
64 S. Muller, J.A. Feith en R. Fruin, Handleiding
voor het ordenen en beschrijven van archieven,
Groningen 1920; J.L. van der Gouw,
H. Hardenberg, W.J. van Hoboken en
G.W.A. Panhuysen, Nederlandse
Archiefterminologie, Zwolle 1962; Stichting
Archief Publikaties. Lexicon van Nederlandse
Archieftermen, 's-Gravenhage 1983.
65 W.J. Meeuwissen, 'De ordeningsbeginselen
opnieuw aan de orde gesteld',
overdruk in Horsman en Sigmond (1984)
136.
66 Horsman en Sigmond (1984).
67 Lexicon, 16-17, nrs. 9 en 10.
68 Muller, Feith en Fruin (1920) 30 - 37;
dezelfde, "Voorwoord", overdruk in
Horsman en Sigmond (1984) 23-28.
69 J.Van der Gouw e.a. (1962) 26 nr. 85;
H. Hardenberg, 'Het restauratiebeginsel',
overdruk in Horsman en Sigmond (1984)
109 - 117.
daaraan ten grondslag liggende beginselen, die als ‘dogma’s’ worden afgedaan.
Meestal blijkt dan, dat men zich door gebruik van de inventaris van de inhoud van
archivalia op de hoogte wenst te stellen zonder deze zelf te hoeven raadplegen. Nooit
en te nimmer worden dergelijk opinies gerelativeerd door de overweging dat iedere
gebruiker zijn/haar eigen doelstellingen kan hebben om gegevens in archieven te
zoeken.
Bij de thans afgesloten inventarisatie zijn de beginselen in acht genomen, zoals die
voor het eerst werden geformuleerd in de befaamde Handleiding. Dankbaar is gebruik
gemaakt van het uit 1962 daterende handboekje Nederlandse archiefterminologie en
het in 1983 verschenen Lexicon van Nederlandse archieftermen. 64 Hierna citeer ik doorgaans
het Lexicon, daarmee in het midden latend, of de termen bij praktisch gebruik
altijd voldoening geven. Van alle beginselen stond voorop het respect de fonds, het
befaamde herkomstbeginsel. Het is door Meeuwissen treffend vertaald als het instandhoudingsbeginsel.
Dit is het beginsel, volgens hetwelk ieder archief een geheel is, waarvan
noch de eigen eenheid noch de historisch bepaalde, eigen structuur mag worden
verstoord. 65 Een bundeling van publicaties over deze materie is opgenomen in Het land
van herkomst, verschenen in 1984. 66 Het Lexicon werkt het respect de fonds uit in de
bestemmings- en structuurbeginselen. Het laatste gaat ervan uit, dat een archief een
geheel is waarvan de historisch bepaalde eigen structuur niet mag worden verstoord,
maar zo nodig moet worden hersteld. Past men dit toe, dan moet de scheiding tussen
de verschillende archieven voor zover die verstoord is, worden gereconstrueerd. 67 De
pioniers van het Nederlandse archiefwezen waren van mening, dat een scheiding tussen
archieven teruggevonden kon worden door de oorspronkelijke of oude orde te herstellen.
68 Het heeft lang geduurd, alvorens men tot een correcte formulering van het
begrip oude orde kon komen. Men constateerde, dat er niet steeds van ‘een’ oude orde
in een archief sprake is, maar van opeenvolgend toegepaste stelsels.
Van der Gouw c.s. formuleerden in verband hiermee het restauratiebeginsel. Genoemd
beginsel gaat er van uit, dat bij de herordening van een archief in de eerste plaats een orde
behoort te worden hersteld die voorheen in het archief aanwezig was (...). 69 De vondst van
het woord restauratiebeginsel kan men wel vernuftig noemen. Impliciet wordt het

045
VOORWOORD
70 Meeuwissen, 'De ordeningsbeginselen',
135.
71 Lexicon 16-17, toelichting bij nr. 9.
ordenen van archieven vergeleken met het restaureren van bouwkundig erfgoed.
Er bleken toch bezwaren aan de term te kleven. Vandaar, dat deze in het Lexicon
bewust niet is opgenomen. De samenstellers hebben in plaats daarvan gekozen voor
een zodanige formulering van het structuurbeginsel, dat daarin de essentie van het
restauratiebeginsel is opgenomen. Zij hebben hierbij -mijns inziens terecht- het
woord orde in hun formulering vervangen door structuur. 70
Een archief kan in de loop van de tijd structuurwijzigingen ondergaan door veranderingen
in de bestuursvorm of in de administratie. Dat hoeft echter niet altijd te leiden
tot ‘breuken’, waardoor duidelijk te onderscheiden afzonderlijke afdelingen ontstaan.
De archivalische werkelijkheid is altijd sterker dan de archivistiek! Men redde zich bij
de samenstelling van het Lexicon uit de moeilijkheid door te stellen, dat een structuur
kan zijn bepaald door tegelijk of na elkaar aangebrachte ordeningen, die op een
bepaalde wijze tot één systeem gecombineerd zijn. Ontbreekt een dergelijk systeem,
dan dient men te kiezen, waarbij meestal de keuze valt op de laatst aangebrachte orde.
De ervaringen bij het inventarisatiewerk opgedaan, brachten mij tot een nadere
definitie van de term ‘laatst aangebrachte orde’. 71 Alleen een reconstructie van de
orde zoals die bestond toen de archiefvormende administratie ophield te functioneren,
bleek daarmee volledig overeen te stemmen. Storende ingrepen, aangebracht na
het afsluiten van het archief, moeten bij de (her)ordening zoveel mogelijk ongedaan
worden gemaakt. Slechts in dat geval voldoet men dan aan de in het structuurbeginsel
verwoorde opvatting, dat een verstoorde orde moet worden hersteld.
Het respect de fonds of herkomstbeginsel is door mij als uitgangspunt genomen voor de
overwegingen die tot mijn beslissing leiden. Dit beginsel is in het verleden verschillende
malen opnieuw geformuleerd. Aantrekkelijk is het reeds genoemde, van dit
basisprincipe afgeleide instandhoudingsbeginsel. Dit is echter een variant van het
structuurbeginsel dat als consequentie van het voorafgaande formuleert, dat een verstoorde
structuur zo nodig moet worden hersteld. Beide beginselen zijn heel goed toe
te passen, als men ze als volgt aanvult: Als uitgangspunt bij het herstel van de structuur
kan men de orde beschouwen die bestond toen de administratie die het archief heeft
gevormd, ophield te functioneren.

046
VOORWOORD
Het stadsregister, waarin na de stadsbrand van 1397 de
voornaamste akten zijn opgetekend (inv.nr. SA1).

047
VOORWOORD
72 inv.nrs. SA702-707.
De genoemde principiële argumenten waren m.i. reeds van voldoende gewicht om te
mogen beslissen, de stedelijke archieven als historisch geheel in één reeks inventarissen
te beschrijven. Er waren hier echter twee elementen in het spel die de beslissing
vergemakkelijkten: ten eerste de aanwezigheid van inventarislijsten van zowel het
archief van de griffie als dat van de secretarie: de historisch bepaalde structuur was
hierdoor voldoende duidelijk. Deze serie oudere inventarissen van het archief van de
secretarie geven bovendien bij onderlinge vergelijking een inzicht in de toen bestaande
structuur en de groei van de administratie. 72 Als tweede argument diene het feit,
dat er in het griffie-archief weinig bescheiden van voor 1600 bewaard zijn gebleven en
dat het archief daardoor een geheel andere aard heeft dan het secretarie-archief met
zijn bescheiden die teruggaan tot 1397. De beslissing om het archief als historisch
geheel in één inventaris te beschrijven leidde tot de hereniging van de stukken uit het
‘administratieve’ met de in 1885 naar het fonds van de ‘rechterlijke’ archieven overgebrachte
stukken. Het verplaatsen van de archivalia betreffende zaken van registratie
uit het fonds van de ‘rechterlijke’ archieven bracht enige praktische problemen met
zich mee. Deze vormden voor mij lange tijd een rem om hiertoe over te gaan. Dat is
ook één reden, dat de stukken achterin de inventaris zijn geplaatst. Ze staan daar als
een gemakkelijk herkenbare groep bijeen. Een andere reden vormde het tijdstip van
de uiteindelijke beslissing. De rest van dit werkstuk was immers in 1991 vrijwel voltooid
toen die -na overleg met de rijksarchivaris in Noord-Brabant werd genomen.
Meerdere verfijningen zijn toen in de reeds bestaande concept-inventarissen aangebracht.
De gegevens die thans zijn opgenomen in het onderdeel bijlagen (repertorium
en index), kregen hun definitieve vorm. Het volgende jaar brachten medewerkers van
de archiefdienst de definitieve nummers in het archief van de secretarie aan.
Begonnen werd met de opstelling van een inleiding en van indices op de onderdelen
van de inventaris. De afwerking vond in 1993 plaats. Een ander probleem bij de herverdeling
van de ‘rechterlijke’ bescheiden over de archieven van secretarie en griffie
vormde het onderbrengen van de in beide archieven aangetroffen stukken over
boedelzaken.
De bevoegdheid tot administratie van boedelzaken vormde in de achttiende eeuw een

048
VOORWOORD
73 inv.nr. SA732.
74 W.J. Formsma,'Ordeningsbeginselen',
overdruk in Horsman en Sigmond (1984)
123-128; besproken door Meeuwissen.
'De ordeningsbeginselen opnieuw aan de
orde gesteld', overdruk in Horsman en
Sigmond (1984) 135-138.
punt van geschil tussen de secretaris en de griffier. 73 Uit praktisch oogpunt zijn alle
bescheiden over boedelzaken ondergebracht in het archief van de griffie. In beide
archieven waren stukken over dit onderwerp aan te treffen, zonder dat het duidelijk
was, waar zij eigenlijk thuishoorden. Aangezien bij raadpleging een verdeling over
twee archieven tot moeilijkheden kan leiden, is in dit geval een bewuste keuze voor
één archief gemaakt. Het mede overgaan van archiefbestanddelen bij de overgang van
een taakonderdeel van de ene functionaris naar een andere heeft Formsma omschreven
in het zogenaamde overgangsbeginsel. Meeuwissen ziet dit als een variant van het
bestemmingsbeginsel, in die zin, dat een archiefgedeelte -als gevolg van de overgang
van functies en rechten- wordt overgebracht naar het archief, waarvoor het naar zijn
nieuwe aard is bestemd. 74 Omdat bij de opheffing van het oude stelsel zich in beide
archieven stukken over boedelzaken bevonden, is hier m.i. sprake van een onvolledige
overgang van archivalia. Dat was vermoedelijk een gevolg van de onderlinge spanningen
waaronder het proces in de Franse tijd en daarna, in 1883, had plaatsgevonden.
In een dergelijk geval komt het de ordenende archivaris toe, de plaats van de archivalia
zelf aan te wijzen. Besloten werd de stukken in het archief van de griffie te laten
berusten.
Ook moest een beslissing worden genomen met betrekking tot de schepentrouwboeken
met bijlagen die mede tot het secretariearchief hadden behoord. Zij waren ingevolge
de Koninklijke Besluiten van 31 mei en 6 juli 1929 naar het Rijksarchief
overgebracht en werden in 1940 samen met de overige doop-, trouw- en begraafregisters
wederom aan de gemeentearchivaris in bewaring gegeven. Besloten werd om de
schepentrouwboeken bij de rest van het fonds te laten, omdat een overbrenging naar
het archief van de secretarie verregaande problemen zou hebben opgeleverd.
Nog een enkele opmerking over de keuze van de benaming voor het archief: Stedelijke
archieven van Bergen op Zoom, archief van de secretarie. Hierbij komen de gehanteerde
beginselen duidelijk naar voren. Het eerste lid geeft de band met de stad aan; het
tweede de archiefvormende instantie. Dat was niet de stedelijke autoriteit, gevormd
door de schepenbank, de burgemeesters of de (brede) raad. Deze voerden immers zelf
niet de administratie. De archiefvormer, in casu de secretaris, stond onder hun beve-

049
VOORWOORD
75 Lexicon, nr. 12.
76 Den Teuling (1990) 353-359.
len en gezag maar had de bevoegdheid aan de administratie leiding te geven en als
zodanig de archivalia te beheren. Dezelfde motieven vormden in 1980 een uitgangspunt
bij de betiteling van de inventaris van de markgrafelijke archieven als "archieven
van de Raad- en Rekenkamer van de markiezen". Bewust is bij de naamgeving gekozen
voor de meervoudsvorm, omdat er m.i. geen sprake is van één archief met drie afdelingen.
In dat geval wordt doorgaans de methode van een ordening volgens het organisatiebeginsel
toepast. 75
De naam van de inventaris dient m.i. de archiefvormende instantie te vermelden, niet
de eigenaar of een juridische autoriteit (zoals de magistraat of de schepenbank) onder
wiens bevelen de administratie werd gevoerd. Dat is op principiële gronden geschied:
de stad was immers eigenaar, waarop het adjectief ‘stedelijke’ wijst. De magistraat en
de schepenbank waren wel de organen, waarvan de autoriteit bij de vorming van
archieven van doorslaggevende aard was, maar zij waren niet de archiefvormers. Zij
voerden immers niet zelf de administratie maar de secretaris en griffier, die onder
hun bevelen en gezag, zelf de leiding hadden over de administratie en als zodanig het
beheer over de archivalia uitvoerden. Dezelfde motieven golden in 1980 bij de betiteling
van de inventaris van de markgrafelijke archieven als archieven van de Raad- en
Rekenkamer van de markiezen; zij gelden eveneens ten aanzien van de archieven van
de stedelijke griffie en van de Weeskamer.
indeling
Bij de keuze voor het schema, toe te passen op de rangschikking van de bestanddelen
van het archief, moet onderscheid worden gemaakt tussen de hoofdstructuur en de
verdere onderverdeling.
Bij het bepalen van de hoofdstructuur is gekozen voor de tweedeling A. "Stukken van
algemene aard" en B. "Stukken betreffende bijzondere onderwerpen". In 1990 verscheen
over deze materie een indringend artikel van Den Teuling, voornamelijk over
het gebruik van eerstgenoemde term. 76 Lezing van dit artikel zou ertoe kunnen leiden,
dat men afziet van de tweedeling, maar de structuur van het archief deed mij

050
VOORWOORD
ertoe besluiten, deze tweedeling toch te handhaven. Terwille van de gebruiker, die
niet noodzakelijk op de hoogte behoeft te zijn van de beginselen van archivistiek, zijn
in afdeling B verwijzingen naar afdeling A aangebracht. Afdeling A omvat de series
van algemene aard. De stukken betreffende de administratie zijn wegens hun bijzondere
aard bij de afdeling B ondergebracht, hoewel zij ten dele een ingang vormden op
het gehele archief. Afdeling B is onderverdeeld in: I. organisatie en II. relaties en
taken.
Afdeling A telt vier hoofdstukken. De daarin opgenomen series gingen - met uitzondering
van de serie ingekomen en minuten van uitgaande stukken - ook in de oudere
inventarissen voorop. De protocollen en andere registers, voor het merendeel
gevormd om de rechtszekerheid van de burgers en ingezetenen te waarborgen, zijn
- anders dan in de oudere inventarissen - wegens hun specifieke karakter ondergebracht
in afdeling B, hoofdstuk 18. Afdeling B omvat stukken betreffende organisatie,
relaties en taken. Op dit soort archieven kan men onmogelijk één stelsel van ordening
toepassen. Elk hoofdstuk (behalve hoofdstukken 5 en 19) in deze afdeling wordt voorafgegaan
door een inleiding.
De hoofdstukken 1 tot en met 6 omvatten stukken betreffende de organisatie van het
stedelijk bestuur, de regeling van de rechtspraak en het beheer van de financiën.
De bescheiden, opgenomen in de hoofdstukken 7 tot en met 9, betreffen de relatie
van het stadsbestuur tot hogere organen. De administratie van de landsbelastingen
had uiteraard een sterk financiële aard. Vandaar worden stukken hierover dikwijls
ondergebracht bij het hoofdstuk over de stedelijke financiën of onmiddellijk daarna.
Aan de vorming van de stukken over landsbelastingen lag echter een externe relatie
ten grondslag. Mijns inziens horen deze bescheiden te worden geplaatst na de stukken
over de verhouding tot de hogere organen. De stukken betreffende de verhouding
tot de gilden hebben een sterk gemengd karakter. Deze corpora hadden immers middels
het kiezen van raadslieden een (beperkte) politieke invloed en zelfstandigheid,
maar zij stonden sinds 1454 onder voortdurend toezicht van de magistraat. De magistraat
trad op bij het regelen van onderlinge geschillen en het opstellen van nieuwe
gedragsregels voor de individuele leden van de gilden, voor de gilden in hun geheel of

051
VOORWOORD
voor hun onderlinge verhoudingen. Rechtspraak door de gildenbesturen was aan
hoger beroep van de leden op de magistraat onderworpen.
De hoofdstukken 10 tot en met 13 betreffen de taken die het stadsbestuur uitoefende
ter handhaving van de openbare orde, veiligheid en gezondheid, de verzorging van het
onderwijs, de behartiging van economische aangelegenheden (met verwijzing naar
het hoofdstuk gilden) en de bemoeienissen met de waterstaat. De hoofdstukken 14
tot en met 16 omvatten stukken over de uitoefening van het toezicht op de kerken, de
armenzorg en overige instellingen van liefdadigheid zoals gasthuis, weeshuis en armkinderhuis.
De drie laatste hoofdstukken zijn moeilijk onder één noemer te brengen. De bemoeienissen
van het bestuur met militaire zaken waren op zichzelf reeds van zeer diverse
aard. De stad was oorspronkelijk op dit terrein geheel zelfstandig, maar kon door de
ontwikkeling van het krijgswezen deze positie niet handhaven. Door het sinds 1567
vrijwel permanent in de stad aanwezige garnizoen groeide echter het aantal raakvlakken
met het militiewezen. Gezorgd moest worden voor de vergoeding van oorlogsschade
aan getroffen burgers. Ook moest men inspringen, wanneer de centrale
overheid tekort schoot bij de betaling van soldij en de materiële zorg voor de hier gelegerde
troepen. Toezicht moest worden gehouden op degenen die in verband hiermee
namens het stadsbestuur geld of goederen beheerden. De uitbreiding en reparatie van
vestingwerken en militaire gebouwen vereisten eveneens voortdurende aandacht.
De protocollen en andere stukken betreffende de eigendomsoverdrachten, het belasten
van eigendommen, het aangaan van geldleningen, machtigingen tot het aangaan
van juridische regelingen enz. vormen thans het hoofdstuk betreffende de zaken van
registratie. Tenslotte de stukken waarvan het verband met de voorafgaande niet is
gebleken. Zij vormen in archieven een ‘onontkoombare’ groep die slechts in de inventaris
is gehandhaafd, omdat de archivalia blijkens materiële kenmerken steeds tot het
archief hebben behoord zonder dat wij weten hoe zij daarin zijn terecht gekomen.

052
VOORWOORD
iv slotwoord aan het begin
Bij het afsluiten van de werkzaamheden past het mijn dank uit te spreken aan een
aantal medewerkers van de archiefdienst. Zonder hun inspanningen was het niet
mogelijk tot het resultaat te komen, dat nu voor ons ligt. Met name moeten degenen
worden genoemd die het tijdrovende en inspannende typewerk verrichten: (eerst op
de schrijfmachine en daarna op de tekstverwerker) F. Vissers †, H. Turan, M.-A. van
Bergen en T. van Gelderen. Bij de indicering en de definitieve redactie van de bijlagen
moet de grote inzet van M.-A. van Bergen nogmaals worden genoemd. Hierbij kon L.
Koopman, administratieve medewerker van de archiefdienst, zijn inzichten in de
technische finesses van de tekstverwerking toepassen. Ook bij de eindbewerking
maakte hij zich bijzonder verdienstelijk. Tenslotte dank ik Cees Vanwesenbeeck,
Yolande Kortlever, Monique Raats, Jos van Loon en Arthur Suijkerbuijk voor de aandacht
die zij in de laatste fase van de bewerking aan het produkt schonken.

stukken van algemene aard

054
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
0.1 cartularia
SA1 “Stadsregister”. Register van stedelijke privileges, stedelijke keuren, publicaties
betreffende de jaarmarkten, van als poorter toegelaten personen, tevens protocol
van akten ten overstaan van schepenen verleden 1397-1447; ook bevattende
aantekeningen ten behoeve van de stedelijke administratie. Aangelegd 14e eeuw,
bijgehouden tot 1559. 1 deel.
N.B. De eerste 8 folia, betreffende de jaarmarkten, zijn later bijgebonden. De herhaaldelijk gewijzigde
nummering der folia wijst op het later toevoegen van bladen. Zie ook het repertorium voor nadere
beschrijving van akten.
Nadere toegang inv.nr. SA1
fol. datum rep. nr.
1 Publicaties, waarbij de markten worden uitgeroepen of verlengd . . . 1542-1559. . . . . . . . . . . . . . . .
9 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9v Akte van transport verleden voor de schepenen van Bergen op
Zoom van goederen gelegen in de Hoogstraat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1299 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R002
9v Akte van vestiging van een erfcijns op een huis en erf aan de
noordzijde van de haven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R029
10 Tafel op het register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10 Aantekeningen betreffende de bewaring van het stadszegel ten
zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399-1400. . . . . . . . . . . . . . . .
10v Schepenakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1446 jan. 8 . . . . . . . . . . . . . . .
11 Notities van geschiedkundige aard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1470 en 1522 . . . . . . . . . . . . .
fol. 12-24v Privileges
12 Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R032
Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R033
Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . R035
13 Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 24 . . . . . . . . . . . . . R025
15 Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 20 . . . . . . . . . . . . . R023
15v Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 20 . . . . . . . . . . . . . R024
16 Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . R021
16v Privilege van Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . R022
fol. 18-21 Keuren van Bergen op Zoom en Steenbergen

055
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
18 Keuren van Bergen op Zoom en Steenbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314-1399. . . . . . . . . . . . . . . . R003
20v Keuren van Bergen op Zoom en Steenbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349 jul. 24. . . . . . . . . . . . . . . R006
21 Keuren van Bergen op Zoom en Steenbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1350-1399) . . . . . . . . . . . . . . R007
23v Keuren, vastgesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R017
25 Stukken inzake de fundatie van een dagelijkse mis van requiem . . . . 1398-1407. . . . . . . . . . . . . . . . R026, R040
27 Vidimus door de abt van Middelburg van een akte van . . . . . . . . . . . . 1395 jul. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . R019, R020
28 Ordonnanties op de H. Kruisommegang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 en 1400 . . . . . . . . . . . . .
28v Rentebrieven behorende tot de fundatie van een H. Mis . . . . . . . . . . . 1407 jan. 18 . . . . . . . . . . . . . .
(vervolg van fol. 25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392 jul. 4 . . . . . . . . . . . . . . . .
29 Ordonnantie op de broodbereiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 gewijzigd 1518 . . . . . . .
30 Rentebrieven behorende tot de fundatie van een H. Mis . . . . . . . . . . . 1407 apr. 20 . . . . . . . . . . . . . .
(vervolg van fol. 28v)
30v Publicaties, waarbij de markten worden uitgeroepen of. . . . . . . . . . . . z.d. en. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
verlengd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502-1542. . . . . . . . . . . . . . . .
56 Protocol van transportakten van onroerend goed. . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 aug. 17 - 1426 jan. 4 . .
161 Protocol van schepenakten van diverse aard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mrt. 4 - 1448 aug. 23. .
164v Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
166 Protocol van transportakten van onroerend goed. . . . . . . . . . . . . . . . . 1426 jan. 4 - 1436 mei 4 . . . .
205 Verkavelingslijst van de “nieuwe nemynge” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1408 mrt. 29. . . . . . . . . . . . . .
205v Lijst van stadsbestuurders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1439-1448. . . . . . . . . . . . . . . .
206 Protocol van diverse schepenakten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 feb. 7 - 1438 apr. 18
213 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
216 Protocol van transportakten van onroerend goed. . . . . . . . . . . . . . . . . 1436 mei 25 - 1441 okt. 21
235 Protocol van diverse schepenakten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 mei 20 - 1414 sept. 28
238 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
240 Protocol van rentebrieven, gevestigd t.b.v. weeskinderen
vóór 1397, apr. 21, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387, 1399 en 1400 . . . . . . . .
240v Vidimus van de schepenen van Bergen op Zoom, 1404, okt. 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
van de oorkonde van Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1355 jul. 29. . . . . . . . . . . . . . . R011, R039
241 Protocol van transportakten van onroerend goed. . . . . . . . . . . . . . . . . 1441 okt. 21 - 1446 okt. 14
274 Lijsten van als poorter toegelaten personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397-1447. . . . . . . . . . . . . . . .
281v Notities van het huldegeld, te betalen door de stad, het land en
de dorpen in het Gemene Land . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
282 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

056
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
283 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
284 Lijsten van als poorters toegelaten personen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1447
285 Protocol van transportakten van onroerend goed. . . . . . . . . . . . . . . . . 1446 okt. 14 - 1447 jun. 30
SA2 “La E I”, register bevattende privileges, keuren en ordonnanties. 1314-1586,
aangelegd midden 15e eeuw. 1 deel.
N.B. De oorspronkelijke afschrijver registreerde stukken van 1314-1433; de overige zijn van een
andere hand.
Nadere toegang inv.nr. SA2
fol. datum rep. nr.
fol. 1-26 Keuren
1 Keuren, vastgesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314 feb. 1 . . . . . . . . . . . . . . . R003
11v Keuren, vastgesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349 jul. 24. . . . . . . . . . . . . . . R006
13v Keuren, vastgesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R017
16v Keuren op de wolnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1350-1399) . . . . . . . . . . . . . . (N.B.)
27-38 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fol. 39-79 Privileges
39 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 20. . . . . . . . . . . . . . R024
40v Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 20 . . . . . . . . . . . . . R023
42 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mei 9 (=1398 mrt. 24) R025
51v Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . R021
53 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . R022
54 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 3. . . . . . . . . . . . . . . R030
55 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R032
55v Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R033
56 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R035
58 Jan I van Glymes en Johanna van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R044
61v Jan II van Glymes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1431 jan. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R052
62 Jan II van Glymes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
64 Lijst van de namen van de personen die de sleutels van de
privilegekist in bewaring hebben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572 mei 24 . . . . . . . . . . . . .

057
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
64v Akte waarbij Anthuenisse Jansone de Keyses van zijn poorterschap
wordt vervallen verklaard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1483 nov. 10 . . . . . . . . . . . . . .
66 Privilege van Jan van Glymes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 aug. 4 . . . . . . . . . . . . . . . (fragment)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R068
67-71 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
72 Privileges van Wenceslas en Johanna, hertogen van Brabant . . . . . . . 1357 nov. 15 . . . . . . . . . . . . . . R012
73 Privileges van Wenceslas en Johanna, hertogen van Brabant . . . . . . . 1364 jan. 15 . . . . . . . . . . . . . . R014
74 Willem V van Henegouwen, graaf van Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360 aug. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R013
75v Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 4 . . . . . . . . . . . . . . . R031
77 Jacqueline de Croy, markgavin van Bergen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542 nov. 26 . . . . . . . . . . . . . . R167
fol. 78v-84v Eedsformulieren
78v voor de heer van Bergen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
80 voor Jan van Wittem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1578 feb. 20 . . . . . . . . . . . . . .
80v voor “de gemeente” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81v voor jonkheer Arent van Dorp, als gemachtigde van Maurits, graaf
van Nassau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1586 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . .
84 voor “de gemeente” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
84v Oorkonde van Prins Maurits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1586 jun. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R179
fol. 86-109 Stukken over het kapittel
86 Burgemeesters, schepenen en raad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R050
89 deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R048
90 deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R049
92 Johanna, vrouwe van Bergen op Zoom en Jan, heer van Walhain . . . 1430 aug. 10 . . . . . . . . . . . . . . R051
101 Jan II, heer van Bergen op Zoom en Jan van Walhain . . . . . . . . . . . . . 1431 apr. 13 . . . . . . . . . . . . . . R053
106 Burgemeesters, schepenen en raad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R054
109v-114v Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fol. 115-119 Overige zaken
115 Akte van aanstelling van de schout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1501 mrt.23 . . . . . . . . . . . . . .
115v Akte van beëdiging van de schout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1501 apr. 30 . . . . . . . . . . . . . .
116 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116v Rooster van de volgorde, waarin de gilden jaarlijks dubbeltalen
moeten voordragen voor hun raadslieden in de brede raad . . . . . . . . . (1750-1799) . . . . . . . . . . . . . .
119 Tafel op keuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

058
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA3 “Privilegieboek L a A”, cartularium. 1365-1516, aangelegd begin 16e eeuw. 1 deel.
N.B. Het deel schijnt geheel door dezelfde afschrijver te zijn samengesteld, doch niet zonder tussenpozen.
De akten op folio 134 en volgende schijnen later te zijn bijgeschreven. Nadere toegang achter inv.nr. SA4.
SA4 “Privilegieboek L a B”, cartularium. 1365-1597, aangelegd begin 16e eeuw. 1 deel.
N.B. Het deel schijnt gelijktijdig met inv.nr. SA3 te zijn samengesteld. De inhoud van beide delen loopt
vrijwel parallel, met dien verstande, dat folio 13-35v van dit inv.nr. = inv.nr. SA3, fol. 152-173,
zodat de rest van de inhoud evenzovele folia is verschoven. Dit inv.nr. fol. 173v-188 bevatten oorkonden,
die niet in inv.nr. SA3 voorkomen en later zijn bijgeschreven; op fol. 12 en volgende staat een oorkonde,
die uitsluitend in dit inv.nr. voorkomt.
Nadere toegang inv.nrs. SA3 en SA4
fol. SA3 fol. SA4 datum rep. nr.
1 1 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 jun. 12 . . . . . . . . . . . . . . R026
1v 1v Hendrik I van Boutersem en Maria van Merksem . . . . . . . 1365 jan. 20 . . . . . . . . . . . . . . R015
6 6 Jan I van Glymes en echtg. Johanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R044
8 8 Johanna hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 jan. 5. . . . . . . . . . . . . . . . R036
9v 9v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 aug. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R087
10v 10 Johanna hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 4. . . . . . . . . . . . . . . . R031
11v 11 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R035
- - - 11v Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 3. . . . . . . . . . . . . . . . R030
13 12v Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R033
- - - 12 Jan I van Glymes en echtg. Johanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R041
- - - 36-36v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13v 49 Deken en kapittel van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . 1495 apr. 15 . . . . . . . . . . . . . . R106
14 49v Jan II van Glymes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492 mrt. 13 . . . . . . . . . . . . . R098
14v 50 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R021
15v 51 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 18 (juni 20) . . . . . . R032
16 51v Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mrt. 4 (20) . . . . . . . . . . . R024
17 52v Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mei 15 . . . . . . . . . . . . . . R023
18 53v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 aug. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R068
20v 55 Johanna hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 dec. 27 . . . . . . . . . . . . . . R028
23 57 Burgemeesters en schepenen van BoZ. . . . . . . . . . . . . . . . . 1432 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R054
25v 59 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 jun. 14 (1397 mei 20) . R022

059
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. SA3 fol. SA4 datum rep. nr.
26 59v Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 jul. 26 . . . . . . . . . . . . . . . R126
27 60v Deken en kapittel van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R049
28 61v Karel, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1468 jun. 15 . . . . . . . . . . . . . . R072
29v 63 Abt van Middelburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395 jul. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . R019, R020
31 64v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R042
32v 66 Gardiaan en president van de minderbroeders. . . . . . . . . . 1471 apr. 21 . . . . . . . . . . . . . . R076
33 66v Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507 okt. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R117
34 67v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R043
35v 69 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
37 71 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463 jun. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R069
38v 72v Rechter, burgemeesters enz. van Bergen op Zoom . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R050
41 75 Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1503 nov. 28 . . . . . . . . . . . . . . R116
43 77 Jan II, van Glymes en Jan van Walhain . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 apr. (1-30) . . . . . . . . . . . R090
46v 81 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R061
50 84v Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R062
56 89v Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 aug. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R063
61v 94v Burgemeesters enz. van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . 1398 dec. 11 . . . . . . . . . . . . . . R027
62 95 Deken en kapittel van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . 1490 dec. 14 . . . . . . . . . . . . . . R095
66v 99v Alexander VI, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495 aug. 28 . . . . . . . . . . . . . . R107
72v 106 Johannes de Hoerne, bisschop van Luik . . . . . . . . . . . . . . . 1498 nov. 6 . . . . . . . . . . . . . . . R110
74v 108 Innoncentius VIII, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1487 sep. 30 . . . . . . . . . . . . . . R092
78 112 Sixtus IV, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1476 dec. 21 . . . . . . . . . . . . . . R079
79 113v Sixtus IV, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 dec. 23 . . . . . . . . . . . . . . R083
80v 115 Lodewijk van Bourbon, bisschop van Luik . . . . . . . . . . . . . 1470 okt. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R075
83v 118 Alexander VI, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493 apr. 15 . . . . . . . . . . . . . . R103
88 123 Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . 1482 okt. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R089
92-96v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
97 156 Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei . . . . . . . . . . . . . . . . . R081
100v 158v Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R091
108 164v Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 apr. 18 . . . . . . . . . . . . . . R085
114 169 Rekenmeesters van Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 apr. 27 . . . . . . . . . . . . . . R086
115 170 Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei (1-30) . . . . . . . . . . . R082
117v 172 Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444 sep. 22 . . . . . . . . . . . . . . R057
119v-120 - - - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Blanco

060
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. SA3 fol. SA4 datum rep. nr.
121 144 Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1466 aug. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R071
123 146v Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488 okt. 8 . . . . . . . . . . . . . . . R093
126 150v Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1501 nov. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R112
128-133v128-136v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
134 137 Karel V, koning van Castilië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516 nov 3. . . . . . . . . . . . . . . . R0120, 124
136v 139v Karel V, koning van Castilië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516 jul. 9 . . . . . . . . . . . . . . . . R119
140v-142v- - - Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
143 37 Hendrik II van Boutersem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mei 9 (mrt. 24) . . . . . . . R025
- - - 143v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
149 46v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
152 13 Wenceslaus en Johanna, hertogen van Brabant. . . . . . . . . 1357 nov. 13 . . . . . . . . . . . . . . R012
153 14v Wenceslaus en Johanna, hertogen van Brabant. . . . . . . . . 1364 jan. 15 . . . . . . . . . . . . . . R014
- - - 153-155v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
154v 16 Deken en kapittel van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R048
156v 17v Johanna van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430 aug. 10 . . . . . . . . . . . . . . R051
160 30 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432 apr. 13 . . . . . . . . . . . . . . R053
- - - 173v Filips, aartshertog van Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . R105
- - - 179 Ontbreekt
- - - 180 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 17 . . . . . . . . . . . . . R139
- - - 181v Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 1 . . . . . . . . . . . . . . . R138
- - - 183 Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1528 feb. 3. . . . . . . . . . . . . . . . R148
- - - 185 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 17 . . . . . . . . . . . . . . R139
- - - 186 Maurits, prins van Oranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595 jun. 24 . . . . . . . . . . . . . . R181
- - - 187 Maurits, prins van Oranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1597 dec. 15 . . . . . . . . . . . . . . R182
SA5 “Privilegieboek L a C A”, register van privileges, keuren en ordonnanties. 1357-1531,
tevens lijst van burgemeesters, schepenen en rentmeesters, 1397-1546, aangelegd
eerste helft 16e eeuw. 1 deel.
N.B. De oorkonden op folio 124-165 zijn kennelijk later bijgeschreven.

061
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
Nadere toegang inv.nr. SA5
fol. datum rep. nr.
1 Lijst van burgemeesters, schepenen en rentmeesters . . . . 1397-1546. . . . . . . . . . . . . . . .
24 Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25 (1) Willem V, graaf van Henegouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360 aug. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R013
25v (1v) Abt van Middelburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395 jul. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . R019-R020
27 (4) Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 apr. 28 (=27) . . . . . . . . . R085
32 (8) Karel V, koning van Castilië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516 jun. 28 . . . . . . . . . . . . . . R119
37v (13v) Karel V, koning van Castilië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516 nov. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R129
42 (18) Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43 (19) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mei 9 . . . . . . . . . . . . . . . R023
53 (29) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R021
54 (30) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R022
54v (30v) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 3 . . . . . . . . . . . . . . . R030
55 (31) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R032
55v (31v) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 29 (=20) . . . . . . . . . R033
56 (32) Hendrik I van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R035
56v (32v) Jan I v. Glymes en Johanna v. Boutersem . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R044
59v (35v) Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430 jan. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R052
59v (35v) Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
61v (37v) Wenceslaus en Johanna van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1357 nov. 15 . . . . . . . . . . . . . . R012
62 (38) Wenceslaus en Johanna van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364 jan. 15 . . . . . . . . . . . . . . R014
63v (39v) Willem V, graaf van Henegouwen enz. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360 aug. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R013
64v (40) Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1466 aug. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R071
66v (42) Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei (1-31) . . . . . . . . . . . R081
69v (45v) Filips, hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . R096
72v (48) Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 17 . . . . . . . . . . . . . R139
74v (50v) Reglement op de erfscheidingen in de stad Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
84v (61v) Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 dec. 27 . . . . . . . . . . . . . . R028
87v (64v) Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 jan. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R036
89v (66v) Jan I van Glymes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R042
91v (68v) Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492 mrt. 13 . . . . . . . . . . . . . R098
92 (69) Gardiaan enz. van de minderbroeders . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471 apr. 21 . . . . . . . . . . . . . . R076
93 (70) Jan III, heer van Bergen op Zoom en Jan van Walhain . . . 1485 apr. (1-30) . . . . . . . . . . . R090
97 (79) Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1503 nov. 28 . . . . . . . . . . . . . . R116

062
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
99v (76v) Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 jul. 27 . . . . . . . . . . . . . . . R126
93v (75v) Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507 okt. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R117
100v (77v) Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 1 . . . . . . . . . . . . . . R138
103 (80) Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jun. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R132
112v (89v) Stadhouder en magistraat van BoZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jul. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . R133
115v (92v) Karel V, keizer fragment van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1525 nov. 21) . . . . . . . . . . . . R146
123v Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124 (100) Keuren en breuken v. d. Bergse moeren. . . . . . . . . . . . . . . . 1531 apr. . . . . . . . . . . . . . . . . .
132 (110) Keuren van het ambacht der smeden. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441 aug. 15 . . . . . . . . . . . . . .
136 (114) Ordonnantie op het wegen van brood . . . . . . . . . . . . . . . . . (15e eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . .
142 (141) Ordonnantie op het bezwaren van panden
(N.B. 142 is vervolg van fol. 144) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1527 dec. 12 . . . . . . . . . . . . . .
145 (123) Burgemeesters en schepenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516 okt. 27 . . . . . . . . . . . . . . R123
147 (125) Deken en kapittel van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . 1516 okt. 27 . . . . . . . . . . . . . . R123
150 (128) Jan III, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 feb. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R125
156v (134v) Notaris Gerardus Koel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1518 feb. 18 . . . . . . . . . . . . . . R128
157v (135v) Walterus de Beeka c.s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (na 1518 feb. 18) . . . . . . . . . . R129
160 (138) Johanna van Boutersem en Jan v. Wouw . . . . . . . . . . . . . . (1430 apr. 10) . . . . . . . . . . . . R051
165 is het vervolg van 159v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SA6 “Ordonnantien en Privilegien L a H 1”, cartularium. 1398-1555, aangelegd 2e helft
16e eeuw. 1 deel.
N.B. In tegenstelling tot de titel is dit deel een cartularium.
Nadere toegang inv.nr. SA6
fol. datum rep. nr.
16 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 okt. 14 . . . . . . . . . . . . . . R088
19v Jan van Walhayn enz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R084
20 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477 apr. 26 . . . . . . . . . . . . . . R080
24 [Jan III], heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 dec. 28 . . . . . . . . . . . . . . R128
24v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 aug. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R068
25v Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 aug. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R063
27v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463 jun. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R069
28v Karel, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1468 jun. 15 . . . . . . . . . . . . . . R072

063
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
29v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472 mei 18 . . . . . . . . . . . . . . R077
30 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
31v Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R062
35v Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1466 aug. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R071
37 Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R091
40 Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei . . . . . . . . . . . . . . . . . R084
43 Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488 okt. 8 . . . . . . . . . . . . . . . R093
45 Filips, aartshertog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1501 nov. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R112
47 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48 Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R091
54 Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55 Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1451 sep. 20 . . . . . . . . . . . . . .
68 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 feb. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R125
78-81v Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1503 nov. 28 . . . . . . . . . . . . . . R116
83v Filips, aartshertog van Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . R105
87v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502 sep. 11 . . . . . . . . . . . . . . R115
89v Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
90 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 dec. 15 . . . . . . . . . . . . . . R156
92v-109v Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 jun. 13 . . . . . . . . . . . . . . R022
110v Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 jan. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R036
112v Jan I, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R043
114 Jan I, heer van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R042
116v Deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R049
118v Deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R048
119v Innocentius VIII, paus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1487 sep. 30 . . . . . . . . . . . . . . R092
124 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
126v Karel, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1468 jun. 15 . . . . . . . . . . . . . . R072
129 Gardiaan en president Minderbroeders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471 apr. 21 . . . . . . . . . . . . . . R076
129v Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482 okt. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R089
136 Raad van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1489 mei 22 . . . . . . . . . . . . . . R094
145v Maximiliaan, roomskoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491 mrt. 26 . . . . . . . . . . . . . R097
150 Maximiliaan, roomskoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . R102
163v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 jul. 27 . . . . . . . . . . . . . . . R126

064
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
164v Jan II, heer van Bergen op Zoom en Jan van Walhayn . . . . . . . . . . . . . 1485 april . . . . . . . . . . . . . . . . R090
169v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1521 okt. 14 . . . . . . . . . . . . . . R137
171 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 nov. 24 . . . . . . . . . . . . . . R140
173 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 nov. 21 . . . . . . . . . . . . . . R146
183 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 mrt. 3 . . . . . . . . . . . . . . R143
190 Karel V, koning van Castilië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jun. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R132
205 Stadhouder van de heer enz.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jul. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . R133
214 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1470 mei 16 . . . . . . . . . . . . . . R074
224v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469 sep. 17 . . . . . . . . . . . . . . R073
225v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 mei 16 . . . . . . . . . . . . . . R131
237 Goeverneur en koopl. engelse natie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [1517] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R130
252 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 jan. 16 . . . . . . . . . . . . . . R141
254v Moeder en convent van St. Elisabeth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 jan. 16 . . . . . . . . . . . . . . R142
254v Burgemeesters en schepenen van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . 1532 jun. 26 . . . . . . . . . . . . . . R149
255 C. de Mera, stadssecretaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R155
257 Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 aug. 16 . . . . . . . . . . . . . . R153
259v Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1535 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R159
261 Burgemeesters en schepenen van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . 1535 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R160
261v Schepenen van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1535 mrt. 5 . . . . . . . . . . . . . . R161
266 [Antoon], markgraaf van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1534 dec. 21 . . . . . . . . . . . . . . R158
266v Antoon markgraaf van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1541 apr. 13 . . . . . . . . . . . . . . R163
267v Notaris Buyens de Herentals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542 mei 26 . . . . . . . . . . . . . . R166
269 Engelse natie en stadsbestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1551 sep. 9 . . . . . . . . . . . . . . . R169
270 Ambtman en schepenen van Antwerpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1551 mei 11 . . . . . . . . . . . . . . R170
SA7 “Privilegieboek L a C”, cartularium. 1350-1597, tevens keuren 1313-1383,
aangelegd einde 16e eeuw. 1 deel
N.B. De folia 261-299 zijn met een andere hand beschreven en schijnen eerst later te zijn toegevoegd.
Nadere toegang inv.nr. SA7
fol. datum rep. nr.
1 Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 feb. 16 . . . . . . . . . . . . . . R062
4v Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 aug. 5 . . . . . . . . . . . . . . . R063
8v Karel V, koning van Castilië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jun. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R132

065
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
16 Stadhouder van de heer enz.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 jul. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . R133
19 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 mei 9 (1398 mrt. 24) . . R025
25 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mei 20 (1398 mrt. 25) . R024
26 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mrt. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R023
27 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 mrt. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R021
27v Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 jun. 14 . . . . . . . . . . . . . . R022
28v Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399(mei 3). . . . . . . . . . . . . . . R030
29 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 18 (juni 20) . . . . . . R032
29 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R033
30 Hendrik II van Boutersem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R035
30v Burgemeesters enz. van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 mrt. 20 . . . . . . . . . . . . . . R037
31 Burgemeesters enz. van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R034
32 Burgemeesters enz. van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365 feb. 14 . . . . . . . . . . . . . . R015
33 Karel hertog van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1468 jun. 15 . . . . . . . . . . . . . . R072
34v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 aug. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R068
36v Jan I van Glymes en echtg. Johanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R044
39 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463 jun. 4 . . . . . . . . . . . . . . . R069
40v Wenceslaus en Johanna, hertogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1357 nov. 15 . . . . . . . . . . . . . . R012
41v Wenceslaus en Johanna, hertogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364 jan. 15 . . . . . . . . . . . . . . R014
41v Burgemeesters enz. van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 dec. 11 . . . . . . . . . . . . . . R027
42v Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399 mei 4. . . . . . . . . . . . . . . . R031
43v Johanna, hertogin van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 jan. 5. . . . . . . . . . . . . . . . R036
45 Jan I van Glymes en echtg. Johanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R043
46v Jan I van Glymes en echtg. Johanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 apr. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R042
48 Johanna hertogin van Brabant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1398 dec. 27 . . . . . . . . . . . . . . R028
50v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 jul. 27 . . . . . . . . . . . . . . . R126
51v Jan II, heer van Bergen op Zoom en Jan van Walhayn . . . . . . . . . . . . . 1492 mrt. 13 . . . . . . . . . . . . . . R098
52 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1521 okt. 14 . . . . . . . . . . . . . . R137
53 Jan II, heer van BoZ en Jan van Walhayn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 apr. (1-30) . . . . . . . . . . . R090
57 Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435 jul. 9 . . . . . . . . . . . . . . . . R056
58 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502 sep. 11 . . . . . . . . . . . . . . R115
60 Jan van Valkenburg en Johanna van Voorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1347 okt. 28 . . . . . . . . . . . . . . R005
61 Schepenen van Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1350 jul. 9 . . . . . . . . . . . . . . . . R008
62 Jan II, hertog van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351 jan. 10 . . . . . . . . . . . . . . R009

066
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
64v Jan II, heer van Bergen op Zoom en Filips van Bergen. . . . . . . . . . . . . 1472 mei 18 . . . . . . . . . . . . . . R077
65v Filips, hertog van Brabant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494 [dec. 8] . . . . . . . . . . . . . . R104
68 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1503 nov. 28 . . . . . . . . . . . . . . R116
69v Blanco
70 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 nov. 21 . . . . . . . . . . . . . . R146
79 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 1 . . . . . . . . . . . . . . . R138
81 Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 dec. 15 . . . . . . . . . . . . . . R156
83v Maurits, prins van Oranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595 jun. 24 . . . . . . . . . . . . . .
85v Antoon, markies van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 aug. 16 . . . . . . . . . . . . . . R153
89 Antoon, markies van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533 aug. 21 . . . . . . . . . . . . . . R155
90 Antoon, markies van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1541 apr. 13 . . . . . . . . . . . . . . R163
91 De markies c.s. en de Brede Raad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1555 mei 13 . . . . . . . . . . . . . . R171-R172
97 Maurits, prins van Oranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1588 jun. 8 . . . . . . . . . . . . . . . R180
99-103 Blanco
104 Abt van Middelburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395 jul. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . R020
105 Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444 sep. 22 . . . . . . . . . . . . . . R057
107 Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1466 aug. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R071
108v Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei (1-31) . . . . . . . . . . . R081
111 Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1479 mei (1-31) . . . . . . . . . . . R085
113 Maximiliaan en Maria van Bourgondië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 apr. 18 . . . . . . . . . . . . . . R085
117 Rekenkamer in Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 apr. 27 . . . . . . . . . . . . . . R086
118 Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R091
123v Frederik III, keizer (vertaling) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R091
130 Frederik III, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488 okt. 8 . . . . . . . . . . . . . . . R093
133 Filips I, aartshertog van Oostenrijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . . R105
136v Filips I, aartshertog van Oostenrijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1501 nov. 3 . . . . . . . . . . . . . . . R112
138v Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1521 jan. 20 . . . . . . . . . . . . . . (R135), R136
143v Karel V, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 mrt. 27 . . . . . . . . . . . . . . R139
146 Raad van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1489 mei 22 . . . . . . . . . . . . . . R094
151v Maximiliaan I, roomskoning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491 mrt. 26 . . . . . . . . . . . . . . R097
154v Maximiliaan I, roomskoning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493 mrt. 10 . . . . . . . . . . . . . . R102
162v Jacob van Luxemburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1520 sep. 27 . . . . . . . . . . . . . . R135 (R136)
164v Hof van Holland in Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502 mei 21 . . . . . . . . . . . . . . R114
166-167 Blanco

067
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
fol. datum rep. nr.
168 Rechter en burgemeesters van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R050
170 Deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R048
171 Deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429 mei 20 . . . . . . . . . . . . . . R049
172 Johanna van Boutersem en Jan van Wouwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430 aug. 10 . . . . . . . . . . . . . . R051
180 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432 apr. 13 . . . . . . . . . . . . . . R053
184 Burgemeester en schepenen v. Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432 jun. 20 . . . . . . . . . . . . . . R054
186v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1433 sep. 2 . . . . . . . . . . . . . . . R055
188 Deken en kapittel en burgemeesters enz. van Bergen op Zoom . . . . . 1493 jul. 12 . . . . . . . . . . . . . . . R100
193 Deken en kapittel van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494 apr. 15 . . . . . . . . . . . . . . R106
194 Maximiliaan aartshertog van Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482 okt. 7 . . . . . . . . . . . . . . . R089
198 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 feb. 4. . . . . . . . . . . . . . . . R125
206 Gardiaan en president der Minderbroeders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471 apr. 21 . . . . . . . . . . . . . . R076
207 Burgemeesters en schepenen enz. van BoZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492 jul. 31 . . . . . . . . . . . . . . . R099
208v Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 jan. 16 . . . . . . . . . . . . . . R141
212 Moeder en convent van St. Elisabeth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525 jan. 16 . . . . . . . . . . . . . . R142
212v Burgemeesters en schepenen enz. van BoZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532 jun. 26 . . . . . . . . . . . . . . R149
214 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464 mrt. 1-31 . . . . . . . . . . . . R070
218 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477 apr. 26 . . . . . . . . . . . . . . R086
224 Jan III, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1517 dec. 28 . . . . . . . . . . . . . . R127
225 Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469 sep. 17 . . . . . . . . . . . . . . R073
230v Jan II, heer van Bergen op Zoom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 okt. 18 . . . . . . . . . . . . . . R088
236 Jan II, heer van Bergen op Zoom (latijnse tekst). . . . . . . . . . . . . . . . . . 1470 mei 16 . . . . . . . . . . . . . . R074
242 De Heer van Bergen op Zoom e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469 sep. 17 . . . . . . . . . . . . . . R073
243 Jan II, heer van Bergen op Zoom (fragment van:). . . . . . . . . . . . . . . . . 1480 okt. 18 . . . . . . . . . . . . . . R088
246 Jan III, heer en het stadsbestuur van BoZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519 mei 16 . . . . . . . . . . . . . . R131
248v Filips, hertog van Bourgondië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1450 okt. 27 . . . . . . . . . . . . . . R058
256 Jan IV, hertog van Brabant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1426 apr. 11 . . . . . . . . . . . . . . R047
257 Maurits, prins van Oranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1597 dec. 15 . . . . . . . . . . . . . . R182
258v-260 Blanco
261 Keuren van Bergen op Zoom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314 feb. 1. . . . . . . . . . . . . . . . R003
268 Aanvulling van de keuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349 jul. 24 . . . . . . . . . . . . . . . R006
269 Aanvulling van de keuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R017
271 Filips I, aartshertog van Oostenrijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1501 okt. 1 - dec. 31) . . . . . . R113
285 Maximiliaan I, keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (fragment van: 1510 jul. 27). R118

068
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
P.M. Afschrift van het compendium van privileges enz. door Th. de Rouck, d.d. 1633
(ca. 1650). Zie inv.nr. SA5376.
P.M. Afschrift van het compendium van privileges enz. en van het memoriaal van de
gouverneurs van Bergen op Zoom door Th. de Rouck d.d. 1633 en 1658, ca. d.d. 1633.
Zie inv.nr. SA5376.
P.M. Uittreksels uit de registers van privileges, d.d.1287-1555. (18e eeuw).
Zie inv. nrs. SA722-SA724.
P.M. Indices, tafels en klappers op de resoluties, ordonnanties en privileges.
d.d. 1560-1577 (18e eeuw). Zie inv. nrs. SA725-SA731.
0.2 ordonnanties en publicaties
0.2.1 ordonnanties
SA8-SA12 Registers, bevattende door de heer en markies van Bergen op Zoom, de Brede Raad
of de magistraat van de stad vastgestelde regelingen die de stad, zijn burgers, de
handel en de nijverheid aangaan. d.d. 1435-1602. Aangelegd, begin 16e-begin
17e eeuw. 5 delen.
N.B. De inv.nrs. SA8-SA12 bevatten voorin tafels. Aan inv.nr. SA9 zijn 42 bladzijden toegevoegd,
bevattende aanvulling van de keuren van de ambachten, waarop een afzonderlijke tafel. Achterin
inv.nr. SA12 aantekeningen betreffende de afkondiging jaarmarkten 1558-1626.
SA8 “L a G”. 1435-1547, aangelegd 16e eeuw.
SA9 “L a H 3”. 1507-1558, aangelegd laatste kwart 16e eeuw.
SA10 “L a F”. 1442-1538, aangelegd 16e eeuw.
SA11 “L a O”. 1469-1624, aangelegd begin 17e eeuw.
SA12 “L a K”. 1435-1602, aangelegd begin 17e eeuw.

069
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
P.M. Ordonnanties, later resoluties, van de magistraat en van de Brede Raad. 1545-1562.
Zie inv.nrs. SA23-SA26.
P.M. “L a M”. 1558-1573. Zie inv.nr. SA27.
P.M. “Lijfrenten L a E2”, register van door de stad verkochte rentebrieven. 1441-1570.
Zie inv.nr. SA2155.
P.M. “Ordonnantien L a N”, register van plakkaten door of vanwege de koning, keuren en
rechtsgewoonten van steden en districten van het hertogdom Brabant en van
oorkonden van stad en heerlijkheid Breda. 1444-1579. Zie inv.nr. SA2513.
P.M. “Ordonnanties op de munt L a D”, register van plakkaten van de hertogen van Brabant
inzake het muntwezen. 1467-1521. Aangelegd tweede helft 16e eeuw.
Zie inv.nr. SA3176.
P.M. “L a H 5”, ordonnanties van de Brede raad aangaande de brandbestrijding. 1504-1559.
Zie inv.nr. SA3078.
P.M. “Ordonnantien van de Accijnsen L a H 2”, register van ordonnanties op de heffing en
verpachting van de stedelijke accijnzen, sinds 1549 ook van de inning van de impost
of calliote op de tarwe en andere stadsmiddelen. 1513-1598. Zie inv.nr. SA2199.
P.M. Ordonnanties, later resoluties, van de Brede Raad, 1526-1549.
Zie inv.nr. SA24, derde deel.
P.M. “Ordonnantien L a I”, register van plakkaten door of vanwege de koning, de raad van
Brabant of de markies van Bergen op Zoom, 1558-1602. Zie inv.nr. SA2514.

070
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
P.M. “Ordonnantien voor de schippers, L a P”, lijst van aan schippers verstrekte mandaten
tot het vervoeren van personen en goederen. 1626-1641. Tevens lijst van bij het
betreden van de stad vertoonde paspoorten en sauvegardes. 1627-1640 en
aantekeningen van aangekomen en vertrekkende troepen. 1638-1640.
Zie inv.nr. SA4887.
0.2.2 publicaties
SA13-SA16 Publicaties van het stadsbestuur. 1483-1809. 4 omslagen.
SA13 1483,1488,1509,1604.
SA14 1638-1794.
SA15 1795-1797.
SA16 1802-1809.
SA17-SA20 Publicaties van het stadsbestuur. 1692-1810. 4 delen.
N.B. Inv.nrs. SA17 en SA18 tafels voorin
SA17 1692-1737.
SA18 1748-1794.
SA19 1794-1807.
SA20 1807-1810.
SA21-SA22 Bekendmakingen van publieke verkopingen. 1805-1810. 2 omslagen.
SA21 1805-1809.
SA22 1809-1810.

071
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
0.3 resoluties
SA23-SA98 Resoluties van de magistraat en van de Brede Raad. 1476-1795. 75 delen en 1 pak.
N.B. Vooral de inv.nrs. SA23-SA27 zijn tevens registers van ordonnanties en als zodanig in de oudere
inventarissen beschreven. In deze serie zijn ook sommige ingekomen stukken, minuten van uitgaande
stukken, ordonnanties en bekendmakingen ingeschreven. Inv.nr. SA27 vertoont een overgangsstadium
van ordonnantieregister naar resolutieboek. De inv.nrs. SA65, SA79-SA98 zijn van chronologische
indices voorzien.
SA23 “Liber conclusionum”. 1476 juli 20 - 1518 september 13.
SA24 “Turben en verklaaringen”. 1522-1563; eedsformulieren; resoluties 1526 maart 28 - 1549
oktober 5.
SA25 1526 maart 26 - 1557 september 4.
SA26 1546 juni 8 - 1553 oktober 17.
SA27 “Ordonnantien L a M” 1558 mei 23 - 1573 juni 2.
SA28 1560 augustus 12 - 1565 december 24.
N.B. Bevat uitsluitend resoluties van de Brede Raad.
SA29 1574 januari 18 - 1578 mei 27.
SA30 1578 juni 13 - 1582 december 29.
SA31 1579 juni 6 - 1583 februari 2.
N.B. Tot 1584 maart 7 zijn aantekeningen ingeschreven betreffende verdaagde zittingen van de Brede
Raad in verband met de onrust in de stad door het muiten van het garnizoen.
SA32 1582 oktober 4 - 1588 maart 16.
SA33 1588 januari 1 - 1591 december 29.
N.B. Achterin een memorie van 30 december 1591.
SA34 1588 maart 19 - 1590 december 29. Klad.
SA35 1591 januari 3 - 1593 december 23.
SA36 1594 januari 13 - 1598 december 29.
SA37 1605 maart 25 - 1611 september 26.
SA38 1612 maart 17 - 1620 maart 12.
SA39 1620 maart 20 - 1626 maart 16.

072
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA40 1626 maart 23 - 1634 februari 27.
SA41 1634 maart 27 - 1646 maart 16.
SA42 1646 maart 21 - 1655 maart 5.
SA43 1655 maart 10 - 1659 december 27.
SA44 1660 januari 3 - 1664 mei 18.
SA45 1665 januari 5 - 1670 december 10.
SA46 1671 januari 1 - 1674 april 1.
SA47 1674 april 2 - 1681 maart 1.
SA48 1681 april 26 - 1685 december 19.
SA49 1686 januari 14 - 1693 december 8.
SA50 1694 februari 1 - 1697 december 16.
SA51 1698 januari 1 - 1701 december 14.
SA52 1701 december 22 - 1705 augustus 26.
SA53 1705 september 3 - 1706 december 26.
SA54 1707 januari 1 - 1708 december 27.
SA55 1709 januari 1 - 1710 december 29.
SA56 1711 januari 1 - 1712 december 31.
SA57 1713 augustus 1 - 1714 juni 9.
SA58 1714 september 2 - 1715 juli 11
SA59 1720 maart 19 - 1723 april 20.
SA60 1726 maart 25 - 1727 december 31.
SA61 1728 januari 1 - 1730 maart 16.
SA62 1730 maart 18 - 1732 maart 16
SA63 1732 maart 18 - 1734 december 31.
SA64 1735 - 1740. Losse katernen. 1 pak.
SA65 1746 januari 1 - 1746 december 31.
SA66 1748 december 7 - 1749 juni 21.
P.M. Kladresoluties 1749 juni 23 - 1758 oktober 29. Zie inv.nrs. SA131-SA137.
SA67 1758 oktober 30 - 1759 december 21.
SA68 1759 december 21 - 1761 februari 6.

073
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA69 1761 februari 6 - 1762 januari 20.
SA70 1762 januari 26 - 1762 november 10.
SA71 1762 november 15 - 1763 december 5.
SA72 1763 december 10 - 1765 mei 1.
SA73 1765 mei 10 - 1767 mei 26.
SA74 1767 juni 16 - 1769 maart 15.
SA75 1769 maart 17 - 1771 januari 22.
SA76 1771 februari 18 - 1773 februari 26.
SA77 1773 maart 3 - 1776 november 22.
SA78 1773 februari 27 - 1774 december 27.
SA79 1775 januari 1 - 1775 december 30
SA80 1776 januari 1 - 1777 maart 15.
SA81 1777 maart 18 - 1778 maart 16.
SA82 1778 maart 18 - 1779 maart 23.
SA83 1779 maart 25 - 1780 maart 16.
SA84 1780 maart 18 - 1781 maart 16.
SA85 1781 maart 19 - 1782 maart 16.
SA86 1782 maart 19 - 1783 maart 15.
SA87 1783 maart 18 - 1784 maart 16.
SA88 1784 maart 18 - 1785 maart 16.
SA89 1785 maart 18 - 1786 maart 16.
SA90 1786 maart 18 - 1787 maart 16.
SA91 1787 maart 19 - 1788 maart 15.
SA92 1788 maart 18 - 1789 maart 16.
SA93 1789 maart 19 - 1790 maart 16.
SA94 1790 maart 19 - 1791 maart 16.
SA95 1791 maart 18 - 1793 maart 16.
SA96 1792 maart 19 - 1793 maart 16.
SA97 1793 maart 19 - 1794 maart 15.
SA98 1794 maart 18 - 1795 februari 15.

074
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
P.M. Tafels op de resoluties d.d. 1522-1754 (17e en 18e eeuw). Zie inv.nrs. SA709-SA714.
P.M. Uittreksels uit de resoluties van de Brede Raad en van de magistraat, d.d. 1572-1786.
(17e en 18e eeuw). Zie inv.nrs. SA715-SA716.
SA99-SA138 Kladresoluties van de Brede Raad en van de magistraat. 1634-1790.
39 delen en 1 omslag.
SA99 1634 maart 27 - 1638 januari 20.
SA100 1638 maart 28 - 1643 oktober 16.
SA101 1644 januari 9 - 1649 maart 14.
SA102 1659 januari 15 - 1660 februari 10.
SA103 1679 juni 19 - 1682 augustus 5.
SA104 1682 november 1 - 1684 november 24.
SA105 1686 mei 5 - 1691 december 20.
SA106 1692 april 22 - 1696 december 20.
SA107 1700 maart 18 - 1702 december 23.
SA108 1700 maart 24 - 1702 december 29.
SA109 1703 januari 1 - 1705 augustus 26.
SA110 1703 januari 1 - 1709 december 19.
SA111 1705 augustus 26 - 1707 december 26.
SA112 1708 januari 1 - 1710 december 29.
SA113 1710 januari 2 - 1715 december 30.
SA114 1713 januari 21 - 1713 juni 7. Losse katernen in een omslag.
SA115 1716 januari 1 - 1720 augustus 10.
SA116 1720 augustus 15 - 1723 november 14.
SA117 1724 april 11 - 1727 december 31.
SA118 1727 januari 1 - 1729 augustus 16.
SA119 1729 augustus 20 - 1730 december 30.
SA120 1731 januari 1 - 1734 maart 15.
SA121 1732 juni 7 - 1733 juni 19.

075
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA122 1734 mei 26 - 1735 augustus 9.
SA123 1735 augustus 17 - 1737 februari 20.
SA124 1737 maart 1 - 1739 mei 24.
SA125 1739 mei 25 - 1740 oktober 14.
SA126 1740 oktober 15 - 1742 mei 6.
SA127 1742 mei 8 - 1744 maart 2.
SA128 1744 maart 5 - 1745 april 8.
SA129 1745 april 16 - 1745 december 30.
SA130 1747 maart 11 - 1747 augustus 19.
SA131
N.B. Achterin aantekeningen over besluiten in september 1747 genomen en de akte van aanstelling
van een waarnemend secretaris d.d.10 oktober 1747.
1749 juni 23 - 1750 mei 16.
SA132 1750 mei 16 - 1751 maart 16.
SA133 1751 maart 18 - 1752 maart 15.
SA134 1752 maart 18 - 1754 oktober 25.
SA135 1754 oktober 31 - 1757 februari 23.
SA136 1757 februari 26 - 1757 december 9.
SA137 1757 december 15 - 1758 oktober 29.
SA138 1789 juli 29 - 1790 oktober 12.
SA139-SA160 Resoluties van de municipaliteit, sinds 1799 van het gemeentebestuur en van de
raad der gemeente, sinds 1808 van burgemeester, wethouders en vroedschappen.
1795- 1810. 22 delen.
SA139 1795 februari 15 - 1795 april 30.
SA140 1795 mei 1 - 1795 december 31.
SA141 1796 januari 1 - 1796 mei 31.
SA142 1796 juni 1 - 1796 november 23.
SA143 1797 januari 2 - 1797 december 29.
SA144 1798 januari 1 - 1798 juni 29.
SA145 1798 juli 2 - 1798 december 31.

076
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA146 1799 januari 4 - 1799 december 20.
SA147 1800 januari 3 - 1800 december 29.
SA148 1801 januari 2 - 1801 december 28.
SA149 1802 januari 1 - 1803 april 18.
SA150 1803 april 19 - 1803 december 31.
SA151 1804 januari 2 - 1804 december 31.
SA152 1805 januari 2 - 1805 december 31.
SA153 1806 januari 1 - 1806 september 8.
SA154 1806 september 11 - 1806 december 29.
SA155 1807 januari 2 - 1807 juli 29.
SA156 1807 augustus 3 - 1808 februari 4.
SA157 1808 februari 5 - 1808 augustus 8.
SA158 1808 augustus 12 - 1808 december 27.
SA159 1809 januari 2 - 1809 december 27.
SA160 1810 januari 2 - 1810 oktober 29.
SA161-SA164 Kladnotulen van de municipaliteit. 1796-1798. 4 omslagen
SA161 1796 december 9 - 1797 maart 17.
SA162 1797 maart 20 - 1797 december 29.
SA163 1798 januari 1 - 1798 juni 3.
SA164 1798 juli 2 - 1798 december 29.
SA165 Resoluties van de generale raad. 1803 november 21 - 1809 december 14. 1 deel.
N.B. Tevens resoluties van de conseil municipal. 1810-1814.

077
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
0.4 briefwisseling
0.4.1 algemeen
SA166-SA452 Ingekomen stukken en minuten van uitgaande stukken. 1573-1810. 287 omslagen.
N.B. Van enige jaren zijn geen stukken aangetroffen. Deze jaren zijn tussen haakjes vermeld.
SA166 1573.
SA167 1574.
SA168 1576.
SA169 1579.
SA170 1585.
SA171 1586.
SA172 1588.
SA173 1589.
SA174 1590.
SA175 1591.
SA176 1592.
SA177 1593.
SA178 1594.
SA179 1595.
SA180 1596.
SA181 1597.
SA182 1599.
SA183 1600.
SA184 1601.
SA185 1602.
SA186 1603.
SA187 1604.
SA188 1605.
SA189 1606.
SA190 1607.
SA191 1608.
SA192 1610.
SA193 1611.
SA194 1612.
SA195 1615.
SA196 1617.
SA197 1619.
SA198 1620.
SA199 1622.
SA200 1625.
SA201 1626.
SA202 1627.
SA203 1630.
SA204 1631.
SA205 1632.
SA206 1633.
SA207 1634.
SA208 1635.
SA209 1636.
SA210 1637.
SA211 1638.
SA212 1639.
SA213 1641.
SA214 1642.
SA215 1643.
SA216 1644.
SA217 1646.
SA218 1647.
SA219 1648.
SA220 1649.
SA221 1650.
SA222 1651.
SA223 1652.
SA224 1653.
SA225 1654.
SA226 1655.
SA227 1656.
SA228 1657.
SA229 1658.
SA230 1659.
SA231 1660.
SA232 1661.
SA233 1662.
SA234 1663.
SA235 1664.
SA236 1665.
SA237 1666.
SA238 1667.
SA239 1668.
SA240 1669.

078
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA241 1670.
SA242 1671.
SA243 1672.
SA244 1673.
SA245 1674.
SA246 1675.
SA247 1676.
SA248 1677.
SA249 1678.
SA250 1679.
SA251 1680.
SA252 1681.
SA253 1682.
SA254 1683.
SA255 1684.
SA256 1685.
SA257 1686.
SA258 1687.
SA259 1688.
SA260 1689.
SA261 1690.
SA262 1691.
SA263 1692.
SA264 1693.
SA265 1694.
SA266 1695.
SA267 1696.
SA268 1697.
SA269 1698.
SA270 1699.
SA271 1700.
SA272 1701.
SA273 1702.
SA274 1703.
SA275 1704.
SA276 1705.
SA277 1706.
SA278 1707.
SA279 1708.
SA280 1709.
SA281 1710.
SA282 1711.
SA283 1712.
SA284 1713.
N.B. 1714-1760.
Zie ook inv.nr.
SA458.
SA285 1714.
SA286 1715.
SA287 1716.
SA288 1717.
SA289 1718.
SA290 1719.
SA291 1720.
SA292 1721.
SA293 1722.
SA294 1723.
SA295 1725-1726.
SA296 1726.
SA297 1727.
SA298 1728.
SA299 1729.
SA300 1730.
SA301 1731.
SA302 1732.
SA303 1733.
SA304 1734.
SA305 1735.
SA306 1736.
SA307 1737.
SA308 1738.
SA309 1739.
SA310 1740.
SA311 1741.
SA312 1742.
SA313 1743.
SA314 1744.
SA315 1745.
SA316 1746.
SA317 1747.
SA318 1748.
SA319 1749.
SA320 1750.
SA321 1751.
SA322 1752.
SA323 1753.
SA324 1754.
SA325 1755.
SA326 1756.
SA327 1757.

079
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA328 1758.
SA329 1759.
SA330 1760.
SA331 1761.
SA332 1762.
SA333 1763.
SA334 1764.
SA335 1765.
SA336 1766.
SA337 1767.
SA338 1768.
SA339 1769.
SA340 1770.
SA341 1771.
SA342 1772.
SA343 1773.
SA344 1774.
SA345 1775.
SA346 1776.
SA347 1777.
SA348 1778.
SA349 1779.
SA350 1780.
SA351 1781.
N.B. 1761-177.
Zie ook inv.nr.
SA459
N.B. 1771-1777.
Zie ook inv.nr.
SA460.
SA352 1782.
SA353 1783.
SA354 1784.
SA355 1785.
SA356 1786.
SA357 1787.
SA358 1788.
SA359 1789.
SA360 1790.
SA361 1791.
SA362 1792.
SA363 1793. jan-jun
SA364 1793. jul-dec
SA365 1794. jan-jun
SA366 1794. jul-dec
SA367 1795. jan-jun
SA368 1795. jul-dec
SA369 1796. jan-mrt
SA370 1796. apr-mei
SA371 1796. jun-jul
SA372 1796. aug-sep
SA373 1796. okt-dec
SA374 1797. jan-mrt
SA375 1797. apr-jun
SA376 1797. juli
SA377 1797. aug-sep
SA378 1797. okt-dec
SA379 1798. jan-mrt
SA380 1798. apr-mei
SA381 1798. jun-jul
SA382 1798. aug-sep
SA383 1798. okt-dec
SA384 1799. jan-mrt
SA385 1799. apr
SA386 1799. mei
SA387 1799. jun-jul
SA388 1799. aug-sep
SA389 1799. okt
SA390 1799. nov-dec
SA391 1800. jan-feb
SA392 1800. mrt-mei
SA393 1800. jun-aug
SA394 1800. sep-okt
SA395 1800. nov-dec
SA396 1801. jan-apr
SA397 1801. mei-jul
SA398 1801. aug-okt
SA399 1801. nov-dec
SA400 1802. jan-mrt
SA401 1802. apr-jun
SA402 1802. jul-sep
SA403 1802. okt-dec
SA404 1803. jan-mrt
SA405 1803. apr-jun
SA406 1803. jul-sep
SA407 1803. okt-dec
SA408 1804. jan-mrt
SA409 1804. apr-jun
SA410 1804. jul-sep
SA411 1804. okt-dec

080
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA412 1805. jan-mrt
SA413 1805. apr-jun
SA414 1805. jul-sep
SA415 1805. okt-dec
SA416 1806. jan-mrt
SA417 1806. apr-jun
SA418 1806. jul-aug
SA419 1806. sep-okt
SA420 1806. nov-dec
SA421 1807. jan-feb
SA422 1807. mrt-apr
SA423 1807. mei-jul
SA424 1807. aug-sep
SA425 1807. okt-dec
SA453
(ca. 1570-1810). 5 omslagen.
(ca. 1570)-(ca. 1700).
SA454 (ca. 1701)-(1786).
SA455 1795-1799.
SA426 1807. nov-dec
SA427 1808. jan-feb
SA428 1808. mrt-apr
SA429 1808. mei
SA430 1808. jun-jul
SA431 1808. aug
SA432 1808. sep-okt
SA433 1808. nov-dec
SA434 1809. jan
SA435 1809. feb
SA436 1809. mrt
SA437 1809. apr
SA438 1809. mei
SA439 1809. jun
SA456 1801-1806.
SA457 1807-1810.
SA440 1809. jul
SA441 1809. aug
SA442 1809. sep
SA443 1809. okt
SA444 1809. nov
SA445 1809. dec
SA446 1810. jan
SA447 1810. feb
SA448 1810. mrt
SA449 1810. apr-mei
SA450 1810. juni
SA451 1810. jul-aug
SA452 1810. sep-okt
SA453-SA457 Ingekomen stukken en minuten van uitgaande stukken, niet of onvolledig gedateerd
SA458-SA460 Ingekomen stukken in banden verzameld. 1714 - 1777. 3 banden.
SA458 1714-1760.
SA459 1761-1770.
SA460 1771-1777.
0.4.2 verzoekschriften
SA461-SA586 Ingekomen verzoekschriften, meest met apostillen. 1570-1810. 126 omslagen.
SA461 ongedateerd (16e-19e eeuw)

081
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA462 1570-1594.
SA463 1595.
SA464 1596.
SA465 1597.
SA466 1598.
SA467 1599.
SA468 1600.
SA469 1601-1610.
SA470 1611-1620.
SA471 1623-1628.
SA472 1631-1640.
SA473 1646-1650.
SA474 1651-1660.
SA475 1661-1670.
SA476 1671-1699.
SA477 1680.
SA478 1681-1689.
SA479 1691-1696.
SA480 1701.
SA481 1702.
SA482 1703.
SA483 1704.
SA484 1705.
SA485 1706.
SA486 1707.
SA487 1708.
SA488 1709.
SA489 1710.
SA490 1711.
SA491 1712.
SA492 1713.
SA493 1715.
SA494 1716.
SA495 1717.
SA496 1721.
SA497 1722.
SA498 1723.
SA499 1724.
SA500 1725.
SA501 1726.
SA502 1727.
SA503 1728.
SA504 1729.
SA505 1730.
SA506 1731.
SA507 1732.
SA508 1733.
SA509 1734.
SA510 1735.
SA511 1736.
SA512 1737.
SA513 1738.
SA514 1739.
SA515 1740.
SA516 1741.
SA517 1742.
SA518 1743.
SA519 1744.
SA520 1745.
SA521 1746.
SA522 1747.
SA523 1748.
SA524 1749.
SA525 1750.
SA526 1751.
SA527 1752.
SA528 1753.
SA529 1754.
SA530 1755.
SA531 1756.
SA532 1757.
SA533 1758.
SA534 1759.
SA535 1760.
SA536 1761.
SA537 1762.
SA538 1763.
SA539 1764.
SA540 1765.
SA541 1766.
SA542 1767.
SA543 1768.
SA544 1769.
SA545 1770.
SA546 1771.
SA547 1772.
SA548 1773.
SA549 1774.
SA550 1775.
SA551 1776.

082
STUKKEN VAN
ALGEMENE AARD
SA552 1777.
SA553 1778.
SA554 1779.
SA555 1780.
SA556 1781.
SA557 1782.
SA558 1783.
SA559 1784.
SA560 1785.
SA561 1786.
SA562 1787.
SA563 1788.
SA564 1789.
SA565 1790.
SA566 1791.
SA567 1792.
SA568 1793.
SA569 1794.
SA570 1795.
SA571 1796.
SA572 1797.
SA573 1798, jan-jun.
SA574 1798, jul-dec.
SA575 1799.
SA576 1800.
SA577 1801.
SA578 1802.
SA579 1803.
SA580 1804.
SA581 1805.
SA582 1806.
SA583 1807.
SA584 1808.
SA585 1809.
SA586 1810.
SA587-SA593 “Bouck van requesten”; “Memoriaelbouck van alle requesten”: “Requestbouck”.
Registers van apostillen op verzoekschriften. 1589-1750. 7 delen.
SA587 1589 maart 25 - 1600 maart 15.
SA588 1667 december 22 - 1682 januari 21.
SA589 1708 maart 28 - 1713 maart 27.
SA590 1713 maart 16 - 1716 (na) juli 9.
SA591 1719 maart 26 - 1726 (na) januari 16.
SA592 1726 april 6 - 1732 (na) juli 1.
SA593 1748 december 14 - 1750 maart 11.
P.M. Ingekomen verzoekschriften van besturen over gildenzaken. 1636-1780 en z.d.
Zie inv.nrs. SA3000-SA3001.

ijzondere onderwerpen

084
Zie Macht en gezag, 25-32.
77 inv.nr. SA596.
HOOFDSTUK 1
Grondgebied en jurisdictie
a. inleiding
Tot de stad Bergen op Zoom behoorde niet alleen het gebied binnen de wallen; erbij
behoorde ook een begrensd gebied daarbuiten. Dat het gehele gebied binnen de stadsmuren
tot de stad behoorde is logischerwijze aannemelijk. Enclaves of immuniteiten
van andere instanties zijn niet bekend. Wel is het de vraag of de stedelijke rechtsmacht
zich uitstrekte binnen domeinen (waaronder het Markiezenhof, residentie van
de heer van Bergen op Zoom) of leengoederen. Ook is het niet duidelijk, hoe de stad
kwam aan het gebied dat buiten de wallen lag en in de zeventiende eeuw Poorterij,
later Buitenpoorterij werd genoemd. In 1688 verklaarden de stadsbestuurders uitdrukkelijk,
dat de inwoners van dat gebied alle rechten en plichten van de stadsbewoners
hadden. 77 Uit de achttiende eeuw zijn kaarten van dit gebied bewaard gebleven.
Daaruit blijkt dat deze omvatten: de vesting en van noord naar zuid: het Laag, de

085
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
78 ARR inv.nrs. 1321.0-29, D nrs. 16-45; in
de topografische atlas KM nrs. 192 A-G
en 193 A-H bevinden zich kaartbladen uit
registers of kohieren van de
Buitenpoorterij, waarschijnlijk afkomstig
uit het archief van de secretarie.
79 Van Ham (1982) 17-41.
80 inv.nrs. SA3 fol. 41; 4, fol. 75. Zie
Repertorium nr. 116.
81 Bezemer (1897) 52-34; Van Ham
(1977-4) 81, 91-96.
Steene Kamer, het Bergse Heike, de Kraggen, Trowol en de Drol (later Vrederust), de
Melanen, de Hoge en Lage Meren, de Hazelaar, de Zeezuiper, Hengstmeer (Goeree),
Keutelmeer, de Bal en de Klavervelden. 78
Het gebied van de stad Bergen op Zoom omvatte in de Middeleeuwen het terrein binnen
de stadsmuren en een circa 2150 hectare groot gebied daarbuiten. Het gebied, dat
vermoedelijk in de tweede helft van de dertiende eeuw werd omwald, was cirkelvormig.
In het laatste kwart van de vijftiende eeuw werd het haventerrein binnen de
ommuring getrokken. 79 Het westelijke deel van het terrein aan de zuidzijde van de
haven behoorde oorspronkelijk onder het Zuidland en niet tot het stadsgebied.
De heer bepaalde daarom in 1503 dat het hele haventerrein met de houwer van de
watermolen, torens, poorten wallen en grachten voortaan onder de stad zou ressorteren.
80 De vesting kreeg een grotere omvang door de aanleg van nieuwe werken in de
zestiende, zeventiende en begin achttiende eeuw. Vrijwel nergens werden de grenzen
van de oude vierschaar overschreden. Alleen aan de noordzijde kwam de grens met
Noordgeest onder druk te staan. Op de stadswallen in strikte zin verloor de stad zelfs
haar rechtsmacht; deze viel aan de militaire krijgsraad toe. De grenzen van het stadsgebied
liepen aan de noordkant langs het heuvelachtig gebied van de Noordgeest
(toen een afzonderlijk rechtsgebied) en door de laaggelegen Melanen en De Drol.
De noordelijkste punt van het gebied, genaamd De Bijster, later Het Laag, grensde aan
de westzijde aan Halsteren, aan de noord- en oostzijde aan Moerstraten. Het maakte
deel uit van een groter terrein, dat in 1367 aan een aantal inwoners van Steenbergen
ter uitvening was uitgegeven. 81
Tot in de zestiende eeuw bleef de oostgrens van het stadsgebied (met Wouw) onzeker.
Volgens verklaringen door inwoners uit dat dorp, in 1496 afgelegd, liep de grens met
Bergen op Zoom zodanig, dat al het land ten oosten van de stenen galg aan de
Wouwsestraatweg onder Wouw behoorde. Dit grenspunt lag in de buurt van het latere
landgoed Ruytershove (bij de kruising van deze weg met de Heerlesebaan). Dat land
was grotendeels nog woest gebied hetgeen bestond uit heidegronden en zandheuvels.
Geschillen over het gebied hadden meestal te maken met ruzies tussen de herders uit
de aangrenzende dorpen, die er met hun schapen gebruik van maakten. De heer van

086
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
82 ARR inv.nrs. 342 en 344; inv.nr. SA25,
fol.16, Repertorium nr. 147; Van Ham
(1980) 52-53.
83 ARR inv.nr. 344.
84 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
270, XV (13).
85 inv.nr. SA7, fol. 97, Repertorium nr. 180.
86 inv.nr. SA3154; ARR inv.nr. 186, D nr. 5; in
de topografische atlas GA Bergen op
Zoom bevindt zich eveneens een kaart
van de visserijen, KM nr. 9 (in bruikleen
aan het gemeente museum).
Bergen op Zoom stelde in 1526 een grensregeling vast die in het voordeel van de stad
was. Op een brug waar de Zoom de Wouwsestraatweg kruiste (bij de latere Wouwse
Tol) werd een grens getrokken die hemelsbreed van de kerktoren van Steenbergen
naar die van Huijbergen liep. Zo ontstond de kaarsrechte oostgrens van de huidige
gemeente. In de tweede helft van de zestiende eeuw ontstond een nieuw geschil, waarna
de toenmalige markies Jan IV de partijen tot een nieuwe regeling overhaalde, die
hij in 1558 bekrachtigde. Pas twee jaar later schikten de ingezetenen van Wouw zich
in de beschikking van de markies. 82 In een gebied tussen de genoemde grenslijn en
Het Laag bleef een stuk, lopende door het zogenaamde Bergs Heijken, onzeker. In
1651 is dit grensstuk op verzoek van de ingelanden aldaar geregeld. 83
Aan de westkant liep de grens oorspronkelijk ongeveer op de scheiding van hoog en
laag land. Het lage land viel voor een klein gedeelte onder de stad, maar behoorde
voor het grootste deel onder de polders het Noordland en het Zuidland. Deze polders
vormden zelfstandige rechtsgebieden, zodat de stad aan de westkant geheel van de
Schelde was afgesneden. Het havenkanaal van Bergen op Zoom liep tussen het Noorden
het Zuidland door; door de grote belangen die de stad aan dit kanaal had werd het
onvermijdelijk dat zij aanspraak maakte op de volle rechtsmacht op vaarwater, dijken
en havenhoofden. In 1485 kwam de heer van Bergen op Zoom zijn stad tegemoet. In
het Zuidland, op de dijken en de havenhoofden (bij de zogenaamde Kop van het
Hoofd) kreeg de schout het recht om misdadigers te achtervolgen en arresteren. 84
De situatie veranderde volkomen toen in 1570 c.q. 1584 de polders aan de
Scheldekant voor lange tijd onder water kwamen te liggen en de zelfstandige besturen
en rechtbanken van de daar gelegen polders verdwenen. Het in 1585 tussen de stad en
de Waterschans bedijkte poldertje, genaamd Stads- of Sint-Jacobspolder, werd door
prins Maurits als bezitter van het Markiezaat aan de stad afgestaan. 85 De westgrens
werd in de achttiende eeuw nauwkeuriger geregeld, nadat ernstige geschillen met
Zeeuwse schippers waren ontstaan over de begrenzing van de visrechten op de verdronken
landen weerszijden de voormalige Scheldeloop die zich sinds 1570 voortdurend
westwaarts had verplaatst. 86

087
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
87 ARR inv.nr. 341, B nr. 126.
88 ARR inv.nr. 158, B nrs. 329, 330 en 333.
89 ARR 1363, D nrs. 56-64, Kaart van
Borgvliet door H. Adan (1751) naar
oudere metingen; Van Ham (1980) 52.
Aan de zuidkant grensde het stadsgebied aan de heerlijkheid Borgvliet. Deze heerlijkheid
behoorde formeel niet tot het Land van Bergen op Zoom maar vormde een
afzonderlijk hertogelijk leen. Een spannende situatie ontstond tijdens de Brabantse
successieoorlog tussen Brabant en Vlaanderen (1352). Lodewijk van Male, graaf van
Vlaanderen, kreeg bij het vredesverdrag dat aan die oorlog een einde maakte de stad
Antwerpen met enige bijbehorende dorpen, waaronder Borgvliet. Godevaart van der
Dilft, die partij voor Vlaanderen had gekozen, werd met het dorp beleend. Tot 1426,
het jaar van de teruggave van Antwerpen c.a. aan Brabant, kwam dus de landsgrens
ten zuiden van Bergen op Zoom te liggen. Ook in 1375 waren er moeilijkheden over
het grensbeloop. 87 De situatie kon zich verder ontspannen, toen de heer van Bergen
op Zoom in 1481 de heerlijkheid Borgvliet van de erfgenamen Van der Dilft
aankocht. 88
Wellicht omvatte Borgvliet oorspronkelijk niet meer dan het dorp met omgeving en
een deel van het polderland van de hoge terrasrand tot aan de Schelde. De later verdwenen
Sint- Gertrudiskapel zou in die tijd, als men sommige transportakten van
onroerend goed nagaat, op de grens van het stadsgebied hebben gelegen.
Ook het Bergse Bos en de Raayberg met hun omgeving lagen in de zestiende eeuw nog
op of over de stadsgrens. Op achttiende-eeuwse kaarten lopen de grenzen tussen
Borgvliet en de Buitenpoorterij vanaf de Scheldekant ten zuiden van de Stadsfontein
over het nog grotendeels woeste terrein van de tegenwoordige stadsbuurt Het Fort en
vandaar langs een strook land aan de zuidkant van de Balsebaan. Verder naar het zuiden
was alles woestenij; tegenwoordig is het terrein grotendeels bebost, maar in de
kern ligt nog een duingebied, genaamd De Borgvlietse Duinen. Het behoorde nog in
1658 onder Wouw, maar volgens laatstgenoemde kaarten valt het binnen de huidige
grenzen, op een klein gebied aan de zuidpunt na. 89 Zelfs buiten die begrenzing, maar
binnen het platteland van het Markiezaat, had de stedelijke schepenbank bevoegdheden
van juridische en fiscale aard. Deze zullen in hoofdstuk 2 aan de orde komen.

088
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
A water
B gors of aanwas
C grens tussen Brabant en Zeeland
D binnengrenzen (van afzonderlijke
heerlijkheden of schepenbanksgebieden),
met enige zekerheid bekend
E binnengrenzen, niet met zekerheid bekend
F betwiste gebieden
G dijken, respectievelijk grens hoge gronden
en polderland
H pleistocene opduikingen
J parochiekerk
K kapel
L gehucht
M gebied met verspreide bebouwing
1 Sint-Quirinuskapel
2 Vanckput
3 toren van Iersekeroord
4 Sint-Gertrudiskapel
5 Heilig-Kruiskapel Zuidgeest
(juiste plaats onbekend).
H.Bos naar ontwerp van W. van Ham, 1999
Vossemeer
HEER BOUDENS-
POLDER
Schelde
3
VERDRONKEN LAND
van
ZUID-BEVELAND
Schelde
Der
Jannen
land
OUDen
NIEUW
BEIJMOER
NOORD LAND
0 1 2km
2
ZUID LAND
Neerland
Heveland
HILDERNISSE
HALSTEREN
NOORDGEEST
Borgvliet
Melanen
Oostmoer
De Bijster
VIERSCHAAR
van
BERGEN OP ZOOM
HEERLIJKHEID BORGVLIET
ZUID GEEST
WOENSDRECHT
Kaart 1. Het stadsgebied of Vierschaar en zijn omgeving, circa 1550. Op deze kaart zijn tevens
de grenzen te zien van de gebieden van omringende schepenbanken.
1
4
5
MOERSTRATEN
Heerle
WOUW
A B C D E F G H J K L M

089
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
A water
B gors of aanwas
C militaire gronden van de vesting Bergen op Zoom
en van de linie naar Steenbergen, inclusief
de Waterschans
D grens tussen Brabant en Zeeland
E grens van de Buitenpoorterij van Bergen op Zoom
F binnengrenzen van het Markiezaat, met enige
zekerheid bekend
G binnengrenzen van het Markiezaat, niet met
zekerheid bekend
H betwiste gebieden
J kustlijn
K dijken, respectievelijk grens hoge gronden en
polderland
L dorp
M gehucht
N gebied met verspreide bebouwing
1 Fort De Roovere
2 Fort Pinssen
3 Fort Moermont
H.Bos naar ontwerp van W. van Ham, 1999
Vossemeer
AUVERGNE-POLDER
Bergs Diep
VERDRONKEN LAND
van ZUID-BEVELAND
OUDen
NIEUW
BEIJMOER
Theodoruspolder
VERDRONKEN LAND
van het
HALSTEREN
NOORDGEEST
MARKIEZAAT van BERGEN OP ZOOM
Kaart 2. Het stadsgebied (stad en Buitenpoorterij),
ca. 1790.
2
De Melanen
1
Borgvliet
3
Trowol
Augustapolder
Het Laag
Drol
Hoge en
Lage Meren
De Haselaar
De Bal
Steene-
Kamer
Bergs Heike
BUITENPOORTEN
van
BERGEN OP ZOOM
Klavervelden
De Kraggen
Hengstmeer
Zeezuiper
HEERLIJKHEID BORGVLIET
ZUID GEEST
MOERSTRATEN
WOENSDRECHT
Keutelmeer
Heerle
WOUW
0 1 2km A B C D E F G H J K L M N

090
HOOFDSTUK 1
Grondgebied
en jurisdictie
b. inventaris
SA594 Stukken inzake een geschil met de magistraat van Wouw betreffende de jurisdictie
over poorters van Bergen op Zoom d.d. 1575. Gelijktijdige afschriften. 1 omslag.
SA595 Dossier inzake een geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen de
magistraat van Wouw en de burgemeester buiten de bank van Bergen op Zoom over
het arrest op personen en goederen door ingezetenen van Wouw gedaan. 1685.
Retroakten 1652-1682. 1 omslag.
SA596 Akte waarbij de drossaard, schout, burgemeesters, schepenen en Raad van Bergen
op Zoom verklaren dat de inwoners van de Buitenpoorterij alle privileges en
voorrechten van de stad genieten en aan de stedelijke rechtbank zijn onderworpen.
1688. 1 stuk.
SA597 Resolutie van de Staten-Generaal op het verzoek van de regenten en ingelanden van
Moerstraten om de gewoonte te handhaven, dat schepenen-commissarissen uit de
bank van Bergen op Zoom hen assisteren bij criminele procedures, d.d. 1763.
Gelijktijdig uittreksel. 1 stuk.
P.M. Dossier inzake de regeling van de grensscheiding met Zeeland vooral in verband met
de visserijgeschillen. 1809. Zie inv.nr. SA3154.

091
Zie Macht en gezag, 203-220,248-294,
260-293 en 300-307.
90 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
199.
HOOFDSTUK 2
Organen voor bestuur
en rechtspraak
a. inleiding
Voorrechten en rechtsregels
Hoe en wanneer werd Bergen op Zoom een stad? In 1968 merkte dr. Van Rompaey op
dat het in 1365 verleende Groot Privilege een reeds vrij ver gevorderd stadium van de
ontwikkeling van het stadsrecht te zien geeft en onmogelijk het eerste handvest kan
zijn dat de stad van hogerhand heeft verkregen. 90 Dankzij een scherpzinnige interpretatie
van Van Uytven mogen we de eerste vrijheden van Bergen op Zoom traceren
vóór 1213, in welk jaar de hertog van Brabant en de heer van Breda onder meer de
migratie van personen regelden naar de door beiden gestichte vrijheden (oppida
libera). De oppida van de heer van Breda worden niet bij name genoemd, maar kunnen

092
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
91 Van Uytven, Brugmans e.a. (1982) 17.
92 Van Ham (1968-2) 178.
93 Cerutti (1952) 42-50.
94 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
210-220, nr. 1.
95 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
200; Van Ham (1988-1) 52-55.
moeilijk andere zijn geweest dan Breda en Bergen op Zoom. 91 Tot in de vijftiende
eeuw bleef op het tegenzegel laatstgenoemde stad zich van het ‘land van de heer van
Breda’ noemen (de terra domini de Breda) ondanks de scheiding van 1287, waardoor
Bergen op Zoom tot een afzonderlijke heerlijkheid ging behoren. 92 Een geschreven
stadsrecht voor Bergen op Zoom uit 1213 bleef niet bewaard, ook niet uit de tijd rond
1252, toen Breda een wél bewaard charter verkreeg. 93 Dat dit te Bergen op Zoom wel
bestaan had blijkt uit latere documenten. In 1260 heten inwoners van Bergen op
Zoom burgenses (poorters of burgers) en is het zegel van de stad genoemd. Aangezien
dit melding maakt van de schepenen van de stad en er in dezelfde periode reeds sprake
is van een rechter, een drossaard en een schout, staat het vast dat plaatselijk
bestuur en rechtspraak volledig geconstitueerd waren.
In 1314 regelen drossaard, schout, schepenen, burgemeesters en goede lieden van de
poort van Berghen de straffen op bepaalde misdrijven. Hieruit blijkt dat niet alleen aan
de drossaard en schout als vertegenwoordigers van de heer maar ook aan de schepenen
en burgemeesters, in principe zelfs aan de gegoede inwoners van de stad zeggenschap
in deze materie werd toegekend. 94 Uit een borgstelling uit het jaar 1329 blijkt
bovendien, dat de stad reeds zelfstandig beschikte over eigen geldmiddelen. 95 Er zijn
echter geen oorkonden of andere documenten bewaard gebleven waarin genoemde
bevoegdheden aan de stad werden toegekend; dit ondanks het feit dat Bergen op
Zoom over een aantal charters beschikte waarin deze en meerdere voorrechten werden
bevestigd en hernieuwd.
voorrechten of privileges
Bergen op Zoom werd in 1287 hoofdplaats van een afzonderlijke heerlijkheid. De
eigen heren van Bergen op Zoom gaven aan de stad een aantal voorrechten, die echter
een bevestiging kunnen bevatten voor, niet in geschreven vorm bewaard gebleven,
eerder door de hertog van Brabant of de heer van Breda verleende rechten.
Een volledige codificatie van het stadsrecht bevat het Groot Privilege van Bergen op
Zoom, gegeven door Hendrik I van Boutersem en zijn echtgenote Maria van

093
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
96 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
235-243, V.
97 Stuart (1975) 58.
98 inv.nr. SA7, fol. 32, afschrift van een akte
van 14 februari 1365.
99 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
200 vgl. 242 (37).
100 Stuart (1977) 7-14.
Wezemaal-Merksem in 1365. 96 Door Stuart is in een ander kader gewezen op het feit,
dat men de stedelijke heren niet hoeft af te schilderen als weldoeners van hun stad.
Zij waren immers genoodzaakt hun bestaande macht, berustend op de zogenaamde
heerlijke rechten, te gelde te maken om van inkomsten verzekerd te zijn. Voor het
stichten van steden en het realiseren van de financiële potentie, die zich hier kon concentreren,
was het verlenen van steeds nieuwe rechten een doeltreffend middel. Bij de
lands- en regionale heren stond bij het stichten van steden de financiële drijfveer
voorop door hun behoefte aan geld. Daarnaast was er de noodzaak om de grenzen van
het eigen territorium te beveiligen. 97
De stad betaalde sindsdien aan de heer een erfrente van 200 pond zwarten per jaar.
De schuldbekentenis, die de stad aan de heer verstrekte, dateert van dezelfde datum
als die van het Groot Privilege (14 februari 1365); dit bedrag vormde als het ware de
‘koopsom’ van de voorrechten die in dat charter vermeld zijn. 98
Zoals reeds vermeld, moet er een eerdere optekening van de stedelijke rechten zijn
geweest. Van Rompaey wijst op art. 37 van gemeld privilege, waarin inderdaad oudere
privilegien en heerlijcheden worden genoemd. 99 Stuart signaleert relaties tussen de
inhoud hiervan en de door de hertog van Brabant in 1312 aan zijn land gegeven charters.
100 Het Groot Privilege stelt onder andere regels vast met betrekking tot het stedelijk
procesrecht en garandeert de koopmansvrijheid, van zo groot belang voor de
bloei van de jaarmarkten van Bergen op Zoom. De voorrechten van de stad en haar
bewoners werden in 1397 en 1398 nog vernieuwd en uitgebreid door Hendrik II van
Boutersem. Dit houdt verband met het verloren gaan van de stedelijke charters bij de
stadsbrand in 1397. De privileges zijn nog uitgebreid bij de Blijde Inkomste van zijn
kleindochter Johanna van Boutersem en haar echtgenoot Jan I van Glymes in
1419. 101
Als stedelijk privilege werd ook beschouwd de ‘Arbitrale uytsprake’ van hertog Filips
de Goede, die volgde op het neerslaan van opstootjes in de stad, die in 1454 plaatsvonden
tegen de verhoging van de stedelijke accijnzen. Aangezien deze maatregelen
de rechten van de gilden en daarmee van een groot deel van de bevolking beknotten,
kunnen wij de mening van de magistraat niet delen, die deze en de daarna van hoger-

094
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Stadszegel ten zaken, 1354.

095
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
101 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
244-251, VI-X; 251-254, XI.
102 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
255-261, XII.
103 Van Ham, Weijs en Weyts (1979) 19.
104 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
271-276, XVI.
105 Hoogstwaarschijnlijk in de toren, in de
verdieping boven het orgel.
106 inv.nrs. SA1-7.
hand vastgestelde interpretaties tot de voorrechten van de stad rekende. 102
Gunstig voor de stad waren de charters van 1463 en 1485, door Jan II van Glymes
verleend. Alleen op het laatstgemelde, het privilege van de Zale (1485) moet nader
worden ingegaan. Het bevat regelingen van bestaande geschillen over of van onzekere
passages in het geldende stadsrecht. Sommige bevoegdheden van ambtenaren in
dienst van de heer en van de stedelijke magistraat worden nader gestipuleerd. De
bevoegdheid van de stad om in de aangrenzende polders en de zoutzieders-nederzetting
de Vanckput accijnzen te heffen wordt gehandhaafd. Deze, voor het overige van
de stad onafhankelijke rechtsgebieden, behoorden onder de parochie Bergen op
Zoom; uit de opbrengsten van deze heffing werd door de stad onder meer het onderhoud
en de nieuwbouw aan de Gertrudiskerk betaald. Ook de stedelijke bevoegdheden
ten aanzien van de Grebbe, een open waterloop die de stad doorkruiste, de stadspoorten
en grachten, werden in het charter nader geregeld. Alleen de
Lievevrouwepoort bleef - als gevangenis - eigendom van de heer. 103 De marktstad was
afhankelijk van de goede verbindingen te land en te water. Daarom was het van belang
dat de stad rechtsmacht behield op de haven en de havendijken, ook ten opzichte van
de schepenbank van het aangrenzende Zuidland. Deze bevoegdheid werd eveneens in
het privilege bevestigd. Een laatste privilege wordt gevormd door het charter, dat
markies Antoon van Glymes bij zijn Blijde Inkomste in 1533 aan de stad verleende.
De inhoud betreft voornamelijk wijzigingen en nadere regelingen betreffende juridische
zaken. 104
De stedelijke privileges werden van dermate belang geacht, dat zij steeds afzonderlijk
bewaard werden in de zogenaamde stadscomme die in de kerk bewaard werd. 105 In
hoofdstuk 18 zal daarop nader worden ingegaan. De voornaamste charters werden
afgeschreven in het na de stadsbrand van 1397 aangelegd Stadsregister, daarna in
cartularia en andere registers. 106 De stedelijke privileges werden voor zover bekend,
voor het eerst bestudeerd door de stadssecretaris Th. de Rouck, die in 1633 een
Compendium Privilegiorum samenstelde. Hij publiceerde een aantal uittreksels in zijn
standaardwerk over wapenkunde Den Nederlandtschen Herauld, dat in 1645 verscheen.

096
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Akte verleden voor leenmannen van de heer van
Bergen op Zoom en voor schepenen van de stad,
waarbij Jan de Tempelare verklaringen aflegt over
de grenzen tussen Borgvliet en Bergen op Zoom,
1375 (Archieven van de raad en rekenkamer van de
markiezen van Bergen op Zoom, inv.nr. 341).

097
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
107 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
208.
108 De Valk (1992) 17-20 en 38-40; Van
Ham (1992) 12-17.
109 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
210-220, nr. 1.
110 inv.nr. SA1, fol. 17: Dit syn die coren van
Berghen ende van Steenberghen.
111 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
210-220, I.
112 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
240, V (29).
Enkele charters zijn door F.N. van Engelen van Strijen gepubliceerd in zijn pleitschrift
voor handhaving van het recht van gratie, dat door de markiezen werd uitgeoefend. 107
rechtsregels
De door de gemeenschap gebruikte regels voor recht en orde waren oorspronkelijk tot
stand gekomen door onderlinge afspraken, waarvan de overlevering ‘van vader op
zoon’ mondeling plaatsvond. Die regels vormden de grondslag van recht en rechtspraak.
Zij werden eertijds niet door de landsregering bekrachtigd, maar door de lokale
of regionale heer. Pas later stelde men de (voornaamste) bepalingen op schrift. 108
De oudst bekende optekening van zogenaamde coren (keuren of rechtsregels) te
Bergen op Zoom dateert van 1314 en geschiedde namens drossaard, schout, schepenen,
burgemeesters, raad en goede lude van Bergen op Zoom. De term goede lude
betreft minstens alle gegoede mannelijke inwoners of poorters. 109 Deze regelingen
vormen de oudst bewaarde keuren die volgens het in 1397 aangelegde stadsregister
ook voor Steenbergen golden. 110
De keuren bevatten 53 artikelen, die voornamelijk de handel in wijn, andere dranken,
brood, maten en gewichten, koren, vis en vlees, ganzen, hoenders enz. betreffen, alsmede
het beheer van goederen van wezen, het houden van bruiloftsfeesten, het huwelijksgoederenrecht
en het poorterschap. Er staan ook bepalingen in de keuren, waarin
met boeten wordt gedreigd bij schelden en beledigen, iets wat toen kennelijk ook al
gebeurde. Het dobbelspelen en het trekken van zwaarden rekende men eveneens tot
de misbruiken. Aan de brandbestrijding zijn enige bepalingen gewijd. 111
Met het vaststellen van de keuren wordt volstrekt geen allesomvattende optekening
van rechtsregels verkregen. Stelde men nadien nieuwe gedragsregels voor burgers en
inwoners vast, dan noemde men deze eveneens keur. In 1365 garandeerden de heer
en vrouw van Bergen op Zoom dat zij alle coren ende voerghebode, die gemaakt waren
op advies van de drossaard, schout, schepenen en burgemeesters, zouden handhaven
en dat men die keuren altijd mocht verbeteren. Van overtredingen van die keuren zou
hij tweederde van de boete, de schepenen een derde deel hebben. 112 De keuren werden

098
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
113 inv.nrs. SA8-12.
114 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
220-222, II; 222-224 en 225-235, IV.
115 inv.nr. SA2523.
116 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
276-282, XVII.
117 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
283-309, XVIII.
door de stadssecretaris in zijn registers opgetekend, al dan niet in combinatie met de
privileges van de stad of van belangrijke besluiten van de magistraat. 113
Het behoeft geen betoog dat de keuren in de loop der jaren aanmerkelijk werden aangevuld
en gecorrigeerd. Die van 1383 gaan hoofdzakelijk over schulden, een andere
uit dezelfde periode over de lakennijverheid. 114 De keuren en alle daarop volgende
regelingen werden opgetekend in het zogenaamde Stadsregister en nadien in de
ordonnantieregisters, die in het stadsarchief bewaard zijn. In de zeventiende eeuw
golden verordeningen van de markies, waarop met straf werd gedreigd, slechts indien
hierin door de magistraat was toegestemd en deze bij vonnis van de schepenen waren
bevestigd. 115
codificatie
Het hertogdom Brabant, en dus ook stad en heerlijkheid van Bergen op Zoom, gingen
in 1430 deel uitmaken van de gewesten, die verenigd werden onder één landsheer, de
hertog van Bourgondië. Toen het geslacht van deze hertogen was uitgestorven, kwamen
hun landen aan de aartshertogen van Oostenrijk, beter bekend als de
‘Habsburgers’. Al deze vorsten streefden naar een zekere uniformiteit in de rechtspleging
voor hun territoria. Toch duurde het nog tot 1550, vóór er van de centrale regering
te Brussel een verzoek uitging aan alle steden, om een overzicht van de
plaatselijke rechten op te stellen en in te zenden. De uiteindelijke bedoeling was de
invoering van een algemeen geldend recht, dat de grootste gemene deler vormde van
de bestaande regels in het hele land. Te Bergen op Zoom vervaardigde men een - summiere
- optekening van de rechtsgewoonten (nu costumen genaamd). 116
Pas in 1570 (onder de regering van Alva) werd op last van hogerhand een meer uitvoerig
en systematisch overzicht van de rechtsgewoonten gemaakt. Die tekst werd eveneens
naar Brussel verzonden. Door de reeds uitgebroken Tachtigjarige Oorlog kwam
er niets terecht van een landelijke regeling van de rechtsgewoonten. 117
Nadat in 1577 Bergen op Zoom zich bij de Opstand had aangesloten, kwam het centrale
gezag uiteindelijk aan de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden. Dit college

099
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
118 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
204-206, concordantie tussen de Bergse
costumen van 1570 en 1627 op blz.
310-311.
119 Van Uytven (1991) 24.
120 Rijpperda Wiersma (1937) 119.
liet veel bij het oude en greep slechts in als een algemeen geldende regeling hoogst
nodig was. Dit geschiedde in de vorm van de zogenaamde ‘plakkaten’. Te Bergen op
Zoom en elders zijn deze bewaard in de vorm van het Groot Plakkatenboek. Voortaan
golden naast de plaatselijke costumen dus ook de plakkaten van de Staten-Generaal.
In 1613 was er wederom behoefte aan een optekening van de plaatselijke rechtsregels.
Men ging ook ditmaal niet over één nacht ijs: pas in 1619 werd de tekst door de stadssecretaris
vernieuwd en uitgebreid. Zij is in 1628 verschenen in de vorm van een
boekje, gedrukt namens Rombout van Hamerstede, boekverkoper in de Lange-Mee-
Straet (thans Fortuinstraat). 118
De rechtsregels, al dan niet geschreven, groeiden en ontwikkelden zich in een lange
periode, totdat men het nodig vond deze ‘voorgoed’ vast te leggen. Dit proces leidde
echter geleidelijk aan tot een verstarring, die uiteindelijk tot de ondergang van het
stelsel moest leiden. De eeuwenlang bestaande regelingen waren volgens latere opvattingen
onvolledig, inconsequent, niet toereikend en gaven volgens velen ruimte aan
willekeur, misbruik en corruptie.
Bestuur
De tweeledige functie van de stedelijke overheid wordt te Bergen op Zoom treffend
gesymboliseerd door de beelden, die de voorgevel van het oude stadhuis sieren:
Prudentia (voorzichtigheid) en Justitia (rechtvaardigheid). Deze deugden hebben
betrekking op justitie (rechtspraak) en policie (bestuur). De tweedeling van taken is
sinds de late Middeleeuwen bekend. 119 Men zag dus wel in, dat doel, opvattingen en
handelen van de besturende en de rechterlijke macht verschillend van aard zijn. De
uitvoering was echter dikwijls in handen van één en dezelfde persoon of college. 120 De
grenzen tussen beide functies werden eertijds echter anders gelegd dan men thans
pleegt te doen.
In deze inventaris van de stedelijke archieven is de scheiding tussen bestuur en rechtspraak
volgens de toenmalige opvattingen waar mogelijk gereconstrueerd. Een hulpmiddel
hierbij vormden de oude inventarissen van secretarie en griffie, waarvan

100
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
121 Van Uytven (1991) 24.
122 Van Peteghem (1993) 463-464.
eerstgenoemde doorgaans de administratie van policiezaken (in brede zin, inclusief de
registratie van volontaire rechtshandelingen), de tweede de administratie van de justicie
(de rechtspraak in enge zin) verzorgde.
De activiteiten van het bestuur zijn primair opgetekend in de resoluties die de periode
1476- 1810 omvatten. Het karakter van deze optekeningen is redactioneel en inhoudelijk
in de loop der eeuwen herhaaldelijk gewijzigd. De oudste (1476-1553) zijn in
feite registers van ordonnanties, waartussen zo nu en dan een resolutie ingeschreven
werd. In een tweede periode (1558-1573) was het omgekeerde het geval: tussen de
korte verslagen van vergaderingen (resoluties) zijn afschriften van ordonnanties,
brieven en bekendmakingen opgetekend. De hiaten die de serie resoluties bevat zijn
door de administratie ondervangen door de kladresoluties te bewaren en in te laten
binden.
De serie ingekomen en minuten van uitgaande stukken bevat veel achtergrondinformatie
doordat hierin de correspondentie van de magistraat met vele bijlagen bewaard
is gebleven. Vele stukken zijn echter reeds tijdens het oude bestel tot bundels over bijzondere
onderwerpen of zelfs tot dossiers betreffende bepaalde zaken gebracht. Voor
de volledigheid van het onderzoek wordt geadviseerd om zowel de resoluties, de serie
ingekomen en minuten van uitgaande stukken als de afdeling bijzondere onderwerpen
(hoofdstukken 6-18) te raadplegen. Volgens de opvattingen die tot in de achttiende
eeuw golden, werden ook zaken van registratie (de zogenaamde willige of volontaire
rechtspraak) ter secretarie behandeld. Daarom zijn de stukken hierover in deze inventaris
opgenomen (hoofdstuk 18, zie over deze kwestie ook het voorwoord: par. 2.
overgang).
Het oude bestel (13e eeuw-1795)
De bestuurlijke taken werden oudtijds samengevat met het woord policie. 121 Dit woord
is afgeleid van het Griekse woord politeia, waarvan de stam polis zowel stad als bestuur
kan betekenen. 122 De term policie kon verwijzen naar het bestuur van een polis, maar
ook de bestuursvorm betreffen. Aan het einde van de Middeleeuwen kwam te

101
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Beeld in de gevel van het stadhuis,
door Mari Andriessen, 1938:
Prudentia (voorzichtigheid).

102
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Beeld in de gevel van het stadhuis,
door F.J. van Hal, 1938:
Justitia (rechtspraak).

103
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
123 Meeuwis (1992) 64-65.
124 Prims (1929) 72-73.
125 De Schepper en Cauchies (1993) 141-
142.
126 Van Uytven (1982) 228.
127 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
210, I.
128 Slootmans (1942) 301, bijl. 2.
129 Slootmans (1945-1) 24-30.
Antwerpen een beperking van het woord policie in zwang, namelijk die tot ordehandhaving
en preventie van misdaden, een betekenis die het woord thans nog heeft. Er
bestaan geen directe aanwijzingen voor, dat deze term te Bergen op Zoom in zo’n
beperkte betekenis werd gebruikt. 123 Door sommige schrijvers wordt ervan uitgegaan,
dat de bestuurlijke bevoegdheden van de schepenen een uitbreiding zouden zijn van
hun oorspronkelijke, uitsluitend juridische, taken. 124 Als voornaamste taken van het
bestuur werden gezien het beheer van de stedelijke geldmiddelen en het uitvoeren en
instandhouden van voorzieningen. Volgens sommige auteurs behoort er ook de regelgeving
en het handhaven van de openbare orde toe. 125
Bestuur is doorgaans niet mogelijk zonder medewerking van de burgerij die de kosten
daarvan dient op te brengen. Daaruit vloeit meestal een of andere vorm van controle
voort op de bestuurders, voornamelijk met betrekking tot de door de ingezetenen
opgebrachte geldmiddelen. Naast policie onderscheidde men soms de financie, aldus
van justitie, policie en financie een drietal hoofdtaken uitmakende. 126
In 1314 blijken naast de drossaard en schout (ambtenaren in dienst van de heer van
Bergen), de schepenen en burgemeesters (als vertegenwoordigers van de leidende
kringen in de stad) ook de goede lude invloed te hebben op de regelgeving. Deze personen
waren vermoedelijk vertegenwoordigers van de overige burgerij, voornamelijk
leden van de gilden. 127 Later - tot 1454 - werd de rol van de gildendekens, gezworenen
en de goede mannen nog duidelijker. 128
Een toename van het aantal inwoners maakt het op den duur onmogelijk, dat deze in
grote getale opkomen om bestuurlijke besluiten te nemen of om de financiële administratie
te controleren. De verkiezing van vertegenwoordigers van de burgerij om het
stedelijk beleid te beoordelen en op het beheer van de geldmiddelen controle uit te
oefenen wordt dan noodzakelijk.
Een volksmenigte kwam in februari 1454 in opstand tegen de magistraat, die volgens
leden van de ambachtsgilden wederrechtelijk was overgegaan tot verhoging van de
accijnzen. 129 Een blokkade van het stadhuis, waarin de geschrokken stadsbestuurders
zich hadden teruggetrokken, was het gevolg. Jan II van Glymes, heer van Bergen op
Zoom, onderdrukte het oproer, daartoe gewapend met een hertogelijk mandaat

104
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
130 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
255-261, XII.
131 Slootmans (1943-1) 217, 224-228.
132 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
267-268, XV (1 en 2).
133 Slootmans (1943-1) 223, 5e, noemt hier
te onrechte de Brede Raad: die term werd
nog niet gebruikt.
en - nog belangrijker - met een groep soldeniers. Na de bestraffing van de aanvoerders
en hun medeplichtigen legde hij de stad een bestuurlijk reglement op dat de invloed
van de gilden voorgoed aan banden legde.
De oppositie was hiermee nog niet geheel het zwijgen opgelegd. De zeven natiën (vertegenwoordiging
van de gilden) deden een beroep op hertog Filips de Goede. Deze
Bourgondische vorst was - zoals hij ook elders had aangetoond - niet bepaald vervuld
van sympathie voor gilden en vroeg-democratische opvattingen. Dat zouden ook de
Bergenaren merken. Bij zijn ‘Arbitrale Uuytsprake’ van 16 februari 1456 bevestigde
hij hetgeen Jan van Glymes reeds eenzijdig had bepaald. De bevoegdheden van de gilden
werden zwaar beknot; alleen met vergunning van de magistraat mochten de leden
nog in vergadering bijeenkomen. Vergaderingen van gilden onderling werden slechts
bij uitzondering toegestaan. De hertog behield aan zichzelf, zijn kanselier en raden
van Brabant de interpretacie, moderacie ende verclaren van het bestuursreglement
voor. 130 Daarvan is onder meer gebruik gemaakt na een geschil in 1519, toen Karel V
als hertog van Brabant door een nadere interpretatie de regeling van 1456 aanvulde. 131
Ook nadien bleven zowel de gildenbesturen als afzonderlijke leden nu en dan zelfstandig
optreden, ondanks deze strikte reglementering.
- Binnen- en Buitenraad
In 1485 kregen drossaard, schout, burgemeesters en schepenen, met andere woorden
de Binnenraad, de bevoegdheid om benoemingen te doen in cleen officien der pollicien
van der stadt aengaende, provenen (uitkeringen aan armen) toe te kennen en vergunning
te verlenen om over de Grebbe te bouwen. 132 De heer van Bergen op Zoom of
namens hem zijn officier (drossaard of schout) en burgemeesters en schepenen mochten
volgens de regeling van 1456 allerhande beschikkingen over de heffing van accijnzen
en andere zaken de pollicien van der stadt aengaende regelen, zonder de Buitenraad
te horen. 133
In 1504 besloten de heer van Bergen op Zoom, zijn schout, burgemeesters en schepenen
voortaan om de acht dagen op dinsdag vanaf ‘s-morgens acht uur te vergaderen

105
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Stadhuis en Markt te Bergen op Zoom, 1739.
Tekening Abraham de Haen.

106
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
134 inv.nr. SA10, fol. 262a-263; Slootmans
(1943-1) 256-257.
135 inv.nrs. SA769 en 775, stadsrekeningen
1505/1506, fol. 119 en 1517/1518, fol.
162.
136 Slootmans (1942) 299-301, bijl. 1 en 2.
137 inv.nr. SA2523.
over de gemeynen policie van de stad. 134 Men noemde dit soort bijeenkomsten ook wel
policyedaghen. 135 In de stadsrekening van 1505 heet dit den nyeuwen raet. Iedere dinsdag
vergaderen bleek echter niet steeds te realiseren.
De naam Binnenraad is ontstaan als gevolg van de regeling van 1454/1456, waarbij
een Buitenraad uitdrukkelijk werd genoemd. Reeds in 1426/1429 traden de ‘oude’
schepenen (dus schepenen die vroeger gefungeerd hadden) als bestuurders en regelgevers
op. 136 In 1456 werd nu bepaald, dat er een Buitenraad zou worden gevormd die
zou bestaan uit vroegere schepenen en vroegere rentmeesters van de stad alsmede
degenen, die uit de zeven natiën gekozen zouden worden om desgevraagd te raden
ende te hulpen raiden na hueren besten vijff synnen. De belangentegenstellingen tussen
beide groepen bleek echter van dien aard, dat de gildenvertegenwoordigers niet als
een onderdeel van de Buitenraad werden beschouwd. De raad bestond in werkelijkheid
uit de oud-schepenen en de oud-rentmeesters. In de praktijk blijkt de Buitenraad
soms afzonderlijk bijeen te komen, maar meestal met de Binnenraad gezamenlijk,
‘raadsgewijze’ te vergaderen. Als aparte groepering treedt de Buitenraad daarom maar
zelden op. 137
- de zeven natiën
De vertegenwoordiging van de gilden werd in 1456 beperkt door het voorschrift, dat
ieder jaar, ten tijde van de benoeming van nieuwe burgemeesters en rentmeesters,
de dekens en gezworenen van elk van de zeven natiën twee personen moesten voordragen,
waaruit schout en schepenen er één uit zouden kiezen om die te beëdigen.
Met de overige leden van Buitenraad zouden zij te allen tijde advies uitbrengen bij het
nemen van besluiten in ‘lastige’ zaken zoals het verkopen van erf- of lijfrenten ten
laste van de stad, het doen van grote schenkingen, alsmede het verhogen of verlagen
van accijnzen en andere belastingen. Zij moesten eerst ruggespraak hebben met de
dekens en gezworenen van hun natie, die hun van advies moesten dienen. De dekens
en gezworenen waren verplicht de ‘notabelste’ van hun ambachten bijeen te roepen
om daarover te beraadslagen. Daarop zou het advies van iedere afzonderlijke natie in

107
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Brede Raad
Binnenraad of magistraat=
drossaard en schepen
waaronder burgemeester
binnen de bank
het aanwijzen van de
burgemeester buiten de bank
(taak: voorzitter van de magistraat)
het aanwijzen van: raadslieden
van 7 natiën op voordracht
van die natiën
Buitenraad of Oude Raad=
oud-schepenen en
oud-rentmeesters enz.
Schema van bestuur en rechtspraak
van de stad Bergen op Zoom.
BESTUUR EN RECHTSPRAAK VAN DE STAD BERGEN OP ZOOM
het aanwijzen van:
dekens en gezworenen van
de gilden op voordracht van
de leden van die gilden
Heer (Markies) van Bergen op Zoom
drossaard
benoemt de
bevoegdheden en taken
schepenen
het benoemen van:
a. secretaris
b. griffier
c. overige ambtenaren en
personeel
toezicht houden op: kerkfabriek,
armbesturen en gestichten
toezicht houden op:
gilden en ambachten
uitoefenen van:
bestuur en rechtspraak
het benoemen van:
rentmeesters met als taak:
a.financieel beheer
b. toezicht op de werken

108
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
138 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
257-258, XII (1).
139 inv.nr. SA4, fol. 92-94.
140 inv.nr. SA5 , fol. 104v-106.
141 inv.nr. SA5, fol. 105v-106.
142 inv.nr. SA23, blz. 6, res. 14 augustus
1478 en 9, res. 19 september 1479.
143 inv.nr. SA755, stadsrekening 1480/1481,
fol. 43.
144 inv.nr. SA5, fol. 80 = 103.
een gecombineerde vergadering van de Binnen- en Buitenraad worden gebracht,
om - desnoods na stemming - daarop een besluit te nemen. 138 Volgens de interpretatie
van 1456 mochten de raadslieden echter niet onder elkaar beraadslagen over hun
uit te brengen adviezen, maar ieder voor zichzelf spreken. In de gecombineerde vergadering
zouden eerst de burgemeesters en schepenen hun opinie naar voren brengen,
dan die van de Buitenraad en tenslotte ieder van de zeven gecorenen van de natiën.
Alleen over die punten die door de heer van Bergen op Zoom, zijn officier of burgemeesters
en schepenen naar voren werden gebracht, mocht worden beraadslaagd. 139
Reeds in 1478 dragen de vertegenwoordigers van de zeven natiën de naam Raidsluden.
De vergaderingen van de ‘notabelste’ van de gilden, zoals die in 1456 waren voorgeschreven,
liepen ca. 1519 volkomen uit de hand doordat de dekens alle leden van hun
ambacht tot het overleg toelieten. Hierdoor kon er geen goede advisering en opinievorming
plaatsvinden, maar was er een groeter meenichten ende gheroep, contrarie allen
policien. 140 Daarom bepaalde Karel V in 1519, dat in plaats van deze groeter meenichten
de dekens en gezworenen voortaan vijf of zes van de notabelste en oudste van hun
ambacht zouden oproepen om te adviseren. Ook werd een aantal punten betreffende
het uitbrengen en de waarde van stemmen vastgesteld. 141
- Brede Raad
De burgemeesters, schepenen en oud-schepenen vormden met de zeven raadslieden
de gemeynen raide van de stad, die ook wel ‘groten en gemeynen raet’ werd
genoemd. 142 De naam Brede raad wordt in 1480 voor het eerst gebruikt met betrekking
tot de vergadering van alle stadsvertegenwoordigers. Deze naam wordt de geijkte
term voor deze raad. 143 In de ‘nadere interpretatie’ van 1519 worden burgemeester en
schepenen het eerste lid, de oud- burgemeesters, oud-schepenen en oud-rentmeesters
(de Oud-of Buitenraad) het tweede en de zeven ghecoren Raetsluijden het derde lid van
de stad genoemd. 144
In verband met de onrust, veroorzaakt door de oorlogstoestand, besloot de Brede raad
medio 1579 voortaan op iedere eerste woensdag van de maand te gaan vergaderen.

109
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
145 inv.nr. SA31, fol. 3, res. van 6 juni 1579
en inv.nr. 53, res. van 7 maart 1584.
146 inv.nr. SA2523.
147 inv.nr. SA138, blz. 322-332 en inv.nr.
139, 1-31.
148 inv.nr. SA139, blz. 32-42 en inv.nr. 604.
149 inv.nr. SA144, blz. 110-111.
150 inv.nr. SA608.
Door de tijdsomstandigheden was dit echter niet vol te houden. Ook de Oud- of
Buitenraad bleek doorgaans niet op sterkte te zijn. De Binnenraad besloot daarop op
7 maart 1584 om de vergaderingen op woensdag op te schorten. 145 In de zeventiende
eeuw was het gebruikelijk geworden dat alle zaken van groot belang aan de Brede
Raad voorgelegd werden, zulks om de rust in de stad te bevorderen. 146
Bataafse periode en koninkrijk Holland (1795-1810)
Op 30 januari 1795 capituleerde de vesting Bergen op Zoom op bevel van de Staten-
Generaal voor de Fransen, die inmiddels het oosten van Noord-Brabant hadden bezet.
De bevolking koos op 14 februari een provisionele municipaliteit van 24 leden. De zittende
magistraat werd de volgende dag bedankt en door het revolutionaire comité van
zijn eden ontslagen. 147 De municipaliteit kreeg een eigen reglementering die inplaats
kwam van het oude bestel. Er kwam verschillende commissies, waaronder een college
van justitie, een comité van billetering en een comité van financiën. 148
Door de ingrijpende grondwetsherziening van 1798 werd het land in nieuwe provincies
(departementen) ingedeeld. Bergen op Zoom behoorde tot het departement van
Schelde en Maas. Op 13 maart 1798 werd een nieuwe municipaliteit van twaalf leden
gevormd. Naast de municipaliteit fungeerden een commissie voor gildenzaken en een
comité voor de kazernering. 149
Een gedeeltelijke restauratie van de vroegere toestanden vond plaats krachtens de
grondwetsherziening van 1801. Bergen op Zoom werd (opnieuw) ingedeeld bij het
departement Brabant. Bij de herziening van het plaatselijk bestuur kwamen de oude
namen en gedeeltelijk ook de bevoegdheden van de colleges en functionarissen terug.
Te Bergen op Zoom werd in september 1802 een advies opgesteld om het stedelijk
bestuur weer op het oude stramien te brengen. Daarbij ging men uit van een strenge
scheiding van politie (bestuur) en justitie (rechtspraak). Uit deze stringente uitleg
bleek, dat men zich in de voorafgaande periode een gedeeltelijk historisch onjuist
denkbeeld van het oude bestel had gevormd. 150

110
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
151 inv.nr. SA150, blz. 1-6 en inv.nr. 609.
152 inv.nr. SA150, blz. 14-15.
153 inv.nr. SA154, blz. 565-580; inv.nr. 610.
154 inv.nr. SA156, blz. 58-68 en inv.nr. 157,
blz. 1-5.
155 inv.nr. SA160, blz. 62-67.
156 inv.nr. SA160, blz. 158-164.
157 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
216, 36-37.
158 inv.nr. SA8, fol. 29.
Een nieuw gemeentebestuur, einde maart 1803 benoemd, werd op 19 april d.a.v. geïnstalleerd.
Het bestond uit tien leden (waarvan er vijf als schepen zitting hadden in de
civiele rechtbank) en tien gecommitteerden uit de wijken van Stad en Poorterij. De
president en de leden van het gemeentebestuur vormden met de gecommitteerden de
generale raad, die men kan vergelijken met de vroegere Brede Raad. 151 Er waren drie
commissies: één van vijf leden tot toezicht op de algemene Politie; één van drie leden,
genaamd commissie voor Weeskamer en de fabricage (te vergelijken met de Weeskamer,
tevens belast met de technische beheerstaak van de vroegere rentmeesters) en één
van drie leden tot administratie der financiën (belast met de vroegere financiële taak
van de rentmeesters). 152
Na de uitroeping van het Koninkrijk Holland in 1806 werd Bergen op Zoom ingedeeld
bij de gemeenten van de eerste klasse. In dat jaar ging een nieuw reglement voor het
gemeentebestuur gelden dat in hoofdlijnen weinig afweek van het vorige. 153 De
bestuurssamenstelling bleef onveranderd tot bij koninklijk besluit van 20 januari
1808 een gemeentebestuur werd benoemd, dat bestond uit 1 burgemeester, 4 wethouders,
4 plaatsvervangende wethouders en 12 vroedschappen. 154
Op 1 februari 1810 nam de Franse generaal J. Maison namens keizer Napoleon I bezit
van de vesting Bergen op Zoom. 155 Op 9 juli 1810 lijfde de keizer Holland formeel in
bij zijn keizerrijk. Op 22 september benoemde hij een maire (burgemeester), 2
adjoint-maires (onderburgemeesters of wethouders) en een conseil-municipal (stedelijke
raad) van 30 leden. 156
Rechtspraak
Rechtspraak dient er vanouds toe om te voorkomen dat men zelf het recht in eigen
hand neemt. Het verzoenen van partijen door een verdrag, het zogenaamde ‘vredegeven’
was hiertoe vanouds een bedroefd middel, waardoor men zowel bloedwraak als
het voeren van onnodige rechtszaken kon voorkomen. De keuren van 1314 bevatten
enige artikelen, waarmee men deze procedure regelde. 157 Dit diende volgens een bepaling
uit 1459 binnen 24 uur na het ontstaan van de twist te gebeuren. 158 Mocht men

111
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
159 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
290, XVIII (nrs. 40-43); Costuymen, I 3 - I
4, acht artikelen.
160 Van Herwaarden (1978) 64.
161 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
283, XVIII nr (1); Costuymen, A 2-3, nr. 1.
162 inv.nr. SA10, fol. 273 e.v.; Slootmans
(1943-1) 255-256.
163 Weyts (1987) 119-133, vooral 121-122.
164 Levelt (1927) 6-9.
daarbij overlast van iemand ondervinden dan kon men door middel van een aanzegging
door een kolfdrager ‘vrede’ eisen. Op de secretarie werd een speciaal register bijgehouden,
het zogenaamde Vredeboek. Het weigeren om vrede te geven kon met een
geldboete worden bestraft. 159 Werden de twistenden het niet eens, dan hield de door
de ‘vrede’ bereikte verzoening op te bestaan en kon men alsnog de rechter inschakelen.
Op den duur bleek een op geschreven regels berustende rechtspraak sneller en
dikwijls doeltreffender dan een verzoeningsprocedure. 160
De schepenbank of vierschaar was in feite de hoogste rechtbank binnen de stad. Naast
de schepenen had de schout zitting in de rechtbank, zulks in zijn functie van rechtsvorderaar
(te vergelijken met de taak van de huidige officiers van justitie). Hij moest
de rechterlijke organisatie instandhouden en zorgen dat de zittingen geregeld plaatsvonden.
De schepenen hadden rechtsmacht over alle stadsbewoners, zelfs over poorters,
die buiten Bergen op Zoom woonden. 161
De dagen, waarop de burgemeesters en schepenen zitting hadden, werden onderscheiden
in verschillende categorieën. Er waren drie dingdagen: op maandag, woensdag, en
vrijdag met besloten deuren. Op donderdag kon de ‘vrede’ vernieuwd worden. Op
zaterdag werden ‘s heren zaken (der heerlickheyt aengaende), voornamelijk criminele,
behandeld. Deze zittingen waren openbaar: om eenen yegelycken van quade te waerschouwen
ende exempel te gheven allen anderen (om een ieder voor het kwaad te waarschuwen
en om alle anderen (!) een voorbeeld te geven). Tijdens de jaarmarkten was
er iedere dag een rechtszitting. 162
De vertrekken voor de rechtspraak waren ondergebracht in het stadhuis. Door de verwerving
in 1498 van het ten oosten van het schepenhuis gelegen huis Leeuwenborch
zijn er interne verschuivingen tot stand gekomen. Dat gebeurde opnieuw in 1544 na
de verwerving van het huis De Olifant aan de westzijde van het schepenhuis. 163
In 1470 werd een kapel met altaar van Sint-Antonius in het schepenhuis ingericht,
waar men iedere rechtsdag de H. Mis ( Eucharistieviering ) liet opdragen. 164 Die godsdienstoefening
moest worden bijgewoond door de bij de rechtspraak betrokken magistraatsleden
en functionarissen. De mis begon al vroeg: ‘s-morgens om acht uur.
Genoemde personen moesten aanwezig zijn vóór de mis begon of ten minste

112
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
De gevels van de huizen ‘s Lants Welvaren (links) en
de Drij Coningen (rechts) aan de Zuidzijde Haven.
Tekening van Eduard Donckum, 1686. De akte op de
keerzijde betreft een geschil tussen de huiseigenaren
over de toen aangebrachte dubbelklappende luiken
aan ‘s Lants Welvaren. Deze zouden het licht en het
zicht van het huis de Drij Coningen belemmeren.

113
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
165 inv.nr. SA10, fol. 273.
166 Van Ham (1992) 38-62.
167 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
236, V (2-3); 288, XVIII (32-33).
168 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
288-289, XVIII (34).
169 Costuymen, A 3 nr. IIII en G 3 - 4, III en IV.
170 inv.nr. SA10, fol. 274-274v.
eer ’t gewijde water van der selver geworpen zal zijn, dus voor de priester de aanwezigen
met wijwater had besproeid. De drie dienders en de voirspraken (advocaten) hoefden
zich pas bij het uitgaan van de mis te vertonen. De mis verviel na de reformatie, maar
men bleef met de zittingen beginnen om acht uur. 165
De oudst bewaarde archivalia, afkomstig van de stedelijke griffie, dateren uit de
zeventiende eeuw. Wat er tevoren was, bleef helaas niet bewaard. De resoluties
betreffende juridische zaken zijn vanaf 1749 bewaard; van de ingekomen stukken
slechts enkele uit 1602 en 1611; de serie is doorlopend vanaf 1650-1652. Voor de
criminele en civiele rollen zie de volgende paragrafen.
criminele justitie
Criminele zaken hadden betrekking op alle daden, waarop lijfstraffen of zware boeten
stonden. 166 De schepenen moesten een beklaagde binnen drie weken na het gevangennemen
berechten. 167 Indien zulks niet tijdig gebeurde, moest deze persoon uit de
gevangenis worden ontslagen. De officier (drossaard/schout) diende daarom de
betrokkene reeds in staat van beschuldiging te stellen op de voormiddag van de derde
dag na diens arrestatie. Het was mogelijk, op borgstelling vrijgelaten te worden,
behalve als op een vergrijp lijfstraf stond. 168 De procedure diende van derde daghe tot
derde daghe te worden voortgezet. 169 De schepenen hadden daarom om de drie dagen
een openbare rechtszitting, om voor het quade te werschouwen ende exempel te gheven
allen anderen. 170
Als de drossaard/schout iemand in een criminele zaak wenste aan te spreken, dan
moest hij eerst de burgemeester (binnen de bank) en alle (of het merendeel van de)
schepenen bijeen laten roepen. Teneinde de beklaagde tot bekentenis te brengen of
achter medeplichtigen te komen, kon de schout verzoeken om de gevangene op de
pijnbank te laten verhoren. Poorters en poorteressen van Bergen op Zoom mocht men
noch porsen, noch pinen in gheenre manieren. De drossaard had echter de bevoegdheid
om de schepenen te overtuigen, dat er genoeg informatie of aanwijzingen waren om
een poorter of poorteres ter scherper examinatien te brengen. De oude en de nieuwe

114
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
171 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
238, V (14); 246, VIII (1); 289, XVIII (36
en 37); Costuymen, G 4 nr. VI.
172 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
289-290, XVIII (36 en 47); Costuymen, G
4 nr. VI.
173 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
288, XVIII (nrs. 32 en 33); Costuymen,
G2v-3, nr. II.
174 inv.nr. SA751, stadsrekening 1473/1474,
fol. 34v.
175 Weyts (1987) 123.
176 Weyts (1987) 127-128.
177 inv.nr. SA134, ongefolieerd, res. 17 maart
1753.
raedt (de schepenen en oud-schepenen) werden dan bijeengeroepen en konden besluiten,
dat de aangedragen feiten overtuigend genoeg waren om alsnog door pijniging
tot het gewenste resultaat te komen. Het was maar een schamele waarborg, dat de
gevangene vervolgens buyten alle banden van ijsere op sheeren straete ende onder den
blauwen hemel zijn bekentenis moest herhalen en - als hij durfde - kon herroepen. 171
Was de schout door deze onderzoeksmethode voldoende ingelicht, dan kon de eigenlijke
procedure beginnen. 172 Van Mansfeld noemt nog de kring van stenen in de vloer
van de achterplaats van het stadhuis waar de misdadigers zijn schuld moest bekennen
vrij van pijn en banden van ijzer.
De drossaard (schout) maande tijdens die rechtszittingen de burgemeester en schepenen
aan, hem toestemming te geven, om de procedure te openen. De burgemeester
stond zulks toe, onder voorwaarde dat niemand mocht spreken zonder zijn toestemming
en in gepaste bewoordingen, zoals die bij een rechtszaak horen. Het is duidelijk,
dat men hiermee scheldpartijen tussen klagers, aanklagers, beklaagden en advocaten
wenste te voorkomen. Daarna opende de schout de zitting, met andere woorden, hij
spande de vierschaar. Dit deed hij van wegen onse Genadige Heere (Marcquis) van Berghen
ende zijne Stadt van Bergen. 173
De kamer, waar men de criminele rechtspraak hield, heette oorspronkelijk vierscare. 174
De vierschaar en de rol waren waarschijnlijk eerst te vinden in de benedenhal van het
stadhuis. In 1598 besloot men om de zittingen voortaan te houden in de rolkamer,
waar reeds ongeveer honderd jaar lang de civiele rechtspraak had plaatsgevonden. 175
In 1638 is aan de achterplaats van het stadhuis een afzonderlijke schepenkamer aangebouwd
voor de beraadslagingen over rechtszaken. Deze vleugel had op de begane
grond een open galerij met zuilen, afkomstig uit een afgebroken gebouw elders in de
stad. 176 De schepenen zetelden in de Rode of Schepenkamer. De heren vergaderden aan
een tafel met een rood kleed, zaten op stoelen met rode kussens en droegen bij de
rechtspraak rode toga’s. Een treffende symboliek voor een gerechtshof dat de
bevoegdheid had een vonnis te vellen, waardoor bij uitvoering bloed kon vloeien.
Rood gold dan ook als de kleur van de hoge justitie. 177 De voltrekking van de lijfstraffen
vond meestal plaats op een schavot dat op de Grote Markt was geplaatst. Na de

115
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
178 ARR inv.nr. 332.
179 Costuymen, G4v, nr. VIII.
180 Monballyu (1991) 120-132.
181 inv.nr. SA10, fol. 274v-275; Costuymen,
A3 v, nr. II.
executie werden de lijken overgebracht en aan de galg of op het rad tentoongesteld
buiten de stad, oorspronkelijk aan de Wouwseweg, later op de Raayberg.
Van een eenmaal uitgesproken vonnis in criminele zaken was geen hoger beroep
mogelijk. Bij doodvonnissen moesten schepenen verklaren, dat de misdadiger lijf en
goed ten behoeve van de heer (markies) had verbeurd. In de achttiende eeuw is dit
gebruik afgeschaft. 178 De markies kon gratie of vermindering van straf geven. Indien
hij daartoe niet genegen was deed de drossaard/schout daarvan rapport op de volgende
rechtszitting en verzocht burgemeester en schepenen te bepalen, op welke wijze de
doodstraf diende te worden voltrokken. Nadat de wijze van strafuitvoering was vastgesteld,
kon de markies geen kwijtschelding of gratie meer geven. 179
civiele rechtspraak
Civiele of burgerlijke zaken waren in principe rechtsgedingen tussen burgers. De overheid,
belast met het handhaven van orde en rust, achtte zich echter bij dergelijke
zaken betrokken, zodat onder civiele zaken vaak ook lichtere strafzaken werden
begrepen. 180
De schepenen berechtten civiele zaken op maandag en vrijdag. Om iemand voor de
rechter te dagen, diende de aanklager een geschreven dagvaarding (daech-briefken) in
te dienen op de griffie. Dit briefje werd naar de schout gebracht die het bezegelde of
ondertekende. Hij gaf het aan de gezworen dienaar, die de aangeklaagde ging aanzeggen
op de eerstvolgende zittingsdag van het gerecht te verschijnen.
De gezworen dienaar moest bij deze oproep zijn corteroede (een korte stok of twijg) in
de hand te hebben. Naar dit kenteken noemde men dit soort ambtenaren doorgaans
zelf ook corte roeden. Vergat hij die roede mee te brengen, dan was de oproep ongeldig.
181 Indien alles correct was gebeurd, dan kon de normale procesgang beginnen.
In 1561 kwam een uitvoerige ordonnantie tot stand op de civiele rechtsgang, een
regeling die naar het vertrek, waar de zittingen plaats hadden, de Rolle genoemd werd.
Vooral de activiteiten van de procureurs (taellieden) en advocaten (voorspraken) kregen
een gedetailleerde behandeling. Ook de Costuymen bevatten een aantal bepalingen

116
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
182 inv.nr. SA11, fol. 1-8 en 9v10;
Costuymen, B 4 - D, XXVII-XLVII.
183 inv.nr. SA8, fol. 110v e.v.
184 Costuymen, E 2 - F2v, I - XXIIII.
185 inv.nr. SA26, fol. 93v = blz. 646 e.v.
186 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
273, XVI (4).
187 Weyts (1987) 123, 131.
omtrent de werkzaamheden van de procureurs. 182 De advocaten en procureurs bleken
overigens dikwijls ontevreden over hun beloning en hadden ook onderling scheld
partijen. 183
Andere bepalingen van de Costuymen behandelen huwelijksgoederenrecht, de rechtskracht
van contracten en akten van verkoop, hypotheek, borgtochten, huur en verhuur,
onteigeningen, testamenten, erfrecht enz.
Een belangrijk aantal bepalingen in de Costuymen betreft arrest en gijzeling van personen
en goederen. 184 Indien men om schuldvorderingen werd gevangen gezet, kon
men ook in een herberg worden ondergebracht. In 1568 werd deze zaak opnieuw geregeld.
De kolfdragers van de stad zouden, als zij een gevangene in een herberg leidden
en daar als gevangene bewaarden, elk 8 stuivers per dag hebben, waarmee zij de kost
zouden moeten doen en niets van partijen eisen. Bij arrestatie van één persoon bij dit
soort zaken waren twee kolfdragers voldoende. Indien zij iemand op verzoek van een
officier van de corteroede uit kracht van een gewezen vonnis gevat hadden moesten
zij de gevangene weer bij hem afleveren; dan moest hij hun behoorlijk salaris betalen
over deze gevangenneming en bewaring. 185 Voor arrestanten in civiele zaken was in
de achterbouw van het stadhuis een ‘burgerlijke gijselkamer’ ingericht. Ook in de
Gevangenpoort was een speciaal vertrek voor hen die zich slechts om burgerlijke
geschillen of boetestraffen in hechtenis bevonden; voor de inrichting daarvan had de
stad in 1533 verlof gekregen. 186 De oudst bewaarde registers betreffende arresten, de
zogenaamde arrestboeken, zijn van 1544; de serie bevat een hiaat over de jaren 1579-
1608.
Het vertrek, waar de schepenen rechtspraken over civiele zaken, heette de rolkamer,
naar het register (oorspronkelijk een rol papier), waarin de handelingen werden vastgelegd.
De rol bevond zich eerst in de achterhal van het stadhuis; vervolgens in de
ruimte, waar thans de raadsvergaderingen plaatsvinden. Deze was van de voorzaal
(thans publieke tribune) gescheiden door ijzeren tralies. Zoals reeds vermeld, vond er
sinds 1598 ook de criminele rechtspraak plaats. 187
De oudst bewaarde registers van handelingen in civiele zaken (‘rollen’) dateren uit
1597, resp. 1600-1603. De oudste bijlagen zijn van 1597.

117
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
De Raaiberg.
Tekening van Aelbrecht Sotvaeders, 1598.

118
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
188 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
217, I (41).
bijzondere vormen van rechtspraak
Naast de rechtspraak door de schepenbank waren er enige bijzondere vormen van
rechtspraak, namelijk voor groepen die een speciale status hadden. Bovendien waren
er speciale gelegenheden, waarbij recht werd gesproken. Een eigen status hadden
geestelijken en kloosterlingen, leden van gilden en militairen. Op het ten onrechte
inschakelen van de kerkelijke rechtbank werd in 1314 een boete gesteld. 188 De gildenrechtspraak
komt in hoofdstuk 9 aan de orde.
Vooral de militaire rechtspraak kon een ernstige concurrentie en een belemmering
voor de normale rechtsgang vormen. De soldaten van het garnizoen hadden namelijk
een eigen rechtbank, genaamd de Raad van Oorlog of Militaire Krijgsraad. De militaire
machthebbers matigden zich ook over andere ordemaatregelen in de stad gezag
aan, hetgeen ernstig afbreuk deed aan de bevoegdheden van de schepenbank.
Meermalen moest ‘hoger hand’ (de centrale bestuurs- en rechtsorganen in Den Haag)
de burgers in bescherming nemen tegen de pretenties van de militaire gouverneur en
zijn krijgsraad. Deze rechtbank had in principe uitsluitend bevoegdheid om over soldaten
militaire zaken te oordelen, maar mengde zich in de praktijk talrijke malen in
criminele en civiele kwesties, waarbij zowel militairen als burgers waren betrokken.
Die maakten dan op onaangename wijze kennis met de militaire gevangenis, het
Provoosthuis, dat oorspronkelijk in de Geweldigerstraat was gevestigd, later in de
Potterstraat. Naast de Militaire Krijgsraad bestond er een Burgerlijke, hoofdzakelijk
met betrekking tot zaken betreffende het vervullen van de plicht tot bewaking van de
stad en vesting in oorlogstijd. Deze krijgsraad wordt in hoofdstuk 10 uitvoeriger
behandeld.
- poortommegang of jaargeding
Een bijzondere gelegenheid tot rechtspraak bestond uit drie poortommegangen of
jaargedingen waarbij de schepenen in college de stad rondgingen. Hierbij konden de

119
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
189 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
282, XVII (12); archief Griffie van de
schepenbank, voorl. inv.nr. 665.
190 SA inv.nr.: 11 fol.: 11; Van Rompaey
(1968) ‘Rechtsbronnen’, 283, XVIII (5).
191 inv.nr. SA12, fol. 277.
192 Groot Placcaatboek II, kol. 2417-2420;
archief Griffie van de schepenbank, voorl.
inv.nrs. 672-762.
193 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
285 (15).
194 inv.nr. SA5342.
195 Costuymen, S 3 - X 4; art. IV-VI.
poorters en ingezetenen alle personen aangeven, die aan hen nog schulden hadden.
De debiteuren waren dan verplicht te verschijnen op de volgende rechtszitting.
Verscheen een gedaagde niet dan was hij automatisch veroordeeld om het geëiste
bedrag te betalen. 189
- burgemeesterskamer
Reeds in 1557 was het aantal burgerlijke geschillen voor de rechtbank zodanig toegenomen
dat men besloot dat een geschil eerst voor de twee burgemeesters gebracht
moest worden. 190 De burgemeesters moesten beoordelen of het geval kon worden bijgelegd
of dat het inderdaad voor de schepenen behoorde te gaan. De burgemeesters
behandelden dit soort zaken op dinsdag en zaterdag, te beginnen om 8 uur ‘s morgens.
Het vertrek, waarin de burgemeesters vergaderden, werd de Burgemeesterskamer
genoemd. 191 Was de eiser met een vonnis van de burgemeesters niet tevreden gesteld,
dan kon men de tegenpartij alsnog voor de schepenbank doen dagen. De Staten-
Generaal bepaalden in 1655, dat de burgemeesters bevoegdheid zouden hebben te
oordelen in zaken tot een boete van ƒ 50 en daar beneden. Hoger beroep van hun uitspraken
stond open bij het volledige college van schepenen. 192
- erfscheiding
Geschillen over de begrenzing van erven (bebouwde of onbebouwde percelen) werden
buiten de gewone rollen, verbalen ende sommacien gehouden. Schout, burgemeester en
schepenen hielden daartoe afzonderlijke zittingen ter plekke van het betwiste erf in
tegenwoordigheid van de griffier. Burgemeester en schepenen konden onmiddellijk
een vonnis uitspreken of de zaak alsnog naar de normale rechtspraak verwijzen. 193
Het protocol werd ter secretarie bewaard. 194 Er werden speciale erfscheiders
benoemd, die de schepenen in deze zaken assisteerden. De Costuymen bevatten een
afzonderlijk hoofdstuk over zaken, die onder erfscheidingen behoorden. 195

120
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
Akte waarbij de drossaard, schout, burgemeesters,
schepenen en raad van Bergen op Zoom verklaren,
dat de inwoners van de Buitenpoorterij alle
privileges en voorrechten van de stad genieten en
aan de stedelijke rechtbank zijn onderworpen, 1688
(inv.nr. SA596)

121
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
196 Slootmans (1985) 15-39.
197 inv.nr. SA758, stadsrekening 1484/1485,
fol. 14; Slootmans (1985) 35.
198 inv.nr. SA8, fol. 10.
199 Slootmans (1943-1) 217 e.v., 253 e.v.
- marktrechtspraak
Aan de jaarmarkten die tweemaal per jaar te Bergen op Zoom werden gehouden waren
twee belangrijke rechten verbonden, namelijk dat van marktvrede en van geleide. Op
de markten zelf mocht men om geen andere redenen worden lastig gevallen, met uitzondering
van een persoonlijk bedreven manslag en voor eigen, tijdens de markt aangegane,
schulden. Ook op de heen- en terugreis mocht men om geen enkele reden
worden gestoord. De wijze, waarop Bergen op Zoom de hiertoe verkregen privileges
heeft gehandhaafd, heeft Slootmans in een afzonderlijk hoofdstuk van zijn standaardwerk
uitvoerig behandeld. 196
Het grote aantal kooplieden dat zich tijdens de jaarmarkten in de stad bevond leverde
een toename van het aantal rechtszaken op. De bewaardgebleven stadsrekeningen
vermelden vanaf 1442 een jaarlijks aan de schepenen toegekend zitgeld, in het bijzonder
omdat zij tijdens de jaarmarkten bereid zouden zijn om recht te doen aan kooplieden.
Binnen de perioden van de jaarmarkten werd, zoals hierboven vermeld, dagelijks
zitting gehouden. 197 Er werden geen aparte registers inzake marktrechtspraak bijgehouden.
Deze aangelegenheden werden in de gebruikelijke registers opgenomen.
Ten aanzien van de rechtspraak in engere zin had de schepenbank tijdens de jaarmarkten
nog een aantal bevoegdheden. In 1465 werd de bepaling aangescherpt, dat
ieder, die in de marktperioden twist of gevechten veroorzaakte, dubbel zou moeten
boeten. 198 Een privilege uit 1522 bepaalde, dat schepenvonnissen over vreemde kooplieden
onherroepelijk waren. Hoger beroep was daarop dus niet mogelijk. In dit
opzicht stond de stad Bergen op Zoom op gelijk niveau met de hoofdsteden van het
hertogdom Brabant. 199
jurisdictie buiten de grenzen
De poorters van Bergen op Zoom genoten het privilegium de non evocando. Dat wil zeggen,
dat zij, als zij binnen de stad een misdaad hadden begaan en buiten haar rechtsgebied
gevangen werden genomen, men hen binnen drie dagen na hun arrestatie weer

122
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
200 Soortgelijke bepalingen golden ook te
Breda: Cerutti (1952) ‘De institutionele
geschiedenis der stad tijdens de
Nassau’s’, 194-197.
201 De overgebrachte burgers dienden
Onghescaet ende onghescant te zijn: Van
Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’, 237
nr. V, 20 jan. 1365, art. 7-11.
202 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
inl. 202-203, en 265-266, nr. XIV. Van
Rompaey heeft opgemerkt, dat van de
gunstbrief door bijzondere
omstandigheden pas vanaf 1477 gebruik
kon worden gemaakt wegens een
beperkende bepaling in het stuk. Zie de
korte bepalingen over deze materie in de
costume van 1570, ‘Rechtsbronnen’, 288
nr. XVIII (29).
203 Cerutti (1969) 73 en 75 nt. 101; vergelijk
zijn bijdrage aan de Geschiedenis van
Breda, dl. 1, 193.
204 Slootmans (1944) 6-8. Uiteraard hebben
de daar genoemde gevallen niets te
maken met de gewoonte van ‘hoofdlering’.
205 Archief Griffie van de schepenbank, voorl.
inv.nrs. 791-802.
daarbinnen moest brengen, ongekwetst en ongeschonden en hen overleveren aan de
drossaard of de schout. 200 Dergelijke bepalingen golden ook voor misdaden, door een
poorter buiten de stad begaan; indien hij zich echter schuldig had gemaakt aan doodslag,
vredebreuk of verkrachting van vrouwen of kinderen moest hij ter plekke van de
misdaad berecht worden. 201
De schepenen van Bergen op Zoom verkregen bij privilege van 4 juni 1463 van Jan II
van Glymes de bevoegdheid om akten te passeren waarbij onroerende goederen, gelegen
in het Land van Bergen op Zoom buiten de vierschaar van de stad, werden belast
met erfrenten, lijfrenten, verpachtingen, verhuringen of dergelijke bezwaringen. Bij
niet nakomen van de daarbij aangegane verplichtingen mochten zij de desbetreffende
roerende onderpanden (hals en have) gerechtelijk laten inhalen (naar de stad vervoeren).
Vervolgens zouden zij daarmee mogen doen wat men deed als de goederen in
kwestie binnen de vierschaar van de stad hadden gelegen. Deze bevoegdheid tot inhaling
is elders bekend als ingebod. De costume van 1570 omschreef dit recht als een
bevoegdheid van de korteroede van Bergen op Zoom: hij mocht desbetreffende beesten,
have en andere goederen, voor zover zich bevindend in het Markiezaat, inhalen
en daarna tijdens een vrije marktdag verkopen voor het stadhuis aldaar. 202
Rechtspraak inzake vervreemdingen ten plattelande door de stedelijke bank bleef echter
uitgesloten en bij de individuele schepenbanken berusten. 203 Er zijn gevallen
bekend, dat de schepenbank van Bergen op Zoom die van de dorpen in het platteland
meende te mogen corrigeren, indien door hun beslissingen aan stadspoorters ten
onrechte nadeel werd berokkend. 204
De Staten-Generaal machtigden in 1656 de schepenbank om overtreders van hun wetten
te berechten, bijzonder over bedrog, dat door pachters bij het heffen van de landelijke
belastingen werd gepleegd. In het laatste geval hadden de schepenen rechtspraak
over deze zaken in Stad en in het overige Markiezaat van Bergen op Zoom. 205

123
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
206 Bezemer (1897) 12, XXXVII (XX).
207 Slootmans (1944) 3-4; idem (1958) 7-
27.
208 Slootmans (1944) 14-16.
209 Slootmans (1944) 6.
210 Van Ham (1969) 13.
211 Het betrof hier de schepenbanken van Het
Bergse Moer, Heer Boudenspolder,
Fijnaart, Gastel, Hildernisse, Hoeven, het
Neerland van Merksem, Standdaarbuiten
en Zandvliet. De andere schepenbanken
in het land van Bergen op Zoom gingen in
appèl te Wouw.
hoofdlering, appèl en gratierecht
Enige schepenbanken ten plattelande van de heerlijkheid Bergen op Zoom hadden de
gewoonte bij ingewikkelde kwesties ‘ten hoofde’ te gaan bij de schepenbank van
Bergen op Zoom. Dat gold ook voor de rechtbank van Steenbergen. In de oudste
rechtsregels van die stad, genaamd de Antiqua Kora, wordt de schepenbank van
Bergen op Zoom als zodanig aangewezen. 206 In 1458 werd bij de nadere verdeling van
het Westbrabantse gebied tussen de heren van Breda en van Bergen op Zoom
Steenbergen gebracht onder de schepenbank van Breda, maar die van Bergen op
Zoom diende voortaan als hoofd van de dorpen Gastel, Hoeven, Nieuwenbosch en
Oudenbosch. 207 Slootmans heeft een staatje uitgegeven van de banken, die in de jaren
1472-1510 te Bergen op Zoom een hoofdvonnis kwamen halen: naast de reeds
genoemde waren dat Borgvliet, Moerstraten, de Noordpolder, Ossendrecht, Putte,
Zandvliet, Zegge en het Zuidland. 208
Soms ging men van een schepenbank ten plattelande in hoger beroep op de schepenbank
van de stad. Een voorbeeld vormt het beroep in 1472 van een inwoonster van
het land van Bergen boven de Nieuwenberg (Zegge) tegen het vonnis van de schepenbank
aldaar. 209 Nadien wordt hoofdhalen uitzondering, in appèl gaan regel. Het betrof
hier de schepenbanken van Gastel, Moerstraten, het Noordland, de Moernering (het
Bergse Moer), Putte, de Vanckput en het Zuidland. 210 De rest van het Land van
Bergen op Zoom ging te Wouw in hoger beroep. De stad ondervond in de zestiende
eeuw ten plattelande van het Markiezaat concurrentie van het door de markies
benoemde leenhof. Dit leenhof of Hof van justitie was in het Markiezenhof te Bergen
op Zoom gevestigd en kreeg in de zestiende eeuw de macht om te oordelen in zaken
van hoger beroep op civiele vonnissen, door de schepenbanken ten plattelande van
het Markiezaat gewezen. In de periode 1529-1533 werd bij het leenhof hoger beroep
ingesteld van vonnissen van een aantal schepenbanken, waarvan er enig tevoren te
Bergen op Zoom hoofdlering haalden of in hoger beroep kwamen. Hiermee was dus
reeds een deel van de juridische invloedssfeer van Bergen op Zoom verloren
gegaan. 211

124
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
212 ARR inv.nr. 9, fol. 117; Van Ham (1969)
14.
213 ARR inv.nr. 11, fol. 185v-186.
214 inv.nr. SA35, fol. 97, res. 30 maart 1592.
215 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
283, XVIII (1), Costuymen, A2v, nr. 1. Van
Ham (1980) 65-68.
216 Slootmans (1944) 14.
217 Slootmans (1944) 11.
218 Costuymen, A2v-3, nr. III.
219 inv.nr. SA41, ongefol., res. van 19, 21 en
24 oktober 1634.
In 1553 werd het hoger beroep op het leenhof dwingend voorgeschreven, een ontwikkeling
waarmee het stadsbestuur nooit vrede had. 212 In 1570 wendde de magistraat
zich tot de landvoogd, de hertog van Alva, en beweerde het appèlrecht nog ten volle te
bezitten. 213 Toen na de ontvolking sinds de jaren tachtig de dorpen in 1592 opnieuw
bewoond waren, deed de stad pogingen, het appèl van hun vonnissen weer op haar
rechtbank te doen vestigen. 214 Men trok echter aan het kortste einde: dit bleef onder
het leenhof ressorteren.
Er waren echter buiten de stad enige op een bijzondere wijze met Bergen op Zoom
verbonden gebieden. Onder de huidige gemeente Wouw, in de wildernis op de grens
tussen de heerlijkheid Bergen op Zoom en de abdij van Tongerlo, bezat de stedelijke
rechtbank bevoegdheden. Dit terrein, later genoemd De Ouwervelden, lag aan de
tegenwoordige rijksgrens, bij Essen. De turfgravers aldaar waren in 1354 voor een
belangrijk deel afkomstig uit Bergen op Zoom. In 1409 vond een nieuwe verkaveling
plaats, nu aan lieden van Bergen op Zoom en Steenbergen.
Het terrein heette De Nieuwe Neminghe. Het transport van percelen vond herhaaldelijk
voor schepenen van Bergen op Zoom plaats. In de zestiende eeuw werd de juridische
situatie opnieuw geregeld. De naam van het gebied was nu Bergse Moer; het kreeg
een eigen rechtbank, bestaande uit baljuw, schout en schepenen. Nog in 1580 werd
een poging gedaan om het opnieuw in exploitatie uit te geven. Nadien wordt er niet
veel meer van vernomen. De eigen rechtbank verdween geruisloos. 215 Aan de havenmonding
lag een nederzetting van zoutzieders, genaamd De Vanckput. De uitbaters
gingen van vonnissen van hun schepenen oorspronkelijk ten hoofde, later in hoger
beroep bij de stad. 216
Voor vonnissen in burgerlijke zaken van schepenen van het dorp Moerstraten bleef
hoger beroep mogelijk op de schepenen van Bergen op Zoom. 217 Indien te
Moerstraten criminele zaken werden berecht assisteerden twee daartoe afgevaardigde
schepenen uit de stad de rechtbank aldaar. 218
De bewering, dat de stad criminele jurisdictie had over de heerlijkheid Halsteren, in
1634 door de magistraat in een zaak van een burger van Bergen op Zoom gedaan, is
kennelijk zonder blijvend effect gebleven. 219

125
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
220 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
240, V (24).
221 Van Engelen (1780) 48-78.
222 inv.nr. SA32, fol. 105, res. van 2 april
1586.
223 Coopmans (1985) 17-20.
224 Scherft (1966) 99-101; inv.nr. SA24,
105v, res. 8 juni 1589.
225 Coopmans (1985) 18-20.
Ieder, ook de heer van Bergen op Zoom, hield de vonnissen van schepenen voor
onherroepelijk, behalve de vonnissen waarop hoofdlering werd gehaald (zie hierna). 220
Laatstgenoemde gewoonte werd geleidelijk aan vervangen door het hoger beroep
(appèl) ingesteld bij de Raad van Brabant te Brussel. Dit gold echter alleen in civiele
zaken.
In 1525 bepaalde deze Raad, dat de heer van Bergen op Zoom en zijn ambtenaren niet
zouden mogen appelleren, behalve in bepaalde omschreven gevallen, zoals confiscatie
van goederen en indien het zaken betrof die domeingoederen aangingen. Het verlenen
van vermindering van straffen of gratie werd eveneens aan voorschriften onderworpen.
221
Na de val van Antwerpen in 1585 waren ook op juridisch gebied voorzieningen nodig.
In april 1586 kon geen besluit worden genomen in een appèl-zaak, omdat de kanselarij
te Brussel niet bereikbaar was. De Rekenkamer verzocht aan de Staten-Generaal
voorziening. 222 Enige maanden nadien richtte zij zich tot prins Maurits, met het verzoek
te voorkomen, dat men zich voor vonnissen, waarop de boete minder dan 200
guldens bedroeg, zonder voorafgaande toestemming (namptisatie) in appèl zou gaan.
Naar aanleiding van een sinds het begin van dat jaar lopend verzoek van de rekenkamer
van het Markiezaat om voorziening in het gebrek aan een beroepsinstantie voor
het Staatse deel van Brabant, besloot hij, als bezitter van eerstgenoemd gebied, regelend
op te treden. 223 Maurits benoemde op 18 juni van dat jaar voorlopig en op 23
augustus definitief een raad van drie rechtsgeleerden voor de administratie en exercitie
van de justitie in Brabant, gevestigd te Delft. 224 Uiteindelijk werd op 26 september
1591 door de Staten-Generaal een definitieve Raad van Brabant benoemd. Zij zetelde
te ‘s- Gravenhage en was in de periode van de oprichting nog bemand met Brabantse
bannelingen. 225
Bergen op Zoom volgde in sommige opzichten de rechtsregels, die in de stad
Antwerpen golden. Bovendien beschouwden de schepenen van Bergen op Zoom die
van Antwerpen tot 1494 als hun hoofdbank. Dat wil zeggen, dat zij bij moeilijke juridische
kwesties aan de schepenen van die stad een bindend advies, een zogenaamd
hoofdvonnis vroegen. Zoiets kon alleen maar goed gaan tot op het ogenblik, dat

126
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
226 Slootmans (1933-1) 5-19; Van
Herwaarden (1978) 191, 192, 194 en
201.
227 Spijkers (1980) 137-141.
228 inv.nr. SA150, blz. 1-10.
229 Spijkers (1980) 145.
Bergen op Zoom zelf over de nodige juridische know-how beschikte en in vele opzichten
met Antwerpen kon concurreren. Antwerpen probeerde met alle middelen zijn
oude positie te handhaven, hetgeen herhaaldelijk aanleiding gaf tot geschillen, waarbij
soms geweld niet werd geschuwd. Ook waren er voortdurend wrijvingen over de juridische
status van poorters van Antwerpen, die hier met de justitie in aanraking kwamen.
Het zou hier te ver gaan, deze aspecten diepgaander te behandelen. Verwezen zij
naar hetgeen daarover elders is gepubliceerd. 226
Bataafse tijd en Koninkrijk Holland (1795-1810)
De principes van de nieuwe wetgeving, die ten aanzien van juridische zaken tijdens de
Bataafse republiek werden ingevoerd, voorzagen in de scheiding van de wetgevende
en de rechterlijke macht. Een Hof van Justitie, gevestigd te ‘s-Hertogenbosch, nam de
competentie van de Raad van Brabant over die op 3 september 1795 was opgeheven.
Op lager juridisch niveau bleef alles nog lange tijd bij het oude.
Het departementaal bestuur van Bataafs Brabant ontnam in 1803 aan alle schepenbanken
het recht om in criminele zaken recht te spreken. In plaats daarvan kwamen
regionale criminele rechtbanken. Het departementale gerechtshof werd naar Breda
verplaatst. 227 Het departementaal bestuur benoemde op 29 maart 1803 een drossaard
voor de regionale criminele rechtbank te Bergen op Zoom (nadien Hoge Vierschaar
genoemd), die tevens als schout-civiel in de plaatselijke civiele rechtbank zitting had.
Op 31 maart had de benoeming van de president (voorzitter), de leden en de griffier
plaats. 228
Met ingang van 1 januari c.q. 20 mei 1811 verloor iedere plaatselijk bestaande rechtsprekende
instantie zijn bevoegdheden. Te Bergen op Zoom ging een vrederechter
(juge de paix, later kantonrechter) zetelen, eerst in de achterbouw (Rode of
Herenkamer) van het stadhuis, later in een eigen gebouw. Deze rechter was een rijksfunctionaris,
zodat hiermee voorgoed de scheiding tussen rechtsprekende en bestuurlijke
bevoegdheden voltrokken was. 229

127
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak b. inventaris
P.M. Resoluties van de magistraat en van de Brede Raad. 1476-1795
Zie inv.nrs. SA23-SA98.
SA598 Register van in de Brede Raad benoemde raadslieden uit de gilden.
1621-1794. 1 deel.
SA599 Voordrachten van personen teneinde daaruit raadslieden in de Brede Raad te
benoemen, gedaan door de gildenbesturen aan de magistraat. 1638-1769. 1 omslag.
SA600 Afschriften van stukken betreffende geschillen tussen de magistraat en de
Buitenraad, d.d. 1723-1743. Gelijktijdig en 1752. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake een geschil voor de Raad van Brabant tussen de meerderheid van het
tweede en het derde lid van de Brede Raad enerzijds en het eerste lid (de magistraat)
van die raad anderzijds over de bevoegdheden inzake de stedelijke financiën.
1725-1729. Zie inv.nrs. SA742-SA744.
SA601 Brieven waarin de gilden hun mening kenbaar maken inzake hen door de magistraat
voorgelegde zaken. 1731-1790. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake een door het smeden-ambacht voor de Staten-Generaal gebracht
geschil tussen dat ambacht en het gilde van de Meerse, alsmede tussen de

128
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
waarnemend drossaard enerzijds en de ouddeken van het smedenambacht anderzijds
over de benoeming van een raadsman in de Brede Raad. 1743. Zie inv.nr. SA3074.
SA602 Akte, waarbij raadslieden namens de gilden van de stad in een geschil met de
Binnenraad verklaren de rechten van de gilden te zullen handhaven. 1750. 1 stuk.
SA603 Missive, waarbij door het kleer- en kousenmakersambacht een raadsman in de Brede
Raad wordt voorgedragen. In dorso concept van een rapport van schepenen over
belediging van personen door deken en gezworenen van het oude kleerkopersgilde.
(1784). 1 stuk.
SA604 Reglement voor de provisionele representanten van het volk van Bergen op Zoom.
1795. Met bijlagen. 1 omslag.
N.B. Gedrukt.
P.M. Resoluties van de municipaliteit. 1795-1799. Zie inv.nrs. SA139-SA146.
SA605 Concept van een reglement voor de vergaderingen van de municipaliteit.
Met wijzigingen. 1796. 1 stuk.
SA606 Concept van een plan tot het vormen van een volksvergadering in de stad, opgesteld
door de sociëteit de Eendragt. (ca. 1798). 1 stuk.
SA607 Rapporten van commissies uit de municipaliteit. 1798-1799. Met een lijst van
stukken ontvangen van landelijke en gewestelijke commissies d.d. 1796-1799,
opgesteld 1798. 1 omslag.
P.M. Resoluties van het gemeentebestuur en van de raad der gemeente. 1799-1808.
Zie inv.nrs. SA146-SA157.

129
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak
SA608 Dossier over de reglementering van het stadsbestuur met een verhandeling over de
vroegere bestuursvorm (1802-1803). 1 omslag.
SA609 Register en lijsten ter opname van tegen het gemeentelijk bestuursreglement
uitgebrachte stemmen. 1803. 1 omslag.
N.B. Het register is niet ingevuld.
SA610 Reglementen voor het gemeentebestuur. 1803 en 1806. 1 omslag.
N.B. Dat van 1803 is gedrukt.
SA611 Dossier inzake de verandering van het stadsbestuur. 1808. 1 omslag.
P.M. Resoluties van burgemeester, wethouders en vroedschappen. 1808-1810.
Zie inv.nrs. SA158-SA160.
SA612 Afschrift van het reglement van orde voor de vergaderingen van burgemeester en
wethouders, d.d. 1808. Gelijktijdig. 1 stuk.

130
HOOFDSTUK 2
Organen voor
bestuur en
rechtspraak

131
Zie Macht en gezag, 208-217 en 222-233.
HOOFDSTUK 3
Personeel
a. inleiding
Rechtspraak en bestuur waren te Bergen op Zoom in handen van aan aantal colleges,
in beperkte mate gecontroleerd door vertegenwoordigers van de burgerij. Hun beslissingen
werden uitgevoerd door functionarissen, door de heer of door de stadsbestuurders
aangesteld. In de loop van de tijd was er sprake van een zekere ontwikkeling
binnen de onderlinge verdeling van de bevoegdheden tussen colleges onderling en
hun functionarissen.
Sinds het midden van de vijftiende eeuw was er sprake van een zogenaamde Brede
Raad, die uit drie leden bestond, waarvan het eerste lid, de magistraat of Binnenraad
en zijn samenstelling hierna besproken zullen worden. De zogenaamde Brede Raad
had vrijwel uitsluitend bestuurlijke bevoegdheden, zodat hij in het hoofdstuk organen
voor bestuur en rechtspraak (hoofdstuk 2) wordt behandeld. De overige ambtenaren

132
HOOFDSTUK 3
Personeel
230 De Rond (1985) 62-63 en Bijlage I.
231 De Mooij (1981) 56-61.
232 inv.nr. SA752, stadsrekening 1474/1475,
fol. 13.
233 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
274, XVI (7).
234 inv.nr. SA754, stadsrekening 1476/1477,
fol. 10; inv.nr. 755, stadsrekening
1479/1480, fol.; inv.nr. 757,
stadsrekening 1482/1483, fol. 15v;
inv.nr. 759, stadsrekening 1487/1488,
fol.23; inv.nr. 761, stadsrekening
1490/1491, fol. 31.
235 inv.nr. SA2523.
en colleges komen hierna aan de orde.
De politieke machtsovername door de gereformeerden vond eerst in de jaren 1583-
1585 zijn definitief beslag door het verdwijnen uit de magistraat van alle roomskatholieke
Bergenaren, die reeds vele jaren op het kussen hadden gezeten. 230 Zij
werden door gereformeerden vervangen en tot 1795 werden deze uit de colleges en
openbare ambten geweerd.
In de zeventiende en achttiende eeuw vindt een geleidelijke verschuiving plaats door
de groei van het centrale gezag, iets wat vooral ten nadele van de invloed van de markies
werkte. Bovendien zette de gewoonte sterk door, dat de hoogste gezagsdragers
zich voortdurend lieten vervangen. De markies had zijn raad- en rekenkamer in 1742
gemachtigd om Stad en Land van Bergen op Zoom in zijn naam te besturen. De drossaard
(tevens schout) liet zich op zijn beurt sinds 1747 zelden of nooit binnen de stad
zien. Hij had als vertegenwoordiger een substituut. 231
de magistraat
De schout, de burgemeesters en de schepenen (in totaal negen personen) vormden
oorspronkelijk de magistraat of Binnenraad. 232 Ook de term wet en wethouderen werd
gebruikt om hen aan te duiden. 233 De magistraat had een dubbele functie: zowel die
van bestuurscollege als die van rechtbank. De samenstelling van het college is men
later breder gaan opvatten. In 1476 beschouwde men de drossaard mede als lid; in
1479 tevens de twee rentmeesters en de pensionaris; in 1482 de secretaris; in
1487/1488 ook de stadsdokter en in 1490 de weesmeesters. In totaal kwam men
zodoende op 18 à 19 personen. 234 Het is niet duidelijk, of de secretaris en de pensionaris
(soms ook de griffier als substituut van de secretaris) uitsluitend als juridische
en administratieve adviseurs zitting hadden of dat zij bij beslissingen als gelijkwaardige
deelnemers aan de vergaderingen werden beschouwd. Vanaf de zeventiende eeuw
omvatte het begrip Binnenraad vrijwel steeds de drossaard, schout, de burgemeesters,
schepenen en de twee rentmeesters. 235

133
HOOFDSTUK 3
Personeel
236 ARR inv.nr. 372.
237 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
241, V (30).
238 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
253, XI (6).
239 Slootmans (1943-1) 275.
240 Van Ham (1988-1) 54, 57-58.
241 Slootmans (1943-1) 273.
De verhoudingen binnen de magistraat lieten in 1739 kennelijk zozeer te wensen
over, dat de voogdes van de markies bepaalde, dat beslissingen bij meerderheid van
stemmen genomen, door leden met een afwijkende opinie gerespecteerd dienden te
worden. 236
drossaard
In een zeer vroeg stadium van de stadsgeschiedenis vinden wij twee door de heer van
Bergen op Zoom aangestelde toezichthouders op gezag en orde: de drossaard en de
schout. Alvorens zij hun functies aanvaardden, dienden zij een eed af te leggen met de
belofte de privileges van de stad te handhaven. 237 Zij moesten geboren Brabanders
zijn. 238 In de vijftiende eeuw waren zij (veelal om beurten) hoofdman van de schuttersgilden
en van de rederijkerskamer. 239 Over de onderlinge afbakening van hun
functies bestaat enige onzekerheid.
Tot 1287 behoorde Bergen op Zoom onder de heer van Breda, vandaar dat tot aan dat
jaar zijn drossaard hier zeggenschap had. Godfried van Bergen op Zoom, die in dat
jaar drossaard was, bleef - waarschijnlijk tot het einde van zijn activiteiten - in dienst
van beide heren fungeren. Nadien had Bergen op Zoom een eigen drossaard. 240 Deze
functionaris had toezicht op alle schouten in het land van Bergen op Zoom en tevens
de bevoegdheid schouten in stad en platteland voor te dragen. Hij vertegenwoordigde
de heer indien deze niet persoonlijk de vergaderingen van de magistraat of rechtszittingen
kon bijwonen: iets wat meestal het geval was. De drossaard mocht zich laten
vervangen door een stadhouder. 241
De vervulling van het drossaardsambt heeft enige malen aanleiding gegeven tot
geschillen. De markiezin-weduwe Jacqueline van Croy benoemde in 1542 Cornelis van
Bergen, heer van Ransbeke en bastaardzoon van Jan III van Glymes, in dat ambt. Dit
was in strijd met het in 1419 bekrachtigde voorschrift, dat de drossaards goede, notabele
en wettige, in Brabant geboren mannen dienden te zijn. Cornelis was echter een,
weliswaar gewettigde, bastaard. Hoewel in het charter letterlijk geen sprake is van
‘wettig’ geboren bleef de magistraat toch in zijn verzet volharden. Door het ontbreken

134
HOOFDSTUK 3
Personeel
De voorgevel van het stadhuis.

135
HOOFDSTUK 3
Personeel
242 Slootmans (1945-1) 345-350.
243 Slootmans (1943-1) 274; De Mooij
(1981) 56-57.
244 inv.nr. SA637; ARR inv.nrs. 369-371.
245 De Mooij (1981) 56-57.
246 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
283, XVIII (3); inv.nr. SA636, fol. 1; ARR
inv.nr. 10, 17-17v.
247 Van Ham (1988-1) 54. Mijn opvatting,
dat deze functie identiek zou zijn met die
van drossaard, is in het licht van mijn
jongste bevindingen onjuist gebleken.
248 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
220, I (53).
van een drossaard was er zelfs sprake van een vacuüm in de rechtsbedeling, waardoor
verschillende overtredingen in de stad ongestraft bleven.
De landsheer, keizer Karel V, beval tenslotte de leden van de Brede Raad onder bedreiging
van zware straffen, Cornelis te beëdigen als drossaard en hem ongehinderd zijn
functie te laten uitoefenen. De Brede Raad kreeg wel het recht tegen de benoeming te
procederen voor de Raad van Brabant, maar dat heeft kennelijk geen positief resultaat
opgeleverd. 242
Sinds het bewind van de Oranjes (1582) had de drossaard ook invloed op de benoeming
van de schepenen, want hij deed daartoe jaarlijks een voordracht. Zijn invloed in
deze blijkt in de tweede helft van de achttiende eeuw te zijn overgegaan op de raden
en rekenmeesters. 243 De laatste drossaard, die bij de uitoefening van zijn ambt moeilijkheden
ondervond - vermoedelijk wegens zijn gecompliceerde persoonlijkheid - was
Pieter Cornets de Groot. Dit leverde geschillen op, zowel met de overige leden van de
magistraat als met de voogdes van de markies. Nadat hij in 1736 wegens ziekte werd
vervangen door zijn zoon Hugo de Groot werd het hem moeilijk gemaakt zijn functies
te hernemen. 244 Isaac van Meinertzhagen, die De Groot in 1747 opvolgde, liet zich
zelden of nooit te Bergen op Zoom zien. 245
schout
Onmiddellijk aan de drossaard ondergeschikt was de schout, die in de oudste periode
optrad als rechtsvorderaar, maar ook als opsporingsambtenaar (in onze termen: commissaris
van politie). De schout had twee eigen ‘bedienden’, die op kosten van de heer
van kleding werden voorzien. Hij mocht eveneens een vervanger aanwijzen. 246 In de
oudste vermeldingen over deze functionaris heet de schout judex of rechter. In 1278
wordt een zekere Petrus Schoonhout als zodanig genoemd. 247 Hij was in 1314 nog
met de aanhouding van verdachten of misdadigers belast, wat blijkt uit het feit, dat
hij een knaap en een vangher in dienst moest hebben. 248 In de vijftiende eeuw blijkt de
drossaard met die taak belast te zijn. De schout moest voor het gerecht de schepenen
aanmanen recht te spreken over het feit waarvoor een verdachte werd voorgeleid.

136
HOOFDSTUK 3
Personeel
De Witte Zaal.

137
HOOFDSTUK 3
Personeel
249 inv.nr. SA7, fol. 28v, 30-31, 40, 42v, 48,
55, 55v; ARR inv.nr. 355, fol. 1, 14v, 15v,
16, 17, 40, 43, 44; inv.nr. 356, fol. 19.
250 inv.nr. SA32, fol. 92v, 17 april 1585.
251 Van Ham (1988-1) 54.
252 inv.nr. SA8, fol. 28v; inv.nr. 636, fol. 3.
In 1398 waren er twee (waarschijnlijk successievelijk fungerende) schouten te Bergen
op Zoom, genaamd Hendrik Vaes Gerardszoon en Bartholomeus Pieter Boudenszoon.
Zij weigerden de rechtspraak te continueren: de achtergrond van deze zaken is nog
niet bestudeerd, zodat alleen uit de uitspraken van de hertogin enige feiten afgeleid
kunnen worden. Zij benoemde op 27 december 1398 zelf een schout om in de rechtsgang
te voorzien. De heer had dit nagelaten, ondanks aandringen van de hertogin en
van de besturen van Leuven, Brussel en andere Brabantse steden. Begin mei 1399 viel
het doek over dit geschil: de hertogin beval de schout, schepenen en goede lieden van
Bergen op Zoom om Hendrik weer als hun heer te erkennen. Hendrik op zijn beurt
vergaf hun dat zij zich bij de hertogin en de goede steden van Brabant over hem hadden
beklaagd en bezwoer op 20 juni opnieuw de privileges van Bergen op Zoom. Hij
breidde ze zelfs uit door aan de stad de lakenhal en de wisselbank in gebruik over te
dragen. 249
Sinds 1585 wordt te Bergen op Zoom de functie van drossaard en schout door dezelfde
persoon bekleed. 250 Het onderscheid tussen beide ambten is daarna niet meer van
belang.
schepenen
De schepenen waren poorters van de stad, belast met het besturen en rechtspreken.
Schepenen van Bergen op Zoom komen voor in een akte uit 1262. Aangezien hun
gemeenschappelijk zegel reeds in 1260 door de gezamenlijke burgers werd gebruikt,
mogen wij aannemen, dat zij toen reeds fungeerden. 251 Het eedsformulier voor de
schepenen is uit de vijftiende eeuw bekend, maar zal, naar de tekst te oordelen, veel
ouder zijn. De daarin gebruikte termen zijn interessant. De schepenen legden ‘op
aarde staande ende op der Banke sittende’ de eed af, een goed rechtvaardig vonnis te
geven en niet na te laten rechtszaken te doen geschieden ‘om vader noch om moeder,
om suster noch om broeder, om neven noch om nigten, om nijden noch om giften,
noch om geender nood, noch om vreese van de dood’. 252
Hoewel door de heer aangesteld, vertegenwoordigden de schepenen het patriciaat.

138
HOOFDSTUK 3
Personeel
253 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
239, Groot Privilege art. 20.
254 Slootmans (1943-1) 228-229; Van
Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’, 274,
XVI, 7 en 8.
255 inv.nr. SA2523.
256 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
239, V (20); 274, XVI (8); SA inv.nr 2523.
257 inv.nr. SA2523.
258 inv.nr. SA608.
259 Er bestond te Antwerpen een strikte
scheiding tussen de bevoegdheden van
de burgemeesters. Meeuwis (1992) 13 en
151-152, noot 1.
Hun aantal bedroeg oorspronkelijk zeven. De heer van Bergen op Zoom benoemde
ieder jaar nieuwe schepenen op ‘Verzworen’ of ‘Verloren’ maandag (maandag na
Driekoningen). 253 Sedert 1521 werden bij de jaarlijkse benoemingen - die voortaan op
Sint-Gertrudisdag (17 maart) plaatsvonden - twee schepenen uit het aftredende college
voor één jaar gecontinueerd. Dit gebruik werd in 1533 door markies Antoon van
Glymes bevestigd. Hiermee kwam het aantal op negen personen. 254 In de zeventiende
eeuw was de gewoonte ontstaan om jaarlijks slechts vijf nieuwe schepenen te benoemen
en de overige in hun functie te handhaven. 255
burgemeesters
De twee burgemeesters werden in 1365 gekozen door de schepenen, één uit hun midden
en één uit de burgerij. De schepen-burgemeester heette sinds 1533 burgemeester
binnen de bank. In de zeventiende eeuw noemt men hem eygentlijck presiderende schepene,
want hij trad op als voorzitter van de schepenbank. 256 De burgemeester buiten de
bank had naast de drossaard een belangrijke rol, vooral in bestuurszaken. Hij nam het
voorzitterschap van de magistraat waar, wanneer de heer of zijn drossaard niet in de
stad aanwezig waren. De burgemeester buiten de bank was doorgaans deken van een
gilde en tevens opperdeken van alle andere. Volgens zeventiende-eeuwse normen
moest hij behoorlijk gequalificeert, gehuijst ende gehooft zijn binnen Bergen op
Zoom. 257 Hij had toen het recht van convocatie en propositie en mocht de uitslag van
stemmingen vaststellen. Met de rechtspraak had hij te maken als lid van de ‘burgemeesterskamer’
(zie voor de betekenis hoofdstuk 2: rechtspraak). 258
Ook te Antwerpen en te Breda bestond dit onderscheid tussen een binnen-burgemeester
en een buiten-burgemeester, maar de deling van de taken was daar anders
geregeld. 259 Te Bergen op Zoom was er geen strikte scheiding van bevoegdheden: de
burgemeesters bleven gezamenlijk ook juridische taken uitoefenen.

139
HOOFDSTUK 3
Personeel
260 inv.nr. SA8, fol. 5-5v; inv.nr. 27, blz. 335-
336 en 611-629.
261 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
307, XIII (163).
262 Slootmans (1943-1) 232.
263 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
307-308, XIII (165). 264 Costuymen,
A2v, nr. II.
265 Weescamer 1628.
266 ‘Rechtsbronnen,’ 253, XI (6).
267 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
267, XV (1): de oudermannen van het
gilde van de wolwerkers, de broodwegers,
de keurmeesters van de vis, de
tonbranders, de ijkers van de tonnen, de
haringpakkers, de ijkmeesters van de
maten en gewichten, de vis- en
noottellers, de makelaars van koren en
wol, de korenmeters, de wijnzetters, de
wijnroeiers, de makelaars van wijn, de
stadsomroepers en de moermeesters.
weesmeesters
Zaken die het beheer van goederen van de wezen door hun voogden aangingen, werden
in eerste instantie door de weesmeesters en hun klerk in de Weeskamer behandeld.
Een eerste regeling dienaangaande werd in maart 1451 of 1452 vastgesteld.
Deze is nadien aangevuld en uitgebreid. 260 De weesmeesters fungeerden als oppervoichden
ende overmomboirs van alle minderjarige kinderen en andere personen, die
rechtsonbekwaam werden geacht. 261 De weesmeesters werden in de regel benoemd uit
de oud-schepenen. Oorspronkelijk waren er twee, sinds 1482 drie weesmeesters. De
functie van gezworen klerk van de weeskamer werd later door de stadssecretaris
bekleed. 262
Iedere week moesten zij twee dagen, op dinsdag en zaterdag, een openbare zitting
houden. De weesmeesters moesten burgemeesters en schepenen als hun overste ende
het hooft horen, indien zaken van grote betekenis aan de orde kwamen. 263 Van beslissingen
van de weeskamer bestond hoger beroep bij de schepenbank. De wezen konden
echter ook rechtstreeks in beroep gaan bij de Raad van Brabant. 264
Tegelijk met de Costuymen van de stad werden de rechtsgewoonten betreffende de
wezen en de werkzaamheden van de weeskamer in druk uitgegeven. 265
overige functionarissen
Het personeel van de stad omvatte zowel de ‘politique’ ambten als de ‘cleyne officiers’
of ‘amptjens’. Met de ‘politique’ ambten worden waarschijnlijk degenen bedoeld, die
tot de magistraat werden gerekend. Zoals reeds vermeld, behoorden daar de secretaris
en de pensionaris toe; soms zelfs de medicus of stadsdokter.
In 1419 bekrachtigden de heer en vrouwe van Bergen op Zoom, dat burgemeesters en
schepenen personen mochten aanstellen in alle offitien en diensten binnen de stad.
Men verstond daar toen onder de klerken, gerechtsdienaren, boden en de deurwaarder.
266 In 1485 behoorden er minstens zestien ambten toe, die der policien aangingen.
267

140
HOOFDSTUK 3
Personeel
268 inv.nr. SA629. Tot de eerste klasse
behoorden de secretaris (van
burgemeester en wethouderen), de griffier
(secretaris van de schepenen); de
thesaurier van burgemeester en
wethouderen; de momboirs van het
Gasthuis, die van het Weeshuis en die van
de Tafel der Proveniers; de rentmeesters
van Gasthuis en Proveniers; de
rentmeester van de stadscijnzen; de
keurmeester van brood en vis; de
stokhouder en de schrijver op de
vendudagen; de notarissen; de procureurs
en de onderschout. Tot de tweede klasse
behoorden de overige ambten.
269 inv.nr. SA751, stadsrekening 1473/1474,
fol.13.
270 inv.nr. SA23, res. 10 november 1507.
271 inv.nr. SA778, stadsrekening 1525/1526,
fol. 54; inv.nr. 777, stadsrekening
1521/1522, fol. 67v noemt hen nog de
“secretarissen”.
272 inv.nr. SA10, fol. 8v-9v.
273 inv.nr. SA636, fol. 8.
274 inv.nr. SA781, stadsrekening 1534/1535
fol. 156; inv.nr. 804, stadsrekening 1630,
fol. 153v-154.
Om in een ambt te worden benoemd was het gebruikelijk dat de kandidaat een bedrag
aan de stad betaalde. Dat gebruik werd in de achttiende eeuw niet afgeschaft doch aan
regels onderworpen. Voor de functie van secretaris betaalde de benoemde ƒ6.000,
voor griffier ƒ2.500, voor organist, ƒ1.000, voor conciërge ƒ800, voor bode ƒ300,
voor havenmeester en lijkbidder ƒ200 en voor die van ijker van tonnen en vaten ƒ100.
Nog in 1808 werd een reglement op het begeven van de stedelijke ambten vastgesteld.
Burgemeester en Wethouders mochten benoemingen doen in alle ambten, waartoe de
bevoegdheid tevoren aan de magistraat of het college van schepenen had behoord. Tot
‘stijving van de stedelijke kas’ moest op de gebruikelijke voet ambtgeld of recognitie
betaald worden. Er waren twee klassen van ‘ambten, bedieningen of Beneficien’. 268
- ‘politieke’ ambten
In het vorige hoofdstuk zijn reeds de secretaris en de griffier genoemd. In 1473 waren
er twee secretarissen, waarvan vermoedelijk de ene met de dagelijkse administratie en
de andere met juridische aangelegenheden belast zal zijn geweest. 269 Beide functionarissen
hadden een eigen klerk. 270
De benaming griffier bestond reeds in 1525. 271 Deze functionaris had als taak het
(laten) bijhouden van de rol en andere stukken betreffende de rechtspraak in letterlijke
zin (administratie en voorbereiding van rechtszittingen). Zijn salaris bestond uit
leges voor allerlei stukken die bij de rechtsgang hoorden te worden overgelegd. Iedere
partij moest hem geld geven om zijn klerk en de griffie te kunnen onderhouden. 272
De griffier was tot geheimhouding verplicht van alle verhandelingen die als vertrouwelijk
werden aangemerkt. 273 De griffier had in 1534 één, in 1630 twee klerken in
dienst. 274 Een juridische specialist was de pensionaris of stadsadvocaat. Hij trad namens
haar op bij rechtsgedingen, onder meer bij de Raad van Brabant (eerst te
Brussel, later in Den Haag). Met de gezondheidszorg belastte men de dokter of medicijn,
die zelfs tot de ‘wethouderen’ werd gerekend.

141
HOOFDSTUK 3
Personeel
De Rode Kamer.

142
HOOFDSTUK 3
Personeel
275 inv.nrs. SA613-617.
276 Bijvoorbeeld die van de chirurgijns, de
deurwaarder/conciërge van het stadhuis,
de stadsboden en die van
toezichthouders, met name de
“herenknapen” of “stadsdienaars”
(politieagenten), de ratelaars
(nachtwachters) en de torenwachters.
277 Het toezicht op maten en gewichten en
het keuren van waren noopte tot het
aanstellen van ijkmeesters van tonnen,
maten en gewichten, broodwegers,
kalkmeters, korenwegers, staalmeesters
voor de lakens, innemeesters van de vis,
vistellers, keurmeesters van vis en vlees
enz.
278 De opzichter van de gebouwen, de
timmerman, de metselaar en de smid.
279 De boogmaker, de straatmaker, de
ticheldekker, de grafmaker, de
beeldeverver, de slootmaker, de
‘oorlogiestelder’ (belast met onderhoud
van de openbare uurwerken) en de
‘moermeesters’ (belast met het
onderhoud van de Grebbe); de belleman
of stadsomroeper, de boomsluiters aan
de haven en de brug- of sluiswachters.
280 inv.nrs. SA618-629; 635-636.
281 inv.nrs. SA613-617.
282 inv.nr. SA8 fol. 38v.
283 inv.nr. SA8 fol. 162 (1474).
- ‘kleine’ ambten
Het aantal lagere functionarissen of cleyne officiers bestond uit een groep van wisselende
omvang: in de vijftiende eeuw ongeveer 50 personen. Bij de veranderingen in de
stedelijke samenleving door de economische neergang verdwenen er functies. In de
bloeitijd van het garnizoen kwamen er nieuwe bij. 275 Ondanks de wat pretentieuze
benaming officiers werden er tamelijk ondergeschikte betrekkingen bij gerekend naast
functies die bevoegdheden verschaften. 276
Andere vereisten een hoge mate van integriteit wegens de daaraan verbonden controlerende
aspecten. 277 Ook technische functies hadden enig aanzien. 278 Maar er waren
ook onderhoudstechnische en zuiver dienende banen bij. 279
Ondanks deze niveauverschillen bestond er voor de meeste betrekkingen een afzonderlijke
instructie en zelfs voor het aanvaarden van het geringste baantje moest een
ambtseed worden afgelegd. 280 Er waren registers, waarin men jaarlijks boekte, wie een
dergelijk ‘klein ambt’ vervulde. Hieruit blijkt dat de betekenis geleidelijk veranderde.
In de achttiende eeuw staan in deze registers uitsluitend de bekleders van ambten als
momboirs (bestuurders) en rentmeesters van gasten weeshuizen, commissieleden en
controleurs. 281
Enige functies verdienen afzonderlijk te worden genoemd. Naast bovengenoemde
klerken was er een klerk van den bloede aangesteld, die reeds hierboven is genoemd als
stadhouder van de drossaard en in 1517 tegelijk als klerk van de weeskamer fungeerde.
282 De klerk van den bloede zorgde voor het innen van de breuken (boeten) die
door de rechtbank waren opgelegd. Hij kreeg gage van de stad op dezelfde manier als
de herendienaren. 283 Rechtstreeks ten dienste van de magistraat stond de conciërge
of deurwaarder die ten stadhuize verbleef en er zelf woonde. De boden van de stad
(één tot drie personen) hadden in tegenstelling tot de conciërge een taak die hen soms
tot buiten de grenzen der Nederlanden voerde: als ‘messagiers’ van de stad dienden zij
niet alleen de brieven van het stadsbestuur ter plaatse te bezorgen doch soms ook om
nieuws van en naar het buitenland te brengen. Deze taken zijn later door de postdiensten
en de kranten overgenomen.

143
HOOFDSTUK 3
Personeel
284 Danschutter (1977) bijlage A, categorie
1.
285 Zie verder hoofdstuk 14.
286 Zie verder hoofdstuk 17.
287 Slootmans (1943-1) 275-279.
288 Zie verder hoofdstuk 3.
289 inv.nr. SA746.2, stadsrekening
1442/1443, fol. 4v; inv.nr. 750,
stadsrekening 1472/1473, fol.79v.
Naast een advocaat had de stad een procureur in dienst bij de Raad van Brabant (eerst
te Brussel, daarna in ‘s-Gravenhage). Bovendien was er ten tijde van de republiek een
permanente vertegenwoordiger bij de Staten-Generaal, die wegens zijn bevoegdheid
om op te treden of ‘ageren’ ook wel agent werd genoemd. 284
Op kerkelijk gebied bezoldigde de stad reeds in de Middeleeuwen o.a. een tenorist
(voorzanger) en een organist om de liturgie op te luisteren; na 1600 mede de predikanten
en de koster. 285
Ten tijde van de welvaart van de stad (15e en 16e eeuw) waren er drie à vier speellieden
of pijpers, een trompettist en een beiaardier in vaste dienst.
Onder ‘lonen en wedden’ rekenden de rentmeesters ook de kleding voor de leden van
de schuttersgilden. Daartoe behoorde een boogmaker, die de schiettuigen voor de
schutterijen verzorgde. Toen men buskruit en daarmee aangedreven geschut ging toepassen
verschenen nog een artilleriemeester en een busschieter op de betaalrol. Ten
dienste van de soldaten van het garnizoen trok men personen aan die belast waren
met de verzorging en distributie van turf (voor de verwarming van wachthuizen enz.)
en van kaarsen (voor de verlichting). 286
Het Sint-Antoniusgilde
Leden en oud-leden van de magistraat en alle personeel in dienst van de stad konden
lid worden van het Sint Antoniusgilde. 287 De leden werden uitgenodigd bij feestmaaltijden
of drinkgelagen, die niet alleen in de Middeleeuwen maar ook lang daarna
namens het stedelijk bestuur werden georganiseerd. Meestal vonden deze in het stadhuis
plaats; in de zestiende eeuw had de stad een tijdlang een eigen Teerkamer aan de
Grote Markt. De patroon van dit gilde was Sint-Antoon de kluizenaar, ook bekend als
Antonius-Abt (feestdag 17 januari). Op het stadhuis was in de Middeleeuwen een
Sint-Antoniusaltaar, waarop bij het begin van iedere rechtsdag de Mis werd gedaan. 288
De feestelijkheden kregen bij het toenemen van de welvaart een steeds groter
omvang. Oorspronkelijk was er alleen een feestmaaltijd en een mis op het altaar van
de patroonheilige in de kerk. 289 Vooral de mis kreeg een steeds plechtiger karakter;

144
HOOFDSTUK 3
Personeel
290 Slootmans (1964-1966).
steeds meer geestelijken, de organist, zangers en de beiaardier werden erbij betrokken.
290 Later ging men door eisen te stellen aan de toelating het gezelschap een meer
exclusief karakter geven. Nieuwe leden moesten de stad een zilveren kroes of een
geldbedrag van die waarde schenken.

145
HOOFDSTUK 3
Personeel
Schilderij ‘Secretary’, voorstellende de
‘Geheimhouding”.

146
HOOFDSTUK 3
Personeel
b. inventaris
3.1 instructies
SA613-SA617 Registers van functionarissen, aangesteld in de zogenaamde “kleine officiën”.
1510-1795. 5 delen.
SA613 1510-1558.
SA614 1583-1618.
SA615 1619-1651.
SA616 1652-1744.
SA617 1751-1795.
N.B. Met aantekening van commissieleden. 1798 en 1804.
SA618-SA620 Instructies voor stads functionarissen en personeel, d.d. 1557-1671,
afschriften 17e en 18e eeuw en 1702-1809. 3 omslagen.
SA618 d.d. 1557-1671. Afschriften 17e en 18e eeuw.
SA619 1702-1792.
SA620 1796-1809.
SA621 Concept van een instructie voor de stadsbode (conciërge) betreffende het inslaan en
verbruiken van door hem gekochte wijnen en bieren. (17e eeuw). 1 stuk.
SA622 Instructie voor de gecommitteerde van de stad naar de Raad van State, z.d.
(18e eeuw). 1 stuk.

147
HOOFDSTUK 3
Personeel
SA623 Afschrift van het reglement voor de turftonsters, d.d. 1741, 1761. 1 stuk.
SA624 Afschrift van een instructie voor de stadsvroedvrouwen, d.d. 1779.
Gelijktijdig. 1 stuk.
SA625 Concept van een ordonnantie voor de wijnwerkers. 1781. 1 stuk.
SA626 Concept van een instructie voor de dienaren van justitie. 1796. 1 stuk.
SA627 Uittreksel uit de resoluties van het stadsbestuur inzake aanvulling van het reglement
voor de turfwerkers, d.d. 1800. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA628 Concept en afschrift van een instructie voor de cipier van de Gevangenpoort.
1801. 1 omslag.
SA629 Concepten van een reglement op het begeven van de stedelijke ambten.
1808. 1 omslag.
3.2 benoeming en ambtsvervulling
SA630 Afschrift van een akte waarbij burgemeesters, schepenen en Raad van Bergen op
Zoom een verklaring afleggen over Chiel Riet(?) priester en tenorist in de Grote Kerk
(fragment). Uitgeknipt uit een protocol? ca. 1482. 1 stuk.
SA631 Akte, waarbij de markiezin verklaart dat de aan de stad door de Staten-Generaal
opgelegde verplichting om Melchior Bastingius als stadhouder te erkennen geschied
is zonder prejudicie van de Brabantse privileges. 1670. 1 stuk.
SA632 Eedsformulier voor de poortschrijvers. (18e eeuw). 1 stuk.

148
HOOFDSTUK 3
Personeel
SA633 Dossier inzake een geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen de stad
enerzijds en de ontslagen bode Coenraad van Twingen anderzijds over het herstel in
zijn ambten. 1727-1729. Retroakten 1707-1727. 1 omslag.
SA634 Uittreksel uit de resoluties van de magistraat over maatregelen te nemen i.v.m. het
gedrag van ‘s Heeren kolfdragers. (1737). 1 stuk.
SA635-SA636 Registers van eedsformulieren voor functionarissen en personeel in dienst van de
stad en van de gilden. 18e eeuw.
SA635 18e eeuw.
N.B. Voorin lijst van aangestelde gildenknapen. Achterin aantekening van een aangekondigde
vrije markt. 1705.
SA636 18e eeuw, bijgehouden tot 1847.
N.B. Register voorin.
SA637 Dossier inzake een geschil voor de Staten-Generaal tussen burgemeesters, schepenen
en Raad van Bergen op Zoom enerzijds en de drossaard Pieter Cornets de Groot
anderzijds, over de uitoefening van zijn ambt. 1742-1744. Retroakten 1715-1736.
1 pak.
SA638 Akten van aanstelling door de magistraat van een opzichter van werken en gebouwen,
een stadsboomsluiter en van een wijnwerker. 1755 en 1783. 1 omslag.
SA639 Dossier inzake de vervulling van het weesmeesterambt door Benjamin van der Hagen.
1770-1772. 1 omslag.
SA640 Uittreksel uit de resolutie van de magistraat tot verkiezing van negen wijkmeesters,
d.d. 1774. Gelijktijdig. 1 stuk.

149
HOOFDSTUK 3
Personeel
SA641 Authentiek uittreksel uit het resolutieregister tot benoeming van Jan Bos tot
turfzakkendrager, d.d. 1774. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA642 Dossier inzake de ontzetting uit hun ambt van de wijnwerkers. 1798. Retroakten
d.d. 1782-1798, 1798. 1 omslag.
SA643 Dossier inzake de vernietiging door het uitvoerend bewind van de Bataafse Republiek
van het besluit van het gemeentebestuur tot aanstelling van J. Augustijn tot schrijver
op de vendu- of koopdagen. 1800. Retroakten 1748-1783. 1 omslag.
SA644 Lijst van klokluiders en van de door hen verdiende traktementen. (ca. 1802). 1 stuk.
SA645 Uittreksels uit de resoluties inzake de benoeming van Marijnis Anthonissen tot
turfdrager, d.d. 1805. Gelijktijdig. 1 stuk.

150
HOOFDSTUK 3
Personeel

151
Zie Macht en gezag, 308-313.
HOOFDSTUK 4
Beheer van eigendommen
en voorzieningen
a. inleiding
eigendommen
De voornaamste eigendommen waren de straten, pleinen en bruggen; openbare wateringen
zoals de haven en de Grebbe; de stadsmuren, -poorten en -grachten; gebouwen
als de lakenhal en andere handelshuizen; de school, het Begijnhof, het Gasthuis
en de Wees- en Armkinderhuizen.
Het eigendom van straten en pleinen was tot in de zestiende eeuw kwestieus. In
transportakten staat de straat als ‘s-heeren strate vermeld. De werkelijke situatie was
anders. De administratie van de heer van Bergen op Zoom ging er lange tijd nog van
uit, dat deze diens eigendom waren. In 1485 blijkt, dat hij daar toch niet vrijelijk over

152
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
291 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
268-269, XV (6).
292 inv.nr. SA778, stadsrekening 1525/1526
fol. 98v-100, 133v, 135. Van Engelen
(1780) 54-56; 69-70.
293 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
XV, 269 (8).
294 Weyts (1987) 117-123.
kon beschikken. Hij beloofde voortaan geen straten, plaatsen, wegen, wateren of
andere gemeyne erven te zullen bebouwen, versmallen of afsluiten zonder advies van
de magistraat. Mocht de stad erven aankopen dan zou de stad daarmee haar profijt
kunnen doen. 291 Over de uitleg van dit punt ontstond een geschil tussen de stad en de
heer van Bergen op Zoom, dat in 1525 door de Raad van Brabant werd beslecht. De
stad had 24 visbanken laten maken op het plein De Vismarkt, voor de aanleg had zij
erven aangekocht, evenals voor die van de Huidenmarkt (thans Korenmarkt) en de
Borse (thans Beursplein). De heer beweerde, dat het plein steeds gemeyn was gebleven
en dat de visbanken hem dus toebehoorden. Van de visbanken werden er krachtens
deze uitspraak 20 aan de stad toegekend; de heer kreeg de andere 4, waarvan hij er 2
had geschonken aan het Lievevrouwegilde ten behoeve van de zangers en de muzikanten
bij de eredienst. 292
Ook de stadsmuren, wallen en grachten beschouwde de heer als zijn eigendom. Bij
hetzelfde privilege van 1485 gaf hij de stad het gebruik van de droge gedeelten (gorssingen
ende hoofkens) van de grachten en het visrecht in de natte gedeelten daarvan.
Wel bleef hij bij verkoop aanspraak hebben op vis voor eigen gebruik, als hij daaraan
behoefte mocht hebben. Ook van de poorten en de torens (die zij notabene zelf had
gebouwd) kreeg de stad het vruchtgebruik. Daarvan was de Lievevrouwepoort uitgezonderd,
want daarin was immers de ‘s heren gevangenis gevestigd. 293
De eigendom van de muren, wallen en grachten ging verloren door de aanleg van nieuwe
vestingwerken aan het einde van de zeventiende eeuw. Voortaan was het ‘Land’, de
Republiek der Verenigde Provincies, eigenaar (zie hoofdstuk 17).
Het stadhuis was de zetel van de bestuurlijke en rechterlijke organen en hun administraties.
Sober begonnen in de vorm van het schepenhuis kreeg het een aanzienlijke
uitbreiding door de toevoeging van het voormalige Lombardenhuis (nadien Engelse
huis) in 1498 en van het huis De Olifant in 1544. Door de bouw van een nieuwe gevel
in 1611 won het geheel aan allure. De aanbouwen en toevoegingen in de daarop volgende
eeuwen deden een bruikbaar complex ontstaan. 294
Een buitengewone luxe vormde de aankoop in 1496 van het huis Ingelant of Den Oort
in 1505. Dit gebouw diende namelijk als ‘teerkamer’, waar de stad haar feestmaaltij-

153
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
295 Levelt (1926) 39-43.
296 inv.nr. SA10, fol. 203v; gedrukt:
Slootmans, (1943-1) 268-269, bijl. III;
inv.nrs. SA619 (akte van 30 januari
1775) en inv.nr. 620 (akte van
16 november 1801).
den en gelagen hield. In 1518 werd al een deel verkocht; in 1530 was de welvaart helemaal
voorbij en werd de rederijkerskamer De Vreughdenbloem eigenaar van het overige,
grootste deel. 295 De overige stedelijke gebouwen dienden een specifiek doel en zijn
in de desbetreffende hoofdstukken vermeld.
werken en voorzieningen
Onder de ‘stadswerken’ werden verstaan onderhoud, reparatie en nieuwe werken. Dit
betrof vooral stedelijke eigendommen zoals gebouwen, straten, wegen, muren, grachten,
haven, havenhoofden en -dijken, het Spui en de Grebbe. Vooral de haven vormde
een blijvende bron van zorg voor een stad die van handel en scheepvaart afhing.
Lange tijd moet ook het technisch beheer door de rentmeesters zelf zijn uitgevoerd
totdat men genoodzaakt was een deskundige medewerker aan te stellen. In 1506 was
het onderhoud van de havenhoofden, van de kaden, van de watergang (later Zoom
genoemd) zodanig toegenomen, dat er een aparte, gesalarieerde, persoon werd aangesteld.
Verwarrend is de benaming ‘gedeputeerde’ of ‘rentmeester’. Hij had alleen zeggenschap
over het onderhoud, het materiaal en personeel ten behoeve van bestaande
werken. Later aangestelde functionarissen droegen de naam stadsbedrijf. Ook de stedelijke
gebouwen, straten en pleinen vielen onder hun toezicht. In de achttiende eeuw
komt de naam ‘opzichter’ voor en in 1801 zelfs de betiteling ‘architect’. 296

154
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
De Bonte Brug. Tekeningen, 1789.

155
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen b. inventaris
4.1 verwerving, vervreemding en exploitatie van eigendommen
SA646 Akte en voorwaarden van verkoop van de materialen afkomstig van de afbraak van
het huis De Helle bij de Vier Eemers in de Potterstraat. 1585. 1 stuk.
SA647 Inventarislijsten van de meubels ten stadhuize, opgemaakt bij het indiensttreden van
concierges. 1604, 1616, 1636, 1657, 1660, 1668 en 1726. 1 omslag.
SA648 Akten en voorwaarden van de verkoop van hout, bomen en van enige gebouwen.
1628, 1726-1800. 1 omslag.
SA649 Rekening van ontvangsten en uitgaven van Cornelis van Bommel inzake de verkoop
van bomen en van de afbraak van het arbeidershuisje op het Spui. 1691-1700,
afgehoord 1701. 1 katern.
SA650 Uittreksel uit de resoluties van de Raad van State over het staken van de betaling van
de huur voor het tot hospitaal ingerichte voormalige weeshuis, d.d. 1704. Gelijktijdig.
Met een aantekening over namens de stad aan het gebouw verrichte werkzaamheden.
1 stuk.
SA651 Akten en voorwaarden van verpachting van de landerijen in het Stadspoldertje.
1705-1797. 1 omslag.

156
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
SA652 Akten en voorwaarden van de verpachting van het grasgewas in het Stadspoldertje
en van de verkoop van klaver aldaar. 1722-1810. 1 omslag.
SA653 Akten en voorwaarden van verhuur of in gebruikgeving van huizen of kelders door
of namens het stedelijk bestuur. 1754-1804. 1 omslag.
SA654 Lijst van de magistraatpersonen, die hebben meebetaald in de aanschaffing van
zilveren vaatwerk of bestek ten stadhuize. (ca. 1761). 1 stuk.
SA655 Vonnis van de Raad van Brabant in een geschil tussen het stadsbestuur en
Frederik Nicolaas van Engelen over een erfscheiding, met het bevel twee schuttingen
te verwijderen. 1776. 1 stuk.
P.M. Dossier waarbij de stad van Johanna van Swieten het huis Het Beyltje op de
Grote Markt huurt om te dienen als huisvesting van de Latijnse school. 1798.
Zie inv.nr. SA3135.
SA656 Dossier inzake de aankoop door het stadsbestuur van het erf van drie huisjes
genaamd De Zwarte Lelie aan de Noordmolenstraat (thans Minderbroederstraat),
1802. Retroakte 1801. 1 omslag.
SA657 Dossier inzake de huisvesting van de Hoge Vierschaar voor Stad en Land van
Bergen op Zoom in het stadhuis. 1803-1806. 1 omslag.
SA658 Dossier inzake de overdracht door de stad van de eigendomsrechten, van de markies
afkomstig, op de Gevangenpoort, over reparaties aan dat gebouw en betreffende de
overname van de bank van lening. 1806-1807. Retroakten 1804. 1 omslag.
SA659 Uittreksel uit het register van opdrachten inzake de aankoop door de direkteur

157
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
van de fortificaties van een magazijntje tegenover de Meerse tuin, d.d. 1808.
Gelijktijdig. 1 stuk.
4.2 beheer en onderhoud
P.M. Akten en voorwaarden van herstel van werken aan de zeeweringen nabij de forten aan
de Haven. 1575-1806. Zie inv.nrs. SA660-SA664.
SA660-SA664 Akten en voorwaarden van aanbesteding van onderhoud en herstel van dijken,
havenhoofden, kaden en muren en aan de Waterschans. 1575-1806. 5 omslagen.
SA660 1575-1695.
SA661 1706-1730.
SA662 1732-1739.
SA663 1756-1800.
SA664 1801-1806.
P.M. Lijst van aanbestede werken aan de Houwerdijk en de “kille” onder de stadsvest.
1576.Zie inv.nr. SA683.
P.M. Stukken betreffende onderhoud, herstel of verbouwing van de Grote Kerk.
1592-1791. Zie hoofdstuk 13.1.
P.M. Akte en voorwaarden van de aanbesteding van het metselwerk aan de Ham en de kaai.
1599. Zie inv.nr. SA5009, fol. 6.
P.M. Akte en voorwaarden van aanbesteding van herstelwerkzaamheden aan de
stadskraan. 1601. Zie inv.nr. SA5009, fol. 16v.
P.M. Akte en voorwaarden van aanbesteding van het onderhoud van de stadsputten.
1606.Zie inv.nr. SA5009, fol. 111.
SA665 Afschrift in tweevoud van akten en voorwaarden tot aanbesteding van het onderhoud
van de Houwerdijk rond het Molenwater namens de pachter van de watermolen
d.d. 1623. Gelijktijdig. 1 omslag.

158
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
SA666 Akte en voorwaarden van aanbesteding van reparaties aan wegen en watergangen.
(ca. 1650). 1 stuk.
SA667 Akten en voorwaarden van de reparatie en het onderhoud van putten en pompen
en van het leveren van emmers. 1651. 1 stuk.
SA668-SA669 Akten en voorwaarden van aanbesteding van werken aan stadseigendommen, straten,
wegen en wateringen. 1670-1810. 2 omslagen.
SA668 1670-1734.
SA669 1761-1810.
SA670 Visitatierapport van de defecten aan het uurwerk op de stadstoren. 1695. 1 stuk.
SA671 Akten en voorwaarden van het maken en herstellen van putten en pompen.
1695-1803. 1 omslag.
SA672 Dossier inzake de vervaardiging van een nieuw klokkenspel voor de stadstoren.
(18e eeuw). 1 omslag.
SA673 Akten en voorwaarden van aanbesteding van het aanbrengen van een stucplafond
in de Witte Zaal van het stadhuis. 1753. 1 stuk.
SA674 Lijst van reparaties, aan het uurwerk van de toren verricht door de klokkenmaker.
1754-1756 (1756). 1 stuk.
SA675 Dossier inzake de aanbesteding van een verandering van de geweerkamer in het
stadhuis. 1759. 1 omslag.
SA676 Akten en voorwaarden van aanbesteding van onderhoudswerken aan stedelijke
gebouwen. 1761-1804. 1 omslag.

159
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
SA677 Akten en voorwaarden van aanbesteding van het schoonhouden van straten, markten
en pleinen en van het ophalen van as en vuilnis. 1761-1804. 1 omslag.
SA678 Akten en voorwaarden van aanbesteding van de leverantie van straatstenen.
1764. 1 stuk.
SA679 Dossier inzake het herstel van het torenuurwerk. 1776. 1 omslag.
SA680 Afschrift van een rapport van gecommitteerden uit de Brede Raad inzake de wijze van
aanbesteden van werken en van het doen van aankopen ten behoeve van de stad.
d.d. 1790. Gelijktijdig. 1 katern.
SA681 Memorie van de waarnemend drossaard op een rapport inzake het recht van de Brede
Raad om kennis te nemen van de aanbesteding van werken, reparaties enz.
1791. 1 band.
SA682 Dossier inzake de bouw van een nieuwe vismarkt. 1791. 1 omslag.
4.3 aanleg en onderhoud van openbare voorzieningen
SA683 Lijst van aanbestede werken aan de Houwerdijk en de “kille” onder de stadsvest.
1576. 1 stuk.
SA684 Uittreksel uit de resoluties van de Raad van State waarbij deze zich bereid verklaart
bij te dragen in het opmaken van een waterloop onder Bergen op Zoom indien de
ingelanden van Kruisland daaraan meebetalen. d.d. 1639. Gelijktijdig. 1 stuk.
P.M. Stukken betreffende de waterbeheersing in de Buitenpoorterij. 1648-1779.
Zie inv.nrs. SA4985-SA4988.

160
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
SA685 Rapport inzake de visitatie door de magistraat van de straten in de stad en van wegen
en wateringen in de Buitenpoorterij. Met bijlagen. 1681. 1 omslag.
SA686 Stukken over de betaling van de kosten aan het zeehoofd, verzameld ter secretarie ter
uitvoering van een desbetreffend contract met de Staat (het Gemene land).
1685-1771. 1 omslag.
SA687 Dossier inzake de subsidie door de Raad van State in de kosten van het herstel van
het havenhoofd. 1690-1691. 1 omslag.
SA688 Memorie over de verzorging van de straatverlichting. (18e eeuw). 1 stuk.
SA689 Staten van ontvangsten en uitgaven van de stad ten behoeve van het onderhoud van
het zeehoofd over de jaren 1737 en 1738, opgemaakt ten behoeve van
commissarissen uit de Raad van State. (ca. 1739). 1 stuk.
SA690 Concept van een akte t.o.v. notaris A. Middelton waarbij getuigen verklaringen
afleggen inzake het recht van overweg over de Zoom of Turfvaart langs een zoekweg
naar de Wouwseweg. 1743. 1 stuk.
SA691 Akten en voorwaarden van de leverantie van olie en katoen en van het aansteken
van de straatlantaarns. 1755-1806. 1 pak.
SA692 Lijst van personen die moeten meebetalen in het onderhoud van de Grebbe.
(ca. 1760). 1 stuk.
SA693 Dossier inzake het herstel van stormschade aan het havenhoofd en de havendijk.
1760. Retroakten d.d. 1716-1724. Gelijktijdig en z.d. 1 omslag.

161
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen
SA694 Lijst van meting van de percelen van de Grebbe van de Meerse Tuin tot de Spuibrug.
1763. 1 stuk.
SA695 Afschrift van een besluit om de ingelanden van de Buitenpoorterij voor de magistraat
te doen verschijnen om te spreken over de toestand van een weg naar Wouw.
(ca. 1775). 1 stuk.
SA696 Lijsten van te plaatsen of verplaatsen straatlantaarns. 1784. 1 omslag.
SA697 Uittreksel uit de resoluties van de Raad van State, waarbij deze afwijzend beschikken
op het verzoek van de Brede Raad om subsidie in de kosten van het maken van
een nieuwe brug en spuisluis ter plaatse van de Bonte Brug over de haven.
d.d. 1788. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA698 Dossier inzake de verbeteringswerken aan de haven en aan het spui. 1791.
1 omslag en 3 stukken.
N.B. Met drie tekeningen.
SA699 Dossier inzake de aanleg van wegen in de richting van Wouw en Roosendaal.
1805-1806. 1 omslag.
SA700 Dossier inzake de verbetering van de weg tussen Willemstad en Antwerpen,
lopende via Steenbergen, Bergen op Zoom en Putte. 1806-1807. 1 omslag.

162
HOOFDSTUK 4
Beheer van
eigendommen en
voorzieningen

163
Zie Macht en gezag, 225-233.
HOOFDSTUK 5
Administratie en archief
Het voorwoord op de inventaris vormt tevens de inleiding voor dit hoofdstuk.

164
HOOFDSTUK 5
Administratie
en archief
b. inventaris
SA701 Ontvangstbewijs van “sekeren” boek, toebehorende aan het archief van het
Sint-Jorisgilde, door deken en gezworenen van dat gilde afgegeven. 1440. 1 stuk.
SA702-SA708 Inventarissen van het archief van de secretarie. 1646-1811. 4 katernen,
2 delen en 1 omslag.
SA702 1646. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 katern (alleen charters).
SA703 (1655). . . . . . . . . . . . . . . . . 1 omslag (in drievoud opgemaakt).
SA704 1692. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 katern.
SA705 1738. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 katern.
SA706 1754. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 deel.
SA707 1774. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 deel .
N.B. Bevat tevens een overzicht van het archief van de weeskamer.
SA708 1811 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 katern.
SA709-SA714 Tafels op de resoluties d.d. 1522-1754 (17e en 18e eeuw). 1 omslag,
1 katern en 4 delen.
SA709 d.d. 1522-1754. Aangelegd begin 18e eeuw, bijgehouden tot 1754.
N.B. Achterin lijst van privileges, d.d. 1364-1588.
SA710 d.d. 1525-1754. Aangelegd 1755.1 deel.
N.B. Een lijst van privileges achterin en een klapper op een resolutieregister voorin. (ca. 1755).
SA711 d.d. 1558-1568. Aangelegd 18e eeuw. 1 omslag.
SA712 1605-1673.

165
HOOFDSTUK 5
Administratie
en archief
SA713 1674-1701.
SA714 1702-1722.
SA715-SA716 Uittreksels uit de resoluties van de Brede Raad en van de magistraat, d.d. 1572-1786.
(17e en 18e eeuw). 2 pakken.
SA715 d.d. 1572-1727.
SA716 d.d. 1728-1786.
SA717-SA721 Afschriften van ordonnanties, vastgesteld door personen en instellingen die niet tot
het stadsbestuur behoren, waarschijnlijk verzameld ten behoeve van de stedelijke
administratie om in voorkomende gevallen als model te dienen, d.d. 1592-1783.
(17e en 18e eeuw). 5 omslagen.
SA717 Van de stad Breda. 1592-1755.
SA718 Van de Staten-Generaal en van de Raad van State. 1615-1717.
SA719 Van de stad Veere. 1667-1729.
SA720 Van de markiezen van Bergen op Zoom. 1729-1783.
SA721 Van de vrijheid Roosendaal. 1731.
SA722-SA724 Uittreksels uit de registers van privileges, d.d.1287-1555. (17e en 18e eeuw).
3 omslagen.
SA722 d.d. 1287-1400.
SA723 d.d. 1400-1519.
SA724 d.d. 1519-1555.
SA725-SA731 Indices, tafels en klappers op de resoluties, ordonnanties en privileges.
d.d. 1560-1577 (18e eeuw). 5 omslagen en 2 katernen.
SA725 d.d. 1560-1577 . . . . . . . . .1 omslag.
SA726 d.d. 1578-1582 . . . . . . . . .1 omslag.
SA727 d.d. 1700-1704 . . . . . . . . .1 omslag.

166
HOOFDSTUK 5
Administratie
en archief
SA728 tafel op de registers
A, B en C . . . . . . . . . . . . . . .1 omslag.
SA729 klapper per onderwerp . . .1 omslag.
SA730 klapper per onderwerp . . .1 katern.
SA731 klapper per onderwerp . . .1 katern.
SA732 Dossier inzake een geschil tussen de secretaris en de griffier over de bevoegdheid om
goederen te inventariseren, afkomstig van voortvluchtige of verdachte personen.
1700. 1 omslag.
SA733 Lijst van stukken, behorende tot het archief, overgedragen door erfgenamen
van mr. A.W. van der Hulst (ca. 1754). 1 katern.
P.M. Lijst van stukken, ontvangen van landelijke en gewestelijke commissies.
1796-1799. Zie inv.nr. SA607.
SA734 Lijst van stukken die moeten worden bewaard ingevolge de aanschrijving van het
Departementaal bestuur van Schelde en Maas d.d. 30 maart 1799.
Aangelegd maart 1799, bijgehouden tot 19 oktober 1810.
SA735 Register van ter secretarie ontvangen stukken. 1800 januari 8 - 1810 juli 1. 1 deel.

167
Zie Macht en gezag, 308-321.
HOOFDSTUK 6
Stedelijke financiën
a. inleiding
Het zelfstandig beheren van geldmiddelen is een van de essentiële voorwaarden voor
een werkelijke lokale autonomie. Zonder geld is het instandhouden van andere noodzakelijke
middelen en voorzieningen van een plaatselijke gemeenschap niet mogelijk.
Sommige voorzieningen dienen eigendom te zijn van de gezamenlijke inwoners, om te
vermijden dat een derde het monopolie daarop verwerft, ten koste van de samenleving.
De middeleeuwse stad ontstond echter naast, soms zelfs binnen, een heerlijk
domein. Om een zelfstandig bestuur mogelijk te maken, diende de (lokale) heer naast
bevoegdheden op het gebied van de rechtspraak ook de mogelijkheden te verschaffen,
autonoom te beschikken over geldmiddelen en deze zo nodig aan te vullen door belastingheffing.
Vermoedelijk zijn het de heren van Breda geweest, die aan de inwoners van Bergen op

168
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
297 Van Ham (1988-1) 54.
298 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
236, V (5).
299 Slootmans (1942) 299-301, bijl. 1.
300 Slootmans (1942) 301-302, bijl. 2.
Zoom in de loop van de dertiende eeuw de hiertoe nodige beschikkingen hebben gegeven,
wellicht nadat door de vestiging van draagkrachtige lieden een autonome ontwikkeling
mogelijk was geworden.
In 1297 is te Bergen op Zoom reeds sprake van een gezworene. In die tijd wordt daarmee
dikwijls de beheerder van de financiën bedoeld. In dat geval hebben wij met een
voorloper van het burgemeesters- later rentmeestersambt te maken; er kan echter
ook een vertegenwoordiger van de ambachtsgilden mee bedoeld zijn. Het bestaan van
een eigen vermogen van de stad is ook te signaleren in 1329. In dat jaar gaf de heer
van Bergen op Zoom garantie voor een borgtocht, door de graaf van Holland getekend
ten behoeve van onse ghemene stede van Berghen. 297 De bevoegdheid van schepenen en
burgemeesters, bij rade der goeden luden ghemeinlic (na advies van de vertegenwoordigers
van de burgerij) om vrijelijk over belastingen, met name accijnzen, te beschikken,
werd bij het Groot Privilege van 1365 bevestigd door Hendrik I van Boutersem en zijn
echtgenote, de vrouwe van Bergen op Zoom. 298
Reeds in 1426 werden door burgemeesters, schepenen en goede mannen administratieve
maatregelen genomen die een bezuiniging op bepaalde uitgaven met zich mee
moesten brengen. Het beheer van de financiën viel onder verantwoordelijkheid van de
burgemeesters, die jaarlijks rekening daarvan moesten doen toten lesten dage van Zulle
(de laatste dag van februari zonder daarvoor vergoeding te ontvangen). 299
De bevoegdheden van de burgemeesters werden in 1429 nog verder ingeperkt. Zij
mochten voortaan geen nieuwe werken aannemen of materialen daarvoor aankopen
zonder vollen overdrage (volledige instemming) van de schepenen na overleg met
schout, schepenen, oud- schepenen, de gildendekens, de gezworenen en de goede mannen.
300 In 1433 bepaalden schepenen, de gildendekens en alle goede mannen van der
stad van Berghen, dat men alle jaren uit ieder van de zeven ‘natiën’ die in de ommegang
het kruis droegen een ‘goeden man’ zou voordragen. Uit de zeven aldus voorgedragen
mannen zouden de schepenen twee personen als rentmeester kiezen. De
rentmeesters kregen het beheer over der stad goed (eigendommen) en toezicht op de
stedelijke werken (tymmeren ende metsen). Zij moesten jaarlijks rekening doen en
tweemaal, op Sint-Lambertusdag (17 september) en op Maria Lichtmis (2 februari)

169
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
301 Slootmans (1942) 302-303, bijl. 3.
302 Slootmans (1943-1) 223.
303 inv.nrs. SA750-753, stadsrekeningen
1472/1473, fol. 9v, 1473/1474, fol. 12v,
1475/1476, fol. 10v, 1476/1477, fol. 9v.
304 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
274, XVI (8); Slootmans, (1943-1)
230 -231.
305 Slootmans (1945-1) 377-381 en 391.
306 inv.nr. SA792, stadsrekening 1564/1565,
fol. 144v.
een tussentijds rapport hoe dat metter stad goed gaet. 301
Zoals reeds eerder vermeld, verhoogde de magistraat in 1454 eigenmachtig de accijnzen
waarna een oproer uitbrak dat door Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom,
hardhandig werd neergeslagen. Daarna werden hervormingen in het stadsbestuur
aangebracht waardoor de controle van de gilden ook op de stedelijke financiën sterk
ingeperkt werd. Schout, burgemeesters en schepenen mochten ook nadien niet zonder
toestemming van de natiën nieuwe werken beginnen, omdat de stad er financieel
door werd bezwaard. 302
Aangezien de rentmeesters voornamelijk een politieke functie vervulden was het aantrekken
van een deskundige op het gebied van het financieel beheer noodzakelijk. Een
financier van de stad wordt in de rekeningen van 1472-1477 genoemd. 303 Nadien
schijnen de rentmeesters zelf het beheer te hebben uitgeoefend. Een besluit van de
Brede Raad uit 1515, om voortaan drie rentmeesters te benoemen, is kennelijk niet
uitgevoerd. 304
Het privilege van markies Antoon van 1533 bevestigde het gebruik om jaarlijks op
Sint - Gertrudisdag (17 maart) door de schepenen twee rentmeesters te laten kiezen.
Het rentmeesterschap was dus in de eerste plaats een politieke functie. In mei 1555
stelde markies Jan IV van Glymes persoonlijk voor, om verbetering te brengen in de
financiële situatie, gelet op de groote desolatie, armoede ende onderganck van de stad.
De toestand was nog verslechterd door de stormramp van januari 1552 die grote schade
had aangebracht aan de dijken van de polders ten zuiden van de stad en die de
havendijken bedreigde. De markies stelde voor, dat hij voortaan persoonlijk of door
zijn gemachtigden met de bestaande bestuursorganen beheer en toezicht op alle interne
stedelijke aangelegenheden te gaan behartigen. Zonder aanwezigheid en advies van
hemzelf of van zijn gemachtigde mocht men dan geen besluiten dienaangaande meer
nemen. Deze beperking van de stedelijke autonomie heeft slechts voor een korte
periode gegolden. De markies geraakte nauw betrokken bij de oppositie tegen de politiek
van de landsheer en zijn vertegenwoordigers en had hierdoor voor stadszaken
minder tijd. 305 In 1564 verzocht de markies een overzicht van de achterstanden van
de stad. 306

170
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
Rekening van ontvangsten en uitgaven van
Cornelis van Bommel inzake de verkoop van
bomen en van de afbraak van het
arbeidershuisje op het Spui, 1691-1700,
afgehoord 1701 (inv.nr. SA649).

171
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
307 inv.nr. SA741.
308 inv.nrs. SA742-744.
309 inv.nrs. SA746-955.
Ondanks de in de landsheerlijke tijd vastgestelde regelingen bleven de bevoegdheden
om over de stedelijke middelen te beslissen nu en dan een onderwerp van discussie.
Het financieel beheer was in 1708 zodanig in wanorde geraakt, dat besloten werd dat
de drossaard/schout en beide burgemeesters voortaan wekelijks de boekhouding van
de rentmeesters moesten controleren. 307 Nog in 1725 werd een geschil tussen de
meerderheid van het tweede en derde lid van de Brede Raad (de buitenraad en de
raadslieden uit de gilden) ener- en het eerste lid (de magistraat) anderzijds voor de
Raad van Brabant gebracht. 308
geldmiddelen
Welke waren de geldmiddelen waarover de stad beschikte bij het uitvoeren van de
taken die zij zich gesteld zag? Daarvan geven vooral de stadsrekeningen uitsluitsel.
Een nadeel is ongetwijfeld het feit, dat deze niet over ieder boekjaar bewaard zijn
gebleven. Een ander nadeel is reeds hierboven genoemd: soms ‘verstopte’ men bepaalde
inkomsten en uitgaven in afzonderlijke fondsen, waardoor het overzicht verloren is
gegaan. De oudst bewaarde stadsrekening dateert uit 1413/1414. Helaas vormen de
rekeningen in de vijftiende eeuw geen aaneensluitende reeks, zodat de ontwikkeling
van het stedelijk financiewezen slechts in grove lijnen is te volgen.
De oudste rekening bevat nog weinig structuur, dit in tegenstelling tot de latere, die
een aantal hoofdstukken in een vooraf bepaalde volgorde tellen. Behoeften en noden
brachten het invoeren van nieuwe hoofdstukken met zich mee, die in de loop van tijden
verschenen en wederom vervielen. 309
De stadsmiddelen waren niet steeds toereikend om de kosten te dekken. Daarin
moest dan worden voorzien door het afsluiten van leningen of het verkopen van lijfrenten.
De schulden van de stad vonden voornamelijk hun oorsprong in de daling van
inkomsten door economische tegenslagen, hoge lasten die door de landsoverheid werden
gevraagd of natuurrampen. In 1505 stak de stad zich in de schuld om de
Brabantse tol af te kopen; in 1507 ten behoeve van de fortificatie van de stad. Zeven
of acht personen uit de oude raad en twee van de nieuwbenoemde schepenen moesten

172
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
310 inv.nr. SA775, stadsrekening 1517/1518,
fol. 187.
311 inv.nr. SA2157; Repertorium nrs. 151,
158 en 159.
312 inv.nr. SA3144; Repertorium nr. 161;
Slootmans (1945-1), 326-328.
313. Gorter-Van Royen, Maria van Hongarije,
254-262; eadem, ‘Bedreigde Brabant’,
60-98.
314. SA inv.nr 782, stadsrek. 1545/1546,
ongefol.
315. De Smidt (1985) dl. 4, 350, vonnis van 7
dec. 1548: de eis bedroeg 536 KG,
toegewezen werd 219 KG; SA inv.nr 782,
stadsrek. 1545/1546, ongefol.
316 inv.nr. SA9, fol. 145v-155v; inv.nr. 25
fol.191-192; 200-202v. fol. 107-108 =
218-220; inv.nr. 26, fol. 30-37v = 59-74;
fol. 76-78v = blz. 153-158; fol. 200-
200v.
in 1517 (midden in de bloeiperiode van de stad) geld lenen om de stad van de meest
acute schulden af te helpen. 310 In 1521 was weer een lening nodig om oude renten af
te kunnen lossen. Met goedkeuring en garantie van de markies werd in 1533 een geldlening
aangegaan om het herstel van stormvloedschade, in 1530 en 1532 aan havenhoofd,
dijken en kaden toegebracht, te betalen. Drie jaar nadien schold hij
verschillende vorderingen op de stad kwijt, omdat deze niet in staat was zijn verplichtingen
na te komen. 311 In 1537 moest een lening worden afgesloten om daaruit de
vestiging van een nieuwe draperije door Gregorio de Ayala te bekostigen. Dit project is
echter mislukt. 312
De hoofdaanval van de Gelderse troepen die onder Maarten van Rossum in 1542
Brabant binnenvielen, liet ook Bergen op Zoom niet onberoerd, al was de aanval vooral
gericht op Antwerpen. Die stad werd niet ingenomen, maar haar omgeving
gebrandschat. 313 De door de landvoogdes te hulp geroepen versterkingen trokken op
hun tocht door Bergen op Zoom hetgeen aanzienlijke overlast en onkosten met zich
meebracht. 314 Een nasleep van de oorlog was het proces dat de magistraat voor de
Grote Raad te Mechelen aanhangig maakte tegen de weduwe van kapitein (of hopman)
Ambrosius van Huffle of Nuffel. Deze was twintig dagen met 200 man te Bergen
op Zoom gelegerd geweest in afwachting van doorreis naar Zeeland. Door de stad
voorgeschoten logieskosten waren echter niet terugbetaald. Het verschuldigde werd
bij het vonnis teruggebracht tot minder dan de helft. 315 Dit alles bracht een verzwaring
van de schuldenlast met zich mede die in de daarop volgende jaren noodzaakte
tot versoberingen en bezuinigingen. Dit leidde op 20 maart 1550 tot een uitvoeriger
besluit dienaangaande. Vooral op de accijnsheffing moest strenger worden toegezien,
zodat iedere verschuldigde penning binnen zou komen. Degenen, die in kloosters of
godshuizen gingen drinken, moesten daarvan accijns aan de stad betalen alsof zij de
wijn thuis hadden gedronken. De vrijstelling van accijnzen werd sterk ingeperkt.
Niemand, ook de rentmeesters niet, mocht een buitengewone uitgave van belangrijke
grootte ten laste van de stad doen zonder opdracht van burgemeesters, schepenen en
de gehele Buitenraad, die als het nodig was steeds bijeen moest worden geroepen. Een
aantal uitkeringen en salarissen werd geschrapt of verminderd. 316

173
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
317 ARR inv.nr. 2016.
318 inv.nr. SA2155, ongefol.
319 inv.nr. SA33, fol.19; inv.nr. 34, fol.2v.
320 inv.nr. SA2190; RGP 55, 256, res. 17 mei
1590.
321 inv.nr. SA33, fol.34v-37, inv.nrs. 2189 en
2190.
322 Van Ham (1990) 279-297.
Om de markies te gerieven moest in 1551 een schuldbrief op de domeinen van
Standdaarbuiten worden aangekocht. 317 Ook moest dat jaar de betaling van de bede
aan de keizer door een lening worden gedekt. Dit laatste was overigens al eens
gebeurd in 1523, 1524 en 1525 en in 1530 en 1537.
De Brede Raad besloot in 1566 lijftochtrenten af te sluiten om de onkosten te dekken
die de stad had moeten opbrengen om rogge aan te kopen tot onderhoud van de schamele
gemeente. 318
De oorlogssituatie bracht sinds 1567 weer nieuwe lasten en schulden met zich mee. In
het hoofdstuk over militaire aangelegenheden wordt hierop nader ingegaan. De schulden
van de stad werden in april 1588 bepaald op meer dan ƒ 89.000 aan lijf- en erfrenten.
Daarin waren nog niet begrepen ƒ 5.000 in het vorige jaar uitgegeven aan
fortificaties, turf, kaarsen, het hof, de havendijken, de kerk, de school, het stadhuis,
de stadsschuur e.a. De haven, havenhoofden en dijken kostten alleen al f 24.000. 319
De Staten-Generaal gaven in mei 1590 surceantie van de renten op de stad staande,
met verbod iemand van de burgers of ingezetenen daarover te doen arresteren of voor
het gerecht aan te spreken. 320 Reeds eerder had Prins Maurits gezien de vervallen staat
van de stad afstand gedaan van alle aanspraken die hij had wegens achterstallige renten
op de stad en de inwoners, o.a. wegens de genaaste geestelijke goederen en beval
zijn rentmeesters daarvan kwitantie te verstrekken. Er werd echter een bepaling aan
verbonden: de achterstallige salarissen van de predikanten moesten uit de vrijkomende
middelen betaald worden. De kwijtschelding is tot 1607 verlengd. 321
Aanvankelijk werden van de door overheid en burgers opgebrachte inkomsten en aan
militairen en de vestingwerken bestede uitgaven apart rekening en verantwoording
gedaan. Uiteindelijk won het inzicht veld, dat deze kosten structureel waren geworden.
Vanaf 1594 werden de desbetreffende inkomsten en uitgaven als aparte posten
in de stadsrekening opgenomen. Een heroriëntatie, ook in het financieel beheer, was
hiermee voltooid: de periode tot 1609 laat een verdere verfijning en intensivering
daarvan zien. 322
Een deel van de extra oorlogslasten werd door de Staten-Generaal vergoed door aan
de stad een uitkering te verstrekken uit de gemene middelen. Zodoende kreeg de stad

174
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
Het Spui. Anonieme tekening, eind 17e
eeuw. Deze Spuitoren, omstreeks 1500
gebouwd, is in het begin van de 19e eeuw in
verval geraakt en in 1838 door het huidige
Spuihuis vervangen.

175
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
323 inv.nr. SA42, ongefolieerd, 15 maart
1650; inv.nr. 744.
324 inv.nr. SA741.
325 inv.nr. SA745.
326 inv.nr. SA741.
327 inv.nr. SA745; Rogiers (1930) 69-72.
328 inv.nr. SA2371.
329 inv.nrs. SA2181-2183; 2196.
alle belang bij het instandhouden van het belastingstelsel van de centrale overheid. De
stad kwam in nog groter last, doordat de centrale regering naliet, de aangegane verplichtingen
na te komen. In 1600 had de stad al een vordering op de Staten-Generaal
van ƒ 5.379; dit bedrag steeg door het uitblijven van betalingen en door de rentelast
van de leningen die de stad moest afsluiten tot ƒ 16.993 in 1647.
De Brede Raad stelde in maart 1650 een reglement op het uytgeven van Stadts
Incomen vast, dat voorzag in tal van bezuinigingen, vooral op uitkeringen en salarissen.
323
Bezuinigingen op de uitkeringen in natura (van turf en kaarsen) aan hooggeplaatsten
werden in 1715 ingevoerd. 324 Toch moest het rentmeesterskantoor in 1719 zijn betalingen
-tijdelijk- staken, omdat het geld op was.
Een noodkreet, gericht aan de Staten-Generaal had als resultaat, dat de stad de renten
op kapitalen mocht verlagen. 325 De schuld van het ‘Land’ (lees de Republiek) aan de
stad was gestegen van ƒ 152.809 in 1690 tot ƒ 449.016 in 1722. In dat jaar moest de
stad wederom het mes zetten in de uitgaven, wat toen menage en redres heette. Vooral
in de lonen en salarissen werd gesneden. Zo halveerde men zelfs de bezoldiging van de
magistraatsleden. 326
De belegering van 1747 en de daardoor veroorzaakte verwoestingen en de ondergane
plunderingen maakten een einde aan de aflossingen van de stadsschulden, die voor de
oorlog nog ƒ 22.300 bedroegen. De inkomsten liepen gedurende lange tijd terug. Het
herstel van het vervallen havenhoofd (toen ‘t Groote Zeehoofd genoemd) eiste nog
meer geld, zodat de hoge overheid opnieuw moest worden ingeschakeld. Op voorstel
van de Raad van State ging men in 1761-1762 tot een nog ingrijpender redres van de
stadsfinanciën over. 327 De toen ingevoerde versoberingen maakten voorgoed een
einde aan de kleur en luxe die zelfs in moeilijke tijden het politieke leven van de stad
hadden gekenmerkt. Een ander gevolg was, dat de Raad van State bevoegdheid kreeg,
steeds intensiever toe te zien op de financiën van de stad. 328
De bezetting door de Fransen en de uitroeping van de Bataafse Republiek had gevolgen
voor de financiële situatie. Nieuwe lasten werden ingevoerd; betalingen van
hogerhand vonden plaats in de vorm van de beruchte assignaties. 329

176
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
330 De opbrengst van cijnzen en renten van
uitgegeven erven in de stad bedroegen:
1518/1519 19 pond; 1552/1553 ƒ 14
(ƒ 113 onbetaald) 1564/1565 ƒ 123 (ƒ
6 onbetaald) 1596/1597 ƒ 41;
1608/1609 ƒ 159.
331 In 1518/1518 bracht dit 80 pond op.
332 Repertorium nrs. 33-35 en 37.
333 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
253-254, XI (7).
334 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
268, XV (4).
335 inv.nr. SA32, fol. 47, res. 29 juli 1530; De
opbrengst was in 1552/1553 ƒ 309,
terwijl ƒ 27 onbetaald bleef.
336 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
262, XIII (1-2).
337 Vanwesenbeeck (1979) 25-53.
- inkomsten
Inkomsten vormden o.a. cijnzen en renten die men aan de stad moest betalen voor
erven. 330 Ook het verhuren van panden of delen daarvan bracht enige inkomsten. 331
Andere middelen werden verkregen doordat de heren en markiezen het
(vrucht)gebruik van hun bezittingen en rechten voorgoed (tegen een jaarlijkse rente)
of tijdelijk afstonden. In 1399 droeg Hendrik II van Boutersem aan de stad de lakenhal
en de wisselbank tegen een jaarlijkse erfcijns aan de stad over. 332 Jan I van Glymes
en zijn vrouw gaven in 1419 het recht om een kraan te mogen bouwen om die voortaan
te exploiteren ten bate van de stad. 333
Bij het privilege van de Zale in 1485 behield de stad voorgoed de beschikking over de
straatmest op de straten, pleinen en havenkanten. Onder eigendommen zijn reeds de
afstand van het visrecht en de ‘gorzen’ in de grachten genoemd. 334 Het recht op de
korenlepel of riddertol werd door de markies tijdelijk aan de stad afgestaan. 335
De stoffelijke belangen van heer en stad ontmoetten elkaar ook bij de uitoefening van
het recht op de ‘wind’, wat resulteerde in het monopolie op het oprichten en exploiteren
van molens en andere inrichtingen, waarin maalwerktuigen werden gebruikt.
Hoewel de heren en markiezen dit recht uitdrukkelijk voor zichzelf reserveerden
erkenden zij het belang dat de stadsbewoners hierbij hadden. In 1461 kreeg de stad
het recht om op de korenmolens een balans te plaatsen om het koren te wegen en
zodoende de heffing van het molsterrecht door de molenaars te controleren. Schout en
schepenen mochten de molenaars straffen bij het plegen van misbruiken bij het
malen. 336
In 1495 namen heer en stadsbestuur het besluit om samen een watermolen te bouwen.
Daartoe werd vier jaar later een uitvoerige overeenkomst gesloten. Hieruit blijkt,
dat de heer de lasten voor de bouw niet alleen kon dragen. De stad kon dit slechts
doen door een verhoging van de bieraccijnzen. Als tegenprestatie mocht de stad de
halve pacht van de molen ontvangen. 337

177
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
Restauratiewerken aan de Grebbe, 1954.

178
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
338 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’ V,
238 (17).
339 In 1413 bedroegen de totale ontvangsten
van de stad 313 pond, waarvan 281
pond uit accijnzen. In 1447 592 tegen
560 pond; in 1501 4.247 tegen 3.955
pond; in 1518 4.277 tegen 4.028 pond
en in 1522 11.648 tegen 10.470
pond.De totale opbrengst van de
accijnzen bedroeg in 1552/1553 ƒ
10.470 (er bleef dat jaar ƒ 805
onbetaald); in 1564/1565 ƒ 10.104 (er
bleef dat jaar ƒ 223 onbetaald); in
1596/1597 ƒ 18.643 en in 1608/1609
ƒ 37.574.
340 inv.nr. SA36, fol.12, res. 29 maart 1594.
341 inv.nr. SA35, fol.61, res. 1 sept. 1591.
342 inv.nr. SA35, fol.7v-9, 134v, 145, 148.
- belastingen
De inventaris geeft een beeld van de ontwikkeling van het belastingstelsel, waarmee
de stad zich van de nodige inkomsten moest voorzien. De accijnzen waren daarvan de
belangrijkste. Toen de heer en vrouwe van Bergen op Zoom bij het Groot Privilege van
1365 de stedelijke rechten op eigen financiën bevestigden stond daarbij het recht op
het verpachten, verhogen of verlagen van accijnzen voorop. 338 Het was een verbruiksbelasting
op een consumptiemiddel bij uitstek: het bier, de drank voor het volk en de
wijn, drank voor (luxe) feesten van de welgestelden. 339
De stad bewaakte dit recht angstvallig, wat ondermeer tot uiting komt in het groot
aantal geschillen met de inwoners van de omringende dorpen, waar men nu en dan
goedkoper bier of bier tegen een lagere accijns verkocht. Dit ging de stad tegen door
bescherming van hoger hand in te roepen en door juridische maatregelen.
Voor het innen van de accijnzen waren als aparte beheerders de accijnsmeesters aangesteld
en tevens aan hen ondergeschikte zegelaars (van de biertonnen) en
wijnroeyers. In 1594 werden o.a. twee commiezen ter controle (later contrarolleurs
genoemd) aangesteld. 340 Uit het bestaan van deze extra verificateurs moge blijken
hoeveel eraan gelegen was de voornaamste inkomstenbron van de stad doeltreffend
onder toezicht te houden. Om de inning van de accijnzen te beheersen, vestigde de
stad in twee kantoren voor de accijnzen: één in het huis Jerusalem (Blauwehandstraat
25) en één in een huis aan Zuidzijde Haven 11 (het Buitenbier-accijnshuis)
genaamd De Baerdgie. Het centrale kantoor van de accijnzen bevond zich lange tijd in
de benedenverdieping van het huis De Olifant op de hoek van de Sint-Annastraat en
daarom ook wel ‘Accijnsstraatje’ genaamd. 341
Het was moeilijk op te boksen tegen de militairen van het garnizoen, die de accijnzen
vaak ontdoken of vlakweg weigerden te betalen. Het niet-betalen of ontduiken van de
accijnzen vormde een bron van ongenoegen tussen de stad en de militairen, van hoog
tot laag. De officieren en kapiteins maakten aanspraken op vrijstelling, ondanks bevelen
van de Raad van State, om zowel aan het land (in de gemene middelen) als aan de
stad te betalen. 342 De zoetelaars, die met de legertros meetrokken, fraudeerden op

179
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
343 inv.nrs. SA2199-2512.
344 Deze bracht op: in 1596/1597 ƒ 5.611;
1600/1601 ƒ 11.507; in 1605/1606 ƒ
1.013; in 1608/1609 ƒ 809.
345 RGP 55, 715-716, res. 22 december
1592; inv.nr. SA35, fol. 149v-150; inv.nr
4729.
346 inv.nr. SA41, ongefol., res. 16 juli en 2
augustus 1635, 15 januari, 25 april, 17
oktober en 9 november 1636.
347 Groot Plakkaat Boeck VI, 1224; Rogiers
(1930) 67-68.
voor het stadsbestuur bedenkelijke schaal.
Van de overige stedelijke belastingen geven de kohieren, akten van verpachting en
overige stukken een indruk. 343 Naast de accijnzen werden nog andere ‘opcenten’ of
imposten geheven, meestal waren dit eveneens belastingen bij verkoop of verbruik,
zoals de calliote op de tarwe enz. Vanaf 1595 worden de inkomsten en uitgaven van de
secrete impost in de stadsrekeningen geboekt. Deze inkomsten omvatten de opbrengsten
van de rechten, geheven op tarwe, brandewijn, mede en hout. 344
In 1592 ging de stad zelf over tot het heffen van een 100e penning (verponding) op
onroerende goederen; daartoe werd octrooi van de Staten-Generaal verkregen. Deze
belasting was uitdrukkelijk bestemd om hiermee het aan militairen te betalen serviciegeld
te bekostigen. 345 Toen de Staten-Generaal in 1635 landelijk verpondingen instelden,
stonden zij aan de stad een equivalent (even hoog bedrag) uit deze belasting af
om het verlies van de eigen heffing goed te maken. In ruil daarvoor deed de stad
afstand van het Geweldigershuis, het magazijn in de Hoogstraat, de hal van Weert en
de St. Jacobspoort. 346
Om in de financiële situatie van de stad verbetering te brengen mocht de magistraat
in 1728 drie nieuwe belastingen invoeren. De administratie van deze ‘nieuwe’ belasting
moest men apart van de overige middelen beheren, zodat de overheid daarop
beter toezicht kon houden. 347
- fiscale bevoegdheden buiten de grenzen van het stadsgebied
De dorpen of gehuchten Noordgeest, Noordland, Zuidland, Zuidgeest en Borgvliet
behoorden niet onder het rechtsgebied van de stad, maar wel onder de stadsparochie.
Vandaar dat de stad in 1540 kon bepalen dat de inwoners van die gebieden moesten
meebetalen aan de kosten van de uitbreiding van het kerkgebouw.
Deze gehuchten waren tevens verplicht hun tarieven aan te passen bij de stedelijke
accijnzen. In 1461 verbood de heer van Bergen op Zoom dat inwoners van het
Noordland en van het deel van Noordgeest tussen een op de Roesselberch
(Rijsselberg) buiten de Steenbergsepoort en de stad te plaatsen paal zouden bakken of

180
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
348 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
263-264, XIII (6).
349 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
269, XV (7).
350 Repertorium nr. 155; inv.nr. SA2311.
351 ARR inv.nr. 8, fol. 12v.
352 Repertorium nr. 163.
353 inv.nrs. SA2356, 2604-2626; ARR inv.nr.
345.
brouwen of een soortgelijke nering zouden beoefenen. Ook mocht er geen drank
worden gedronken of getapt zonder accijns te betalen, zoals deze in de stad geheven
werd. 348
In het reeds genoemde Privilege van de Zale van 1485 kreeg de stad het recht om
accijnzen te heffen en te innen op wijn en bier binnen het Zuidland, Noordland en op
de Vanckput. 349 Dit alles om concurrentie met de brouwers binnen de stadsmuren
tegen te gaan en om goedkope consumptie, vrij van die lasten, te voorkomen. Toen de
economische achteruitgang van de stad in de loop van de zestiende eeuw doorzette,
nam de consumptie van dranken af, waardoor automatisch de inkomsten uit accijnzen
daalden. Geen wonder, dat de markies en de stad de bepalingen ten opzichte van het
platteland gingen aanscherpen.
In 1533 bepaalde de markies, dat de dorpen in het gehele markgraafschap, met uitzondering
van de veraf gelegen plaatsen Oudenbosch, Oud Gastel, Hoeven en
Rucphen, hun bieren uitsluitend binnen de stad en vierschaar van Bergen op Zoom
moesten betrekken. Niemand mocht in die dorpen bier brouwen. Dit privilege is in
1618 door de Staten-Generaal bevestigd, toen bleek dat de bestuurders van de dorpen
nogal onverschillig stonden ten opzichte van het naleven van het verbod. 350
De domeinraad bepaalde in 1540, dat de bewoners van de parochie, die buiten het
stedelijk rechtsgebied woonachtig waren, mee moesten betalen aan de kosten van de
uitbreiding van het kerkgebouw. Dat kwam neer op het betalen van verhoogde accijnzen.
351 De inwoners van de vierschaar van Noordgeest, vlakbij de stad gelegen, werd
het tappen van wijn of bier (behalve klein of oortkens-bier) in 1541 streng verboden. 352
Op de drie forten, die in 1629 ten noordoosten van de stad werden aangelegd, te
weten Moermont (onder Bergen op Zoom), Pinssen (onder Noordgeest) en
De Roovere (onder Halsteren) kreeg de stad van de Raad van State het recht impost
(accijns) te heffen. De volgende stap was dat de stad ook over die forten haar
rechtsmacht trachtte uit te breiden. Halsteren en Noordgeest bleven zich daartegen
verzetten. 353

181
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
354 inv.nr. SA36, fol.124 en 127v.
355 In 1518/1519 werd aan erfrenten 679
pond uitgegeven, aan lijfrenten 1.274
pond.
- uitgaven
Een nadeel bij de bestudering van de stedelijke financiën vormt het feit, dat een niet
onbelangrijk gedeelte (in 1518 ongeveer 1/3 deel) opgenomen werd in het hoofdstuk
‘van diversen zaken’. Dit betrof niet alleen toevallige kosten, maar ook vaste lasten,
zoals de aan de plaatselijke heer of de landsheer te betalen beden, die men toch wel
apart had kunnen registreren. Ook sommige personele kosten en openbare werken
werden soms onder dit hoofdstuk gebracht, zodat de onderzoeker nooit een volledig
overzicht krijgt, door alleen de desbetreffende hoofdstukken te raadplegen. De uitgaven
die verband houden met de afzonderlijke taken van het stadsbestuur vindt men in
de volgende afzonderlijke hoofdstukken van deze inleiding vermeld.
Vaste uitgaven betroffen openbare werken, zoals hierboven genoemd, o.a. die aan de
haven, havenhoofden en -dijken; aan stedelijke gebouwen, het onderhoud (cautsiën)
van de straten, van openbare waterputten, stadsmuren, grachten en van bruggen.
Van de lasten en extra-inkomsten ten behoeve van de oorlogvoering werd in de zestiende
eeuw aanvankelijk apart rekening en verantwoording gedaan. Zoals reeds vermeld,
won uiteindelijk het inzicht veld, dat deze kosten structureel waren en werden
zij vanaf 1594 in de stadsrekening opgenomen. De magistraat nam in 1596 een aanvullende
maatregel: de hoofdstukken van lonen en wedden; schenken; reizen en gelagen
werden op orde gebracht. 354
Renten werden onderscheiden in erfrenten en lijfrenten. 355 Erfrenten vormden bijvoorbeeld
de jaarlijks aan de heer van Bergen op Zoom te betalen cijnzen wegens de
overdracht van de rechten op de wissel, de lakenhal en het kraamgeld. Bovendien
betaalde men hem een jaarlijkse rente van 200 pond Tournoise (66 pond Brabants).
Aan het Gasthuis moesten cijnzen worden betaald omdat de stad van die instelling
het recht op de mest op de straten en aan de haven had overgenomen. De kanunniken
hadden eveneens bij de oprichting van het kapittel en daarna enige jaarlijkse uitkeringen
verkregen (zie hoofdstuk 14). De stad moest ook cijnzen betalen voor huizen
en erven, aangekocht om straten en pleinen te verbreden, de stadsmuren en grachten

182
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
356 Van Ham (1985-1) 127-151.
uit te leggen of om anderszins te gebruiken (bijvoorbeeld het artilleriehuis, het
Engelse huis enz.).
In de tweede helft van de zestiende eeuw daalden de uitgaven aan lijfrenten geleidelijk.
Kennelijk had deze wijze om krediet te verkrijgen voor de stad ‘zijn tijd gehad’.
De cijfers van erfrenten omvatten sinds 1588 steeds meer uitsluitend vaste lasten en
er komen aparte hoofdstukken voor de betaling van interest op geleende kapitalen.
Lonen, wedden en andere personele kosten vormden steeds belangrijke uitgaveposten.
Sommige bezoldigden komen terug in de hoofdstukken schencken en reijsen en
voyagiën. De magistraatsleden kregen nog uitkeringen bij het vergaderen van de Raad
en op politiedagen. ‘Schenken’ was tevens nodig om hoge bezoekers gunstig te stemmen
voor de stad, om machthebbers over te halen aan bepaalde verzoeken te voldoen
en soms ook wel om de eer van de stad te handhaven. Die eer van de stad was ook in
het geding bij de jaarlijkse H.- Kruisommegang, in de rekeningen ook wel Cruyskosten
genoemd, bij gildenfeesten en de landjuwelen, waaraan de schuttersgilden en de
kamers van retorica deelnamen. 356

183
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
b. inventaris
6.1 beheer
SA736-SA738 Kladregisters van inkomsten en uitgaven, waarschijnlijk gediend hebbende bij het
opmaken van de stadsrekeningen. (1505/1506)-1699/1700. 3 delen.
SA736 (1505/1506).
SA737 (1631/1632).
SA738 1699/1700.
SA739-SA740 Staten van het rentmeesterskantoor, opgemaakt bij de overdracht van de
administratie. 1660 en 1679. 1 katern en 1 deel.
SA739 1660. 1 katern.
SA740 1679. 1 deel.
SA741 Uittreksels uit de resolutieregisters inzake besluitvorming over de stedelijke
financiën.1708-1727. Met een overzicht van de financiële toestand van de stad
d.d. 1667. Afschrift 18e eeuw. 1 omslag.
SA742-SA744 Dossier inzake een geschil voor de Raad van Brabant tussen de meerderheid van het
tweede en het derde lid van de Brede Raad enerzijds en het eerste lid (de magistraat)
van die Raad anderzijds inzake de beschikking over de stedelijke financiën.
1725-1729. Retroakten d.d. 1456-1725. Gelijktijdig en 1729. 3 pakken.
SA742 Dossier.

184
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA743 Retroakten.
SA744 Retroakten.
SA745 Dossier inzake de maatregelen, genomen ter sanering van de financiële toestand
van de stad. 1761-1763. Retroakten 1716-1750. 1 omslag.
6.2 verantwoording
SA746-SA955 Afschriften van de rekeningen van inkomsten en uitgaven van de burgemeesters,
sinds 1442 van de rentmeesters, sinds 1795 van het comité van financiën, sinds 1808
van de wethouders belast met de financiën. d.d. 1413/1414-1809.
Gelijktijdig. 195 delen (d), 9 katernen (k) en 5 banden (b).
N.B. f = Slechts gedeelten of fragmenten bewaard.
SA746 1413/1414; 1442/1443
en 1443/1444. ~1b
SA747 1447/1448. ~1b
SA748 1449/1450 en 1452. ~f, 1b
SA749
N.B. Slechts 1 katern van
1449/1450 en 11 folia van 1452.
1470/1471. ~1k
SA750 1472/1473. ~1k
SA751 1473/1474. ~1b
SA752 1474/1475.
SA753 1475/1476.
SA754 1476/1477. ~1k
SA755 1479/1480. ~1k
SA756 1480/1481. ~1k
SA757 1482/1483. ~1b
SA758 1484/1485.
SA759 1487/1488. ~1b
SA760 1488/1489.
SA761 1490/1491. ~1b
SA762 1491/1492.
SA763 1491/1492.(dubbel) ~1b
SA764 1492/1493.
SA765
N.B. (Laatste hoofdst. ontbr.).
1494/1495.
SA766 1497/1498. ~1d
SA767 1498/1499. ~1b
SA768 1501/1502. ~f, 1d
SA769 1505/1506. ~1d
SA770 1506/1507. ~1d
SA771 1507/1508. ~f
N.B. Slechts één katern.
SA772 1508/1509. ~1d
SA773 1509/1510. ~1d
SA774 1514/1515. ~1d

185
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA775 1517/1518. ~1d
SA776 1518/1519. ~1d
SA777 1521/1522. ~1d
SA778 1525/1526. ~1d
SA779 1527/1528. ~f
N.B. Eerste twee folia ontbreken.
SA780 1529/1530. ~1d
SA781 1534/1535. ~1d
SA782 1545/1546. ~f
N.B. Laatste folia ontbreken.
SA783 1546/1547.
SA784 1547/1548.
SA785 1549/1550. ~f
SA786
N.B. Slechts laatste
hoofdstukken van uitgaven.
1552/1553.
SA787 1554/1555.
SA788 1556/1557.
SA789 1559/1560.
SA790 1560/1561. ~f, 1 k
N.B. Slechts het
onderdeel uitgaven.
SA791 1562/1563. ~1d
SA792 1564/1565. ~1d
SA793 1566/1567. ~f, 1 k
N.B. Slechts een deel van het
onderdeel uitgaven.
SA794 1588/1589.
SA795 1590/1591. ~f
SA796 1594/1595.
SA797 1596/1597.
SA798 1600/1601.
SA799 1604/1605.
SA800 1605/1606.
SA801 1608/1609.
SA802 1612/1613.
SA803 1616. ~f
N.B. Slechts één fol.
SA804 1630/1631. ~f, 1 k
N.B. Slechts een deel van
het onderdeel uitgaven.
SA805 1632/1633. ~f, 1 d
SA806
N.B. Slechts een deel van
het onderdeel uitgaven.
1638/1639. ~1d
SA807 1639/1640.
SA808 1640/1641.
SA809 1642/1643. ~f
N.B. Laatste hoofdstuk ontbreekt.
SA810 1644/1645.
SA811 1645/1646.
SA812 1646/1647.
SA813 1647/1648.
SA814 1649/1650.
SA815 1650/1651.
SA816 1651/1652.
SA817 1652/1653. ~f
N.B. Eerste 28 folia ontbreken.
SA818 1653/1654.
SA819 1654/1655.

186
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA820 1656/1657.
SA821 1658/1659. ~f
N.B. Voorin en achterin ontbreken folia.
SA822 1659/1660.
SA823 1660/1661.
SA824 1660/1661. (dubbel) ~f
N.B. Voorin en achterin ontbreken folia.
SA825 1661/1662.
SA826 1662/1663.
SA827 1663/1664.
SA828 1664/1665.
SA829 1665/1666.
SA830 1666/1667.
SA831 1667/1668.
SA832 1669/1670. ~f
N.B. Achterin ontbreken hoofdstukken.
SA833 1671/1672.
SA834 1672/1673.
SA835 1673/1674.
SA836 1673/1674. (dubbel).
SA837 1674/1675.
SA838 1675/1676.
SA839 1677/1678.
SA840 1679/1680.
SA841 1680/1681.
SA842 1681/1682.
SA843 1683/1684.
SA844 1684/1685.
SA845 1685/1686.
SA846 1687/1688.
SA847 1688/1689.
SA848 1689/1690.
SA849 1690/1691.
SA850 1690/1691 (dubbel) ~f
N.B. Achterin ontbreken folia.
SA851 1691/1692. ~f
N.B. Achterin ontbreken folia.
SA852 1692/1693.
SA853 1693/1694.
SA854 1695/1696.
SA855 1697/1698.
SA856 1699/1700.
SA857 1700/1701.
SA858 1701/1702.
SA859 1702/1703.
SA860 1703/1704.
SA861 1705/1706.
SA862 1708/1709.
SA863 1709/1710.
SA864 1710/1711.
SA865 1711/1712.
SA866 1712/1713.
SA867 1713/1714. ~f
N.B. Fol.1 ontbreekt.
SA868 1715/1716.
SA869 1716/1717.
SA870 1717/1718.
SA871 1718/1719.
SA872 1719/1720.
SA873 1720/1721.

187
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA874 1721/1722.
SA875 1722/1723.
SA876 1723/1724.
SA877 1725/1726.
SA878 1726/1727.
SA879 1728/1729. ~f
N.B. Achterin ontbreken folia.
SA880 1732/1733.
SA881 1735/1736.
SA882 1736/1737.
SA883 1737/1738.
SA884 1738/1739.
SA885 1739/1740.
SA886 1740/1741.
SA887 1741/1742.
SA888 1742/1743.
SA889 1744/1745.
SA890 1745/1746.
SA891 1746/1747.
SA892 1747 mrt/sep.
SA893 1748/1750.
SA894 1750/1751.
SA895 1751/1752.
SA896 1752/1753.
SA897 1753/1754.
SA898 1754/1755.
SA899 1755/1756.
SA900 1756/1757.
SA901 1757/1758.
SA902 1758/1759.
SA903 1759/1760.
SA904 1760/1761.
SA905 1761/1762.
SA906 1762/1763.
SA907 1763/1764.
SA908 1764/1765.
SA909 1765/1766.
SA910 1766/1767.
SA911 1767/1768.
SA912 1768/1769.
SA913 1769/1770.
SA914 1770/1771.
SA915 1771/1772.
SA916 1772/1773.
SA917 1773/1774.
SA918 1774/1775.
SA919 1775/1776.
SA920 1776/1777.
SA921 1777/1778.
SA922 1778/1779.
SA923 1779/1780.
SA924 1780/1781.
SA925 1781/1782.
SA926 1782/1783.
SA927 1783/1784.
SA928 1784/1785.
SA929 1785/1786.
SA930 1786/1787.
SA931 1787/1788.
SA932 1788/1789.

188
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA933 1789/1790.
SA934 1790/1791.
SA935 1791/1792.
SA936 1792/1793.
SA937 1793/1794.
SA938 1794/1795.
SA939 1795/1796.
SA940 1796/1797.
SA941 1797/1798.
SA942 1798/1799.
SA943 1799/1800.
SA944 1800/1801.
SA945 1801/1802.
SA946 1802/1803.
SA947 1803 mrt/dec.
SA948 1804.
SA949 1805.
SA950 1806.
SA951 1807.
SA952 1807. (dubbel)
SA953 1808.
SA954 1808. (dubbel)
SA955 1809.
SA956-SA2151 Bijlagen van de stadsrekeningen. Ongedateerd en 1573/1576-1809.
1195 omslagen en 1 stuk.
SA956 ongedateerd.
SA957 1573/1576.
SA958 (R1630e) 5761577.
SA959 1597.
SA960 1600/1601.
SA961 1601/1602.
SA962 1602/1603.
SA963 1603/1604.
SA964 1604/1605.
SA965 1605/1606.
SA966 1607/1608.
SA967 1607/1608.
SA968 1608/1609.
SA969 1609/1610.
SA970 1609/1610.
SA971 1609/1610.
SA972 1609/1610.
SA973 1610/1611.
SA974 1610/1611.
SA975 1610/1611.
SA976 1611/1612.
SA977 1611/1612.
SA978 1612/1613.
SA979 1613/1614.
SA980 1613/1614.
SA981 1613/1614.
SA982 1614/1615.
SA983 1615/1616.
SA984 1616/1617.
SA985 1617/1618.

189
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA986 1617/1618.
SA987 1617/1618.
SA988 1617/1618.
SA989 1617/1618.
SA990 1617/1618.
SA991 1618/1619.
SA992 1618/1619.
SA993 1618/1619.
SA994 1618/1619.
SA995 1618/1619.
SA996 1619/1620.
SA997 1619/1620.
SA998 1620/1621.
SA999 1620/1621.
SA1000 1622/1623.
SA1001 1622/1623.
SA1002 1623/1624.
SA1003 1624/1625.
SA1004 1625/1626.
SA1004 1625/1626.
SA1005 1625/1626.
SA1006 1625/1626.
SA1007 1626/1627.
SA1008 1627/1628.
SA1009 1627/1628.
SA1010 1628/1629.
SA1011 1628/1629.
SA1012 1628/1629.
SA1013 1629/1630.
SA1014 1629/1630.
SA1015 1631/1632.
SA1016 1631/1632.
SA1017 1631/1632.
SA1018 1631/1632.
SA1019 1632/1633.
SA1020 1632/1633.
SA1021 1632/1633.
SA1022 1632/1633.
SA1023 1632/1633.
SA1024 1633/1634.
SA1025 1633/1634.
SA1026 1633/1634.
SA1027 1634/1635.
SA1028 1634/1635.
SA1029 1634/1636.
SA1030 1635/1636.
SA1031 1635/1636.
SA1032 1636/1637.
SA1033 1636/1637.
SA1034 1637/1638.
SA1035 1637/1638.
SA1036 1638/1640.
SA1037 1640/1641.
SA1038 1640/1641.
SA1039 1641/1642.
SA1040 1641/1642.
SA1041 1642/1643.
SA1042 1642/1643.
SA1043 1642/1643.
SA1044 1643/1644.
SA1045 1643/1644.
SA1046 1644/1645.
SA1047 1645/1646.
SA1048 1646/1647.
SA1049 1647/1648.
SA1050 1647/1648.
SA1051 1648/1649.
SA1052 1648/1649.
SA1053 1649/1650.
SA1054 1650/1651.
SA1055 1651/1652.
SA1056 1651/1652.
SA1057 1651/1652.
SA1058 1651/1652.
SA1059 1651/1652.
SA1060 1652/1653.
SA1061 1652/1653.
SA1062 1653/1654.
SA1063 1653/1654.
SA1064 1653/1654.
SA1065 1653/1654.
SA1066 1653/1654.
SA1067 1654/1655.
SA1068 1655/1656.
SA1069 1655/1656.
SA1070 1655/1656.
SA1071 1655/1656.
SA1072 1656/1657.
SA1073 1656/1657.
SA1074 1656/1657.

190
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1075 1656/1657.
SA1076 1657/1658.
SA1077 1657/1658.
SA1078 1657/1658.
SA1079 1657/1658.
SA1080 1657/1658.
SA1081 1658/1659.
SA1082 1658/1659.
SA1083 1658/1559.
SA1084 1659/1660.
SA1085 1659/1660.
SA1086 1659/1660.
SA1087 1660/1661.
SA1088 1660/1661.
SA1089 1660/1661.
SA1090 1660/1661.
SA1091 1660/1661.
SA1092 1661/1662.
SA1093 1661/1662.
SA1094 1661/1662.
SA1095 1662/1663.
SA1096 1662/1663.
SA1097 1662/1663.
SA1098 1662/1663.
SA1099 1662/1663.
SA1100 1663/1664.
SA1101 1663/1664.
SA1102 1663/1664.
SA1103 1663/1664.
SA1104 1663/1664.
SA1105 1664/1665.
SA1106 1664/1665.
SA1107 1664/1665.
SA1108 1664/1665.
SA1109 1664/1665.
SA1110 1664/1665.
SA1111 1664/1665.
SA1112 1665/1666.
SA1113 1665/1666.
SA1114 1665/1666.
SA1115 1665/1666.
SA1116 1665/1666.
SA1117 1665/1666.
SA1118 1665/1666.
SA1119 1666/1667.
SA1120 1666/1667.
SA1121 1666/1667.
SA1122 1666/1667.
SA1123 1667/1668.
SA1124 1667/1668.
SA1125 1667/1668.
SA1126 1667/1668.
SA1127 1667/1668.
SA1128 1667/1668.
SA1129 1667/1668.
SA1130 1668/1669.
SA1131 1668/1669.
SA1132 1668/1669.
SA1133 1668/1669.
SA1134 1668/1669.
SA1135 1668/1669.
SA1136 1668/1669.
SA1137 1669/1670.
SA1138 1669/1670.
SA1139 1669/1670.
SA1140 1669/1670.
SA1141 1669/1670.
SA1142 1669/1670.
SA1143 1669/1670.
SA1144 1669/1670.
SA1145 1670/1671.
SA1146 1670/1671.
SA1147 1670/1671.
SA1148 1670/1671.
SA1149 1670/1671.
SA1150 1670/1671.
SA1151 1670/1671.
SA1152 1670/1671.
SA1153 1670/1671.
SA1154 1671/1672.
SA1155 1671/1672.
SA1156 1671/1672.
SA1157 1671/1672.
SA1158 1671/1672.
SA1159 1671/1672.
SA1160 1671/1672.
SA1161 1671/1672.
SA1162 1672/1673.
SA1163 1672/1673.
SA1164 1672/1673.

191
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1165 1672/1673.
SA1166 1672/1673.
SA1167 1672/1673.
SA1168 1672/1673.
SA1169 1672/1673.
SA1170 1672/1673.
SA1171 1672/1673.
SA1172 1673/1674.
SA1173 1673/1674.
SA1174 1673/1674.
SA1175 1673/1674.
SA1176 1673/1674.
SA1177 1673/1674.
SA1178 1674/1675.
SA1179 1674/1675.
SA1180 1674/1675.
SA1181 1674/1675.
SA1182 1674/1675.
SA1183 1674/1675.
SA1184 1674/1675.
SA1185 1674/1675.
SA1186 1674/1675.
SA1187 1674/1675.
SA1188 1675/1676.
SA1189 1675/1676.
SA1190 1675/1676.
SA1191 1675/1676.
SA1192 1675/1676.
SA1193 1675/1676.
SA1194 1675/1676.
SA1195 1675/1676.
SA1196 1675/1676.
SA1197 1675/1676.
SA1198 1675/1676.
SA1199 1676/1677.
SA1200 1676/1677.
SA1201 1676/1677.
SA1202 1676/1677.
SA1203 1676/1677.
SA1204 1676/1677.
SA1205 1676/1677.
SA1206 1676/1677.
SA1207 1676/1677.
SA1208 1676/1677.
SA1209 1676/1677.
SA1210 1676/1677.
SA1211 1676/1677.
SA1212 1676/1677.
SA1213 1677/1678.
SA1214 1677/1678.
SA1215 1677/1678.
SA1216 1677/1678.
SA1217 1677/1678.
SA1218 1677/1678.
SA1219 1677/1678.
SA1220 1677/1678.
SA1221 1677/1678.
SA1222 1677/1678.
SA1223 1678/1679.
SA1224 1678/1679.
SA1225 1678/1679.
SA1226 1678/1679.
SA1227 1678/1679.
SA1228 1678/1679.
SA1229 1678/1679.
SA1230 1678/1679.
SA1231 1678/1679.
SA1232 1678/1679.
SA1233 1679/1680.
SA1234 1679/1680.
SA1235 1679/1680.
SA1236 1679/1680.
SA1237 1679/1680.
SA1238 1679/1680.
SA1239 1679/1680.
SA1240 1679/1680.
SA1241 1679/1680.
SA1242 1680/1681.
SA1243 1680/1681.
SA1244 1680/1681.
SA1245 1680/1681.
SA1246 1681/1682.
SA1247 1681/1682.
SA1248 1681/1682.
SA1249 1681/1682.
SA1250 1682/1683.
SA1251 1682/1683.
SA1252 1682/1683.
SA1253 1683/1684.
SA1254 1683/1684.

192
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1255 1683/1684.
SA1256 1684/1685.
SA1257 1684/1685.
SA1258 1685/1686.
SA1259 1685/1686.
SA1260 1685/1686.
SA1261 1685/1686.
SA1262 1685/1686.
SA1263 1685/1686.
SA1264 1685/1686.
SA1265 1686/1687.
SA1266 1686/1687.
SA1267 1686/1687.
SA1268 1686/1687.
SA1269 1686/1687.
SA1270 1687/1688.
SA1271 1687/1688.
SA1272 1687/1688.
SA1273 1688/1689.
SA1274 1688/1689.
SA1275 1688/1689.
SA1276 1688/1689.
SA1277 1688/1689.
SA1278 1688/1689.
SA1279 1688/1689.
SA1280 1689/1690.
SA1281 1690/1691.
SA1282 1690/1691.
SA1283 1691/1692.
SA1284 1691/1692.
SA1285 1691/1692.
SA1286 1692/1693.
SA1287 1692/1693.
SA1288 1692/1693.
SA1289 1692/1693.
SA1290 1692/1693.
SA1291 1692/1693.
SA1292 1693/1694.
SA1293 1693/1694.
SA1294 1693/1694.
SA1295 1693/1694.
SA1296 1693/1694.
SA1297 1693/1694.
SA1298 1693/1694.
SA1299 1694/1695.
SA1300 1694/1695.
SA1301 1695/1696.
SA1302 1695/1696.
SA1303 1695/1696.
SA1304 1695/1696.
SA1305 1695/1696.
SA1306 1696/1697.
SA1307 1696/1697.
SA1308 1696/1697.
SA1309 1696/1697.
SA1310 1696/1697.
SA1311 1696/1697.
SA1312 1697/1698.
SA1313 1697/1698.
SA1314 1697/1698.
SA1315 1697/1698.
SA1316 1698/1699.
SA1317 1698/1699.
SA1318 1698/1699.
SA1319 1698/1699.
SA1320 1698/1699.
SA1321 1698/1699.
SA1322 1698/1699.
SA1323 1698/1699.
SA1324 1698/1699.
SA1325 1699/1700.
SA1326 1699/1700.
SA1327 1700-1702.
SA1328 1702/1703.
SA1329 1702/1703.
SA1330 1702/1703.
SA1331 1703/1704.
SA1332 1705/1706.
SA1333 1706/1707.
SA1334 1706/1707.
SA1335 1707/1708.
SA1336 1707/1708.
SA1337 1708/1709.
SA1338 1710/1711.
SA1339 1711/1712.
SA1340 1712/1713.
SA1341 1712/1713.
SA1342 1713/1714.
SA1343 1714/1715.
SA1344 1714/1715.

193
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1345 1715/1716.
SA1346 1717/1718.
SA1347 1718/1719.
SA1348 1720/1721.
SA1349 1720/1721.
SA1350 1721/1722.
SA1351 1721/1722.
SA1352 1721/1722.
SA1353 1721/1722.
SA1354 1722/1723.
SA1355 1723/1724.
SA1356 1723/1724.
SA1357 1723/1724.
SA1358 1724/1725.
SA1359 1724/1725.
SA1360 1724/1725.
SA1361 1725/1726.
SA1362 1725/1726.
SA1363 1725/1726.
SA1364 1725/1726.
SA1365 1726/1727.
SA1366 1726/1727.
SA1367 1727/1728.
SA1368 1727/1728.
SA1369 1727/1728.
SA1370 1728/1729.
SA1371 1729/1730.
SA1372 1729/1730.
SA1373 1729/1730.
SA1374 1730/1731.
SA1375 1730/1731.
SA1376 1730/1731.
SA1377 1730/1731.
SA1378 1730/1731.
SA1379 1730/1731.
SA1380 1731/1732.
SA1381 1731/1732.
SA1382 1731/1732.
SA1383 1731/1732.
SA1384 1731/1732.
SA1385 1731/1732.
SA1386 1732/1733.
SA1387 1733/1734.
SA1388 1733/1734.
SA1389 1734/1735.
SA1390 1734/1735.
SA1391 1734/1735.
SA1392 1735/1736.
SA1393 1735/1736.
SA1394 1736/1737.
SA1395 1736/1737.
SA1396 1736/1737.
SA1397 1736/1737.
SA1398 1737/1738.
SA1399 1737/1738.
SA1400 1737/1738.
SA1401 1737/1738.
SA1402 1737/1738.
SA1403 1738/1739.
SA1404 1738/1739.
SA1405 1738/1739.
SA1406 1740/1741.
SA1407 1740/1741.
SA1408 1740/1741.
SA1409 1741/1742.
SA1410 1741/1742.
SA1411 1741/1742.
SA1412 1742/1743.
SA1413 1742/1743.
SA1414 1742/1743.
SA1415 1742/1743.
SA1416 1743/1744.
SA1417 1743/1744.
SA1418 1743/1744.
SA1419 1743/1744.
SA1420 1744/1745.
SA1421 1744/1745.
SA1422 1744/1745.
SA1423 1744/1745.
SA1424 1744/1745.
SA1425 1745/1746.
SA1426 1746/1747.
SA1427 1746/1747.
SA1428 1746/1747.
SA1429 1747/1748.
SA1430 1747/1748.
SA1431 1747/1748.
SA1432 1747/1748.
SA1433 1747/1748.
SA1434 1747/1748.

194
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1435 1747/1748.
SA1436 1747/1748.
SA1437 1747/1748.
SA1438 1747/1748.
SA1439 1747/1748.
SA1440 1747/1748.
SA1341 1747/1748.
SA1442 1747/1748.
SA1443 1747/1748.
SA1444 1747/1748.
SA1445 1748/1750.
SA1446 1748/1750.
SA1447 1748/1750.
SA1448 1748/1750.
SA1449 1748/1750.
SA1450 1748/1750.
SA1451 1748/1750.
SA1452 1748/1750.
SA1453 1748/1750.
SA1454 1748/1750.
SA1455 1748/1750.
SA1456 1748/1750.
SA1457 1748/1750.
SA1458 1748/1750.
SA1459 1748/1750.
SA1460 1748/1750.
SA1461 1748/1750.
SA1462 1748/1750.
SA1463 1750/1751.
SA1464 1750/1751.
SA1465 1751/1752.
SA1466 1751/1752.
SA1467 1751/1752.
SA1468 1751/1752.
SA1469 1751/1752.
SA1470 1751/1752.
SA1471 1751/1752.
SA1472 1751/1752.
SA1473 1751/1752.
SA1474 1751/1752.
SA1475 1752/1753.
SA1476 1752/1753.
SA1477 1752/1753.
SA1478 1752/1753.
SA1479 1752/1753.
SA1480 1752/1753.
SA1481 1752/1753.
SA1482 1752/1753.
SA1483 1752/1753.
SA1484 1752/1753.
SA1485 1752/1753.
SA1486 1752/1753.
SA1487 1753/1754.
SA1488 1753/1754.
SA1489 1753/1754.
SA1490 1753/1754.
SA1491 1753/1754.
SA1492 1753/1754.
SA1493 1753/1754.
SA1494 1753/1754.
SA1495 1753/1754.
SA1496 1753/1754.
SA1497 1753/1754.
SA1498 1753/1754.
SA1499 1753/1754.
SA1500 1753/1754.
SA1501 1753/1754.
SA1502 1753/1754.
SA1503 1753/1754.
SA1504 1754/1755.
SA1505 1754/1755.
SA1506 1754/1755.
SA1507 1754/1755.
SA1508 1754/1755.
SA1509 1754/1755.
SA1510 1754/1755.
SA1511 1754/1755.
SA1512 1754/1755.
SA1513 1754/1755.
SA1514 1754/1755.
SA1515 1754/1755.
SA1516 1754/1755.
SA1517 1754/1755.
SA1518 1754/1755.
SA1519 1754/1755.
SA1520 1754/1755.
SA1521 1754/1755.
SA1522 1755/1756.
SA1523 1755/1756.
SA1524 1755/1756.

195
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1525 1755/1756.
SA1526 1755/1756.
SA1527 1755/1756.
SA1528 1755/1756.
SA1529 1755/1756.
SA1530 1755/1756.
SA1531 1755/1756.
SA1532 1755/1756.
SA1533 1755/1756.
SA1534 1755/1756.
SA1535 1755/1756.
SA1536 1755/1756.
SA1537 1755/1756.
SA1538 1755/1756.
SA1539 1755/1756.
SA1540 1756/1757.
SA1541 1756/1757.
SA1542 1756/1757.
SA1543 1756/1757.
SA1544 1756/1757.
SA1545 1756/1757.
SA1546 1756/1757.
SA1547 1756/1757.
SA1548 1756/1757.
SA1549 1756/1757.
SA1550 1756/1757.
SA1551 1756/1757.
SA1552 1756/1757.
SA1553 1756/1757.
SA1554 1756/1757.
SA1555 1756/1757.
SA1556 1756/1757.
SA1557 1756/1757.
SA1558 1756/1757.
SA1559 1756/1757.
SA1560 1757/1758.
SA1561 1757/1758.
SA1562 1757/1758.
SA1563 1757/1758.
SA1564 1757/1758.
SA1565 1757/1758.
SA1566 1757/1758.
SA1567 1757/1758.
SA1568 1757/1758.
SA1569 1757/1758.
SA1570 1757/1758.
SA1571 1757/1758.
SA1572 1757/1758.
SA1573 1757/1758.
SA1574 1757/1758.
SA1575 1757/1758.
SA1576 1757/1758.
SA1577 1757/1758.
SA1578 1757/1758.
SA1579 1758/1759.
SA1580 1758/1759.
SA1581 1758/1759.
SA1582 1758/1759.
SA1583 1759/1760.
SA1584 1759/1760.
SA1585 1759/1760.
SA1586 1759/1760.
SA1587 1759/1760.
SA1588 1759/1760.
SA1589 1759/1760.
SA1590 1759/1760.
SA1591 1759/1760.
SA1592 1759/1760.
SA1593 1759/1760.
SA1594 1759/1760.
SA1595 1760/1761.
SA1596 1760/1761.
SA1597 1760/1761.
SA1598 1761/1762.
SA1599 1761/1762.
SA1600 1761/1762.
SA1601 1761/1762.
SA1602 1761/1762.
SA1603 1761/1762.
SA1604 1762/1763.
SA1605 1762/1763.
SA1606 1762/1763.
SA1607 1762/1763.
SA1608 1762/1763.
SA1609 1762/1763.
SA1610 1762/1763.
SA1611 1762/1763.
SA1612 1762/1763.
SA1613 1762/1763.
SA1614 1762/1763.

196
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1615 1762/1763.
SA1616 1762/1763.
SA1617 1762/1763.
SA1618 1762/1763.
SA1619 1762/1763.
SA1620 1762/1763.
SA1621 1762/1763.
SA1622 1763/1764.
SA1623 1763/1764.
SA1624 1763/1764.
SA1625 1763/1764.
SA1626 1764/1765.
SA1627 1764/1765.
SA1628 1764/1765.
SA1629 1765/1766.
SA1630 1765/1766.
SA1631 1765/1766.
SA1632 1765/1766.
SA1633 1765/1766.
SA1634 1765/1766.
SA1635 1765/1766.
SA1636 1766/1767.
SA1637 1766/1767.
SA1638 1766/1767.
SA1639 1766/1767.
SA1640 1766/1767.
SA1641 1766/1767.
SA1642 1766/1767.
SA1643 1766/1767.
SA1644 1766/1767.
SA1645 1766/1767.
SA1646 1766/1767.
SA1647 1766/1767.
SA1648 1766/1767.
SA1649 1766/1767.
SA1650 1766/1767.
SA1651 1766/1767.
SA1652 1767/1768.
SA1653 1767/1768.
SA1654 1767/1768.
SA1655 1767/1768.
SA1656 1767/1768.
SA1657 1767/1768.
SA1658 1767/1768.
SA1659 1767/1768.
SA1660 1767/1768.
SA1661 1767/1768.
SA1662 1767/1768.
SA1663 1767/1768.
SA1664 1767/1768.
SA1665 1767/1768.
SA1666 1767/1768.
SA1667 1767/1768.
SA1668 1767/1768.
SA1669 1767/1768.
SA1670 1768/1769.
SA1671 1768/1769.
SA1672 1768/1769.
SA1773 1768/1769.
SA1674 1768/1769.
SA1675 1768/1769.
SA1676 1768/1769.
SA1677 1768/1769.
SA1678 1768/1769.
SA1679 1769/1770.
SA1680 1769/1770.
SA1681 1769/1770.
SA1682 1769/1770.
SA1683 1769/1770.
SA1684 1769/1770.
SA1685 1769/1770.
SA1686 1769/1770.
SA1687 1769/1770.
SA1688 1769/1770.
SA1689 1769/1770.
SA1690 1770/1771.
SA1691 1770/1771.
SA1692 1770/1771.
SA1693 1770/1771.
SA1694 1770/1771.
SA1695 1770/1771.
SA1696 1770/1771.
SA1697 1770/1771.
SA1698 1770/1771.
SA1699 1770/1771.
SA1700 1770/1771.
SA1701 1771/1772.
SA1702 1771/1772.
SA1703 1771/1772.
SA1704 1771/1772.

197
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1705 1771/1772.
SA1706 1771/1772.
SA1707 1771/1772.
SA1708 1771/1772.
SA1709 1771/1772.
SA1710 1771/1772.
SA1711 1772/1773.
SA1712 1772/1773.
SA1713 1772/1773.
SA1714 1772/1773.
SA1715 1772/1773.
SA1716 1772/1773.
SA1717 1772/1773.
SA1718 1772/1773.
SA1719 1772/1773.
SA1720 1772/1773.
SA1721 1773/1774.
SA1722 1773/1774.
SA1723 1773/1774.
SA1724 1773/1774.
SA1725 1773/1774.
SA1726 1773/1774.
SA1727 1773/1774.
SA1728 1773/1774.
SA1729 1773/1774.
SA1730 1773/1774.
SA1731 1773/1774.
SA1732 1774/1775.
SA1733 1774/1775.
SA1734 1774/1775.
SA1735 1774/1775.
SA1736 1774/1775.
SA1737 1774/1775.
SA1738 1774/1775.
SA1739 1774/1775.
SA1740 1774/1775.
SA1741 1774/1775.
SA1742 1775/1776.
SA1743 1775/1776.
SA1744 1775/1776.
SA1745 1775/1776.
SA1746 1775/1776.
SA1747 1775/1776.
SA1748 1775/1776.
SA1749 1775/1776.
SA1750 1775/1776.
SA1751 1775/1776.
SA1752 1775/1776.
SA1753 1776/1777.
SA1754 1776/1777.
SA1755 1776/1777.
SA1756 1776/1777.
SA1757 1776/1777.
SA1758 1776/1777.
SA1759 1776/1777.
SA1760 1776/1777.
SA1761 1776/1777.
SA1762 1776/1777.
SA1763 1776/1777.
SA1764 1776/1777.
SA1765 1777/1778.
SA1766 1777/1778.
SA1767 1777/1778.
SA1768 1777/1778.
SA1769 1777/1778.
SA1770 1777/1778.
SA1771 1777/1778.
SA1772 1777/1778.
SA1773 1777/1778.
SA1774 1777/1778.
SA1775 1778/1779.
SA1776 1778/1779.
SA1777 1778/1779.
SA1778 1778/1779.
SA1779 1778/1779.
SA1780 1778/1779.
SA1781 1778/1779.
SA1782 1778/1779.
SA1783 1778/1779.
SA1784 1778/1779.
SA1785 1779/1780.
SA1786 1779/1780.
SA1787 1779/1780.
SA1788 1779/1780.
SA1789 1779/1780.
SA1790 1779/1780.
SA1791 1779/1780.
SA1792 1780/1781.
SA1793 1780/1781.
SA1794 1780/1781.

198
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1795 1780/1781.
SA1796 1780/1781.
SA1797 1780/1781.
SA1798 1780/1781.
SA1799 1780/1781.
SA1790 1780/1781.
SA1791 1780/1781.
SA1792 1780/1781.
SA1793 1780/1781.
SA1794 1780/1781.
SA1795 1780/1781.
SA1796 1780/1781.
SA1797 1780/1781.
SA1798 1780/1781.
SA1799 1780/1781.
SA1800 1780/1781.
SA1801 1780/1781.
SA1802 1780/1781.
SA1803 1780/1781.
SA1804 1780/1781.
SA1805 1781/1782.
SA1806 1781/1782.
SA1807 1781/1782.
SA1808 1781/1782.
SA1809 1781/1782.
SA1810 1781/1782.
SA1811 1781/1782.
SA1812 1781/1782.
SA1813 1781/1782.
SA1814 1781/1782.
SA1815 1781/1782.
SA1816 1781/1782.
SA1817 1781/1782.
SA1818 1782/1783.
SA1819 1782/1783.
SA1820 1782/1783.
SA1821 1782/1783.
SA1822 1782/1783.
SA1823 1782/1783.
SA1824 1782/1783.
SA1825 1782/1783.
SA1826 1782/1783.
SA1827 1782/1783.
SA1828 1782/1783.
SA1829 1782/1783.
SA1830 1782/1783.
SA1831 1782/1783.
SA1832 1783/1784.
SA1833 1783/1784.
SA1834 1783/1784.
SA1835 1783/1784.
SA1836 1783/1784.
SA1837 1783/1784.
SA1838 1783/1784.
SA1839 1783/1784.
SA1840 1783/1784.
SA1841 1783/1784.
SA1842 1783/1784.
SA1843 1784/1785.
SA1844 1784/1785.
SA1845 1784/1785.
SA1846 1784/1785.
SA1847 1784/1785.
SA1848 1784/1785.
SA1849 1784/1785.
SA1850 1784/1785.
SA1851 1784/1785.
SA1852 1785/1786.
SA1853 1785/1786.
SA1854 1785/1786.
SA1855 1785/1786.
SA1856 1785/1786.
SA1857 1785/1786.
SA1858 1785/1786.
SA1859 1785/1786.
SA1860 1785/1786.
SA1861 1785/1786.
SA1862 1785/1786.
SA1863 1785/1786.
SA1864 1786/1787.
SA1865 1786/1787.
SA1866 1786/1787.
SA1867 1786/1787.
SA1868 1786/1787.
SA1869 1786/1787.
SA1870 1786/1787.
SA1871 1786/1787.
SA1872 1786/1787.
SA1873 1786/1787.
SA1874 1786/1787.

199
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1875 1786/1787.
SA1876 1786/1787.
SA1877 1787/1788.
SA1878 1787/1788.
SA1879 1787/1788.
SA1880 1787/1788.
SA1881 1787/1788.
SA1882 1787/1788.
SA1883 1787/1788.
SA1884 1787/1788.
SA1885 1787/1788.
SA1886 1787/1788.
SA1887 1787/1788.
SA1888 1787/1788.
SA1889 1788/1789.
SA1890 1788/1789.
SA1891 1788/1789.
SA1892 1788/1789.
SA1893 1788/1789.
SA1894 1788/1789.
SA1895 1788/1789.
SA1896 1788/1789.
SA1897 1788/1789.
SA1898 1788/1789.
SA1899 1788/1789.
SA1900 1788/1789.
SA1901 1789/1790.
SA1902 1789/1790.
SA1903 1789/1790.
SA1904 1789/1790.
SA1905 1789/1790.
SA1906 1789/1790.
SA1907 1789/1790.
SA1908 1789/1790.
SA1909 1789/1790.
SA1910 1789/1790.
SA1911 1789/1790.
SA1912 1789/1790.
SA1913 1789/1790.
SA1914 1790/1791.
SA1915 1790/1791.
SA1916 1790/1791.
SA1917 1790/1791.
SA1918 1790/1791.
SA1919 1790/1791.
SA1920 1790/1791.
SA1921 1790/1791.
SA1922 1790/1791.
SA1923 1790/1791.
SA1924 1790/1791.
SA1925 1790/1791.
SA1926 1791/1792.
SA1927 1791/1792.
SA1928 1791/1792.
SA1929 1791/1792.
SA1930 1791/1792.
SA1931 1791/1792.
SA1932 1791/1792.
SA1933 1791/1792.
SA1934 1791/1792.
SA1935 1791/1792.
SA1936 1791/1792.
SA1937 1791/1792.
SA1938 1792/1793.
SA1939 1792/1793.
SA1940 1792/1793.
SA1941 1792/1793.
SA1942 1792/1793.
SA1943 1792/1793.
SA1944 1792/1793.
SA1945 1792/1793.
SA1946 1793/1794.
SA1947 1793/1794.
SA1948 1793/1794.
SA1949 1793/1794.
SA1950 1793/1794.
SA1951 1793/1794.
SA1952 1794/1795.
SA1953 1794/1795.
SA1954 1794/1795.
SA1955 1794/1795.
SA1956 1794/1795.
SA1957 1794/1795.
SA1958 1794/1795.
SA1959 1794/1795.
SA1960 1794/1795.
SA1961 1794/1795.
SA1962 1794/1795.
SA1963 1794/1795.
SA1964 1795.

200
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA1965 1795.
SA1966 1795.
SA1967 1795.
SA1968 1795.
SA1969 1795.
SA1970 1795.
SA1971 1795.
SA1972 1795.
SA1973 1795.
SA1974 1795.
SA1975 1795.
SA1976 1795.
SA1977 1796.
SA1978 1796.
SA1979 1796.
SA1980 1796.
SA1981 1796.
SA1982 1796.
SA1983 1796.
SA1984 1796.
SA1985 1797.
SA1986 1797.
SA1987 1797.
SA1988 1797.
SA1989 1797.
SA1990 1797.
SA1991 1797.
SA1992 1798.
SA1993 1798.
SA1994 1798.
SA1995 1798.
SA1996 1798.
SA1997 1798.
SA1998 1798.
SA1999 1798.
SA2000 1798.
SA2001 1798.
SA2002 1798.
SA2003 1798.
SA2004 1799.
SA2005 1799.
SA2006 1799.
SA2007 1799.
SA2008 1799.
SA2009 1799.
SA2010 1799.
SA2011 1799.
SA2012 1799.
SA2013 1799.
SA2014 1799.
SA2015 1799.
SA2016 1799.
SA2017 1799.
SA2018 1799.
SA2019 1799.
SA2020 1800.
SA2021 1800.
SA2022 1800.
SA2023 1800.
SA2024 1800.
SA2025 1800.
SA2026 1800.
SA2027 1800.
SA2028 1800.
SA2029 1800.
SA2030 1800.
SA2031 1800.
SA2032 1800.
SA2033 1800.
SA2034 1800.
SA2035 1800.
SA2036 1801.
SA2037 1801.
SA2038 1801.
SA2039 1801.
SA2040 1801.
SA2041 1801.
SA2042 1801.
SA2043 1801.
SA2044 1801.
SA2045 1801.
SA2046 1801.
SA2047 1801.
SA2048 1801.
SA2049 1801.
SA2050 1801.
SA2051 1801.
SA2052 1801.
SA2053 1802.
SA2054 1802.

201
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2055 1802.
SA2056 1802.
SA2057 1802.
SA2058 1802.
SA2059 1802.
SA2060 1802.
SA2061 1802.
SA2062 1802.
SA2063 1802.
SA2064 1802.
SA2065 1803.
SA2066 1803.
SA2067 1803.
SA2068 1803.
SA2069 1803.
SA2070 1803.
SA2071 1803.
SA2072 1803.
SA2073 1803.
SA2074 1803.
SA2075 1803.
SA2076 1803.
SA2077 1803.
SA2078 1803.
SA2079 1804.
SA2080 1804.
SA2081 1804.
SA2082 1804.
SA2083 1804.
SA2084 1804.
SA2085 1804.
SA2086 1804.
SA2087 1804.
SA2088 1804.
SA2089 1804.
SA2090 1804.
SA2091 1804.
SA2092 1804.
SA2093 1804.
SA2094 1805.
SA2095 1805.
SA2096 1805.
SA2097 1805.
SA2098 1805.
SA2099 1805.
SA2100 1805.
SA2101 1805.
SA2102 1805.
SA2103 1805.
SA2104 1805.
SA2105 1805.
SA2106 1805.
SA2107 1805.
SA2108 1806.
SA2109 1806.
SA2110 1806.
SA2111 1806.
SA2112 1806.
SA2113 1806.
SA2114 1806.
SA2115 1806.
SA2116 1806.
SA2117 1806.
SA2118 1806.
SA2119 1806.
SA2120 1807.
SA2121 1807.
SA2122 1807.
SA2123 1807.
SA2124 1807.
SA2125 1807.
SA2126 1807.
SA2127 1807.
SA2128 1807.
SA2129 1807.
SA2130 1807.
SA2131 1807.
SA2132 1807.
SA2133 1808.
SA2134 1808.
SA2135 1808.
SA2136 1808.
SA2137 1808.
SA2138 1808.
SA2139 1808.
SA2140 1808.
SA2141 1809.
SA2142 1809.
SA2143 1809.
SA2144 1809.

202
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2145 1809.
SA2146 1809.
SA2147 1809.
SA2148 1809.
SA2149 1809.
SA2150 1809.
SA2152-SA2154 Borderellen op de stadsrekeningen. 1746-1809. 3 omslagen.
SA2152 1746-1766.
SA2153 1778-1785.
SA2154 1786-1809.
6.3 voorziening in geldmiddelen
6.3.1 geldleningen en lijfrenten
SA2151 1809.
SA2155 “Lijfrenten L a E2”, register van door de stad uitgegeven lijfrentebrieven.
1441-1570. 1 deel.
N.B. Bevat lijsten van de afgegeven rentebrieven; van sommige rentebrieven volledige afschriften.
SA2156-SA2157 Akten waarbij de heer van Bergen op Zoom toestaat om geld te lenen ter aflossing
van de stadsschulden. 1508 en 1533. 2 charters.
SA2156 1508.
SA2157 1533.
SA2158-SA2168 Afgeloste obligaties of rentebrieven. 1516-1809. 15 charters, 2 omslagen
en 4 pakken.
SA2158 1516. 1 charter.
SA2159 1535. Met afschr. 16e eeuw. 1 omslag en 6 charters.
SA2160- 1546-1548. 1 charter.
SA2161
SA2162 1550 en 1599. 2 aan elkaar verbonden charters.
SA2163 1575. Bijlagen. 1624. 1 omslag en 1 charter.
SA2164 1608-1631. 4 charters.

203
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2164 1608.
SA2164.1 1620.
SA2164.2 1621.
SA2164.3 1631.
SA2165 1701-1769. 1 pak.
SA2166 1770-1779. 1 pak.
SA2167 1780-1789. 1 pak.
SA2168 1791-1809. 1 pak.
N.B. Aangehechte bijlagen 1823-1856.
SA2169 Schrijven van het koopmansgilde over een ten onrechte toegezonden brief van de
Raad van Brabant inzake door de stad verkochte lijfrenten. 1519. 1 chirograaf.
SA2170-SA2173 Lijfrentebrieven ten laste van de stad afgegeven of getransporteerd aan derden.
1533-1709. 3 charters en 1 stuk.
SA2170 1533. 1 charter.
SA2171 1534. 1 charter.
SA2172 1539. 1 charter.
SA2173 1709. 1 stuk.
SA2174 Akten waarbij Henrick Slaets te Retie zijn aandelen in renten ten laste van de Staten
van Brabant en van de stad Bergen op Zoom verkoopt. 1549. Met retroakten
1547-1548. 1 omslag en 1 charter.
N.B. Gecancelleerd.
SA2175 Lijst van inwoners van de Buitenpoorterij, opgemaakt ten behoeve van een lening
ter voorziening in de stadsfinanciën. 1573. 1 stuk.

204
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2176 Declaratie van Gerrit van Evervelt te Katwijk aan den Rijn over achterstallige schuld
van de stad Bergen op Zoom aan zijn echtgenote Jannetjen Logier c.s. als erfgename
van Anna Bourgois, weduwe van kapitein Carlincas. 1676. 1 stuk.
SA2177 Dossier inzake het geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen prins
Willem Maurits van Nassau en de magistraat van Bergen op Zoom over de aflossing
van een geleende som gelds. 1677-1678. 1 omslag en 1 charter.
SA2178-SA2180 Registers van afgegeven obligaties, met aantekening van de data van aflossing.
1719-1798. 3 delen.
SA2207 1719-1751.
SA2208 1750-1781.
SA2209 1781-1798.
SA2181 “Plan van eene negotiatie”, besluit van municipaliteit om een som van ƒ 24.000
te lenen. 1796. 1 stuk.
N.B. Gedrukt.
SA2182 Lijst van geleende bedragen in de negotiatie van ƒ 24.000,- ter aflossing van
interesten. 1797-1806, opgemaakt ca. 1807. 1 stuk.
SA2183 Dossier inzake de voorziening in de financiën van de stad. 1808-1809. 1 omslag.
6.3.2 aflossing van schulden
SA2184-SA2188 Oorkonden waarbij door Karel V c.q. Filips II uitstel van rentebetalingen
wordt verleend. 1546-1579. 5 charters.
SA2184 1546.
SA2185 1558.
SA2186 1562.

205
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2187 1578.
SA2188 1579.
P.M. Rekeningen van de belastingen geheven ter aflossing van de stadsschulden,
voornamelijk ontstaan door het betalen van krijgslasten. 1574-1577.
Zie inv.nrs. SA4736-SA4740.
SA2189 Akte waarbij Maurits, prins van Oranje als bezitter van het Markiezaat afziet van zijn
achterstallige vorderingen wegens de veelvuldige oorlogslasten. 1588. 1 charter.
SA2190 Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal waarbij voor een half jaar uitstel
van betaling van renten wordt gegeven. d.d.1590. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA2191 Dossier inzake de behandeling van het verzoek aan de prins van Oranje om
kwijtschelding van renten, in het bezit van personen die in vijandelijk gebied
verblijven. 1607. Retroakte d.d. 1597 (1607). 1 omslag.
SA2192 Dossier inzake een geschil met de erfgenamen van Catarina de Carpentier, vrouwe
van Rijsoord, inzake achterstallige betaling door de stad wegens de levering van
eikenhout. 1677. 1 omslag.
SA2193 Akte waarbij de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage toestaat om aan Gabriel Koplant,
gehuwd met Maria Snoeck, in mindering van een kapitaal ten laste van de stad van
ƒ 2900,— een bedrag van ƒ 500,— uit te betalen om aan zijn schuldeisers te kunnen
voldoen. 1684. 1 charter.
SA2194 Dossier inzake een geschil met Johanna Catharina de Groot wed. van Thomas van
Beresteijn over de betaling van achterstallige renten. 1725. 1 omslag.

206
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2195 Betalingsbewijzen van afgeloste schulden over de jaren 1747-1749, geliquideerd
in 1747-1750. 1 omslag.
SA2196 Lijsten van namens de municipaliteit afgeven assignaties. ca. 1795. 1 omslag.
SA2197 Formulieren van schuldbekentenissen af te geven door de municipaliteit. Met
afschriften van schuldbekentenissen afgegeven door de agent van de Bataafse
Republiek en door de ontvanger-generaal van Bataafs Brabant. 1796-1803. 1 deel.
SA2198 Dossier inzake een geschil voor het Hof van Justitie over het voormalig gewest
Bataafs Brabant tussen de stad Bergen op Zoom en haar schuldeisers.
1798. Retroakte 1797. 1 omslag.

207
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
6.4 heffing van belastingen
6.4.1 invoering
SA2199 “Ordonnantien van de Accijnzen L a H.2”, Register van ordonnanties op de stedelijke
accijnzen, voornamelijk de verpachting daarvan, sinds 1549 ook de betreffende
impost op de tarwe en andere stadsmiddelen. 1513-1598. 1 deel.
N.B. Zie ook de Systematische index op de registers van ordonnanties of keuren, aanwezig in de leeszaal
van de Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.
SA2200 Concept van een ordonnantie op de invoering van een impost op de tarwe, rogge
en mout in de parochie Bergen op Zoom, ter aflossing van de stadsschulden.
1575. 1 stuk.
SA2201 Vonnis van de Raad van Brabant waarbij onontvankelijk wordt verklaard het verzoek
tot dagvaarding van de stad Bergen op Zoom door stad- en eilandbewoners van
Tholen gedaan, inzake getroffen belastingmaatregelen. 1576. 1 charter.
P.M. Stukken betreffende de invoering en heffing van een honderdste penning in verband
met de vergoeding van krijgslasten. 1595-1635. Zie inv.nrs. SA4744-SA4748.
SA2202 Akte waarbij de Staten-Generaal aan de magistraat octrooi verlenen tot het heffen
van een belasting ter betaling van brandspuiten en straatlantaarns. 1702. 1 charter.
N.B. Zeer beschadigd. Opgedrukt zegel uitgeknipt.
SA2203 Afschrift van een ordonnantie op het mijnen van de vis, de verpachting van de
visbanken en op het verkopen van vis, d.d. 1705. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA2204 Akte waarbij de Staten-Generaal aan de magistraat toestaan om de 24e penning te
heffen op het bestiaal, twee duiten op een pond tabak en de verhoging van vier
duiten op een stoop gedestilleerd water. 1728. 1 charter.

208
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2205 Afschrift van een verzoekschrift van de burgemeesters en de rentmeesters aan de
(overige) magistraatsleden tot ondersteuning van een verzoekschrift van het
brouwersgilde om de imposten van de bieren op een andere voet te brengen,
d.d. 1731. Gelijktijdig. 1 stuk.
P.M. Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal waarbij de stad het recht verkrijgt
één honderste penning van alle onroerende goederen en renten in het stadsgebied te
heffen, d.d. 1592. (18e eeuw). Zie inv.nr. SA4724.
6.4.2 invordering
6.4.2.1 accijnzen en overige imposten
SA2206-SA2220 Rekeningen van de regeerders van de wijnaccijnzen, sinds 1582 ontvangers genoemd.
1498/1499-1582/1583. 12 delen(d), 2 katernen(k), 1 stuk(s).
SA2206 1498/1499. ~1d
SA2214 1558 sep/nov. ~1d
SA2207 1503/1504. ~1d
SA2215 1563 jun/sep. ~1d
SA2208 1508 maart/mei. ~1d
SA2216 1570 mrt/mei. ~1k
SA2209 1522 maart/mei. ~1d
SA2217 1570 sep/nov. ~1k
SA2210 1526 juni/aug. ~1d
SA2218 1576 mrt/mei. ~1d
SA2211 1538 mrt/nov. ~1d
SA2219 1578 jun/aug. ~1s
SA2212 1548 (sep/nov). ~1d
SA2220 1582/1583. ~1d
SA2213 1555 sep/nov. ~1d
SA2221 Rekeningen van de regeerders van de buitenbieraccijnzen. 1502-1598. 1 omslag.
N.B. Over 1502 alleen het tweede halfjaar; 1508: mrt/mei; 1535: juli/okt; 1598: mrt/mei.
SA2222 Concept van een ordonnantie op de verpachting van buitenbieraccijnzen. 1556.
Met een bijlage. 1 omslag.

209
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2223-SA2227 Rekeningen van de ontvangers van de impost op de binnenbieren.
1563-1584. 5 katernen.
SA2223 1563 nov./ 1564 feb.
SA2224 1564 jul-okt.
SA2225 1573 mrt-juni.
SA2226 1581 sep-nov.
SA2227 1584 jun-aug.
SA2228 Staat van in enige brouwerijen gebrouwen bieren. 1592 april-juni. met afschrift
van de ordonnantie op de tappers. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2229 Staten van de controlleurs van de binnenbieraccijnzen. 1594 mrt-mei. 1 katern.
SA2230 Staat van de imposities op de bieren, opgemaakt aan de hand van het
controleregister. 1594 sep/nov. 1 katern.
SA2231 Afschrift van ordonnanties op de verpachting van de rechten op de meede en
op de brandewijnen, 1598. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA2232-SA2233 “Bieraccijnsboeck”, dagboek van de regeerders van de accijnzen. 1599-1600. 2 delen.
SA2232 1599 maart/mei.
SA2233 1599 december - 1600 februari.
SA2234-SA2308 Afschriften van de rekeningen van de accijnsmeesters van ontvangsten en uitgaven
inzake de accijnzen, imposten, logiesgelden, de maandgelden van de binnenbieren en
de buitenbieren (lastgelden), d.d.1607-1806. Gelijktijdig. 72 katernen, 3 banden(b).
SA2234 1607 dec.-1608 feb.
SA2237 (1609) mrt/mei.
N.B. Beschadigd; enige blz. fragment
SA2235 1608 juni/aug.
SA2236 1608 sep/nov.
N.B. Fragment.
SA2238 1630 mrt/mei-
1631 dec/1632 feb. ~1b

210
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2239 1636 mrt/mei-
1637. ~1b
SA2240 1673 mrt/mei.
SA2241 1668 dec/1699,
feb. ~1b
SA2342 afschrift d.d.
1690 sep/nov.
Gelijktijdig.
SA2243 1718 mrt/1719.
SA2344
N.B. Over de jaren
1718-1751 lopen
de rekeningen
over einde feb. -
1 mrt. en betreffen
alleen wijnen en
bieren.
1721/1722.
SA2245 1726/1727.
SA2246 1732/1733.
SA2247 1737/1738.
SA2248 1741/1742.
SA2249 1743/1744.
SA2250 1744/1745.
SA2251 1746/1747.
SA2252 1749/1750.
SA2253 1750/1751.
SA2254 1751/1752.
SA2255 1752/1753.
SA2256 1753/1754.
SA2257 1754/1755.
SA2258 1755/1756.
SA2259 1756/1757.
SA2260 1757/1758.
SA2261 1758/1759.
SA2262 1759/1760.
SA2263 1760/1761.
SA2264 1761/1762.
SA2265 1762/1763.
SA2266 1763/1764.
SA2267 1764/1765.
SA2268 1765/1766.
SA2269 1766/1767.
SA2270 1767/1768.
SA2271 1768/1769.
SA2272 1769/1770.
SA2273 1770/1771.
SA2274 1771/1772.
SA2275 1772/1773.
SA2276 1773/1774.
SA2277 1775/1776.
SA2278 1776/1777.
SA2279 1777/1778.
SA2280 1778/1779.
SA2281 1779/1780.
SA2282 (1780/1781).
SA2283 1781/1782.
SA2284 1782/1783.
SA2285 1783/1784.
SA2286 1784/1785.
SA2287 1785/1786.
SA2288 1786/1787.
SA2289 1787/1788.
SA2290 1788/1789.
SA2291 1789/1790.
SA2292 1790/1791.
SA2293 1791/1792.
SA2294 1792/1793.
SA2295 1793/1794.
SA2296 1794/1795.
SA2297 1795/1796.
SA2298 1796/1797.
SA2299 1797/1798.
SA2300 1798/1799.
SA2301 1799/1800.
SA2302 1800/1801.
SA2303 1801/1802.
SA2304 1802/1803.
SA2305 1803 mrt/dec.
SA2306 1804.
SA2307 1805.
SA2308 1806.

211
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2309 Rapport inzake het onderzoek door gecommitteerden uit de Brede Raad in de
boekhouding 1606-1608 van de accijnsmeesters en van de controlleur van de
accijnzen op verzoek van laatstgenoemde wegens vermoede fraude door de
eerstgenoemde. 1609. 1 katern.
SA2310 Bijlage van de rekening van de accijnzen. 1616. 1 stuk.
SA2311 Verslag van de deurwaarder Anthonij Spruijt over zijn bevindingen bij het betekenen
van een brief aan de besturen van de dorpen nabij de stad over het verbod van het
brouwen van bieren aldaar. Met bijlagen. 1644. 1 omslag.
SA2312 Concept van een begroting van de bier- en wijnaccijnzen na de herziening van
de tarieven. 1648. 1 stuk.
SA2313 Afschriften van de akten en voorwaarden van de verpachting door de magistraat van
de accijnzen op wijnen, brandewijnen en bieren, sinds 1722/1723 tevens van het
gemaal en van “watergeld” van de ingevoerde bieren, verbruikt in de Buitenpoorterij
en op de forten nabij de stad. 1657/1658-1676/1677-1742/1743. 1 omslag.
SA2314 Dossier inzake de vaststelling van de bieraccijnzen onder de Buitenpoorterij en
Borgvliet. 1665. Retroakten 1660-1662. 1 omslag.
SA2315 Dossier inzake de sluiting van brouwerij de Croone wegens belastingschulden.
1668. 1 omslag.
SA2316 Rekening van inkomsten en uitgaven van de collecteur van de rechten op de tabak,
overgelegd t.o.v. burgemeesters. 1668/1669. 1 katern.

212
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2317 Rapport opgemaakt door de pachter van de imposten van de bieren inzake de
opneming van bij tappers aanwezige drankvoorraden. Klad; gedeelte in potlood
geschreven. 1671. 1 stuk.
SA2318-SA2350 Rekeningen van de controlleur van accijnzen op de wijnen en de bieren, vanaf 1763
ook over de impost op het gemaal, het kaaigeld en de brandwijnen, sinds 1795/1796
tevens op zeep en azijn. 1674-1806. 33 katernen.
SA2318 1674 dec/
1675 feb.
SA2319 1701 mrt/mei.
SA2320 1714 mrt/mei.
SA2321 1763/1764.
SA2322 1777/1778.
SA2323 1778/1779.
SA2324 1779/1780.
SA2325 1780/1781.
SA2326 1781/1782.
SA2327 1782/1783.
SA2328 1783/1784.
SA2329 1784/1785.
SA2330 1785/1786.
SA2331 1786/1787.
SA2332 1787/1788.
SA2333 1788/1789.
SA2334 1789/1790.
SA2335 1790/1791.
SA2336 1791/1792.
SA2337 1792/1793.
SA2338 1793/1794.
SA2339 1794/1795.
SA2340 1795/1796.
SA2351 Lijsten van uitgevoerde wijnen (ca. 1689). 1 omslag.
SA2341 1796/1797.
SA2342 1797/1798.
SA2343 1798/1799.
SA2344 1799/1800.
SA2345 1800/1801.
SA2346 1801/1802.
SA2347 1803.
SA2348 1804.
SA2349 1805.
SA2350 1806.
SA2352 Afschriften van de voorwaarden van de verpachting van stadswege van de “callioten”
op de tarwe. 1692/1693-1723/1724. 1 omslag.
SA2353 Afschriften van de akten en voorwaarden van de verpachting door de magistraat
van de impost op het gemaal. 1692/1693-1723/1724. 1 omslag.
SA2354 Afschriften van akten van verpachting van de accijnzen op de brandewijnen.
1702/1703 en 1723/1724. 1 omslag.

213
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2355 Memorie van het door de accijnsmeesters aan de stad afgedragen maandgeld
over de brouwerij de Magdaleen. 1709-1714 (ca. 1723). 1 stuk.
SA2356 Dossier inzake het geschil tussen de magistraat en de bestuurders van Halsteren en
Noordgeest over de heffing van accijnzen op verkochte dranken binnen de forten
aldaar. 1727. 1 omslag.
SA2357 Akte van “zinderinge”, opname door zinder- en peilmeesters van in de stad aanwezige
wijn- en brandewijnvoorraden. 1728. 1 stuk.
P.M. Afschrift van een verzoekschrift van de burgemeesters en de rentmeesters aan de
(overige) magistraatsleden tot ondersteuning van een verzoekschrift van het
brouwersgilde om de imposten van de bieren op een andere voet te brengen,
d.d. 1731, gelijktijdig. Zie inv.nr. SA2205.
SA2358 Afschriften van de voorwaarden tot verpachting door de magistraat van de
24e penning op het bestiaal. 1732/1733-1742/1743. 1 omslag.
P.M. Afschriften van bekendmakingen betreffende de verpachting en de inning van de
generaliteits- en stedelijke belastingen, d.d. 1749-1801. Gelijktijdig.
Zie inv.nrs. SA2596-SA2599.
SA2359 Borderellen op de rekeningen van de accijnsmeesters. 1750/51, 1763, 1777-1805.
1 pak.
SA2360 Lijsten van ingeslagen en verkochte dranken door de grossier Joost de Hamer.
1758-1759. 1 omslag.
SA2361 Borderellen op de rekeningen van de controleur van de accijnzen.
1781-1805. 1 omslag.

214
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2362 Akten en voorwaarden van verpachting door het gemeentebe-stuur, later door de
burgemeester, van de impost op de boter en van het weggeld van ossen, die karren
trekken. 1806/1807-1808/1809. 1 omslag.
6.4.2.2 brandspuitengeld
SA2363-SA2367 Rekeningen van de rentmeesters over de inkomsten en uitgaven van het
brandspuitengeld, sinds 1727 tevens van de “nieuwe” belasting op verbruiksgoederen.
1711-1800/1801. 4 banden en 1 stuk.
SA2363 1711-1746. 1 band.
SA2364
N.B. Enkele jaren ontbreken. Rekeningjaren 1711-1713 zijn verkeerd
ingebonden en bevinden zich in het vierde katern.
1746-1763. 1 band.
SA2365 1763-1781. 1 band.
SA2366 1781-1801. 1 band.
SA2367 1796/1797. 1 stuk.
SA2368 Dossier inzake de bevoegdheid tot vervolging van personen, die nalatig zijn in de
betaling van het zogenaamde brandspuitengeld. 1728. Afschriften van retroakten,
d.d. 1702, 1728. 1 omslag.
SA2369-SA2370 Kohieren van het brandspuitengeld. 1750 en 1801. 2 delen.
SA2369 1750.
SA2370 1801.
SA2371 Uittreksels uit de resoluties van de Raad van State inzake het toezicht op het beheer
van het fonds van de “nieuwe” belasting. 1764-1789. 1 omslag.
SA2372 Borderel op de rekening van de “nieuwe” belasting. 1787. 1 stuk.

215
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
6.4.2.3 klappermansgeld
SA2373-SA2374 Kohieren van het klappermansgeld. 1805 en 1806. 2 katernen.
SA2373 1805.
SA2374 1806.
6.5 heffingen bij het gebruik van voorzieningen
6.5.1 kraamgelden
SA2375-SA2405 Rekening van inkomsten en uitgaven van de regeerders van de kraamgelden,
overgelegd aan schout, burgemeesters en schepenen
1481-1517. 30 katernen, 1 omslag(o).
N.B. Ieder jaar een rekening betreffende de Paasmarkt (PM) en betreffende de Koudemarkt (KM).
De katernen van verschillende jaren zijn aaneengenaaid tot dubbele (éénmaal tot drievoudig).
Na 1517 zijn deze gelden opgenomen in de rekening van het Onze Lieve Vrouwegilde.
Zie inv.nrs. SA3555-SA3643.
SA2375 1481 PM.
SA2376 1481 KM.
SA2377 1482 PM.
SA2378 1483 KM.
SA2379 1484 PM en KM.
SA2380 1486 PM en KM.
SA2381 1487 PM.
SA2382 1487 KM.
SA2383 1488 PM.
SA2384 1488 KM.
SA2385 1489 PM.
SA2386 1489 KM.
SA2387 1490 PM.
SA2388 1490 KM; 1491 PM.
SA2389 1491 KM; 1492 PM.
SA2390 1493 KM; 1494 PM.
SA2391 1494 KM, met één bijlage. ~1o.
SA2392 1495 PM en KM.
SA2393 1497 PM en 1497 KM, 1498 PM.
SA2394 1499 KM en 1500 PM.
SA2395 1500 KM en 1501 PM.
SA2396 1502 KM en 1503 PM.
SA2397 1503 KM en 1504 PM.
SA2398 1504 KM en 1505 PM.
SA2399 1505 KM en 1506 PM.
SA2400 1506 KM en 1507 PM.
SA2401 1507 KM en 1508 PM.
SA2402 1508 KM en 1509 PM.

216
SA2403 1511 KM en 1512 PM.
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
SA2404 1514 KM en 1515 PM.
financiën 6.5.2 middelen bij visverkoop
SA2405 1516 KM en 1517 PM.
SA2406-SA2409 Akten en voorwaarden van de verpachting door de magistraat, later het
gemeentebestuur, van het “innegelt” van de vis en van de meede.
1676/1679-1803/1807. 4 pakken.
SA2406 1676/1679-1709/1710.
SA2407 1711/1712-1740/1741.
SA2408 1741/1742-1791/1792.
SA2409 1792/1795-1803/1807.
SA2410-SA2412 Akten en voorwaarden van de verpachting door de magistraat van het mijnen
van de vis, van de visbanken en van de verhoging van de middelen op de vis.
1705-1806/1807. 3 omslagen.
SA2410 1705-1740.
SA2411 1741-1781.
SA2412 1781-1807.
6.5.3 kaai- en passagegeld
SA2413 Afschriften van akten en voorwaarden van verpachting door de magistraat van het
kaaigeld van ingevoerde azijn en zeep. 1685/1686-1723/1724. 1 omslag.
SA2414-SA2416 Afschriften van akten en voorwaarden van verpachting door de magistraat, later door
het gemeentebestuur, van de impost op de inkomende hooischepen en uitvarende
rijs-schepen, tevens akten van verpachting van de verhoging van de lasten op de
scheepsvrachten (ook wel passagegeld genoemd). 1702-1803/1807. 3 pakken.

217
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
N.B. Sinds 1762 zijn de soorten verpachting in één akte opgenomen. In 1803/1807 is in de akten tevens
begrepen het passagegeld op personen, vervoerd met postwagens en toerkarren.
SA2414 1702-1720.
SA2415 1721-1740/1741.
SA2416 1741/1742-1803/1807.
SA2417 Concept van een ordonnantie op het aan de Wouwsepoort te heffen passagegeld.
1805. 1 stuk.
6.5.4 rechten op de stadskraan
SA2418-SA2420 Afschriften van akten en voorwaarden van de verpachting door de magistraat,
later het gemeentebestuur, van de impost op de kraan. 1708/1709-1803/1807.
3 omslagen.
SA2418 1708/1709-1750/1751.
SA2419 1752/1753-1772/1777.
SA2420 1777/1782-1803/1807.
SA2421 Lijsten van ontvangen rechten van de stadkraan. 1708-1716. 1 lias.
6.5.5 leges
SA2422-SA2498 Kwitanties van de 40e en 80e penning betaald bij het verlijden van akten van
transport (opdrachten) en van schuldbekentenissen (schepenkennissen) 1711-1805.
13 liassen(l), 18 omslagen(o), 46 pakken(p).
SA2422 1711-1715 ~1l
SA2423 1711-1715 ~1l
SA2424 1719 ~1o
SA2425 1722 ~1l
SA2426 1723 ~1o
SA2427 1725 ~1o
SA2428 1726 ~1o
SA2429 1727 ~1o
SA2430 1729 ~1p
SA2431 1730 ~1l
SA2432 1731 ~1l
SA2433 1732 ~1l
SA2434 1733 ~1l
SA2435 1734 ~1l
SA2436 1735 ~1o

218
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
SA2437 1736 ~1l
SA2438 1737 ~1o
SA2439 1740 ~1l
SA2440 1741 ~1l
SA2441 1742 ~1o
SA2442 1743 ~1o
SA2443 1744 ~1o
SA2444 1746 ~1p
SA2445 1747 ~1o
SA2446 1749 ~1p
SA2447 1750 ~1o
SA2448 1751 ~1o
SA2449 1752 ~1o
SA2450 1753 ~1o
SA2451 1754 ~1o
SA2452 1755 ~1o
SA2453 1756-1758 ~1o
SA2454 1759 ~1p
SA2455 1760 ~1p
SA2456 1761 ~1p
SA2457 1762 ~1p
SA2458 1763 ~1p
SA2459 1764 ~1p
SA2460 1765 ~1p
SA2461 1766 ~1l
SA2462 1767 ~1p
SA2463 1768 ~1l
SA2464 1769 ~1p
SA2465 1770 ~1p
SA2466 1771 ~1p
SA2467 1772 ~1p
SA2468 1773 ~1p
SA2469 1775 ~1p
SA2470 1776 ~1p
SA2471 1777 ~1p
SA2472 1778 ~1p
SA2473 1779 ~1p
SA2474 1780 ~1p
SA2475 1781 ~1p
SA2476 1782 ~1p
SA2477 1783 ~1p
SA2478 1785 ~1p
SA2479 1786 ~1p
SA2480 1787 ~1p
SA2481 1788 ~1p
SA2482 1789 ~1p
SA2483 1790 ~1p
SA2484 1791 ~1p
SA2485 1792 ~1p
SA2486 1793 ~1p
SA2487 1794 ~1p
SA2488 1795 ~1p
SA2489 1796 ~1p
SA2490 1797 ~1p
SA2491 1798 ~1p
SA2492 1799 ~1p
SA2493 1800 ~1p
SA2494 1801 ~1p
SA2495 1802 ~1p
SA2496 1803 ~1p
SA2497 1804 ~1p
SA2498 1805 ~1p
SA2499 Register van ontvangsten van de stadssecretarie. 1739-1742 en van de weeskamer
1742-1744. 1 katern.

219
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën
6.6 overige inkomsten
SA2500 Legger van de huizen in de stad en van landerijen in de Buitenpoorterij, met
aantekening van daarop gevestigde cijnzen ten behoeve van de stad en van
“belastinghe” (hypotheken). 1600, bijgehouden tot ca. 1725. 1 deel.
SA2501 Afschriften van akten van verpachting van de stadsmiddelen,
d.d. 1647/1650;1663/1664 en 1693/1694. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2502-SA2509 Akten en voorwaarden van de verpachting door de schepenen van straatmest
en as. 1671-1790. 8 omslagen.
SA2502 1671; 1709-1714.
SA2503 1720-1725.
SA2504 1726-1730.
SA2505 1731-1735.
SA2506 1736-1740.
SA2507 1741-1745.
SA2508 1746-1755.
SA2509 1756-1761; 1790.
SA2510 Memorie van door enige ingezetenen verschuldigde cijnzen op hun landerijen.
(ca. 1746). 1 stuk.
SA2511 Legger van de huizen in de stad, waarin aangetekend de bedragen, daarop door
de bezitters verschuldigd in de verpondingen en van de renten die daarop rusten,
te betalen aan de stad en aan de Tafel van de H.Geest. ca. 1750, bijgehouden tot 1810.
1 deel.
SA2512 “Cijnsboek”, legger van ten gunste van de stad geheven cijnzen. 1752, bijgehouden
tot 1845. 1 deel.

220
HOOFDSTUK 6
Stedelijke
financiën

221
Zie Macht en gezag, 55-102.
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot hogere organen
a. inleiding
In theorie kenden de Middeleeuwen naast de kerk het wereldlijk gezag, belichaamd in
de keizer, de landsheer en (soms nog) de lokale of regionale heer. De breuk met het
landsheerlijk gezag bracht de Staten-Generaal aan de macht in dit deel van het
hertogdom Brabant (1577/1581-1795). Na 1795 volgen de staatsvormen elkaar in
tempo op: eerst de Bataafse Republiek met zijn afwisseling van regimes (1795-1806);
dan het koninkrijk Holland (1806- 1810) en - na vier jaar reeds - het keizerrijk van
Napoleon (1810-1814).
de hertogen van Brabant
De hertog van Brabant had stad en land van Bergen op Zoom in 1287 in leen gegeven
aan eigen heren. Formeel bestond er alleen een leenband. Slechts zelden kregen

222
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
357 Kerremans (1946) 200, 205.
358 Kerremans (1946) 71 voetnoot 4.
359 Te Hoogerheide was de hoge heerlijkheid
in leen gegeven aan de dorpsheer. 360
ARR inv.nr. 3, fol. 12v, afschrift van de
oorkonde van 11 mei 1386.
361 Slootmans (1933-1) 40-60, 153-163.
362 ARR inv.nr. 180, B nr. 367 oorkonde van 8
december 1494.
hertogelijke ondergeschikten, zoals de schout van het Land van Rijen, opdracht hier
gezag te doen gelden. In één bekend geval, betreffende een geschil tussen de heer van
Bergen op Zoom en Godevaart van der Dilft ging het nog om een ‘buitenlandse’
betrekking: Van der Dilft was heer van Borgvliet, dat in die periode tot de bezittingen
van de graaf van Vlaanderen behoorde. 357 De hertog of hertogin deden hun gezag wel
gelden wanneer er conflicten rezen tussen de heer en de stad welke de normale rechtsgang
en de openbare orde konden bedreigen. In hoofdstuk 3 is een geschil in 1398-
1399 tussen de heer en de stad genoemd. De hertogin had een beslissende rol in de
oplossing van dit conflict. 358
De heer van Bergen op Zoom was overigens in bezit van de hoge rechtsmacht binnen
zijn gehele heerlijkheid en dus in belangrijke mate onafhankelijk ten opzichte van de
landsheer en van zijn ambtenaren. 359 In 1386 verleende de hertogin aan de heer van
Bergen op Zoom het recht om in beroepszaken tegen vonnissen, in zijn heerlijkheid
geveld, te beslissen, ondanks de bepalingen van het Brabantse landscharter. 360 Deze
voorrechten werkten vooral ten nadele van de stad Antwerpen, die door Bergen op
Zoom weliswaar als hoofdbank werd beschouwd, maar wiens verdergaande pretenties
op jurisdictie binnen Stad en Land van Bergen resoluut werden afgewezen; een situatie
die herhaaldelijk tot conflicten had geleid. 361 Aan de pretenties van Antwerpen
kwam een einde in 1494, toen de hertog op verzoek van de heren van Breda en Bergen
op Zoom bepaalde dat hun steden, landen, lieden en heerlijkheden vrij moesten blijven
van alle rechtsaanspraken door steden en rechtbanken in het hertogdom. Het
tekende zowel de positie van beide heren aan het hertogelijke hof als hun vanouds
verworven juridische status. De machtige heren uit de families Nassau (Breda) en
Glymes (Bergen op Zoom) versterkten hiermee zowel hun eigen positie als die van
hun steden ten opzichte van het overige hertogdom. De steden bleven namelijk in
beroepszaken onderworpen aan de hertog en zijn Raad van Brabant en aan niemand
anders. 362
De hertogelijke rol ging verder dan die van bemiddelaar of beroepsinstantie. De rechten
van de heer en van de stad Bergen op Zoom ten opzichte van derden werden door
de landsheer versterkt. Een vroeg voorbeeld daarvan vormde de beslissing van hertog

223
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
363 ARR inv.nr. 178, charter van 13 februari
1327; inv.nr. 179, charter van 10 februari
1353; Kappelhof (1977) 83-90.
364 Slootmans (1985) 20.
365 inv.nr. SA24, fol. 302, res. 7 september
1549. Zie ook inv.nr. 789, stadsreke- ning
1549/1550, fol. 11v.
366 inv.nr. SA27, blz. 639-640, res. 19
augustus 1570.
Jan II uit 1327, waarbij deze aan de Bergenaren verbood het poorterschap te verwerven
van Kapellen op den Bosch en het lidmaatschap van het college van Sint-
Pietermannen te Leuven, beide instellingen, waarmee het stedelijk statuut kon
worden ondermijnd. Dit verbod is door dezelfde hertog in 1353 opnieuw
bekrachtigd. 363
Belangrijk was ook de rol van de hertog als landsheer met betrekking tot de jaarmarktvoorrechten.
In 1390 verleende de hertog aan de heer van Bergen op Zoom het
recht om in heel het hertogdom misdadigers te achtervolgen die kooplieden zouden
benadelen, komende van of zich begevende naar de jaarmarkten aldaar. De jaarmarkten
van Bergen op Zoom waren ouder: de vier hoofdsteden van Brabant zouden deze
reeds vóór 1397 hebben erkend. 364 Persoonlijke contacten tussen hertogen en hertoginnen
enerzijds en de Bergse burgers anderzijds waren sterk wisselend van intensiteit.
Ten tijde van de regering van het geslacht Van Glymes, dat aan het hertogelijk
huis van Brabant verwant was, nam het aantal bezoeken aan de stad zeker toe. Onder
de Bourgondiërs (1430-1482) en de Habsburgers (1482-1581) bezochten de vorsten
herhaaldelijk Bergen op Zoom. Zij werden op gepaste wijze onthaald in het stadhuis
en/of in Stads Teerkamer. Het handhaven van een goede relatie met deze machtige
heersers, die op het commerciële vlak concurrerende gewesten als Brabant,
Vlaanderen, Holland en Zeeland bezaten, was essentieel voor de handeldrijvende steden.
Sober was het einde van de relaties met het geslacht Habsburg, ook bekend als
Oostenrijkse huis. Toen Filips van Oostenrijk, prins van Spanje, de toekomstige
koning Filips II, op zijn huldigingsreis in de Nederlanden ook Bergen op Zoom
bezocht (1549) besloot men de stad met wapenschilden en enige triomfbogen te versieren,
maar - wegens de armoede - slechts oncostelijk en simpel. 365
Een feestelijke gebeurtenis in 1570 was de aankomst van Anna van Oostenrijk, dochter
van keizer Maximiliaan II. Zij was op weg naar Spanje, waar zij met haar neef
koning Filips II zou gaan trouwen. 366
De relaties met het vorstenhuis werden grondig geschaad door het bewind van de hertog
van Alva en zijn opvolgers. Als laatste ‘Oostenrijker’ kwam in 1580 aartshertog
Matthias op bezoek. Hij was door de Staten-Generaal naar de Nederlanden gehaald

224
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
367 Kleyntjens en Slootmans (1933) 71-72.
368 inv.nr. SA30, fol. 56v, 59v, 63v, 68, 69,
102 bis.
369 inv.nr. SA30, fol. 144v, 146.
370 inv.nr. SA30, fol. 109 res. 30 maart 1581.
371 Hoebancx (1952) 273, 360; Van Ham
(1985-1) 135-138.
372 Cerutti (1956) deel 1, 4-6, 8-13, nrs. 8,
9, 15 en 18.
om - met erkenning, maar ook voorbijgaan van de rechten van koning Filips - voor
zijn neef de regering waar te nemen. De Staten hadden drie jaar tevoren gebroken met
(de ‘wettige’ landvoogd) Don Juan, bastaardbroer van de koning, die gewapenderhand
de vesting Namen had bezet. Matthias werd meteen geconfronteerd met de religieproblemen
in de stad. 367 Het gezag van het huis Oostenrijk verkeerde echter in zijn eindfase.
In 1581 ‘verlieten’ de Nederlanders hun vorst.
Bergen op Zoom zond in de jaren 1579-1581 zowel naar de vergaderingen van de
Staten van Brabant als naar die van de ‘Generale-Staten’ afgevaardigden. 368 Na de
‘afval’ van markies Jan van Wittem in 1581 benoemden de Staten van Brabant te
Bergen op Zoom een nieuwe magistraat. De Brede Raad protesteerde, want het college
achtte deze benoeming in strijd met de stedelijke privileges. 369 De Raad van Brabant
speelde dat jaar een rol in de geschillen tussen hervormden en rooms-katholieken.
Een nieuwe ‘religievrede’ kwam echter niet tot stand. 370
Bergen op Zoom behield zijn banden met het hertogdom tot 1585, toen door de val
van Antwerpen Brabant grotendeels in Spaanse handen was gevallen. Een geheel nieuwe
fase in de geschiedenis begon, die hierna in een afzonderlijke paragraaf aandacht
krijgt.
de heren en markiezen
Bergen op Zoom was een heerlijke stad, gesticht door de regionale heer (van Breda) en
niet door de hertog van Brabant; bestuur, rechtspraak en regelgeving vonden plaats
door de heer of zijn vertegenwoordigers samen met de direct of indirect door hem
benoemde bestuurders. Het gezag van de regionale heren was hier gevestigd in de eerste
helft van de dertiende eeuw ten nadele van de rechten die de abdij van Nijvel hier
beweerde te bezitten. 371 De hertog van Brabant, voogd van deze belangrijke abdij,
wilde of kon de versterking van het heerlijke gezag in deze uithoek van zijn machtsgebied
niet verhinderen. De verdragen die hij circa 1198, in 1213 en in 1223 met de heer
van Breda sloot versterken deze indruk. 372
Na de verdeling van het Land of heerlijkheid van Breda in 1287, waardoor Stad en

225
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
A water
B militaire gronden van de vesting Bergen op
Zoom en van de linie naar Steenbergen,
inclusief de Waterschans
C grens tussen Brabant en Zeeland
D grens van de Buitenpoorterij van Bergen op
Zoom en betwiste grensstukken
E overige binnengrenzen van het Markiezaat
F grenzen van deelgebieden (hoeken) van de
Buitenpoorterij
G grenzen van deelgebieden (hoeken) in aan
de Buitenpoorterij grenzende gebieden
H deelgebieden behorende tot een hoek
J cijnsvrije landen (voor het merendeel
onontgonnen gronden)
K onbedijkte landen en gorzen
L dijken, respectievelijk grens hoge gronden
en polderland
M dorp
N gehucht
O gebied met verspreide bebouwing
H.Bos naar ontwerp van W. van Ham, 1999
ZEELAND
AUVERGNE-POLDER
ZEELAND
OUDen
NIEUW
BEIJMOER
Theodoruspolder
VERDRONKEN LAND
van het
HALSTEREN
NOORDGEEST
MARKIEZAAT van BERGEN OP ZOOM
Kaart 3. Rechten van de markies op de grond in de stad
en haar omgeving, ca. 1790.
Melanen
Augustapolder
Trowol
Het Laag
De Haselaar
De Bal
Drol
Hoge en
Lage Meren
Steene-
Kamer
Klavervelden
Bergs Heike
De Kraggen
Hengstmeer
HEERLIJKHEID BORGVLIET
ZUID GEEST
MOERSTRATEN
WOENSDRECHT
Zeezuiper
Keutelmeer
Heerle
WOUW
0 1 2km A B C D E F G H J K L M N O

226
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
373 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
267-276, nr. XV.
374 Van Ham (1986) 53-57.
375 Van Ham (1986) 53-56, 58-60; Meischke
(1987) 30-49 meent, dat de in 1508-
1514 uitgevoerde bouwfasen van het Hof
wel door Anthonis Keldermans zijn
ontworpen.
Land van Bergen op Zoom een afzonderlijk territorium werden, kreeg het heerlijk
gezag meer reliëf, want de nieuwe heren ontleenden hun naam en gezag aan het bezit
van de nieuwe heerlijkheid, waarvan Bergen op Zoom het centrum werd. Dat wil niet
zeggen, dat de heren daar steeds woonden. Een belangrijke rol speelde in dat opzicht
het kasteel van Wouw. Na de aankoop van het kasteel van Borgvliet werd ook die
burcht als residentie gebruikt. Het Hof van de heer in de stad was oorspronkelijk zeer
sober van karakter. Naast een groot zaalgebouw met aansluitende toren en bijgebouwen
had het bijbehorende terrein een voornamelijk agrarisch karakter. Wel werden in
de vijftiende eeuw aangrenzende gebouwen en terreinen gekocht en enige verbouwingen
uitgevoerd.
Jan II van Glymes, zijn zoon en vermoedelijke erfgenaam heer Jan van Walhain, de
latere Jan III van Glymes, verleenden in 1485 aan de stad van Bergen op Zoom het
meergemelde privilege van den Zale. Deze verlening vond plaats overmidts zekere
somme van penninghen, die dezelve onse stadt ons liberalic gegundt ende toegeseydt heeft
tot behouf der timmeringhen van onsen huyse in onser voirseider stadt. 373 De stad had dus
geld beloofd ten behoeve van bouwwerkzaamheden aan de residentie van de heer van
Bergen op Zoom. Uit de bewaard gebleven rekeningen van de stad en de heer blijkt dat
de stad de beloften heeft waargemaakt, want het bedrag van 2.000 Rijnsguldens is in
drie jaarlijkse termijnen betaald. Het geld blijkt besteed te zijn aan de bouw van een
nieuwe zaalvleugel, een project waarvan de eerste fasen in de jaren 1485-1487 werden
gerealiseerd. 374
Zoals uit de rentmeestersrekeningen van de heerlijkheid Bergen op Zoom blijkt is het
nieuwe Hof pas vanaf 1494 onder de regering van Jan III van Glymes in fasen afgewerkt.
Sinds 1511- 1512 worden de bouwmeester Anthonis I en zijn zoon Rombout
Keldermans doorlopend in verband met het Bergse hof genoemd. 375
Wat was de betekenis van Bergen op Zoom voor de heren en markiezen? Voor hen
waren Stad en Land van zo’n belang, dat zij in plaats van de eigen familienaam
Boutersem of Glymes doorgaans de naam Bergen of het Franse Berghes gebruikten. Bij
de na 1567 als markies regerende personen was dit niet het geval. Het gebruik van de
stadsnaam zegt wel iets over de plaats die Bergen op Zoom innam temidden van de

227
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
Filips van Bourgondië, hertog van Brabant,
beveelt de heer van Bergen op Zoom om de
oproerlingen in zijn stad te bestraffen,
15 mei 1454 (Archieven van de raad en
rekenkamer van de markiezen van
Bergen op Zoom, inv.nr. 348).

228
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
376 Slootmans (1945-1) 1-3; Van Ham
(1977-2) 41, 54-59.
377 Van Ham (1985-1) 127-131; idem
(1988) 103.
378 ARR inv.nr. 945.1, rentmeestersrekening
1424/1425, fol. 3.
bezittingen van deze heren. Wat de heren aan eigen goed meebrachten, toen zij door
hun huwelijken aan Bergen op Zoom verbonden werden, was niet erg indrukwekkend.
De Boutersems bezaten als vaderlijk erfgoed slechts een kasteel bij Angleur (provincie
Luik) en de Glymes alleen maar de plaatsjes Glimes en Tourenbisoul (provincie
Brabant). 376 Voor de heren en markiezen van Bergen op Zoom zal de naam Bergen of
Berghes op den duur echter meer verbonden zijn geraakt aan het totale grondgebied
van de heerlijkheid dan aan de stad alleen. De polderstreken van Fijnaart, Nieuw
Gastel en Standdaarbuiten brachten in sommige jaren meer op dan de stad, die in economisch
opzicht juist achteruit ging tijdens de periode dat de inpolderingen rendabel
begonnen te worden.
De verplichtingen van Stad en Land aan hun heer kwamen het meest uitgesproken tot
uiting, wanneer een nieuwe heer of vrouwe zijn of haar intrede deed te Bergen op
Zoom. De inhuldiging was een plechtig en feestelijk gebeuren. De daarop volgende
vergadering, waarop de zogenaamde huldegelden of blijde inkomstgelden vastgesteld
moesten worden, onthulden echter de financiële positie van de stad in vergelijking tot
de omringende dorpen. 377
In de loop van de vijftiende eeuw kon de heer van Bergen op Zoom, gebruik makend
van de economische bloei van de stad, zijn inkomsten aanzienlijk vermeerderen.
In de rekening van 1424-1425 treffen we reeds inkomsten aan die betrekking hebben
op de lakennijverheid: de zogenaamde lijnwaadellen en de grote en kleine
lakenaccijns; de rechten geheven in het waaggebouw; het akergeld en de huidetol; het
hoorngeld alias veetol; de varkenskeuring (het vercken besien); de vistollen en het recht
van ‘s-heeren vis. 378 In 1526-1527 zijn bovendien genoemd: het recht op het meten
en strijken van wollen lakens met choorden; de riddertol of korenlepel; weggelden
geheven aan de Wouwse- en Bospoort; het baken- en chordegeld van schepen; de paardentol;
het gebruik van stallen in het vleeshuis en de verhuur van de penshuisjes die er
tegenaan waren gebouwd. Een restant van de persoonlijke dienstbaarheid van de
onderdanen aan de heer was de verplichting op gezette tijden hand- en spandiensten
te verrichten o.a. door het vervoer van turf.
Wat betekenden de heren voor de stad? De functie van residentie versterkte de positie

229
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
379 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
262-271, nrs. XIII-XV.
380 Slootmans (1944) 12, 39, 44, 67, 87,
90, 93-94, 106, 210.
381 Slootmans (1924) 17, 212, 336, 337.
382 Juten (1924) 75-76.
383 Van Ham (1985-1) 127-151, met name
138-144.
van Bergen op Zoom ten opzichte van het platteland. De heren waarborgden het
alleenrecht van de stad in een deel van het gebied om bepaalde nijverheden te vestigen,
zoals meestoven en zoutketen. Ook het stedelijk recht om accijnzen te heffen
beschermden zij door maatregelen tegen vestigen van brouwerijen ten plattelande en
het opleggen van accijnstarieven van minstens dezelfde hoogte aan de brouwerijen,
die binnen de parochie, maar wel buiten de stadsmuren, werden geduld. 379 De kerk en
de kloosters ondervonden de warme steun van de heren: de oprichting van een kapittel
was aan hun initiatief te danken alsmede de vestiging van enige conventen. 380 Ook
greep de heer in, toen de zorg voor de sociaal zwakken in het nauw dreigde te komen,
door zijn maatregelen om een nieuw gasthuis te stichten en te financieren. 381 De heer
stimuleerde krachtig de voltooiing van het kerkgebouw, die bij de tanende economie
van de zestiende eeuw echter niet geheel gerealiseerd werd. In die kerk was ook de
grafkapel van de heren en markiezen. 382
Via de heer had de stad een rechtstreekse adviseur en verdediger van haar belangen
aan het hertogelijke hof. Vooral in de tijd dat de jaarmarkten het voornaamste
bestaansmiddel voor de stad waren, vormde de voorspraak van de heer een factor van
het grootste belang. De tijdelijke aanwezigheid van de heer en van zijn voorname gasten,
waaronder de hertogen, gaf naast de jaarmarkten wat mondaine glans en een
vleugje hofcultuur aan de sterk door het omringende platteland bepaalde samenleving.
Maar dat moest dan ook betaald worden: de heren, hun familieleden en hun gasten
hield men te vriend met diensten en geschenken. 383 De relatie met de markiezen
veranderde grondig door de troebelen in de Nederlanden, die ook Bergen op Zoom
niet onberoerd lieten. Nadat markies Jan IV van Glymes naar Spanje was vertrokken,
liet de markiezin oorspronkelijk de uitoefening van de gereformeerde religie binnen
de stad toe, maar paste zich spoedig aan, toen na de Beeldenstorm door het ingrijpen
van de landvoogdes de politieke situatie sterk was veranderd. De markiezin liet
Spaanse troepen toe, waarna de exclusieve positie van de rooms-katholieke eredienst
werd hersteld. Dat belette niet, dat de nog in hetzelfde jaar aangekomen nieuwe landvoogd
Alva de bezittingen in beslag nam van de opstandige edelen, waartoe ook de

230
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
384 Slootmans (1944) 463-471.
385 Kleyntjens en Slootmans (1933) 88-89.
386 Kleyntjens en Slootmans (1933) 89-90.
387 inv.nr. SA32, fol. 92v.
388 RGP 47, 204, res. St.-Gen. 18 en 22 okt.
1585; Scherft (1966) 67-68.
389 inv.nr. SA32, fol. 105 res. 2 april 1586.
390 inv.nr. SA34, fol. 19v, res. 7 mei 1588;
inv.nr. 35, res. 5 november 1591;
inv.nr.1405;
inmiddels overleden markies werd gerekend. De inboedel van het Markiezenhof werd
verkocht. 384
Na een tussenbestuur dat namens de koning door een superintendant werd uitgevoerd,
kwam in 1577 de erfgename van de wettige markies aan de regering, Maria
Margaretha van Merode, gehuwd met de Brabantse edelman Jan van Wittem, heer
van Beersel. Deze toonde zich een verdediger van de rooms-katholieken, waardoor hij
na enige jaren van spanningen met het stedelijk bestuur zich uit de stad terugtrok.
Begin december 1581 trachtte de markies Bergen op Zoom in handen te spelen van de
Spaanse veldheer Parma. De gevolgen van het verraad van Jan van Wittem waren voor
zijn gezag desastreus. Het complot werd ontdekt, de aanval afgeslagen en de markies
van zijn rechten vervallen verklaard. 385 De Staten van Brabant bestuurden het
Markiezaat korte tijd. Zij gaven het gezag reeds op 14 februari 1582 aan de prins van
Oranje, Willem de Zwijger. Die mocht het Markiezaat besturen en de vruchten ervan
gebruiken, maar niet langer dan de tijd van de oorlog en als schadevergoeding voor de
elders door de Spaanse bezetting verloren bezittingen. Op 13 november nam Arent
van Dorp namens de prins de hulde van de burgerij in ontvangst. 386
Willem I van Oranje werd op 10 juli 1584 te Delft vermoord. Het zogenaamde
Sterfhuis ging zijn rechten en bezittingen beheren. De administrateurs van de nagelaten
boedel ( het ‘Sterfhuis’) van prins Willem van Oranje benoemden op 17 april 1585
jonkheer Elias le Leon tot schout van Bergen op Zoom, wegens langdurige afwezigheid
van Adolf Cool(s), die tot dusverre als zodanig fungeerde. Le Leon werd voorlopig aanvaard
hoewel ook zijn benoeming in strijd met de privileges werd geacht. 387
De Staten-Generaal kenden op 18 oktober 1585 het Markiezaat voor de tijd van de
oorlog toe aan Maurits van Nassau, geboren prins van Oranje. 388 Arent van Dorp
verscheen weer te Bergen op Zoom, om het Markiezaat ‘provisioneel’ (voorlopig) in
bezit te nemen. 389 Maurits woonde niet in het Markiezenhof en moest in 1588 zelfs
constateren, dat dit grotendeels onbruikbaar was geworden door het verblijf van
soldaten in de gebouwen. Kort daarop heeft zich de militaire gouverneur van de stad
in een deel van het Hof gevestigd. 390
Toen in 1600 prins Maurits en de Staten van Holland en Zeeland met de (zuidelijke)

231
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
391 inv.nr. SA798, stadsrekening 1600/1601,
fol. 178v, 179v, 180, 180v en 192v.
392 inv.nr. SA37, fol. 82, 13 april 1607.
393 RGP 131, 630, 649.
394 RGP 131, 672.
395 Van Schilfgaarde (1950) 207-216.
396 inv.nr. SA37, fol. 167v, res. 4 september
1609; Meischke (1987) 57.
397 Van Schilfgaarde (1950) 221-250.
Staten van Brabant in het Markiezenhof onderhandelden, moest de burgerij voor
meubilair en beddengoed zorgen. 391 In april 1607 werden de krijgshandelingen voor
acht maanden geschorst. 392 Het bestand, dat in 1609 voor twaalf jaar gesloten werd,
had een voorspel te Bergen op Zoom. Op 4 februari zag de stad prins Maurits, graaf
Willem Lodewijk, de Raad van State en de Staten van Zeeland binnen zijn wallen. 393
De Staten-Generaal vergaderden hier (waarschijnlijk in het Markiezenhof) van 11
maart tot 18 april. Het vredesverdrag werd niet te Bergen op Zoom, maar te
Antwerpen getekend. Wel werd het hier voor het eerst openbaar bekend gemaakt. 394
Pas na het sluiten van het Bestand konden de wettige erfgenamen van de vroegere
markies hun rechten weer geldend maken. Graaf Herman van den Bergh, gehuwd met
de dochter van Jan van Wittem, markiezin Maria Mencia, verscheen in de stad. Deze
rooms-katholieke edelman resideerde als stadhouder van het Spaanse gedeelte van
Gelderland te Venlo. 395 De protestantse magistraat ontving hem hoffelijk, maar zal
zich niet helemaal opgetogen hebben gevoeld. Op 22 oktober 1609 deed Maria
Mencia haar intrede in Bergen op Zoom. Even zag het Hof weer iets van de oude
glans: de graven van Nassau en Hoogstraten waren hier te gast. Aangezien de rentmeestersrekeningen
niet bewaard zijn, weten we weinig over de bewoning van het
Hof gedurende deze periode. Aan het Markiezenhof werden herstellingen aangebracht.
396 Uiteraard bleef men prins Maurits als het ‘hoogste gezag’ beschouwen,
wel vermoedend dat de wapenstilstand niet eeuwig was. Ook bleef Maurits de
magistraat benoemen. Het wantrouwen tegen de rooms-katholieke markies zat diep.
Graaf Herman overleed in 1612, zijn echtgenote (inmiddels hertrouwd met Willem
van Melun, prins van Espinoy) het daaropvolgende jaar. De familie van de graven van
den Bergh liet vervolgens het Markiezaat in bezit nemen ten behoeve van de driejarige
nicht van graaf Herman, Maria Elisabeth I Clara van den Bergh. Dit kind stond
onder voogdij van haar ooms. Waarschijnlijk hebben deze niet langdurig te Bergen op
Zoom verbleven. 397 Het gebouw stond weer leeg, ook nadat Maurits in 1621 het
Markiezaat opnieuw ging besturen. Deze liet het gebouw wel onderhouden maar leegstand
brengt automatisch geleidelijke achteruitgang met zich mee. Met name prins
Frederik Hendrik verbleef wel eens in het Hof, wanneer hij als kapitein-generaal van

232
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
Door het stadsbestuur afgekondigde
publicatie van de markies inzake de jacht,
1705 (inv.nr. SA2525).

233
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
398 Poelhekke (1978) 245, 357, 504, 548-
551.
399 inv.nr. SA41, ongefol., res. 18 april 1644.
Van Schilfgaarde (1950) 229-237; 260-
261.
400 inv.nr. SA42 ongefol., res. 8 en 24 juni
1648; 11 en 28 oktober en 16 november
1649.
401 Van Ham (1977-1) kol. 165.
402 Meischke (1987) 57.
403 Van Ham (1977-1) 34.
het Staatse Leger hier aanwezig diende te zijn. Meestal werd hier een veldtocht naar
het Zuiden voorbereid; de vesting Bergen op Zoom diende dan als verzamelplaats en
bevoorradingspunt. 398 Ondertussen woonde de ‘wettige’ markiezin sinds haar huwelijk
in 1625 met haar neef graaf Albert van den Bergh in zijn kasteel te Boxmeer. Daar
is zij in 1633 overleden.
Erfgename van het Markiezaat werd haar nicht Maria Elisabeth II, tot 1644 regerend
gravin van Bergh. Als dochter van de naar de Staten-Generaal overgelopen graaf
Hendrik van den Bergh was haar positie ten opzichte van de Oranjes aanzienlijk sterker
dan die van haar voorgangers. Na het overlijden van Frederik Hendrik in 1647
volgde zijn zoon Willem II op als bezitter van de werkelijke macht in het
Markiezaat. 399 Door een geschil met familieleden moest Maria Elisabeth II zich na de
vrede van Münster in 1648 met het bezit van Bergen op Zoom tevreden stellen. Ook
hier moest zij optornen tegen de oppositie van haar verwanten. De magistraat had
eveneens moeite, haar als markiezin te erkennen. Willem II moest uitdrukkelijk bevel
geven, hun weerspannigheid op te geven. Nadat de Staten-Generaal in oktober 1649
haar gezag definitief hadden erkend feliciteerde de magistraat de markiezin en onthaalde
haar op 16 november d.a.v. feestelijk. 400 Thomas de Rouck, burgemeester buiten
de bank en bekend heraldicus, maakte het ontwerp voor een met wapens versierde
genealogie. De kaart werd opgehangen in de Herenkamer van het stadhuis. 401 De markiezin
liet na haar terugkomst het Markiezenhof opnieuw inrichten en meubileren. 402
Bij een oproer in de stad, dat in juli 1653 voorviel, stond haar reputatie op het spel.
De oproerkraaiers, Oranjegezind zoals elders in de Republiek, gooiden met modder
naar haar rijtuig en doorstaken haar wapenschild ‘symbolisch’ met messen die met
oranje linten versierd waren. 403
Naast het Hof van Bergen op Zoom was haar kasteel Hedel een geliefd verblijf voor
deze markiezin. Ook verbleef zij herhaaldelijk in Den Haag en te Brussel. Tijdens haar
verblijf in de residentie van de republiek onderhield zij contacten met de uit Bohemen
verdreven protestantse ‘Winterkoning’ Frederik van de Palts en zijn gezin. Diens
dochter Henriëtte vertrok in 1658 via Bergen op Zoom naar Brussel, waar zij zich tot
de katholieke godsdienst bekeerde. De markiezin gaf de prinses op haar ‘vlucht’

234
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
404 inv.nr. SA43 ongefol., res. 30 januari
1658 en 30 januari 1659.
405 ARR inv.nr. 25, fol. 49.
406 ARR inv.nr. 947, rentmeestersrekeningen
1668-1677 en 1678-1685.
407 inv.nr. SA49 ongefol., res. 7 jan., 1689;
res. 24 dec, 1688; inv.nr. 50, res. 28
oktober 1697; inv.nr. SA51, res. 29
januari 1698.
408 inv.nr. SA51 ongefol., res. 19 oktober
1698.
409 Meischke (1987) 57-60.
onderdak. Als straf ontnamen de Staten-Generaal haar gedurende één jaar de
bestuurs- en rechtsmacht over het Markiezaat. 404
Na het overlijden van de markiezin in 1671 brak een onrustige periode aan. Haar
dochter Henriëtte Francisca van Hohenzollern was gehuwd met Frederik II Maurits de
la Tour d’Auvergne. Hij was als militair in dienst van de Franse koning. Door de voortdurende
oorlogen van de republiek tegen Frankrijk kwam de positie van de nieuwe
markies ten opzichte van zijn leenheren in het geding. Tijdens die oorlogen grepen de
Staten-Generaal naar een beproefd middel: het Markiezaat werd geconfisceerd en in
1672 aan prins Willem III van Oranje gegeven als compensatie voor de schade die hij
in zijn Franse bezittingen leed. 405 Van een geregelde bewoning van het Hof kon dus
geen sprake zijn geweest. De rentmeestersrekeningen van 1672 tot en met 1678
bevatten de aantekening dat het gebouw bewoond wordt door oude ‘dienaers’ van de
markiezin. In een ander deel van het complex waren munitie en hooi opgeslagen. In
1679 woonde de markiezin weer te Bergen op Zoom. 406 In 1688 begon, wegens het
uitbreken van een nieuwe oorlog met Frankrijk, weer een tien jaar durende confiscatie.
Opnieuw werd prins Willem III van Oranje bezitter van het Markiezaat. 407 Na
haar terugkeer overleed de markiezin te Bergen op Zoom op 17 oktober 1698. 408
De markies François Egon de la Tour, prins van Auvergne, die zijn moeder opvolgde,
was in dienst getreden van de Staten-Generaal en leefde dus in onmin met de Franse
koning. Daarom kon hij in 1698 het Markiezaat in bezit nemen en het bestuur vrijwel
ongestoord uitoefenen, hoewel in 1702 nog een poging tot confiscatie moest worden
afgewend. De markies vestigde zich na zijn huwelijk in 1707 blijvend in Bergen op
Zoom. Het Hof heette sindsdien lange tijd Prinsenhof. François Egon moet grootse
plannen hebben gehad om het Markiezenhof naar de smaak van zijn tijd te verbouwen.
Alleen de verbouwing van de woonvleugel aan de tuinzijde kwam in 1709-1710
in Frans-classicistische stijl tot stand. Door het overlijden van de markies in 1710
kwam een vroegtijdig einde aan het werk. De onbekende architect Giroquel werd
het volgend jaar (ruim) betaald. De kapel, die tot dusverre aan de tuinzijde van de
woonvleugel stond, moest worden afgebroken om de nieuwe vleugel te kunnen
realiseren. 409

235
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
410 Levelt (1928-2) 7.
411 inv.nr. SA872, stadsrekening 1719/1720,
fol. 407v. 409v en 479v.
412 Faure (1761) 147.
413 Levelt (1928-2) 10-11.
414 inv.nr. SA888, stadsrekening 1742/1743,
fol. 83.
415 ARR inv.nr. 40, fol. 5-5v.
416 inv.nr. SA888, stadsrekening 1788/1789,
fol. 57 en inv.nr. 933, stadsrekening
1789/1790, fol. 62.
Van 1710 tot 1722 regeerden familieleden namens zijn dochter Maria Henriëtte, bij
haar opvolging twee jaar oud, als haar voogden; voor alle zekerheid trok de Raad van
State de oppervoogdij aan zich. 410 De heren voogden verbleven nu en dan in het Hof.
De magistraat moest dan voor hun vervoer en voor eetwaren zorgen. 411
Op 16 februari 1722 huwde de jonge markiezin in het Hof met de Duitse vorst Johan
Christian van Palts-Sulzbach. Het was de laatste maal in de markgraaflijke periode,
dat hier een grootse plechtigheid plaats vond.412 De nieuwe markies eiste zonder
succes uitkering van het huldegeld en verscheen daartoe persoonlijk in de magistraatsvergadering.413
Na het huwelijk vertrok het jonge paar naar Duitsland.
Maria Henriëtte overleed op 28 juli 1728 in Duitsland. Haar opvolger Karel Filip
Theodoor van Palts-Sulzbach was toen nog geen vier jaar oud. Hij heeft hier nooit
gewoond. Uit het woonkwartier, sinds de regering van de Auvergnes Princenkwartier
geheten, is in 1729 het meubilair verwijderd en verkocht.
Markies Karel Theodoor werd in 1742 meerderjarig. Hij erfde van een overleden familielid
de Rijn-Palts, waar hij zich te Mannheim vestigde. Op 30 juli werd hij te Bergen
op Zoom ingehuldigd. 414 De markies machtigde zijn raden en rekenmeesters om
namens hem het Markiezaat te besturen. Bovendien vaardigde hij een geheimraad af,
die namens de markies toezicht op de gang van zaken moest houden. De geheimraad
woonde - als hij tijdelijk hier was - in het voormalige gastenkwartier. Sinds die tijd
heette dit het quartier van de Geheimraad.
Tijdens de belegering van Bergen op Zoom in 1747 werd een deel van het Hof betrokken
door de militaire commandant en een ander door een gedeputeerde van de
Raad van State, een feit dat de Fransen na de inname van de vesting een voorwendsel
gaf, om ook het Hof te plunderen.415 De verhouding tot de vrijwel steeds afwezige
markies werd louter een formaliteit. Uit de resoluties blijkt de Oranjegezindheid van
de magistraat. Toen prins Willem V in 1788 door interventie van Pruisen in zijn
gezag als kapitein en generaal van de republiek was hersteld, werd dit hier uitbundig
gevierd. Behalve op de verjaardag van de markies werd ook op die van de prins in de
stad gefeest. 416
De Fransen maakten in 1795 een einde aan de meer dan vijf eeuwen regering van

236
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
417 inv.nr. SA29, fol. 156 v, res. 7 en fol. 162,
14 september 1577.
418 Slootmans (1933-2) 51.
419 RGP 47, 11, res. St.-Gen. 6 sept. 1585.
420 Zie hiervoor, hoofdstuk 2 (par.
rechtspraak) en Christ (1984) 54-56.
eigen heren over Stad en Land van Bergen op Zoom. Vermeulen, rentmeester van
de markies, en zijn gezin werden in mei zonder pardon op straat gezet. Een zekere
Daverdoing nam er namens de Franse republiek bezit van en ging de domeinen
beheren.
verhouding tot de Staten-Generaal
Bergen op Zoom had zich na de inname van de stad door troepen van de Staten-
Generaal geschikt in de nieuwe staatkundige situatie. Hiervoor is reeds vermeld, dat
de stad zich liet vertegenwoordigen op vergaderingen van de Staten-Generaal en in de
Staten van Brabant. Bergen op Zoom sloot zich ook aan bij de Unie van Brussel
(1577). 417 Militaire noodzaak dwong de stad twee jaar nadien om een verdrag van
satisfactie te sluiten met de Staten van Zeeland. Kennelijk konden de Staten van
Brabant niet voldoende zorgen voor hun grensvestingen. 418
Vooral door de val van Breda in 1581 en de onzekere situatie op het omliggende platteland
(het kasteel van Wouw werd door de markies Jan van Wittem in Spaanse handen
overgegeven) kwam Bergen op Zoom in een isolement. Alleen door de contacten
met Zeeland en Antwerpen kon de stad aan de Staatse zijde blijven. De situatie veranderde
grondig door de val van Antwerpen in 1585. In september van dat jaar verlieten
de Brabantse afgevaardigden de Staten-Generaal wegens ‘het verlies van denselven
lande’. 419 De Staten-Generaal namen spoedig het bestuur over van het deel van
Brabant, dat nog onder hun militair gezag viel. Daartoe behoorde ook Bergen op
Zoom. Het door hervormden overheerste stadsbestuur realiseerde zich al spoedig, dat
vooral de juridische banden met het Zuiden verbroken moesten worden. Vandaar het
verzoek aan de landvoogd Leicester hierin te voorzien door de oprichting van een
hooggerechtshof, dat de rol van de Brusselse raad van Brabant kon overnemen.
Dat dit voorlopig in Holland werd gevestigd was gezien de militair-strategische
situatie aannemelijk. Niemand had kunnen voorzien, dat de provisorische regeling
tot 1795 zou gaan gelden. 420
Op 19 juli 1588 wezen de Staten-Generaal prins Maurits aan als kapitein-generaal

237
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
421 RGP 51, 271-273, res. St. Gen. 19 juli
1588
422 RGP 47, 212-213, res. St.-Gen., 17
januari 1586; Christ (1984) 29-35. 423
RGP 47, 216-217, res. St.-Gen. van 17
februari 1586.
424 RGP 51, 257-259, res. St.-Gen. 11
februari 1588; Christ (1984) 38-50.
425 RGP 51, 597-598, res. St.-Gen. 26
januari 1589.
426 Christ (1984) 65-67.
427 Christ (1984) 80-92; 98-101.
over al het krijgsvolk in garnizoen in de steden en forten en te velde op het platteland
van Brabant. 421 Wanneer hij maatregelen in onze streek neemt, dient men zich steeds
af te vragen, of hij optreedt als opperbevelhebber of handelt als bezitter van het
Markiezaat van Bergen op Zoom, wat hij reeds in 1585 was geworden. Hiermee was
zijn gezag in het Staatsgebleven deel van Brabant, dat (op de vesting Grave na) bijna
geheel met het Markiezaat samenviel, bijna absoluut geworden.
de Brabantse zaak
Reeds op 17 januari 1586 verzochten de edelen en steden, die onder het gezag van de
Staten- Generaal waren gebleven, bij monde van één van de schepenen van Bergen op
Zoom om toelating tot de Staten-Generaal en om beschouwd te worden als een deel
van de Unie. 422 De behandeling van hun verzoek werd op de lange baan geschoven en
daarmee was de strijd om de Brabantse Zaak, waaraan door M. Christ een proefschrift
is gewijd, begonnen. De Brabanders werden ‘voorlopig’ behandeld als de bewoners van
andere gebieden, waar de militaire situatie nog onzeker was: de Groningse
Ommelanden, Sluis, Oostende, Zaltbommel en Tiel. 423 Een formeel succesje vormde
het besluit van de Staten-Generaal van 11 februari 1588, om de edelen en burgemeesters
en regeerders van Bergen op Zoom in bepaalde gevallen als geassocieerde ter vergadering
uit te nodigen. 424 Bijna een jaar later werd aan Bergen op Zoom toelating
gewaarborgd, als het verhandelde hun stad zou aangaan. 425 In oktober 1596 gaven de
steden Bergen op Zoom en Breda (sinds 1590 weer in Staatse handen) de Staten-
Generaal een kans, hun beloften van 1588/1589 waar te maken. De afsluiting van een
Drievoudig Verbond met Frankrijk en Engeland vond echter plaats zonder dat de
Brabanders tot de desbetreffende vergaderingen waren toegelaten. 426
Tijdens de onderhandelingen over het Twaalfjarig Bestand sloten de steden Bergen op
Zoom, Breda, Grave en Willemstad formeel een stedenbond, met het doel de toelating
tot de Staten- Generaal te realiseren. Hierbij ging het initiatief uit van Breda (1607-
1609). Ook deze poging werd niet gehonoreerd. 427 In 1625 werd Breda door Spinola
voor de koning van Spanje ingenomen; ‘s-Hertogenbosch daarentegen werd door

238
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
Plakkaat van de Staten-Generaal der
Verenigde Nederlanden, 1651
(inv.nr. SA2537).

239
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
428 Christ (1984) 123-138.
429 Christ (1984) 143-149.
430 Christ (1984) 174-242.
prins Frederik Hendrik in 1629 in handen van de Staten-Generaal gebracht. Reeds tijdens
laatstgemeld beleg kwamen de verbonden steden op initiatief van Bergen op
Zoom opnieuw bijeen. Na de verovering van de Diezestad stelde deze de voorwaarde,
als een hoofdstad van het hertogdom Brabant erkend te worden. De kwestie geraakte
daarna mede door onderlinge onenigheid in het slop. 428
Toen het er in 1632 naar uitzag dat spoedig vredesonderhandelingen zouden gaan
beginnen nam Bergen op Zoom wederom het initiatief om met nieuwe toelatingspogingen
te beginnen. Opnieuw verliep een en ander ook tussen de deelnemende steden
vrij stroef. 429 Nadat Breda in 1637 op de Spanjaarden was heroverd bezat de inmiddels
gevormde republiek een uitgestrekt generaliteitsgebied. Zowel de vredesonderhandelingen
in 1647-1648 als de Grote Vergadering van 1650-1651 die orde op zaken
moest stellen na de dood van prins Willem II vormden voor de nu tot een ware stedenfamilie
aangegroeide groep vestingen en vestinkjes in Staats-Brabant aanleiding te
proberen om het begeerde doel opnieuw te bereiken. Bij de laatste poging pleegde de
Bergse magistraat enige malen obstructie, wat volgens Christ wellicht te wijten was
aan de nieuwe situatie: in het Markiezaat stond geen Oranje meer aan het roer, maar
de eigen (bovendien rooms-katholieke) markiezin. Hierdoor was Bergen op Zoom
voor de Oranjes niet erg interessant meer, ook nam hun belangstelling voor het streven
van de Brabantse steden naar een zelfstandige gewestelijke status af; de laatste
pogingen zijn in 1652 gestaakt, ook al omdat de Staten-Generaal feitelijk geboden,
van verdere pogingen af te zien. 430 Latere verzoeken gingen uit van afzonderlijke steden;
Bergen op Zoom speelde daarbij niet meer de rol van voortrekker.
In het formeel pas in 1648 afgeronde Staats-Brabant vormde Bergen op Zoom, eens
de laatste stad van Brabant onder Staats gezag, slechts een onderdeel. Ondanks herhaalde
protesten dat de stad als bondgenoot en niet als veroverde stad behandeld
wenste te worden is zij met het overige Staats-Brabant gelijkgeschakeld.
Belangrijk werd de rol die de Raad van State speelde in het bestuur van deze gewesten,
voornamelijk vanwege het militaire belang van de Brabantse steden als ‘voormuur’
van de republiek. Uiteraard vormde de militaire macht in Bergen op Zoom met als
hoofd de gouverneur een van de machtigste steunpilaren van het Staatse gezag.

240
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
431 Mommers (1953) 233.
432 Mommers (1953) 297.
433 inv.nr. SA149, fol. 81 en 359-386.
434 Van Ham (1976) 135-145, 149-150.
Bataafse Republiek en Koninkrijk Holland
Oude Brabantse verlangens naar gelijkberechtiging werden weer levend toen de troepen
van de Franse republiek onder de leuze van ‘Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap’
de republiek van de Verenigde Nederlanden hadden bezet. De lokale ontwikkelingen
te Bergen op Zoom zijn door De Mooij en de regionale reeds eerder door Mommers
uitvoerig behandeld, zodat daarnaar slechts behoeft te worden verwezen. Met het
nodige enthousiasme werd deelgenomen aan de vergaderingen van volksafgevaardigden
te Tilburg, die uiteindelijk zouden leiden tot hun toetreding op 1 maart 1796 tot
de laatstgehouden vergadering van de Staten-Generaal. 431 Kenmerkend voor de eensgezindheid
van de Brabanders was wellicht het feit, dat de Tilburgenaar Pieter Vreede
als representant van Bergen op Zoom de op die datum geopende Nationale
Vergadering bijwoonde. 432
Om de integratie van Brabant in de nieuwe staat te realiseren waren verdragen met
de Franse bondgenoten noodzakelijk. Deze betroffen zowel de soevereiniteit als het
goederenbezit van ‘buitenlandse’ vorsten, waartoe ook de markies van Bergen op
Zoom werd gerekend. Bij transactie van 5 januari 1800 tussen de Franse en Bataafse
republiek werden de domeingoederen van laatstgenoemde tegen een flinke vergoeding
aan de zusterrepubliek afgestaan. De erfgenaam van de laatste markies, de
keurvorst (spoedig koning) van Beieren werd op 24 maart 1801 schadeloosgesteld en
deed afstand van zijn rechten, die dus geheel in handen van de staat overgingen.
Het Bergse stadsbestuur bracht als het ware het verleden weer in beeld, door in 1802
de portretten van de markiezen weer in zijn vergaderzaal op te laten hangen. 433
Ook werkte het mee aan een serie allegorische schilderijen in de vergaderzaal van het
Departement Brabant te ‘s-Hertogenbosch, die als voornaamste motief de heraldische
wapens van steden en districten hebben. Het was het begin van een zekere restauratie
van oude verhoudingen, al bleef het gezag bij de eenheidsstaat berusten. De revolutietijd
was in elk geval voorbij. 434

241
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
b. inventaris
7.1 verhouding tot het hertogdom brabant
SA2513 “Ordonnantien L a N, register van plakkaten uitgevaardigd door of namens de koning,
keuren en rechtsgewoonten van steden en districten in het hertogdom Brabant en
van oorkonden van de stad en heerlijkheid Breda. 1444-1579. 1 deel.
N.B. Voor een nadere omschrijving van de heterogene inhoud van dit deel zie bijlage VI.
P.M. Ordonnantie op de verpachting van de imposten op de wijnen en ingevoerde bieren te
Bergen op Zoom, door de Staten van Brabant vastgesteld. 1549. Zie inv.nr. SA2591.
P.M. Akten van verpachting van de imposten op de “vier spetiën” ter betaling van de bede
in Brabant binnen Bergen op Zoom, Steenbergen, Kruisland, Roosendaal, Nispen en
in de dorpen van het Markiezaat. 1554-1568. Met afschriften van enige stukken
inzake deze heffing. 1565. Zie inv.nr. SA2601.
SA2514 “Ordonnantien L a I”, register van plakkaten, uitgevaardigd door of namens de
koning, door de Raad van Brabant of door de markies van Bergen op Zoom.
1558-1602. 1 deel.
P.M. Rekening van de pachters van de bieraccijnzen binnen de stad namens de Staten van
Brabant geheven. 1571. Afgehoord t.o.v. burgemeesters en rentmeesters van de stad.
1572. Zie inv.nr. SA2602.

242
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
P.M. “Verpachtcelen”, lijsten van verpachting van de generale middelen op de consumpties
in de steden Bergen op Zoom, het platteland van het Markiezaat, te Steenbergen en te
Roosendaal en Nispen. 1577-1583. Zie inv.nr. SA2603.
7.2 verhouding tot de heren en markiezen
P.M. Privileges en voorschriften , ontvangen van de heren en vrouwen c.q. markiezen en
markiezinnen van Bergen op Zoom, d.d. 1314-1555. Afschriften 15e-17e eeuw.
Zie inv.nrs. SA1-SA7.
P.M. Transumpt door notaris Jacobus de Witte van een oorkonde waarbij Jan I van
Glymes, heer van Bergen op Zoom, en Jan van Wouw de uitspraak d.d. 1430 door de
vrouwe van Bergen op Zoom, in een geschil tussen de stad en het kapittel gedaan,
verduidelijken en aanvullen, d.d. 1432. (15e eeuw). Zie inv.nr. SA3530.
SA2515 Vidimus van de oorkonde waarbij Jan I van Glymes en Johanna van Boutersem bij
hun inkomst als heer en vrouwe van Bergen op Zoom aan de stad voorrechten
verlenen. d.d. 1419, 1422. 1 charter.
SA2516 Akte waarbij Filips van St. Pol, ruwaard van Brabant, en Jan van Beieren, graaf van
Holland, een wapenstilstand verlengen en waarbij de steden van Brabant, waaronder
Bergen op Zoom, beloven zich aan de daarin opgenomen bepalingen te zullen houden.
1423. 1 charter.
SA2517 Afschrift van een afschrift van een vonnis van de Raad van Brabant te Brussel tussen
het kapittel enerzijds en de heer van Bergen op Zoom anderzijds in een geschil over
de bijen-, de kalver- en de ganstienden, d.d. 1520. (Gelijktijdig). 1 stuk.
SA2518 Afschriften van een ordonnantie door de heer van Bergen op Zoom op de riddertol
of korenlepelrecht d.d. 1557. (17e en 18e eeuw). 1 omslag.

243
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
SA2519 Fragment van een register waarin de akten van de verpachting van heerlijke rechten
t.b.v. de markies zijn ingeschreven. 1558-1559. 1 katern.
P.M. “Ordonnantien” L a I, register van plakkaten, onder meer door de markies
uitgevaardigd. 1558-1602. Zie inv.nr. SA2514.
SA2520 Akte en voorwaarden van verpachting van de namens de markies te heffen
lakenaccijns. 1563. 1 stuk.
SA2521-SA2522 Rekeningen van de impost op de wijnen en bieren, geheven ter betaling van het
huldegeld voor de markies. 1565. 1 katern en 1 stuk.
SA2521 1565 juli 1 - oktober 16. 1 stuk.
SA2522 Idem, op de binnenbieren. 1565 jul-okt. Fragment.
N.B. Alleen fol. 1 bewaard.
P.M. Afschrift van een vidimus van een akte van schepenen van Brussel houdende
vertaling van de pauselijke bul waarbij de rechten van de heren van Bergen op Zoom
op het patronaatschap van de kerk en andere kerkelijke rechten worden bevestigd.
d.d. 1442, 1610 en 1611. (17e eeuw). Zie inv.nr. SA3531.
SA2523 “Corte deductie”, verhandeling over het bestuur van de stad en de rechten van
de markiezen dienaangaande. 1652. 1 katern.
P.M. Uittreksels uit de registers van privileges door de heer aan de stad verleend.
d.d. 1287-1555 (18e eeuw). Zie inv.nrs. SA722-SA724.
SA2524 Uittreksel uit een privilegeregister waaruit blijkt dat de raadslieden van de heer geen
leden van de Brede Raad kunnen zijn, (18e eeuw). 1 stuk.

244
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
SA2525 Door het stadsbestuur afkondigde publicaties van de heren en markiezen.
1705-1752. 1 omslag.
N.B. Gedrukt.
SA2526 Akte van lichting, ondertekend door de pensionaris R. Bastingius, van de inventaris
betreffende de nagelaten goederen van de prins van Auvergne, markies van Bergen
op Zoom, die zich in het Hof bevinden. 1710. 1 stuk.
SA2527 Uittreksel uit de resoluties van de Raad van State houdende vernieuwing van de
ordonnanties op de jacht, d.d. 1657, zulks op verzoek van de markies,
d.d. 1728. (ca. 1730). 1 stuk.
P.M. Dossiers inzake de geschillen met de raden en rekenmeesters van de markies over het
postkantoor en het benoemen van een postmeester. 1734-1736.
Zie inv.nrs. SA3197-SA3200.
SA2528 Dossier inzake een geschil tussen de voogdes van de markies en de magistraat over
het recht om deurwaarders of apprecciateurs aan te stellen. 1741.
Retroakten d.d. 1672-1740, 1741. 1 omslag.
SA2529 Afschriften van stukken betreffende een geschil tussen de magistraat en de Raad van
de markies over het recht van voorrang bij de begrafenis van Rochus Heron, zowel lid
van die Raad als burgemeester buiten de bank, d.d. 1748. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2530 Afschriften van stukken inzake een geschil tussen de markies en de stad over het
zitting nemen van zijn raadsleden in de magistraat, d.d. 1650 en 1651. 1779.
1 omslag.
SA2531 Memorie betreffende de zaken waarover volgens de markies een besluit door het
stadsbestuur moet worden genomen. (1781). 1 stuk.

245
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
P.M. Resoluties van de Brede Raad en de magistraat inzake een geschil met de Raad- en
Rekenkamer van de markies over de posterijen. 1789 juli 29-1790 okt 2.
Zie inv.nr. SA3203.
SA2532 Akte en voorwaarden van de verkoop door de ontvanger-generaal van de domeinen
van de Franse republiek van in de bossen van de markies gekapt hout. 1795.
Retroakte 1794. 1 omslag.
SA2533 Register van de ingelanden van Buitenpoorterij die het jachtrecht op eigen landerijen
voor zichzelf hebben gereserveerd. 1802. Met aantekeningen tot 1806. 1 deel.
SA2534 Akte waarbij ingelanden van de Buitenpoorterij een verklaring afleggen over het
jachtrecht op hun landerijen. (1803). 1 stuk.
SA2535 Dossier inzake de overdracht van het tiendrecht in de Stadspolder aan de
Bataafse Republiek. 1803-1804. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake de overdracht aan de stad van de eigendomsrechten, van de markies
afkomstig, op de Gevangenpoort, over reparaties aan dat gebouw en betreffende de
overname van de bank van lening. 1806-1807. Zie inv.nr. SA658.
SA2536 Akte en voorwaarden van verpachting, ten overstaan van het gemeentebestuur, van
de beweiding van de dijkspercelen in de Auvergnepolder en van de aangrenzende
gorzen. 1807. 1 stuk.

246
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
7.3 verhouding tot de staten-generaal
SA2537-SA2558 Ingekomen plakkaten van de Staten-Generaal, van de Raad van State en van
Provinciale Staten en hun functionarissen. (1599)-1792. 20 omslagen en 2 banden(b).
SA2537 1599 (uitgegeven 1633).1650-1655. SA2548 1725-1729
SA2538 1655-1776. ~1b
SA2549 1731-1734
SA2539 1658-1669
SA2550 1735-1739
SA2540 1671-1680
SA2551 1740-1744
SA2541 1681-1689
SA2552 1745-1749
SA2542 1690-1693
SA2553 1750-1754
SA2543 1695-1699
SA2554 1755-1759
SA2544 1700-1703
SA2555 1761-1769
SA2545 1705-1714
SA2556 1771-1776
SA2546 1715-1719
SA2557 1777-1794. ~1b
SA2547 1721-1724
SA2558 1781-1792.
SA2559 Lijst van plakkaten, publicaties enz. van de Staten-Generaal en de Raad van State,
zich in pakken bevindend. 1619-1794. 1 katern.
SA2560 Afschriften van stukken betreffende de handhaving van de privileges van Brabant
d.d. 1629, 1735 en 1785. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2561 Brief van de schepenen van ‘s-Hertogenbosch inzake een door hen georganiseerde
vergadering van stadsbesturen in Staats-Brabant over de ten opzichte van het
landsbestuur te handhaven privileges. 1650. 1 stuk.
SA2562 “Vertooch en Bewijs”, verzoekschrift van de adel en de steden van Staats-Brabant
om toelating tot de Staten-Generaal. z.d. (1650). 1 stuk.
N.B. Gedrukt.

247
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
P.M. “Register van procuratien, uytcoopen, maeghscheydingen, testamenten ende
codicillen”, protocol van procuraties, verleden voor schepenen, aangelegd op bevel
van de Staten-Generaal. 1685-1809. Zie inv.nrs. SA5299-SA5302.
SA2563 Afschrift van een beschikking van de Staten-Generaal op het verzoekschrift van het
stadsbestuur om erkenning als lid van eerstgemeld college, d.d. 1589. (18e eeuw).
1 stuk.
P.M. Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal waarbij de stad het recht verkrijgt
een honderste penning te heffen van alle onroerende goederen en renten in het
stadsgebied, d.d. 1592. (18e eeuw). Zie inv.nr. SA4724.
P.M. Akte waarbij de Staten-Generaal aan de magistraat octrooi verlenen tot het heffen van
een belasting tot betaling van brandspuiten en straatlantaarns. 1702.
Zie inv.nr. SA2202.
P.M. Akte waarbij de Staten-Generaal aan de magistraat toestaan om de 24e penning op
het bestiaal, twee duiten op een pond tabak en de verhoging van vier duiten op een
stoop gedestilleerd water te heffen, 1728. Zie inv.nr. SA2204.
SA2564 Register van ingekomen resoluties en publicaties van de Staten-Generaal, de Raad
van State en de Raad van Brabant. 1748-1759. 1 deel.
N.B. Tafel achterin.
SA2565 Register van afgelegde eden op de plakkaten van de Staten-Generaal tegen corruptie
in de uitoefening van openbare ambten. d.d. 1715, 1727, 1760-1794. 1 deel.

248
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
7.4 verhouding tot de bataafse republiek en tot het
koninkrijk holland
SA2566-SA2572 Ingekomen plakkaten van de hogere bestuursorganen van de achtereenvolgende
nationale regeringen van de Bataafse Republiek, het Koninkrijk Holland, van
departementen, van het gewest (de provincie) en van hun functionarissen.
1795-1809. 7 omslagen.
SA2566 1795.
SA2567 1796.
SA2568 1796.
SA2569 1797.
SA2570 1798-1799.
SA2571 1800-1801.
SA2572 1803-1809.
SA2573 Verslagen en andere stukken betreffende de districtsverkiezingen. 1795-1797.
1 omslag.
SA2574-SA2578 Ingekomen geloofsbrieven van kiezers uit het district c.q. de ring Bergen op Zoom
ter verkiezing van leden van het departementaal bestuur. 1795-1804. 5 omslagen.
SA2574 1795.
SA2575 1796.
SA2576 1797.
SA2577 1803.
SA2578 1804.
SA2579-SA2581 Registers of naamlijsten van stemgerechtigden. 1797-1807. 2 omslagen en 1 deel.
SA2579 1797 en 1798.
SA2580 1798, bijgehouden tot 1801. 1 deel.
SA2581 1806-1807.

249
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen
SA2582-SA2583 Registers bevattende de handtekeningen van burgers, die de eed van trouw aan het
volk en van afkeer van het stadhouderschap, het federalisme en de anarchie hebben
afgelegd. 1798. 1 katern en 1 deel.
SA2582 1798, april 11. 1 katern.
SA2583 1798, juli 31. 1 deel.
SA2584 Lijsten van ter stemming verschenen burgers. 1798. 1 katern.
SA2585 Notulen van de grondvergaderingen in het zesde district te Bergen op Zoom.
1798-1801. 1 deel.
SA2586-SA2589 Ingekomen plakkaten van de bestuursorganen van de Bataafse Republiek, van het
Bataafse Gemenebest en van de Koning van Holland. 1798-1810. 4 banden.
SA2586 1798-1800.
SA2587 1800-1805.
SA2588 1806-1809.
SA2589 1809-1810.
SA2590 Register van burgers die de belofte van trouw aan de grondwet en onderwerping aan
de wet hebben afgelegd. 1803. 1 deel.

250
HOOFDSTUK 7
Verhouding tot
hogere organen

251
Zie Macht en gezag, 322-325.
435 Korvezee (1975) 97-163.
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
a. inleiding
De centrale regering, tot 1577/1581 belichaamd in de persoon van de landsheer
(de hertog van Brabant) en sinds die tijd door de Staten-Generaal, oefende ook in
belastingzaken het oppergezag uit. In dit hoofdstuk is de indeling van de belastingen
gevolgd die Korvezee in 1975 in haar belangwekkend artikel aanbracht: eerst de bede
(geheven in de vorm van heerdstedegeld); de generale middelen en de convooien en
licenten. 435
De Staten-Generaal benoemden ten tijde van de republiek binnen Bergen op Zoom
een aantal functionarissen: een ontvanger van de verpondingen en van de 20e, 40e en
80e penning geheven in stad en Markiezaat van Bergen op Zoom en onder
Steenbergen en Prinsenland; een ontvanger van gemene middelen (belastingen) in de
stad en in de Poorterij en een rentmeester van de geestelijke en geconfisqueerde goe-

252
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
436 Korvezee (1975) 97-99.
437 Cuvelier (1912) inleiding.
438 ARR inv.nr. 177, afschriften van
oorkonden van 15 december 1357 en van
15 januari 1364.
439 inv.nr. SA1, fol. 161, akte van 4 maart
1399; Kerremans (1946) 256, nr. 4.
440 inv.nr. SA746.01, stadsrekening
1413/1414, fol. 10v.
deren. Laatstgenoemde beheerde het genaaste kerkelijk goed afkomstig van de kloosters,
het kapittel enz. Dat stelsel bestond niet ineens: hierna wordt de ontwikkeling
die hiertoe leidde uiteengezet.
bede
De (lands)heren hadden het recht van hun onderdanen een bijdrage te vragen wanneer
in bijzondere omstandigheden de inkomsten uit hun domeinen en overheidsrechten
niet toereikend bleken te zijn. Uit het testament van hertog Hendrik III van
Brabant (1260) blijkt dat dit alleen mogelijk was in geval van oorlog tot verdediging
van het land, bij handhaving of verdediging van zijn rechten, bij dienstverlening aan
de keizer, bij huwelijk van dochters van de hertog of ten behoeve van krijgsuitrusting
van zijn zoons. Hertog Jan III beperkte in het charter van Kortenberg (1312) deze
gevallen tot ridderslag, huwelijk en krijgsgevangenschap. Vroeg de hertog bijstand om
andere zaken te financieren, dan noemde men een dergelijk verzoek ‘bede’.
Oorspronkelijk werd deze belasting geheven op de inkomsten van personen (een zogenaamd
hoofdgeld), nadien werd het huizenbezit belast, het zogenaamd
haardstedegeld. 436 Daartoe werd sinds 1436 het aantal huizen per stad of parochie
bepaald door middel van de zogenaamde haardtellingen. 437
De inwoners van Stad en Land van Bergen op Zoom werden bij de heffing van speciale
beden in 1357 en 1364 door hertog Wenceslaus en hertogin Johanna vrij verklaard
van deze schatting. 438 Toch waren de Bergenaren in 1399 (net als alle andere inwoners
van Brabant) verplicht in de kosten van ‘t-sartogen orloge mee te betalen. 439 Dit werd
nog verbloemd door bij de afrekening in 1400 deze belasting een hoescheit (beleefdheid)
te noemen, die de stad Bergen ons ghenedeger vrouwen had gedaan. De stadsrekening
van 1414 noemt de last nuchter de taxatie ende beeden van Brabant, aanvaard
door de Staten van het land. Het werden blijvende onkosten op de stedelijke
begroting. 440
Juist door het feit dat de latere hertogen buiten Brabant, met name die uit de geslachten
Bourgondië (Valois) en Oostenrijk (Habsburg) veel andere landen en bezittingen

253
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
441 Korvezee (1975) 101-102.
442 inv.nr. SA23, fol. 9, besluit van 19
september 1479.
443 inv.nr. SA765, stadsrekening 1494/1495,
fol. 224; inv.nr. 772, stadsrekening
1508/1509, fol. 15, 116.
444 inv.nr. SA778, stadsrekening 1525/1526,
fol. 120; inv.nr. 779, stadsrekening
1527/1528, fol. 135v-136; (zie ook
inv.nrs. 24, 31, 25, 46 en 136).
445 inv.nrs. SA2184-2188.
446 inv.nr. SA792, stadsrekening 1564/1565,
fol. 138, 146.
447 inv.nr. SA2608, fol. 1-1v; Kappelhof
(1986) 86-89.
hadden, moesten zij menigmaal oorlog voeren tegen anderen, die daarop aanspraak
maakte en daarom de belastingdruk verhogen. Het aantal ‘beden’ nam toe en de belasting
werd dus steeds vaker, op den duur jaarlijks, geheven. Wanneer de meerjarige
bede van de ene periode voorbij was werd alweer een nieuwe toegestaan. Hierdoor kon
de hertog niet terstond over het benodigde geld beschikken, zodat er leningen ten
laste van de domeinen gevestigd moesten worden. 441 Er kwam een geregelde administratie
voor de omslag en inning van de beden tot stand, waarin Stad en Land van
Bergen op Zoom werden gerekend tot het kwartier van Antwerpen. Zo was Bergen op
Zoom in 1479 verplicht 1.200 kronen bij te dragen in de 25.000 die dat kwartier
moest opbrengen. 442 De band met Brabant werd door die geregelde belastingheffing
versterkt. Bergen op Zoom zond vertegenwoordigers naar de dagvaarten of vergaderingen
van de Staten van het hertogdom.
In 1494 en 1508 was de stad zelfs bij machte om de landsheer bij wijze van lening een
voorschot op de bede te geven. 443 Twintig jaar later moest Bergen op Zoom om
gedeeltelijke kwijtschelding van de beden smeken en in 1528 lijfrenten verkopen om
de zware lasten van ‘s princen bede te kunnen betalen. In 1530 had de stad daarin flinke
achterstand. Nieuwe kwijtscheldingen moesten worden afgebedeld. 444 In het
archief bevinden zich nog een aantal charters, waarbij keizer Karel V en zijn opvolger
Filips II aan Bergen op Zoom uitstel van betaling van verschuldigde renten verlenen.
445 Nog in 1564 betaalde de stad de aflossing van de bede in verband met de oorlog
tegen Frankrijk in 1546. 446
Na de vrede van Münster in 1648 namen de Staten-Generaal een deel van de oude
Brabantse staatsschuld over. In 1651 bepaalden zij, dat het westelijk deel van Staats-
Brabant (het heroverde terrein in het kwartier van Antwerpen, waaronder het
Markiezaat van Bergen op Zoom) jaarlijks in de beden moest bijdragen. De stad
Bergen op Zoom bleef daarvan gevrijwaard, maar uit een bewaard gebleven rekening
van de ontvanger van de beden en imposten uit dat jaar blijkt dat de bewoners van het
platteland, waaronder de Buitenpoorterij, wel moesten meebetalen. 447

254
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
448 Korvezee (1975) 105-106.
449 inv.nr. SA2601.
450 inv.nr. SA29, fol. 162v, res. 7 september
1577.
451 inv.nr. SA30, fol. 1-2v, res. en
bekendmakingen van 13 en 24 juni
1578.
generale middelen
De opbrengst van de beden was op den duur niet meer toereikend om de algemene of
‘generale’ kosten van het landsbestuur te dragen. Een aantal nieuwe belastingen werd
door de Staten van Brabant eveneens geheven onder de naam van ‘beden’ maar had
toch een afwijkend karakter. Zij kregen de vorm van geregeld geheven lasten, naar
hun doel ook ‘generale’ of ‘gemene’ middelen genoemd. Behalve heffingen of ‘penningen’
op inkomens, in- en uitvoer van waren, koopmanswinsten, onroerende goederen
enz. kwamen er ook belastingen in de vorm van accijnzen of imposten, geheven op
meel, vlees, wijn en bier. Deze wijze van heffing op de vier spetiën werd in 1543 voor
het eerst toegepast. 448
Om het geld binnen te krijgen voerde men een stelsel van verpachtingen in, waartoe
het hertogdom in kleinere eenheden werd onderverdeeld. De verpachting in ieder district
vond plaats door een gecommitteerde van de Staten van Brabant ten overstaan
van de magistraat. Het belastingdistrict of kwartier van Bergen op Zoom strekte zich
ook uit over het Markiezaat, Steenbergen, Kruisland en Roosendaal. 449 Deze subregio
behoorde op zijn beurt tot het fiscaal kwartier van Antwerpen. De opstand tegen de
koning, waarbij in 1576/1577 ook Brabant betrokken geraakte, bracht een uitbreiding
van het aantal geheven belastingen. Zo werd in 1577 gesproken van een capitale schatting
die voor de gehele Nederlanden zou gelden. 450 In dat jaar voerden de Staten van
Brabant een impositie in op de uit- en inkomende koopmansschepen en op het dragen
van zijden, fluwelen, gouden en zilveren lakens, passementen en andere soorten luxe
kleding, alsmede een vijfde penning, geheven op de inkomsten uit huizen en landerijen,
enz. Te Bergen op Zoom werden bij de invoering door het stadsbestuur voor iedere
categorie afzonderlijke ontvangers aangesteld. 451
De opstand was, zoals men dat formuleerde, niet tegen de koning van Spanje gericht,
maar tegen zijn vertegenwoordigers. Men bleef dus tot 1581 in zijn naam belastingen
heffen, waarvan de opbrengst vooral diende voor de oorlogsvoering tegen de door
hem gezonden troepen. In 1578 werd ‘namens de koning en de Generale Staten’ een
honderdste penning ingevoerd, die weekgeld heette. Bovendien werden imposten op

255
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
452 inv.nr. SA30, 11v, publicatie van 31
augustus 1578; inv. nr. 1603-16
verpachting.
453 Groot Placcaatboek I, kol. 1626-1631;
RGP 43, 191, 198-200; Korvezee (1975)
111-112; 120-121.
454 inv.nr. SA32, fol. 82v, res. 19 maart; fol.
90v, res. 2 mei; fol. 95v, res. 29 juni
1585.
455 inv.nr. SA32, fol. 101v, res. 6 november,
fol.103, res. 18 november 1585; inv.nrs.
4733 en 4745; RGP 47, 191, voetnoot 1.
456 inv.nr. SA32, fol. 110, res. 1 oktober
1586; fol.128-129, res. Binnenraad en
Brede Raad, 30 maart 1587.
graan, vlees, zoute haring en vis ingevoerd. 452 De Staten-Generaal bepaalden op 19
maart 1583 dat de middelen van consumptie in alle provincies volgens hetzelfde
tarief moesten worden geheven om daaruit hun aandeel (quote) in de oorlogslasten te
betalen. De Staten van Brabant namen dit tarief wel aan, maar de invoering is waarschijnlijk
niet algemeen afgekondigd. De invoering vond wel in Holland en Zeeland
plaats; daar werden in verband met de oorlogstoestand de bedragen regelmatig verhoogd.
Men sprak om die reden van tarieven op de voet van Holland en Zeeland. 453
De Staten-Generaal traden sinds 1585 na het vertrek van de Brabantse afgevaardigden
uit dat college automatisch in de rechten van de Staten van Brabant.
In maart 1585 kreeg Bergen op Zoom voor het eerst een aandeel uit de ‘lopende’
imposten en gemene middelen toegewezen, die de Staten-Generaal in de stad en
omgeving ontvingen om daaruit levensmiddelen voor soldaten, turf en kaarsen voor
de wachthuizen in de vesting, de scheepsvrachten voor militaire doeleinden en de fortificatiekosten
te betalen. Hierdoor was de magistraat afhankelijk geworden van het
welslagen van de ‘gemene’ heffingen. Overigens bracht het nieuwe recht niet meteen
toereikende opbrengsten. 454 Op 2 mei 1585 benoemden de Staten-Generaal twee collecteurs
voor de generale middelen; op 18 oktober kreeg de drossaard Elias Leonius
(Le Leon) de functie van ontvanger, ‘directeur’ of ‘superintendent’ van dezelfde belastingen.
Dit leidde tot complicaties bij de uitkering van het aan de stad toegezegde
geld. 455 Omdat de stad er belang bij had om haar aandeel uit de inkomsten uit de
landsbelastingen te verkrijgen bestond er dus enkel verzet tegen de uitbouw van het
fiscaal stelsel, want hierdoor zou men de eigen belangen slechts schaden. Het voornemen
van de Staten-Generaal in 1586-1587 om de middelen te gaan heffen op basis
van het in Holland en Zeeland gebruikte tarief (dus inclusief de daar ingevoerde verhogingen)
stuitte echter op verzet. Men wenste de Brabantse ‘ouden voet’ te blijven
volgen. 456
In juli 1588 kreeg de Raad van State beschikking en administratie van de Staten-
Generaal over de generale middelen, contributies en brandschattingen in Brabant en
Vlaanderen. Die te Bergen op Zoom zouden niet worden verhoogd boven hetgeen in
Holland en Zeeland geheven werd zonder dat tevoren de ‘regeerders’ van Bergen op

256
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
457 RGP 51, 272, res. 7 juli en 199, res. 19
juli 1588.
458 RGP 71, 720, res. van 19 april 1599.
459 RGP 85, 225-226 res. 24 april en 254,
res. 9 augustus 1600; Van Engelen
(1780) 17-18; Christ (1984) 73-74.
460 RGP 101, 458, res. 20 september 1605.
461 inv.nrs. SA2605-2626.
462 inv.nr. SA41, ongefol., res. 25 juni 1635
inv.nr. 2594; Fockema Andreae (1972)
122; Kappelhof (1986) 123-127.
463 inv.nrs. SA2603; 2627-2638.
464 Archief Griffie van de schepenbank, voorl.
inv.nrs. 791-802.
465 inv.nr. SA2592.
466 inv.nrs. SA2880-2917; Kappelhof (1986)
213-217.
Zoom waren geraadpleegd. 457 In 1599 stemden Breda en Bergen op Zoom in met het
verpachten van een belasting van twee stuivers op iedere ton bier, die binnen hun wallen
verbruikt werd. Wel vonden de stadsbesturen, dat het niet correct was dat zij niet
tevoren hierin waren gekend. Dit was hun inziens in strijd met de privileges van
Brabant. 458 In beide steden werd in 1600 de toeslag op de generale middelen die tot
dusverre in Holland en Zeeland gold toch ingevoerd. 459 Om fraudes te voorkomen is
de wijze van verpachting zoals die in Holland gebruikelijk was in 1605 ook te Bergen
op Zoom en Breda van kracht geworden. 460 Bij de jaarlijkse verpachting werd in de
desbetreffende voorwaarden voortaan steeds verwezen naar het desbetreffende
besluit van de Staten-Generaal en uitdrukkelijk verklaard, dat de privileges van
Brabant voor het overige onverlet zouden blijven. 461
Verzet in 1635 tegen de invoering van het zogenaamde ‘klein zegel’ had slechts tijdelijk
succes. In 1654 werd dit middel toch van kracht. Voortaan waren alleen stukken,
voorzien van een belastingzegel, rechtskrachtig. 462
Bij de verpachtingen van de gemene middelen, waarbij oorspronkelijk de stad en het
platteland in één akte gecombineerd werden en die later voor het platteland afzonderlijk
plaatsvonden, traden vertegenwoordigers van de magistraat en de stadssecretaris
op. 463 De stedelijke schepenen werden door de Staten-Generaal ook aangewezen als
gedelegeerde rechters wanneer er ten plattelande geschillen waren tussen inwoners en
pachters van de gemene middelen. 464 Tot het platteland werd ook de Buitenpoorterij
gerekend, ondanks het feit, dat de magistraat steeds bleef betogen dat de inwoners
daar dezelfde rechten en plichten hadden als de stadsbewoners en ondanks protesten
van de ingelanden zelf. 465
In de inventaris van het archief van de secretarie zijn paragrafen te vinden betreffende
de afzonderlijke middelen, die ten tijde van de republiek werden geheven, ook de
zogenaamde persoonlijke quotisaties, ingevoerd in 1695, waartoe een aparte collecteur
werd aangesteld. 466 Ook zijn reeksen bewaard betreffende de heffing van de
zogenaamde rechten op de collaterale successiën. De benaming collateraal wijst op het
feit, dat dit recht alleen werd geheven bij erfopvolging buiten de rechte lijn van
afstamming. 467

257
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
467 inv.nrs. SA2918-2948; Fockema Andreae
(1972) 123.
468 inv.nrs. SA2625 en 2626.
469 inv.nrs. SA2949-2991.
470 Grapperhaus (1986) 16-17.
471 Korvezee (1975) 142-144.
472 Fockema Andreae (1972) 26-29.
473 inv.nr. SA35, fol. 100, publ. van 30 april
1592. Korvezee (1975) 152 signaleert
deze pas 6 jaar later.
Ten tijde van de Bataafse republiek bleef men de gemene middelen nog enige tijd heffen,
zelfs met de verwijzing naar de Brabantse privileges (in 1795 zo luidruchtig afgeschaft).
468 Er werden ook nieuwe geldheffingen ingevoerd alsmede een zogenaamd
patentrecht op de uitoefening van bepaalde beroepen of bedrijven. 469
convooien en licenten
Rechten op in- en/of uitvoer naar vijandelijk gebied bestonden reeds in de
Middeleeuwen, maar zij kregen door de langdurige (Tachtigjarige!) oorlog een blijvend
karakter. Alles wat met de verdediging te water had te maken kwam in handen van
provincies of delen daarvan. De licenten of verlofgelden waren een bedrag voor een vergunning
of ‘paspoort’ dat nodig was om handel te drijven met de vijand of met neutraal
gebied. Zij werden in 1573 door de opstandige delen van Holland en Zeeland
ingevoerd. Het systeem werd samengesmolten met dat van de convooien, aanvankelijk
geleidegelden genoemd. Convooigelden moesten worden betaald voor de invoer in
genoemde provincies uit neutrale plaatsen. Vanaf 1574 werden zij ook geheven van
inkomende of doorgaande goederen, afkomstig uit gewesten die in Spaanse handen
waren. Nadien groeiden de convooien en licenten uit tot gemene middelen. 470 Nadat
zich meer gewesten bij de Opstand hadden aangesloten, bleef de inning in handen van
genoemde provincies. 471 Deze waren onderverdeeld in subgebieden, waarin admiraliteitscolleges
waren gevestigd. Bergen op Zoom behoorde tot het gebied dat onder de
Zeeuwse admiraliteit ressorteerde. 472
In 1592 vestigden de Staten van Zeeland te Bergen op Zoom een licentmeester (collecteur),
nadien nog een controleur en vier commiezen ter ‘recherge’. Zij waren in dienst
van het college van de admiraliteit te Middelburg. 473 Het optreden van de eerste collecteur,
Jan Dreyschoir, werd al spoedig ondervonden als een belemmering van de
handel. Herhaaldelijk was correspondentie met de Staten van Zeeland nodig om zijn
pretenties in te tomen. De magistraat bewerkte het volgende jaar, dat de bewoners
van de omliggende plaatsen geen licenten behoefden te betalen voor goederen die zij
voor eigen gebruik nodig hadden, behalve bier. 474

258
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
474 Korvezee (1975) 157.
475 Groot Placcaatboek I, kol. 1556-1559.
De Brabantse landtol, een belasting op alle goederen die de grens van het hertogdom
kruisten, werd door de Staten-Generaal opnieuw ingevoerd in 1638. De licentmeester
te Bergen op Zoom werd met de verpachting belast, maar zonder strubbelingen verliep
de invoering niet. 475

259
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
b. inventaris
8.1 landsbelastingen in het algemeen
8.1.1 invoering en heffing
SA2591 Ordonnantie van de Staten van Brabant op de verpachting van de imposten op
de wijnen en ingevoerde bieren te Bergen op Zoom. 1549. 1 stuk.
P.M. Stukken betreffende de betaling door de Staten-Generaal aan de stad van het
toegekende deel uit de gemene middelen ter vergoeding van voorgeschoten kosten
van leveranties aan militairen, van logies- en servitie-gelden en van de
vestingwerken. 1590-1602. Retroakten 1573-1589. Zie inv.nr. SA4723.
SA2592 Dossier inzake de repartitie van de Buitenpoorterij in de generaliteitslasten.
1612-1617. 1 omslag.
SA2593 Uittreksels uit de resoluties van de Staten-Generaal en de Raad van State over
belastingzaken, d.d. 1642-1765. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2594 Rechtskundige memorie van notaris G. Stempel over de ordonnantie op het kleine
zegel (1666). 1 stuk.
SA2595 Rekening van ontvangsten en uitgaven van de ontvanger van de generale middelen
in de stad. 1724. Afgehoord 1725. 1 deel.

260
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
P.M. Afschriften en uittreksels van stukken betreffende de in-voering en heffing van de
gemene middelen en de betaling van krijgslasten aan de Staten-Generaal,
d.d. 1588-1600. Opgesteld 1735 en z.d. (18e eeuw). Zie inv.nr. SA4730.
SA2596-SA2599 Afschriften van bekendmakingen betreffende de verpachting en de inning van de
generaliteits- en stedelijke belastingen, d.d. 1749-1801. Gelijktijdig. 4 omslagen.
SA2596 1749-1760.
SA2597 1762-1770.
SA2598 1772-1788.
SA2599 1788-1801.
SA2600 Concept van een overeenkomst over de heffing van belastingen, te sluiten tussen
de Staten-Generaal enerzijds en de markies van Bergen op Zoom anderzijds.
1761. 1 stuk.
8.1.2 verpachtingen
SA2601 Akten van verpachting van de imposten op de “vier spetiën” ter betaling van de bede
in Brabant binnen Bergen op Zoom, Steenbergen, Kruisland, Roosendaal, Nispen en
in de dorpen van het Markiezaat. 1554-1568. Met afschriften van enige stukken
inzake deze heffing. 1565. 1 omslag.
SA2602 Rekening van de pachters van de bieraccijnzen binnen de stad namens de Staten van
Brabant geheven. 1571. Afgehoord t.o.v. burgemeesters en rentmeesters van de stad.
1572. 1 katern.
SA2603 “Verpachtcelen”, lijsten van verpachting van de generale middelen op de consumpties
in de steden Bergen op Zoom, het platteland van het Markiezaat, te Steenbergen en
te Roosendaal en Nispen. 1577-1583. 1 omslag.

261
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2604-SA2626 “Pachtcelen”, lijsten van de verpachting van de “generale” of “gemene” middelen in de
stad Bergen op Zoom, sinds 1631 ook op de forten De Roovere, Pinssen en
Moermont, de hoornwerken en de redouten. 1584-1801/1805. 23 omslagen.
SA2604 1584-1599/1600.
SA2605 1603-1610.
SA2606 1611-1619/1620.
SA2607 1620-1629.
SA2608 1631-1639/1640.
SA2609 1640/1641-1645/1646.
SA2610 1646/1647-1650.
SA2611 1650/1651-1659/1660.
SA2612 1660/1661-1669/1670.
SA2613 1670/1671-1679/1680.
SA2614 1680/1681-1689/1690.
SA2615 1691/1692-1699.
SA2627 1609/1610-1616/1617
N.B. Tevens over Half-Brecht. Met een
niet ingevuld (geschreven) formulier
over 1621/1622.
SA2628 1654-1662/1663.
SA2629 1664/1665-1689/1690.
SA2630 1690/1691-1699/1700.
SA2631 1700/1701-1709/1710.
SA2616 1700/1701-1709/1710.
SA2617 1710/1711-1718/1719.
SA2618 1720/1721-1729/1730.
SA2619 1730/1731-1739/1740.
SA2620 1740/1741-1750/1751.
SA2621 1751/1752-1758/1760.
SA2622 1760/1762-1768/1770.
SA2623 1770/1772-1778/1780.
SA2624 1780/1782-1788/1790.
SA2625 1790/1792-1799/1800.
N.B. 1799-1796 slechts borderellen.
SA2626 1800/1801-1805.1e halfjaar.
SA2627-SA2638 “Verpachtcelen”, lijsten van de verpachting van de “generale” of “gemene” middelen
over de dorpen in het Markiezaat van Bergen op Zoom en te Borgvliet.
1609/1610-1662/1663. 12 omslagen.
SA2632 1710/1711-1719/1720.
SA2633 1720/1721-1729/1730.
SA2634 1730/1731-1739/1740.
SA2635 1740/1741-1749/1750.
SA2636 1750/1751-1768.
SA2637 1770-1778.
SA2638 1780-1794.

262
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2639 Beschikking van de Raad van State in de marge van het verzoekschrift van de
magistraat om als voorzitter te fungeren bij de verpachting van de gemene middelen
in de stad. 1654. 1 stuk.
SA2640 Verklaring van het stadsbestuur inzake de handelswijze van de pachter van de
bieraccijnzen. Concept. 1660. 1 stuk.
SA2641 Lijsten van verpachte generale middelen ten plattelande van het Markiezaat.
1711-1794/1796.
SA2642 Beschikking van de magistraat om de behandeling van een verzoekschrift van enige
burgers, inzake het gedrag van de pachter van ‘s lands imposities, commissoriaal te
maken. 1725. 1 stuk.
P.M. Uittreksels uit akten van verpachting van de geestelijke goederen in de
Buitenpoorterij in verband met de heffing van de verpondingen op de tienden,
d.d. 1719. Gelijktijdig. Zie inv.nr. SA3553.
SA2643 Verslag van een enquête bij de lakensnijders in de stad naar de aanwezigheid van
goederen, die aan het recht op de gouden, zilveren en wollen lakens zijn
onderworpen. 1729. 1 stuk.
SA2644 Dossier inzake het verzoek van pachters van de impost op de wijnen en brandewijnen
om het recht te verkrijgen schepen te doorzoeken. 1730-1731. 1 omslag.
SA2645 Akten en voorwaarden van openbare verkoop te Bergen op Zoom door de pachter
van het bestiaal te Putte van een geslacht rund, afkomstig van Hendrik Loos.
1752. 1 stuk.
SA2646 Dossier inzake de verpachting van de gemene middelen en de poging van het

263
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
stadsbestuur van Bergen op Zoom om deze in admodiatie te verkrijgen. 1797-1798.
Retroakten 1796. 1 omslag.
8.2 afzonderlijke belastingen
8.2.1 convooien en licenten
SA2647 Afschrift van de voorwaarden van verpachting van de heffing van licenten op
levensmiddelen en op gebruiksgoederen, afkomstig uit steden onder Spaans gezag.
d.d. 1594. (17e eeuw). 1 stuk.
SA2648-SA2649 “Conterroll”, register van uitgevoerde goederen, bijgehouden door de controlleur van
de convooien en licenten. Met bijlage. 1642-1646. 1 deel en 1 omslag.
SA2648 register 1644-1646.
SA2649 bijlagen 1642-1646.
SA2650 Dossier inzake het verzoek bij de Staten-Generaal ingediend om vrijstelling van
licenten zoals aan andere steden en gewesten van Staats-Brabant verleend. (1654).
Retroakten d.d. 1651-1653. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2651 Dossier inzake de verlenging van vrijstelling van licenten door de Staten-Generaal
verleend. 1658. Retroakten d.d. 1654 en 1658. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA2652 Dagboek van ten kantore van de convooien en licenten te Bergen op Zoom ontvangen
rechten. 1709 jan-sep. 1 deel.
SA2653 Dossier over de verkrijging van het recht van doorgang voor schepen geladen met vis
langs het kantoor van de licenten te Lillo. 1724. 1 omslag.
SA2654 Akte van aanstelling door de Raad van de admiraliteit van Zeeland te Middelburg van
Frederik Groenewalt tot “chercher” van de convooien en licenten. 1762. 1 stuk.

264
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
8.2.2 verpondingen
8.2.2.1 in de stad
SA2655-SA2658 Leggers van de huizen in de stad, opgemaakt ten behoeve van de heffing van de
verpondingen. 1636-1734. 4 delen.
SA2655 1636
N.B. Tevens schattingsrapport van de waarde van de huizen enz.
SA2656 ca. 1650, bijgehouden tot ca. 1725.
SA2657 1730, bijgehouden tot 1805.
SA2658 1734, bijgehouden tot 1809.
N.B. Zie ook inv.nr. SA2511.
8.2.2.2 in de buitenpoorterij
SA2659-SA2675 Leggers en lijsten van landerijen, bossen, hoven en huizen en de tienden in de
Buitenpoorterij, belast met verpondingen. ca. 1650-(1787). 12 delen(d),
1 omslag(o), 3 katernen(k).
SA2659 fragmenten van kohieren,
ca. 1650.~1o
SA2660 ca. 1660. ~1d
SA2661 1684. ~1d
SA2662 1684. concept met klapper op de
namen v/d ingelanden.
SA2663 1700. ~1d
SA2664 1714. ~1d
SA2665 dupl. ~1d
SA2666 1730. ~1d
SA2667 dupl. ~1d
SA2668 1743. ~1d
SA2669 dupl. ~1d
SA2670 1759. ~1d
SA2671 1774. ~1d
SA2672 tweede exemplaar. ~1k
SA2673 derde exemplaar. ~1k
SA2674 (1787) ~1k
N.B. Gerangschikt per hoek.
SA2675 lijst van de landerijen. (1787) ~1k
N.B. Gerangschikt per eigenaar.

265
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2676-SA2783 Rekeningen van de penningmeester van de Buitenpoorterij over de verpondingen en
andere geschoten op de landerijen en tienden aldaar. 1654-1807/1808. 108 delen.
SA2676 1654-1657.
SA2677 1657-1660.
SA2678 1657-1660,
dupl.
SA2679 1657-1660,
dupl.
SA2680 1660-1663.
SA2681 1663-1666.
SA2682 1666-1671.
SA2683 1672-1679.
SA2684 1675-1676.
SA2685 1676.
SA2686 1676.
SA2687 1677-1679.
SA2688 1680.
SA2689 1680.
SA2690 1681.
SA2691 1681.
SA2692 1682.
SA2693 1685.
SA2694 1686-1687.
SA2695 1688.
SA2696 1689.
SA2697 1690.
SA2698 1690.
SA2699 1691.
SA2700 1692.
SA2701 1693.
SA2702 1694.
SA2703 1695.
SA2704 1696.
SA2705 1697.
SA2706 1698.
SA2707 1707.
SA2708 1708.
SA2709 1711.
SA2710 1712.
SA2711 1714.
SA2712 1715.
SA2713 1716.
SA2714 1717.
SA2715 1720.
SA2716 1721.
SA2717 1728.
SA2718 1729.
SA2719 1730.
SA2720 1731.
SA2721 1732.
SA2722 1739.
SA2723 1740.
SA2724 1742.
SA2725 1743.
SA2726 1744.
SA2727 1745.
SA2728 1746.
SA2729 1750.
SA2730 1751.
SA2731 1752.
SA2732 1753.
SA2733 1754.
SA2734 1755.
SA2735 1756.
SA2736 1757.
SA2737 1758.
SA2738 1759.
SA2739 1760.
SA2740 1761.
SA2741 1762.
SA2742 1763.
SA2743 1764.
SA2744 1765.
SA2745 1769.
SA2746 1770.
SA2747 1771.
SA2748 1772.
SA2749 1773.
SA2750 1774.
SA2751 1775.
SA2752 1776.
SA2753 1777.
SA2754 1778.
SA2755 1779.
SA2756 1780.
SA2757 1781.

266
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2758 1782.
SA2759 1783.
SA2760 1784.
SA2761 1785.
SA2762 1786.
SA2763 1787.
SA2764 1788.
SA2765 1789.
SA2766 1790.
SA2767 1791.
SA2768 1792.
SA2769 1793.
SA2770 1794.
SA2771 1795.
SA2772 1796/1797.
SA2773 1797/1798.
SA2774 1798/1799.
SA2775 1799/1800.
SA2776 1800/1801.
SA2777 1801/1802.
SA2778 1802/1803.
SA2779 1803/1804.
SA2780 1804/1805.
SA2781 1805/1806.
SA2782 1806/1807.
SA2783 1807/1808.
SA2784-SA2856 Bijlagen van de rekeningen der verpondingen. 1664-1807/1808. 74 liassen.
SA2784 1664.
SA2785 1671.
SA2786 1675.
SA2787 1688.
SA2788 1695-1714.
SA2789 1704.
SA2790 1710.
SA2791 1723.
SA2792 1730.
SA2793 1731.
SA2794 1733.
SA2795 1735.
SA2796 1737.
SA2797 1745.
SA2798 1746.
SA2799 1750.
SA2800 1751.
SA2801 1752.
SA2802 1753.
SA2803 1754.
SA2804 1755.
SA2805 1756.
SA2806 1757.
SA2807 1758.
SA2808 1759.
SA2809 1760.
SA2810 1761.
SA2811 1762.
SA2812 1763.
SA2813 1764.
SA2814 1765.
SA2815 1766.
SA2816 1767.
SA2817 1768.
SA2818 1769.
SA2819 1770.
SA2820 1771.
SA2821 1772.
SA2822 1773.
SA2823 1774.
SA2824 1775.
SA2825 1776.
SA2826 1777.
SA2827 1778.
SA2828 1779.
SA2829 1780.
SA2830 1781.
SA2831 1782.
SA2832 1783.
SA2833 1784.
SA2834 1785.
SA2835 1786.
SA2836 1787.
SA2837 1788.
SA2838 1789.
SA2839 1790.
SA2840 1791.

267
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2841 1792.
SA2842 1793.
SA2843 1794.
SA2844 1795.
SA2845 1796.
SA2846 1797.
SA2847 1798.
SA2848 1799.
SA2849 1800.
SA2850 1801.
SA2851 1802.
SA2852 1803/1804.
SA2853 1804/1805.
SA2854 1805/1806.
SA2855 1806/1807.
SA2856 1807/1808.
SA2857 Dossier inzake het door de ingelanden uitgebracht protest tegen het bekleden van
het ambt van ontvanger van de verpondingen door Melchior Bastingius, die geen
ingeland is. 1664. 1 omslag.
SA2858-SA2860 Lijsten en overige stukken ten behoeve van de samenstelling van de kohieren der
verpondingen. 1674-1743. 3 omslagen.
SA2858 lijsten 1675-1695.
SA2859 lijsten 1697-1743.
SA2860 overige stukken 1674-1743.
SA2861 Dossier inzake de opstelling van een nieuw kohier van de verpondingen. 1683-1685.
Retroakten 1674-1676. 1 lias.
P.M. Uittreksels uit akten van verpachting van de geestelijke goederen in de
Buitenpoorterij in verband met de heffing van de verpondingen op de tienden.
d.d. 1719, gelijktijdig. Zie inv.nr. SA3553.
SA2862 Staat van verteerde kosten bij het opstellen van een nieuw kohier van de
verpondingen. 1743. 1 omslag.
SA2863 Dossier inzake de door de Staten-Generaal aan de ingelanden verleende remissie
van verpondingen wegens de schade in de oorlog opgelopen. Met lijst van in 1747
aan het garnizoen geleverde koeien. 1750. 1 omslag.

268
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2864 Afschrift van een memorie over de bezwaren van de ingelanden tegen de nieuw
opgemaakte legger van de landerijen, d.d. 1788. Gelijktijdig. 1 katern.
SA2865 Afschrift van een resolutie van de ingelanden over de betaling en teruggave van
de verpondingen en over de aflossing van geleend geld. Met marginale
aantekeningen, d.d. 1762. 1788. 1 stuk.
SA2866 Borderellen op de rekeningen van de verpondingen. 1801/1802-1802/1803.
1 omslag.
SA2867 Rapport inzake de heffing van de verpondingen. (1810). 1 stuk.
8.2.3 imposten
SA2868 Rekening van Melchior Bastingius als ontvanger van de verpondingen over het
equivalent der beden en imposten door de inwoners van het Markiezaat van Bergen
op Zoom betaald aan de koning van Spanje. 1651. Afgehoord 1653. 1 stuk.
SA2869 Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de collecteur van de rechten
op de tabak. 1668/1669. 1 katern.
SA2870 Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal houdende beschikking op het
verzoek van de regenten uit het Markiezaat om uitstel van betaling van de “nieuwe”
imposities. 1682. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA2871-SA2872 Rekeningen van de pachter van de impost op de bezaaide landen en van het
‘horengeld’ te Wouw, overgelegd ten overstaan van de magistraat van Bergen op
Zoom. 1685/1686-1686/1687. Met bijlagen. 1 katern en 1 omslag.
SA2871 1685/1686.
SA2872 1686/1687. Met bijlagen.

269
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2873 “Collectboeck”, register van ingevorderde impost op de zeep. 1725. 1 deel.
SA2874 “Collectboeck”, register van ingevorderde impost op de bieren, gebruikt in de
Buitenpoorterij. 1727. 1 deel.
SA2875 Lijsten van de aanslagen in de impost op het bestiaal. 1728. 1 omslag.
SA2876 Akten van “zinderinge” of peiling op verzoek van de pachters van ‘s-lands imposten
door ‘s-lands “zindermeester” of deurwaarder van bieren, brandewijnen, zeep en zout
die zich bij herbergiers c.q. winkeliers in voorraad bevinden. 1728-1795.
Met uittreksels d.d. 1728-1729. Gelijktijdig. 1 omslag.
N.B. Zie ook inv.nr. SA2357.
SA2877 Register van ingevorderde impost op azijn. 1730. 1 deel.
SA2878 Register van ingevorderde impost op het gemaal. 1730-1731. 1 deel.
SA2879 Lijsten of “quohieren” van personen (“Capitalisten”) die aangeslagen zijn in de
belasting op de consumptie van zout en zeep. 1736-1788. 1 omslag.
8.2.4 persoonlijke quotisaties
SA2880-SA2882 Lijsten van de ingezetenen (met uitzondering van bedeelden) opgemaakt ten behoeve
van de heffing op de inkomens.1696-1714. 1 katern en 2 delen.
SA2880 1696. 1 katern.
SA2881 1712. 1 deel.
SA2882 1714. 1 deel.
SA2883-SA2887 Rekeningen van ontvangsten en uitgaven van de collekteur (ontvanger) van de
persoonlijke quotisatie. 1701-1710. 2 katernen, 1 lias, 1 omslag en 1 deel.

270
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2883 1701. 1 katern
SA2884 1705. 1 katern
SA2885 1708. Met bijlagen. 1 omslag.
SA2886 1710. 1 deel
SA2887 1712. 1 lias
SA2888-SA2915 Lijsten van inwoners van de stad en Buitenpoorterij opgemaakt door de wijkmeesters
in verband met de heffingen op de middelen (quotisatie) en/of de inkwartiering van
soldaten (biljettering). 1740-1804. 9 katernen(k), 19 omslagen(o).
N.B. Zie ook inv.nr. SA4786.
SA2888 1740-1741. ~1o
SA2889 1745. ~1k
SA2890 1746. ~1o
SA2891 1747. ~1k
SA2892 1750. ~1k
SA2893 1751. ~1o
SA2894 1753. ~1o
SA2895 1754. ~1k
SA2896 1758. ~1o
SA2897 1760. ~1k
SA2898 1762. ~1k
SA2899 1763. ~1o
SA2900 1765. ~1o
SA2901 1775-1780. ~1o
SA2902 1776. ~1o
SA2903 1784. ~1o
SA2904 1787. ~1o
SA2905 1788. ~1o
SA2906 1791. ~1o
SA2907 1799. ~1o
SA2916-SA2917 Lijsten van inwoners, z.d. en 1795-1798. 2 omslagen.
N.B. Niet nauwkeurig opgestelde lijsten. Vergelijk inv.nrs. SA2888-SA2915.
SA2916 niet te bepalen welke wijk.
SA2917 wijk wel aangegeven.
SA2908 1800-1801. ~1o
SA2909 1802. ~1k
SA2910 1803. ~1o
SA2911 1804. ~1k
SA2912 1805. ~1o
SA2913 1808. ~1k
SA2914 1809. ~1o
SA2915 1810. ~1k

271
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
8.2.5 collaterale successie
SA2918-SA2928 “Memorien ofte staten”, registers bevattende de staten van erfenissen, opgemaakt
ten behoeve van de heffing van het recht op de collaterale successien. 1699-1787.
11 delen.
SA2918 1699-1710.
SA2919 1710-1715.
SA2920 1716-1722.
SA2921 1729-1734.
SA2922 1735-1739.
SA2923 1739-1742.
SA2924 1742-1747.
SA2925 1749.
SA2926 1749-1758.
SA2927 1758-1770.
SA2928 1771-1787.
SA2929-SA2938 Protocol van taxaties, opgemaakt door schout en schepenen, ten behoeve van de
heffing van het recht op de collaterale successie. 1699-1805. 10 delen.
SA2929 1699-1709.
SA2934 1748-1751.
SA2930 1716-1722.
SA2935 1751-1768.
SA2931 1729-1734.
SA2936 1768-1783.
SA2932 1735-1739.
SA2937 1783-1795.
SA2933 1742-1747.
SA2938 1795-1805.
SA2939-SA2948 Staten van erfenissen, opgemaakt ten behoeve van de heffing van het recht op de
collaterale successie. 1758-1805. 10 omslagen.
SA2939 1758-1770.
SA2944 1791-1793.
SA2940 1771-1775.
SA2945 1794-1795.
SA2941 1776-1781.
SA2946 1796-1798.
SA2942 1782-1785.
SA2947 1799-1802.
SA2943 1786-1790.
SA2948 1803-1805.

272
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
8.2.6 geldheffingen
SA2949 Rekeningen van de “nieuwe” belasting, ingevoerd in 1796, ter betaling van de quote
van het voormalig gewest Bataafs Brabant in de oorlogslasten. 1796/1797-
1805/1806. 1 band.
SA2950 Borderellen op de rekening van de “nieuwe” belasting. 1796-1807. 1 omslag.
SA2951 Rapport van een commissie uit de municipaliteit inzake een onderzoek naar
nalatigheid of fraude van sommige ingezetenen in de aangifte van hun inkomsten.
1798. 1 stuk.
N.B. Abusievelijk 1789 gedateerd.
SA2952 Naamlijsten van ingezetenen van Noordgeest, Borgvliet en Zuidgeest, opgemaakt
ten behoeve van de geldheffing. 1802 en z.d. 1 omslag.
SA2953 “Enkel quohier”, lijst van belastingplichtige in de heffingen op de bezittingen.
1802. 1 deel.
SA2954 Akten van taxatie van de waarde van bezittingen van de inwoners opgemaakt
t.b.v. de heffing op de inkomsten. Met bijlagen. 1802. 1 omslag.
SA2955 Stukken, afkomstig van de commissie op de heffing van buitengewone belastingen
in het district Bergen op Zoom. 1803-1805. 1 omslag.
SA2956-SA2966 Afschriften van akten van betekening van aanmaningen om te verschijnen voor de
commissie tot de geldheffing. d.d. 1803. Gelijktijdig. 11 omslagen.
SA2956 wijk A
SA2959 wijk D
SA2957 wijk B
SA2960 wijk E
SA2958 wijk C
SA2961 wijk F

273
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2962 wijk G
SA2963 wijk H
SA2964 wijk J
SA2965 wijk K
SA2966 zonder wijkaanduiding.
SA2967-SA2968 Kohieren, opgemaakt ten behoeve van de geldheffing. 1803. 2 delen.
SA2967 Kohier van onvermogenden.
SA2968 Kohier van vermogenden (contribuabelen).
SA2969 “Quotisatiebiljetten”, aangiftebiljetten door de ingezetenen van de grootte van hun
inkomsten en bezittingen, opgemaakt ten behoeve van de daarop geheven
belastingen. 1804. 1 omslag.
SA2970 Lijst van inwoners met vermelding van de bedragen waarmee zij aangeslagen zijn
op hun bezittingen c.q. inkomsten. z.d. (1804). 1 deel.
N.B. Alfabetisch.
SA2971 “Recueil”, lijst van ontvangsten volgens het kohier op de bezittingen, op de
inkomsten en van de buitengewone belasting. 1804. 1 stuk.
N.B. Uitsluitend totalen van de bladzijden van het kohier.
SA2972 Register van ingezetenen, met opgave van de door hen betaalde imposities
op personeel, dienstboden, van paarden- en hoorngeld en van patenten. (1807).
1 katern.
SA2973 Kohier t.b.v. de invordering van een deel van de quotisatie in de heffing van
ƒ 3.000.000,– op de vermogens. 1808. 1 deel.
SA2974 Borderel van inkomsten en uitgaven terzake van de heffing van ƒ 3.000.000,–
op de vermogens. (1808). 1 stuk.

274
HOOFDSTUK 8
Administratie van
landsbelastingen
SA2975 Staat van ontvangsten inzake het aandeel van de inwoners in de som van de
buitengewone heffing van ƒ 3.000.000,– op de vermogens. (1809). 1 omslag.
8.2.7 patentrechten
SA2976-SA2978 Leggers van belastingplichten in het patentrecht. 1806-1807. 3 delen.
N.B. Alfabetisch op geslachtsnaam.
SA2976 1806.
SA2977 1807, bijgehouden tot 1810. A-K.
SA2978 1807, L-Z.
SA2979 Register van afgegeven patenten tot de uitoefening van het jachtrecht.
1806, bijgehouden tot 1810. 1 deel.
SA2980 Register van afgegeven patenten voor de verkoop en het verbruik van haarpoeder.
Aangelegd 1806, bijgehouden tot 1810. 1 deel.
SA2981-SA2990 Akten van “patent”, door de burgemeester afgegeven ver-gunningen tot voortzetting
van de uitoefening van beroep of bedrijf. 1809-1810. 10 omslagen.
SA2981 1809 1e wijk.
SA2987 1809 7e wijk.
SA2982 1809 2e wijk.
SA2988 1809 8e wijk.
SA2983 1809 3e wijk.
SA2989 1809 9e en 10e wijk.
SA2984 1809 4e wijk.
SA2990 1810.
SA2985 1809 5e wijk.
SA2991 Lijst van afgegeven patenten.
SA2986 1809 6e wijk.
1810. 1 katern.

275
Zie Macht en gezag, 218-220 en 337-341.
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
a. inleiding
De gilden en ambachten hadden niet alleen economische maar ook politieke betekenis.
Hierna worden de politieke en juridische aspecten behandeld; voor het overige zij
verwezen naar hoofdstuk 12.
De termen ‘gilden’ en ‘ambachten’ worden meestal willekeurig door elkaar gebruikt.
De term ‘ambacht’ (indien niet gebruikt als aanduiding van een soort heerlijkheid)
was verbonden aan een specifieke vakgroep of beroep. De term ‘gilde’ daarentegen
kon betrekking hebben op een corporatie van andere aard, zowel wereldlijk als kerkelijk.
Naast ‘ambachtsgilden’ en ‘schuttersgilden’ waren er kerkelijke gilden, gewijd aan
de verering van een bepaalde heilige. Te Bergen op Zoom bestond in de achttiende
eeuw de opvatting, dat men in een ambacht alleen meester kon worden door een proef
(examen) af te leggen. Van een gilde zou ieder lid kunnen worden, die in staat was om

276
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
Lijst van dekens en gezworenen van de
gilden, 1488 (inv.nr. SA2992).

277
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
476 Slootmans (1943-1) 262.
477 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
219 (50).
478 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
225-235, IV. Over de datering zie F. van
Dongen (1978).
479 ‘Rechtsbronnen, 231, IV nr. 44.
480 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
239, V (20); 274, XVI (8); Slootmans
(1943-1) 261 ziet in deze artikelen een
indicatie, dat er geen ‘lakengulde’ als
ambacht zou hebben bestaan en dat dit
reglement voor een vereniging van
kooplieden zou hebben gegolden. De
bepalingen in genoemde keuren tonen
m.i. het tegendeel aan.
481 Levelt (1930) 81-88; (1931) 84-86 en
(1932) 104-107.
482 Slootmans (1928) 105, 2o, 106, 4o.
het ‘inkomgeld’ te betalen. Een meesterproef zou men niet hoeven te doen. 476 Onder
de corporaties die te Bergen op Zoom als gilden werden aangeduid waren er echter
waar de toelating wel aan een dergelijke proef verbonden was. Gilden in de eigenlijke
zin van het woord waren toen de Meerse, de Poorterij, de lakenkopers, de schippers,
de vissers, de vleeshouwers, de chirurgijns en de wijnkopers.
Als één van de oudste, wellicht het oudste, ambacht moet dat van de lakenbereiders of
draperie worden genoemd. Volgens de keuren van 1314 was hier een lakenhuis of -
hal. 477 De door Van Rompaey op de tweede helft van de veertiende eeuw gedateerde
keuren voor de lakennijverheid geven bepalingen aangaande de produktiewijze, de
invoer van en de handel in lakens. Zij vormen ook een reglement voor het gilde, waarvan
het bestuur uit een deken, gezworenen en oudermans bestaat. De wevers, ramers,
volders, ververs, snijders en kamsters blijken onder de bepalingen van deze keuren te
behoren. 478
Met dit gilde heeft het stadsbestuur kennelijk sinds onbekende datum een zekere
relatie gehad. Schout en schepenen konden kosteloos in tgulde gaan. 479 Het Groot
Privilege bepaalde nog, dat de schepenen jaarlijks op de dag van verkiezing van een
nieuw stadsbestuur ook een gildendeken mochten kiezen, die de ghulde regeren sal ghelijc
als ghewoenlijc es. Dit werd in 1533 door markies Antonius bevestigd. 480 In 1400
kregen de wevers, snijders en ramers (of scharaers) afzonderlijke keuren. Wellicht eerder,
want door de stadsbrand van 1397 kunnen oudere keuren verloren zijn gegaan.
De ververs hadden reeds in 1358 afzonderlijke keuren gekregen. Buiten de lakennijverheid
stonden de slagers, die in 1377 en de smeden, die in 1384 van eigen keuren
werden voorzien. 481
In 1399 is in de ordonnantie op de H. Kruisommegang sprake van drie dekens, die van
de wevers, die van de scharyaers (ramers) en één die door de schepenen werd
benoemd. 482 Niet duidelijk is, waarom de andere afzonderlijke gilden niet genoemd
werden. Telt men de genoemde gilden op, dan is er naast de vijf met name genoemde
afzonderlijke gilden het niet bij name genoemde (de draperie), waarvan de deken door
de stad werd aangesteld, in totaal dus zes.
In 1456 noemt men in enige oorkonden zowel zes als zeven natiën. Deze term werd in

278
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
483 Slootmans (1942) 302, nr. 3.
484 Slootmans (1943-1) 262.
485 Slootmans (1943-1) 263-264.
486 inv.nr. SA3022 fol. 2v-4.
487 Slootmans (1985) 171-173.
1433 reeds gebruikt: uuten seven nacien, die tCruys omme draghen. 483 Tot de naties blijken
in 1456 de wevers, schippers, huidevetters, de Meerse, volders, vleeshouwers en
de Poorterij te behoren. De ververs, ramers en smeden alsmede de timmerlieden, die
in 1400, de bakkers, die in 1428 en de potmakers die in 1435 keuren hadden verkregen
worden niet als aparte natie genoemd. Wellicht gold toen reeds de regel, dat bij
het formeren van de naties bepaalde ambachten werden opgenomen bij andere naties
of ‘gilden in politiek opzicht’, zoals Slootmans dat formuleerde. 484 De samenstelling
van de natiën veranderde in de loop van de tijd herhaaldelijk. 485
Het gilde van De Meerse had in 1440 keuren gekregen. Het bestond uit de kramers of
meerseniers: dit waren kleinhandelaren. Zij handelden in kleine voorwerpen van
metaal, genoemd maelgerije (kramerijen), cruijt (kruidenierswaren, specerijen), apotecarie
(medicijnen, drogisterij-artikelen), mercherie (linnen, katoen, fournituren,
papier, lichte lederwaren (zoals ballen, tassen en handschoenen) hoeden, bedden,
mosterd, azijn, smout, kaarsen, zeep, zout enz., tinnen eetgerij, vlas en aluin. 486
De goudsmeden behoorden oorspronkelijk tot dit gilde, totdat zij in 1558 een
afzonderlijke corporatie gingen vormen. 487 De Meerse had tot in de negentiende
eeuw een eigen recreatieplaats genaamd de Meerse tuin. Dit was een terrein tussen de
Dumontsdreef, de noordelijke stadswal en de Korenmarkt. In de achttiende eeuw
vindt men ook buiten de stad, aan de westzijde van de vestinglinie, een Jardin des
Négotiants.
Na de vorming van bovengenoemde gilden bleef nog een restgroep over, die werd
ondergebracht in een gilde, dat De Poorterij werd genoemd. Van de hierbij aangesloten
handelaren kregen in de tweede helft van de zeventiende eeuw de wijnkopers en
wijnstekers een eigen gilde. Overigens verhandelden de leden van de ambachtsgilden
hun eigen produkten. Omdat tenslotte alleen hoveniers het Poorterijgilde vormden
kreeg het op den duur een agrarisch karakter en werd een hoveniersgilde. De naam
Buitenpoorterij voor het gebied buiten de wallen van de stad werkte in dit opzicht verwarrend.

279
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
Inventaris van de bezittingen van het
ontbonden vissersgilde, opgemaakt door
commissarissen uit de municipaliteit, 1798
(inv.nr. SA3012).

280
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
488 Slootmans (1942) 299-303, nrs. 1-3.
489 Slootmans (1943-1) 217-224.
490 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
259-260, (3); inv.nrs. SA2992-2999 en
3011.
de naties
Tot 1456 blijkt er geen rechtstreekse invloed van het stadsbestuur op de samenstelling
van de gildenbesturen te hebben bestaan, afgezien van de benoeming van de
deken van de lakennering. Het is de vraag, of de gilden tot 1400 veel invloed op de
stedelijke politiek gehad hebben, gezien hun geringe aantal. Het valt op, dat bij de
beperking van de stedelijke uitgaven in 1426 wel de goede mannen van de stad worden
genoemd, maar nog niet de dekens en gezworenen van de gilden, die in 1429 en volgende
jaren in de akten worden ingelast. 488 Hierboven is reeds vermeld, dat sinds
1433 de rentmeesters van de stad uit de naties werden benoemd. Bij de maatregelen
die twee jaar na het oproer in 1454 zijn getroffen kreeg de vertegenwoordiging van de
gilden in de Buitenraad (later in de Brede Raad) eveneens de indeling in zeven naties
als grondslag. De gekozen raadslieden uit de naties moesten desgevraagd de dekens en
gezworenen van hun eigen natie bijeenroepen om de voorstellen die hun door de heer
van Bergen op Zoom of de magistraat waren voorgelegd uiteen te zetten. Aan welke
beperkingen de bevoegdheden van de naties en de gilden sindsdien onderhevig waren,
is door Slootmans uitvoerig uiteengezet. De vrees van de heersende kringen dat door
het samen vergaderen van meerdere gilden een sterke algemene oppositie zou ontstaan
wordt door deze bepalingen wel onthuld. 489
Door meergemelde regelingen was ook de bevoegdheid van de magistraat ten aanzien
van het benoemen van dekens en gezworenen sterk uitgebreid. Gilden die een deken
en drie gezworenen hadden moesten jaarlijks aan schout en schepenen een lijst van
acht voorname leden voorleggen om daaruit een deken en drie gezworenen te kiezen.
Gilden die een deken en twee gezworenen hadden moesten een lijst van zes personen
indienen. 490
Desondanks blijkt uit de uitspraak van Karel V uit 1519 dat over de interpretatie van
de beslissingen uit 1456 misverstanden bestonden. Het was nodig nadere bepalingen
in te voeren om onenigheid tussen de ambachten onderling te voorkomen en te verhinderen,
dat voortaan nog door het vergaderen van alle gildenleden binnen een
ambacht verwarring van der grooter menichten zou voorkomen. Voortaan zou daarom

281
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
491 inv.nr. SA5, fol. 80-92 = 103-115.
492 ARR inv.nr. 51, fol. 115-115v; inv.nr. 351
(charter) en inv.nr. SA2992, ongefolieerd.
493 Levelt (1930) 81-88.
494 inv.nr. SA3022, fol. 139-146v.
495 inv.nr. SA3022, fol. 112-114.
Met de handtekening van de heer van
Bergen op Zoom.
weer met vijf of zes van de notabelsten van ieder ambacht vergaderd moeten worden.
Dat de ambachten van de stad den meesten hoop van den volcke vertegenwoordigden
zou bij stemming in de Brede Raad geen rol mogen spelen. 491 Toch bleven de naties
neigingen tot zelfstandigheid vertonen. Jan III van Glymes, heer van Bergen op
Zoom, stond in februari 1520 toe dat elke natie afzonderlijk, op de gewoonlijke vergaderplaats,
mocht beraadslagen over 11 punten, die hem waren voorgelegd. Tot de
beslissingen behoorde echter de aanstelling van een aantal erfprocureurs, omdat naar
de mening van de gilden de magistraat eenige politie wou maken (bestuursbeslissingen
nemen) zonder toestemming van de gemeynte. Er was opnieuw oppositie tegen de
magistraat, zodat deze geen rechtspraak kon verrichten. Ook raadsheren uit de Raad
van Brabant, die om tussenkomst was gevraagd, werd bij hun werkzaamheden te
Bergen op Zoom het werken moeilijk gemaakt. Gemeld rechtscollege vernietigde op
24 december 1520 in naam van de landsheer alle gildenbesluiten dienaangaande.
Reeds kort tevoren, op 30 november, waren alle gildenbestuurders ontslagen en door
nieuwe vervangen. 492
reglementering
Het stedelijk bestuur had toezicht op de gilden en stelde de regels voor arbeid, verwerking
en kwaliteit van produkten en hun afzet vast. Deze regels vonden, zoals hierboven
reeds is opgemerkt, hun neerslag in de vorm van de ambachtskeuren, die tevens
de werkwijze van de gildenbesturen betroffen. In de aanhef van deze reglementen vinden
wij, wie zij heeft vastgesteld: de rechter (later de drossaard en de schout), burgemeesters
en schepenen. Een enkele keer is de Raide hierbij.
Ook trad de heer van Bergen op Zoom - maar wel zeer uitzonderlijk - als regelgever
voor een gilde op. De keur voor de lakenververs werd in 1358 uitgegeven door heer
Hendrik I van Boutersem. 493 Jan III van Glymes stelde in 1522 de keur voor het goudsmedenambacht
vast. 494 In 1523 gaf hij een interpretatie van de keuren van de vleeshouwers.
495 Wellicht vond dit optreden plaats in de gespannen sfeer die tussen de
heer en de gilden in die jaren heerste. De nieuwe keur voor het goudsmedengilde werd

282
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
496 inv.nr. SA3023, fol. 27.
497 inv.nr. SA3022, fol. 101-105.
498 inv.nr. SA3023, fol. 56.
499 inv.nr. SA3023, fol. 53, daar gedateerd
1608.
500 inv.nr. SA3023, fol. 72v, 83v, 89.
501 inv.nr. SA3022, fol. 176-177v en 205-
207v.
502 Groot Placcaat Boek VII, kol. 83-84.
503 inv.nr. SA3062.
504 inv.nr. SA3022, fol. 156-158v.
505 inv.nr. SA3022, fol. 159-163v.
in 1558 door de markies vastgesteld. Een en ander kan verband houden met het feit,
dat zijn grootvader eveneens een keur voor dit gilde had gegeven; er hoeft geen verband
te zijn met andere gebeurtenissen in die tijd. 496
Het in 1509 opgerichte gilde dat was toegewijd aan de groote leeraer ende vriendt gods
Sinte Lucas vormde een goed voorbeeld van de vele beroepen die in één corporatie
konden worden ondergebracht. Bij de oprichting behoorden er schilders toe, verlichters
(degenen, die boeken met sierletters of miniaturen versierden) glasmakers, beeldesnijders,
metselerijsnijders (...), borduurwerkers en sulcke consteneers ende alle de
ghene pincheelen userende [die penselen gebruikten]. 497 Nadien waren er ook steenhouwers
bij. 498 In 1708 werd aan dit gilde een nieuwe keur verleend. 499
Tot in de zeventiende eeuw vond een aantal splitsingen van gilden plaats. Zo werden
in 1660 de knoopmakers afgescheiden van De Meerse; in 1672 de brouwers van de
Poorterij, in 1672 de lijndraaiers van De Meerse. 500 Opvallend is het feit, dat de
bezemmakers in de stad op hun verzoek in 1602 werden toegevoegd aan het gilde
van de mandemakers, terwijl de laatste negen jaar later weer een afzonderlijk gilde
gingen vormen. 501
Na de verwoesting van een deel van de stad bij het beleg door de Fransen in 1747
waarbij ook archivalia verloren gingen vond de magistraat zich kennelijk niet zo zeker
van zijn bevoegdheden ten opzichte van de gilden. Op hun verzoek verklaarden de
Staten-Generaal op 8 juli 1750 tot maintien en confirmatie van der Supplianten politicq
gezach dat drossaard, schout, burgemeesters, schepenen en Raad het recht hadden om
keuren te veranderen, aanvullen, interpreteren, wijzigen en om nieuwe vast te stellen.
Indien de gilden tegen een dergelijk besluit bezwaar hadden konden zij in reformatie
gaan bij de Raad van Brabant. 502 Een klacht dienaangaande van het timmerlieden- en
metselaarsambacht werd in 1766 op grond van dit besluit van de hand gewezen. 503
De lakennering die in de loop van de vijftiende eeuw in belang had ingeboet kreeg in
1537 een nieuwe keur. 504 Twee jaar later werden er bepalingen aan toegevoegd voor
lakenkooplieden, volders, ververs en wevers. 505 Bij een nieuwe poging om deze nijverheid
weer te revalideren zijn in 1659 eveneens nieuwe keuren vastgesteld. Curieus is

283
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
506 inv.nr. SA3023, fol. 62-64v.
507 inv.nrs. SA3070-3077; nadere toegang bij
inv.nr. SA1, par. 14-16.
508 inv.nrs. SA3062-3063; 3066-1069.
509 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
282 XVIII (1); Costuymen, A 2 I.
510 Archief Griffie van de schepenbank, voorl.
inv.nrs. 175-671, vooral nr. 667.1.
511 inv.nr. SA3023, fol. 59. Herhaald in 1699,
zie fol. 48.
512 inv.nr. SA3002.
513 inv.nr. SA9, fol. 309 en 319.
514 inv.nr. SA3023, fol. 47-47v.
dat de ambachtslieden toen beweerden nooit een reglement te hebben gehad of
gekend. Een kwestie van onvoldoende archiefbeheer .... 506
Daarnaast waren er verordeningen tot regeling van zaken, die meerdere ambachten
aangingen, of hun onderlinge verhoudingen betroffen. 507 Ook waren er geschillen tussen
de magistraat en bepaalde gilden die om een oplossing vroegen. 508
rechtspraak
De gilden hadden bij overtredingen van hun keuren of bij geschillen over de aangelegenheden
die de werkzaamheden van hun leden aangingen eigen rechtszittingen.
Van de uitspraken door dekens en gezworenen was hoger beroep mogelijk bij de stadsmagistraat.
509 Deze appèlzaken werden tot de civiele rechtspraak gerekend. 510
In 1697 constateerde de magistraat, dat bij het opstellen van de vonnissen van de
gilden en ambachten veel misbruiken en vergissingen optraden. Daarom werden de
dekens en gezworenen verplicht om voortaan hun vonnissen te laten registreren ter
secretarie van de stad. 511 Het desbetreffende register is in het archief bewaard
gebleven. 512
De boeten die geheven werden krachtens vonnissen van de gilden en ambachten dienden
deze aan de heer of aan de stad over te dragen. 513 Dit werd hun bij resolutie van
de magistraat van 12 januari 1684 nog eens uitdrukkelijk ingeprent. Op de dag van de
eedsaflegging van nieuwe dekens en gezworenen dienden de aftredende functionarissen
een lijst van de in het voorafgaande jaar geheven boeten in te dienen. 514
opheffing
De revolutie die in 1795 werd ingevoerd tijdens en na de bezetting door troepen van
de Franse republiek maakte ruim baan voor de opvatting dat de oude corporaties die
de vrije handel en nijverheid in de weg stonden moesten verdwijnen. Het duurde tot
oktober 1798 voor hiertoe werkelijk werd overgegaan. De maatregel had een publicatie
van het staatsbestuur (het Uitvoerend Bewind) als grondslag en kwam dus niet uit

284
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
515 inv.nr. SA3012.
516 inv.nrs. SA3013 en 3014.
517 inv.nr. SA3015.
een lokaal initiatief voort. Ten gevolge hiervan moesten de ontbonden gildenbesturen
een lijst opmaken van hun bezittingen, schulden en archivalia en die vervolgens aan
de stad overdragen. Uit de overgebrachte lijsten blijkt hoe weinig sommige gilden
bezaten. De lijsten van 24 gilden zijn bewaard gebleven. 515 Al spoedig bleken sommige
negatieve gevolgen van het genomen besluit. De schippers bijvoorbeeld misten een
sturende hand, nodig bij het verdelen van beurtvaarten of bij de verscheping van goederen,
waarvoor tevoren steeds een door de overheid gecontroleerde loting had
plaatsgevonden. Ook andere beroepen vroegen om nieuwe reglementen. 516 Tenslotte
schiep de wet van 30 januari 1808 weer de mogelijkheid om tot een nieuwe regeling te
komen, waarvoor slechts een concept in het archief bewaard is gebleven. 517

285
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
Declaratie inzake het geschil voor de Raad
van Brabant tussen de magistraat enerzijds
en het ambacht van metselaars en
timmerlieden anderzijds over de uitvoering
van de gildekeuren, 1726 (inv.nr. SA3062).

286
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
b. inventaris
9.1 organisatie
9.1.1 van de gezamenlijke gilden
SA2992-SA2999 Lijsten van dekens en gezworenen van de gilden. 1488-1798. 8 delen.
SA2992 1488,1495-1527.
SA2993 1559-1582.
SA2994 1583-1608.
SA2995 1609-1650.
SA2996 1651-1696.
SA2997 1697-1754.
SA2998 1755-1785.
SA2999 1786-1798.
SA3000-SA3001 Ingekomen verzoekschriften van besturen over gildenzaken. 1636-1780 en
z.d. 2 omslagen.
SA3000 1636-1745.
SA3001 1746-1780 en z.d.
SA3002 Register van vonnissen door de gezworenen van de gilden uitgesproken inzake
overtreding van de keuren. 1698-1781, bijgebonden 1782-1796. 1 band.

287
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3003-SA3006 Resoluties van de vergaderingen (“morgenspraken”) van de gilden, aan de magistraat
medegedeeld. Gelijktijdige uittreksels d.d. 1703-1790. 4 omslagen.
SA3003 d.d. 1703-1757.
SA3004 d.d. 1761-1762.
SA3005 d.d. 1763-1765.
SA3006 d.d. 1775-1790.
SA3007 Uittreksels uit resoluties van het stadsbestuur inzake gilden, d.d. 1717-1797.
Gelijktijdig. 1 omslag.
SA3008 Eedsformulier voor de dekens en gezworenen van gilden en ambachten.
1725 en z.j. (18e eeuw). 1 omslag.
SA3009 Lijsten van door de gilden geheven boeten door de leden te betalen en van de “leges”
voor de “Heerenwijn” op Driekoningendag. 1731-1753. 1 omslag.
SA3010 Adviezen van gildenbesturen over gildenzaken. 1740-1783. 1 omslag.
SA3011 Voordrachten aan de magistraat door gildenbesturen van dubbeltallen ter verkiezing
van dekens en gezworenen. 1750-1755, 1762-1784. 1 omslag.
SA3012 Inventarissen van de bezittingen van de ontbonden gilden, opgemaakt door
commissarissen uit de muncipaliteit. 1798. 1 omslag.
SA3013 Dossier inzake de ontbinding van de gilden en ambachten. 1799-1800. 1 omslag.
SA3014 Stukken inzake de regeling van beroepen en bedrijven na de ontbinding van de
gilden. 1799-1805. 1 omslag.

288
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3015 Concept van een reglement voor de leden van de corporaties van ambachten
en neringen. 1808. 1 stuk.
9.1.2 van de afzonderlijke gilden
SA3016 Afschrift van de rekening van de deken van de Poorterij d.d. 1643.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA3017 Afschrift van de rekening van de deken van het broodmakersambacht,
d.d. 1644. Gelijktijdig. 1 katern.
P.M. Stukken betreffende het schippersgilde. 1651-1752. Zie inv.nrs. SA3209-SA3218.
SA3018 Lijst van kleermakers, die geen lid zijn van het ambacht van de Meerse,
z.d. (18e eeuw). 1 stuk.
SA3019 Lijsten van dubbeltallen ter verkiezing van busbewaarders, dekens, schrijvers en
sleutelbewaarders van de begrafenisbus van het potmakersambacht,
z.d. (18e eeuw). 1 omslag.
SA3020 Rapport van een onderzoek naar het beheer van de armenbus van het timmerliedenen
metselaarsambacht. 1744. 1 stuk.
SA3021 Lijst van nieuwe leden (“inkomelingen”) in het gortersgilde. 1752.
P.M. Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal, waarbij het verzoek wordt
afgewezen van het potmakersambacht om het aantal potbakkerijen te beperken,
d.d. 1779. Gelijktijdig. Zie inv.nr. SA3146.

289
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
9.2 keuren en ordonnanties
SA3022-SA3023 Registers van gildenkeuren d.d. 1399-1726, aangelegd ca. 1470, resp. ca. 1670.
1 band en 1 deel.
SA3022 d.d. 1399-1624, eerste katernen aangelegd ca. 1470, overige 16e-17e eeuw.
SA3023 d.d. 1399-1726, aangelegd ca. 1670, bijgehouden tot 1726.
P.M. Voor afschriften van gildenkeuren zie ook inv.nr. SA26.
SA3024-SA3059 Registers van de keuren van afzonderlijke gilden, d.d. 1385-1792, aangelegd 1672
en 18e eeuw. 32 delen, 2 banden, 1 katern, 2 omslagen.
SA3024-SA3025
Smeden, d.d. 1385-1700 en 1780.
SA3024 d.d. 1385-1700.
SA3025 d.d. 1780.
SA3026 Kleermakers, d.d.1400-1733. 1 band.
N.B. Tevens van het St. Lucas of borduurwerkersgilde.
SA3027 Bakkers, d.d. 1428-1698.
SA3028 Potmakers, d.d. 1435-1757.
SA3029 Meerse- of koopmansgilde, d.d. 1440-1770.
SA3030-SA3031
Poorterij, d.d. 1480-1698 en 1480-1768.
SA3030 d.d. 1480-1698.
SA3031 d.d. 1480-1768.
SA3032-SA3034
Ramers, d.d. 1495-1725 en 1495-1697.
SA3032 d.d. 1495-1725.
SA3033 d.d. 1495-1697.
SA3034 1495-1697.

290
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3035-SA3036
Oude kleerkopers, d.d. 1504-1746 en 1511-1768.
SA3035 d.d.1504-1746.
SA3036 d.d.1511-1768.
SA3037-SA3039
Vleeshouwers, d.d. 1523-1603 en 1586-1693/1752.
SA3037 d.d. 1523-1603.
SA3038 d.d. 1586-1693.
N.B. Tevens vissersgilde 1673-1768.
SA3039 d.d. 1586-1752. 1 band
SA3040 Timmerlieden, d.d. 1528-1797.
SA3041-SA3042
Goudsmeden, d.d. 1558-1700 en 1792.
SA3041 d.d. 1558-1700.
SA3042 d.d. 1792.
SA3043-SA3044
Kuipers, d.d. 1560-1683 en 1560-1724.
SA3043 d.d. 1560-1683.
N.B. Tevens wijnkopers, 1680-1778 en brouwers 1672-1726.
SA3044 d.d. 1560-1724.
SA3045-SA3048
Schippers, d.d. 1571-1701 en 1762-1768.
SA3045 d.d. 1571-1701.
SA3046 d.d. ca. 1762, met concepten. 1 omslag
SA3047 d.d. 1762-1768.
SA3048 d.d. 1762-1768.
SA3049-SA3050
Arbeiders, d.d. 1572-1761 en 1571-1797.
SA3049 d.d. 1571-1797.
SA3050 d.d. 1572-1761.

291
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3051-SA3052
Bierkruiers, d.d. 1630 en 1630-1730.
SA3051 d.d. 1630.
SA3052 d.d. 1630-1730.
SA3053 Lakennering, d.d. 1659-1714.
SA3054-SA3055
Brouwers, d.d. 1672-1726
N.B. Zie ook inv.nrs. SA3043 en SA3139.
SA3054 d.d. 1672-1726, aangelegd 1672,bijgehouden tot 1726.
SA3055 d.d. 1672-1726, aangelegd ca. 1726. 1 katern.
SA3056-SA3057
Vissers, d.d. 1673-1749 en 1673-1768.
N.B. Zie tevens inv.nr. SA3038.
SA3056 d.d. 1673-1749.
SA3057 d.d. 1673-1768.
SA3058 Grutters, d.d. 1697-1704.
SA3059 Chirurgijns, d.d. 17e eeuw-1730.
SA3060 Afschriften van gildenkeuren en van aanvullingen daarop, d.d. 1655-1784. 18e eeuw.
1 omslag.
SA3061 Uittreksel uit een gildenkeur (niet nader bepaald) (ca. 1711). 1 stuk.
SA3062 Dossier inzake een geschil voor de Raad van Brabant tussen de magistraat enerzijds
en het ramers- en lakensnijdersgilde anderzijds over de aanvulling van hun keuren.
1726. 1 omslag.
SA3063 Dossier inzake geschillen voor de Raad van Brabant tussen de magistraat enerzijds en
het ambacht van metselaars en timmerlieden anderzijds over de uitvoering van de
gildenkeuren. 1750-1752. Retroakten d.d. 1730 en 1738 (ca. 1750). 1 omslag.

292
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3064 Dossier inzake de indiening van een verzoek bij de Staten-Generaal door het timmeren
metselliedenambacht om de keuren te mogen veranderen. 1766. 1 omslag.
SA3065 Dossier inzake de nieuwe interpretatie van de keuren van het smeden- en
koperslagersambacht naar aanleiding van de toelating van de horlogemaker
Reijnier van der Heijden. 1786. 1 omslag.
9.3 geschillen tussen de stad en de gilden
P.M. Dossiers inzake geschillen tussen het stadsbestuur en het schippersgilde. 1716-1763.
Zie inv.nrs. SA3211-SA3213.
SA3066-SA3067 Dossier inzake geschillen tussen de magistraat enerzijds en het schoenmakers- en
huidevettersgilde anderzijds. 1719-1726. Retroakten 1716-1718. 2 omslagen.
SA3066 dossier.
SA3067 retroakten.
SA3068 Dossier inzake een geschil tussen de magistraat enerzijds en het schoenmakers- en
huidevettersgilde anderzijds. 1765. 1 omslag.
SA3069 Memorie over het verzet van leden van de bank van het timmerliedenambacht tegen
een resolutie van de Brede Raad, d.d. 1790. Gelijktijdig. 1 stuk.
N.B. Fragment.
9.4 overige geschillen
P.M. Stukken betreffende geschillen in gildenzaken, voor de schepenbank gebracht.
Zie archief van de Griffie, hoofdstuk Rechtspraak in civiele zaken.

293
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten
SA3070 Dossier inzake een geschil voor de magistraat tussen het kleermakersgilde en
Cornelis Janssen Blondeau alias Blandou, broodmaker. 1647-1648. 1 omslag.
SA3071-SA3072 Beschikking van de Raad van Brabant in het geschil tussen Nicolaas van Engelen en
het gilde van de oude kleerkopers inzake de oppositie van dat gilde tegen zijn
toelating als vendumeester. 1742. Retroakten 1741. 2 omslagen.
SA3071 beschikking.
SA3072 retroakten.
SA3073 Rapport van de commissie belast met het onderzoek in een geschil tussen het gilde van
Sint-Lucas en enige glasmakers over toelating van de laatsten als lid van het gilde. 1742.
1 stuk.
SA3074 Dossier inzake een geschil met het gilde van de Meerse over de benoeming van een
raadsman in de Brede Raad, door het smedenambacht voor de Staten-Generaal
gebracht, tevens inzake een geschil tussen de waarnemend drossaard enerzijds en de
ouddeken van het smedenambacht anderzijds. 1743. 1 omslag.
SA3075 Dossier inzake het niet toelaten van Johan Jacob Althomus in het chirurgijnsgilde.
1745. 1 omslag.
SA3076 Dossier inzake een geschil tussen het gilde van de Meerse en het
knoopmakersambacht over het maken en verkopen van knopen. 1751. 1 omslag.
SA3077 Uittreksels uit het register van vonnissen van het arbeidersambacht in een procedure
contra Adriaen de Bel en Adriaen Harten, wijnwerkers, betreffende overtreding van
de ambachtskeur bij de loting over het lossen van een scheepslading, d.d. 1762.
Gelijktijdig. 1 omslag.

294
HOOFDSTUK 9
Toezicht op gilden
en ambachten

295
Zie Macht en gezag, 295-353 en 279-383.
518 Van Ham (1992) 18-37.
519 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
290-291, XVIII (44-46) (48-49).
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de openbare orde,
veiligheid en gezondheid
a. inleiding
openbare orde
Het handhaven van de openbare orde kan geschieden door het treffen van preventieve
maar ook repressieve maatregelen. Tot de eerste behoort een deugdelijke registratie
van personen. Het politietoezicht kan van passief (toezicht) overgaan tot actief
ingrijpen (repressie). 518
Bij registratie van personen moest voor de goede orde onderscheid worden gemaakt
tussen burgers en ingezetenen. Eerstgenoemden, ook poorters genaamd, genoten de
volle burgerrechten. 519 Andere ingezetenen dienden zich tevreden te stellen met hetgeen
door de bestuurders beslist werd, poorters of burgers hadden nog enige invloed.

296
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
520 inv.nrs. SA1, 3092-3094.
521 inv.nrs. SA2888-2915, 3095.
522 inv.nr. SA3097.
523 Weijts (1979) 120-140.
524 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
259-260, nr. XI, art. 4 en 5
525 inv.nr. SA776, stadsrekening 1518/1519,
fol. 83v en 89.
526 inv.nr. SA783, stadsrekening 1546/1547,
fol. 137, 141, 141v, 179, 179v en 183v.
527 inv.nr. SA27, fol. 128-129, 131-132, 179
en 181.
De registratie van als poorters ingeschrevenen vond geregeld plaats. De oudst gegevens
hierover dateren uit 1397. 520 Nadien bleek registratie van alle ingezetenen
nodig, vooral in verband met de inkwartiering en andere militaire aangelegenheden.
521 Met de registratie werden wijkmeesters belast, die ook andere taken toebedeeld
kregen. 522
Om vreemdelingen en ‘onvrije’ personen, bedelaars en soldatenvrouwen met kinderen,
wier echtgenoten elders verbleven onder controle te krijgen, moesten de wijkmeesters
lijsten met allerlei persoonsgegevens opstellen en voortaan goed toezicht
houden op nieuwkomers. J. Weijts heeft de lijst van 1799 in druk laten verschijnen. 523
- baldadigheid en oproer
Ongeregeldheden kunnen uitgroeien tot opstootjes, rellen en zelfs tot oproer. Bekend
uit de stadsgeschiedenis is het oproer, dat in 1454 plaats vond, waarvan reeds hiervoor
verteld is. Tijdens de nasleep van het gebeuren kregen de schuttersgilden
opdracht, zich bij oproer schutterlic gewapent voor het stadhuis op te stellen en schout,
schepenen en wethouderen te beschermen. 524
In juni 1518 was er rumoer binnen Bergen, omdat een zekere Lam Denissen en zijn
medeplichtigen dreigden de stad in brand te steken. 525 Tegen een volksoploop op 15
mei 1546 wegens de schaarste aan koren en brood konden de bestuurders kennelijk
niets doen. Zo spoedig mogelijk kochten zij het nodige brood en graan aan en namen
maatregelen tegen prijsopdrijving. Toch was er op 2 september weer een oploop tegen
de graankopers uit Holland en anderen, die den dieren tijt wouden maecken (de prijzen
wilden opdrijven). 526 Onrust ontstond ook in het eerste kwartaal van 1562 nadat
men geweld had gepleegd aan de woning van Niclais Cornelissen, lakenkoper, die door
de magistraat als een goeden, treffelycken borger werd betiteld, maar kennelijk naast
vrienden ook vijanden had. Men besloot zelfs tot het instellen van een avondklok
en het formeren van een nachtwacht in alle stadswijken. Pas in juni konden de maatregelen
worden ingetrokken. 527
Door Kleijntjens en Slootmans is uitvoerig gepubliceerd over de rellen, waartoe de

297
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
528 Kleijntjens en Slootmans (1933) 76-84.
529 inv.nr. SA36, fol. 185v-187.
530 inv.nr. SA42, res. 18 - 26 juli 1653;
Archief Griffie van de schepenbank, voorl.
inv.nr. 48, vonnissen van 25 juli 1653 - 3
januari 1654.
531 Nadere toegang bij inv.nr. SA1, par.
Openbare orde.
532 inv.nrs. SA3121-3122.
533 inv.nrs. SA3116-3120, 3123.
godsdiensttwisten aanleiding gaven en die hun hoogtepunt vonden in de plundering
van kerkelijke gebouwen en kloosters op 15 augustus en van het Minderbroedersklooster
op 8 november 1580. 528 Op onrust wijst ook de publicatie van 10 augustus
1597 tegen het openlijk beledigen en verwijten van bestuurders en ambtenaren.
Daaraan werd verbonden een verbod tegen vechtpartijen en het schandelijk dansen op
de straten vooral op zondagen. Calvinistische verontwaardiging dringt door in de betiteling
van dit soort ontspanning als een heydensch ende goddeloos misbruyck. 529
Deze bloemlezing van ongeregeldheden kan worden afgesloten met het oproer van juli
1653. Dit was gericht tegen de rooms-katholieke markiezin. 530 Baldadigheid vond
soms plaats bij allerlei onschuldig bedoelde evenementen: doop- en gilden- feesten,
zelfs het waken bij de doden verliep vaak niet bepaald ingetogen. Beschadiging van
openbare eigendommen, overtredingen van het jacht- en visrecht, het verstoren van
kerkelijke diensten kan hieronder worden gerekend enz. 531
Bedelarij werd gezien als een ernstige verstoring van de orde. Men trachtte enigszins
regelend op te treden door het aantal bedelaars te beperken. Er werd een geringe hoeveelheid
bedelpenningen uitgereikt en (in een latere periode) zogenaamde bedelbriefjes,
waarop de toestemming tot bedelen was vermeld. 532 Het toenemen van het aantal
armen trachtte men ook in te dammen door van iedere nieuwe inwoner een zogenaamde
akte van indemniteit of borgbrief te eisen. Daarin verklaarde een stads-, dorpsof
parochiebestuur van de plaats van herkomst de daarin genoemde persoon of zijn
gezin te zullen onderhouden in geval zij tot armoede zouden vervallen. 533
- schuttersgilden en burgerwacht
Hierboven zijn de schuttersgilden reeds genoemd in verband met de handhaving van
de openbare orde. Zij dienden dus niet alleen om de stadsmuren te bezetten bij oorlog
of onraad. In 1346 en 1373 werd te Bergen op Zoom een schietspel georganiseerd,
waaraan de voetboogschutters van Mechelen deelnamen; in 1355 gingen Leuvense
schutters met hetzelfde doel daarheen. Er zal dus minstens één gilde te Bergen op
Zoom hebben bestaan, hoewel een letterlijke vermelding daarvan pas uit 1404

298
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
534 Vriendelijke mededelingen van dr. E. van
Autenboer te Turnhout.
535 Slootmans (1942) 300, 8.9.
536 inv.nr. SA746.1, fol. 5v-6v.
537 inv.nr. SA3022, fol. 28.
538 inv.nr. SA755, stadsrekening 1479/1480,
fol. 14.
539 inv.nr. SA769, stadsrekening 1505/1506,
fol. 42, 47 en 47v.
540 Grosfeld [1986] 23-36; idem (1993) 35-
38.
541 inv.nr. SA3079.
542 inv.nr. SA35, fol. 65v, 188.
dateert. 534 De gilden van de hand- en van de voetboogschutters kregen volgens de
oudst bewaarde stadsrekening (1413) laken, om daaruit hun schutterskleding te
maken. In 1426 werd deze gewoonte beperkt tot de voetboogschutters. 535 Zij ontvingen
tevens een beloning voor het deelnemen aan de H. Kruisommegang en op de dag
dat zij op de papegaai schoten. 536 Er was onderscheid tussen de jonge voetboogschutters
en de oude voetboogschutters. De stad betaalde wijn en bier wanneer zij op de
papegaai schoten, dus een schuttersfeest hielden. Een boogmaker, door de stad bezoldigd,
stond te hunnen dienste. In het midden van de vijftiende eeuw waren er vier
schuttersgilden: naast een jonge voetboog een jonge handboog, naast de oude handboog
een oude voetboog. De termen ‘oud’ en ‘jong’ slaan waarschijnlijk op de oprichtingsdata.
Nadien zijn er meer. In 1464 schafte de heer van Bergen op Zoom om
nog onopgehelderde reden de schutterijen af. Het jaar erna stelde hij ze echter
opnieuw in. 537
De leden van de rederijkerskamer De Vrueghden bloeme werden in 1479 eveneens tot
de schutters gerekend. 538 Een gilde van de kolveniers blijkt in 1505 te bestaan. 539
De rederijkers geraakten (tijdelijk) op de achtergrond. Nadien zijn er nog een schermersgilde,
een schutterij van de ‘pauwvere’, een schutterij van ‘den Groenenberghe’
en naast de ‘oude’ de ‘jonge’ voetboogschutters.
Van de keuren voor de schuttersgilden zijn slechts afschriften bewaard gebleven. 540
Een loffelijke uitzondering vormt het door markies Jan IV van Glymes in 1561 vastgesteld
exemplaar van de (nieuwe) keur van het gilde van de kolveniers waarvan de titel
fraai gecalligrafeerd is. 541
De stad was genoodzaakt in 1591 de vijf schutterijen (kruisboog, handboog, kolveniers,
Groenenberg en Rhetorica) te ontbinden. Zij werden van ongehoorzaamheid
aan het stadsbestuur beticht, maar hun positie schijnt eerder door de invoering van
de hervorming onhoudbaar te zijn geworden. De oude schuttersgilden verving men
door vier vendels schutterijen waarvan alle ingezetenen, die ouder dan 18 jaar waren
moesten deel uitmaken. 542 Het heeft er alle schijn van dat dit burgerlegertje na de 80jarige
oorlog alleen bij feestelijke gelegenheden bij wijze van decorum optrad. Een
meer serieuze rol werd de burgers toebedacht in de tijd van oorlog; dan moesten zij -

299
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
543 inv.nrs. SA2523, 3080 (artikel XLVIII-L).
544 inv.nrs. SA2523, 3080 - 3081.
545 inv.nrs. SA3082-3083, 3087-3088,
3090, 3103-3111.
546 inv.nrs. SA3084 en 3124.
547 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
217, I (38).
548 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
240, V (25).
549 inv.nr. SA749, stadsrekening 1470/1471,
fol. 12.
naast militairen - de stad en vesting, met name de stadspoorten, bewaken. Een aanvulling
van de beschikkingen uit 1591 werd twee jaar later vastgesteld en betreft o.a.
de burger(lijke) krijgsraad. Dit college bestond uit de drossaard, beide burgemeesters
alsmede de kapiteins en de majoors van de ‘burgerij’ (de schutterijen). Deze had
bevoegdheid tot oordelen in zaken die de wacht aangingen; hoger beroep stond open
op de Binnenraad. 543
De ordonnantie voor de schutterijen is na 1591 enige malen aangevuld. De benoeming
van officieren van de schutterij behoorde tot de rechten van de magistraat. In
hoofdstuk 2 is reeds gewezen op het afzonderlijk college van de burgerlijke
krijgsraad. 544 Om vagebonden en rovers te weren werd op verzoek van bewoners van
de Buitenpoorterij in 1712 een compagnie met een kapitein, luitenant en vaandrig
geformeerd, verdeeld in vijf rotten; ook deze formatie diende vooral om wacht te
lopen. Bij onraad zou men hulp en assistentie vragen. De Bataafse tijd zocht ook hierin
naar nieuwe vormen. Er was in 1806 zelfs sprake van een gewapende ‘Burgermagt’,
maar dat maakte voor de taak (het wachthouden) niet veel uit. Ook de werkwijze van
de Burger-Krijgsraad werd opnieuw geregeld. 545 In 1807 was nog een nieuwe ordonnantie
nodig tot het weren van rovers in de Buitenpoorterij. 546
- kolfdragers, korteroeden en nachtwakers
De schout en zijn dienaren waren verantwoordelijk voor het handhaven van de openbare
orde en rust. In 1314 noemen de keuren den gheswoernen knapen van der stede. 547
Het Groot Privilege van 1365 spreekt van onsen ghesworen cnapen, waarmee de dienaren
van de heer bedoeld worden. 548 De termen ‘s herendienaars, - knapen of -kolfdragers
werden door elkaar gebruikt om dezelfde personen aan te duiden. Zij stonden
onder bevel van de drossaard en de schout en behoorden dus in zekere zin tot het personeel
van de heer of markies. Een heerenknaap van der stad weghen dienende wordt in
1470 genoemd. 549 Deze werd door de magistraat aangesteld en betaald, terwijl de
andere ‘knaap’ door de heer was aangesteld. Dat kon wel eens aanleiding geven tot
geschillen.

300
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
Naamlijst van personen die zich onwillig
toonen tot den burgerwapendienst te
Bergen op Zoom, 1800 (inv.nr. SA3087).

301
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
550 inv.nr. SA8 fol. 161 e.v.
551 inv.nr. SA823, stadsrekening 1660/1661,
fol. 72v. fol. 106v.
552 inv.nr. SA57, ongefol. 7 oktober 1713.
553 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
253, XI (5).
554 inv.nr. SA11, fol. 12 e.v.
555 Costuymen, D1v-D4, XLIX-LIX.
556 inv.nr. SA57, ongefol. res. 7 oktober
1713; los exemplaar inv.nr. 602.
557 inv.nr. SA774, stadsrekening 1514/1515,
fol. 50.
In 1474 werd door drossaard, schout, burgemeesters en schepenen bepaald, dat elk
van de herenknapen een borgtocht van 100 gouden rijders moest stellen voor het
goed en trouw uitoefenen van hun functie. Zo’n voorschrift wijst niet bepaald op
veel vertrouwen in deze lieden. Zonder kolf (knuppel) als teken van hun functie
mochten zij geen vonnissen uitvoeren; vandaar de naam kolfdragers. Ook hadden zij
bevoegdheid om rechterlijke stukken doen betekenen, iets wat thans aan deurwaarders
toekomt. 550
Toen de macht van de markies tijdens de Tachtigjarige oorlog (1568-1648) verzwakte
kwamen de kolfdragers steeds meer onder het rechtstreekse gezag van de stadsbestuurders.
Die zochten soms naar een tussenoplossing om van de dubbelzinnige situatie
rond de herenknapen af te komen. De magistraat probeerde hen te vriend te
houden door allerlei toelagen te geven voor bijzondere verrichtingen. Zo werden zij
aangenomen om de bedelaars van de straten te weren en voor het toezicht op de
marktkramen. 551
Na 1648 was er weer sprake van herenknapen, die onder gezag van de markies (markiezin)
stonden. Volgens een regeling uit 1713 mochten zij leges heffen voor het doen
van een arrest. Ook kregen zij extra inkomsten bij het constateren van verkeersovertredingen
en bij het opbrengen van personen naar de gevangenis. 552
In 1419 waren er roedragheren en stockdragere. 553 In 1584 werden zij corte roede
genoemd. Zij speelden een rol, wanneer een burger een ander daagde bij het verkopen
van panden en bij de poortommegangen. 554 Alle vonnissen van burgemeester en schepenen
dienden te worden uitgevoerd door een corteroede ende by niemanden anders.
De Costuymen bevatten een aantal bepalingen dienaangaande. 555 Volgens een nieuwe
instructie, vastgesteld in 1713, stonden de corteroeden onder bevel van de regeringe
(drossaard en burgemeesters). Zij moesten boodschappen en gerechtelijke aanzeggingen
(insinuatiën, weten en calanges) doen zonder discussies met de inwoners aan
te gaan. 556
Reeds in 1514 waren er twee rateleers of nachtwakers. Die moeten ‘s nachts over de
straten gaan en van tijd tot tijd roepen dat men voorzichtig moest zijn met vuur en
licht. 557 In de stadsrekening werden vanaf 1795 ‘s-heeren kolfdragers voortaan stads-

302
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
558 inv.nr. SA620, 17 oktober 1796.
559 inv.nr. SA945, stadsrekening 1801/1802,
blz. 160; inv.nr. 947, stadsrekening 1803,
fol. 103; inv.nr. 620, 19.8. 1803.
560 ARR inv.nr. 651.3, rentmeestersrek.
1504/1505, fol. 58.
kolfdragers genoemd. Het nieuwe stadsbestuur stelde in oktober 1796 een nieuwe
instructie voor deze ordebewakers vast. De kolfdragers werden geplaatst onder bevel
van de drossaard en het college van justitie. Bijzondere nadruk ligt op het voorkomen
van drankmisbruik, waar door alle wanorders uit voort komt. Kon een kolfdrager door
dronkenschap zijn beroep niet uitoefenen, dan werd hij onmiddellijk geschorst tot het
moment van uitvoering van de straf. 558 Ook de klapperlieden of nachtwakers kregen
een nieuwe instructie. Zij stonden onder bevel van de commissie van algemene policie
en orders van de onderschout.
In 1801 worden twee afzonderlijke stadsoppassers aangesteld om sluikerijen (smokkelarij)
te voorkomen. Deze ambtenaren kregen twee jaar nadien een instructie. De
oppassers dienden van overtredingen aangifte te doen aan de drossaard of de schoutciviel,
onder wier bevel zij stonden. 559 De aanstelling van deze oppassers was een
teken des tijds. De Hollanders maakten gebruik van hun geografische positie door
smokkelarij uit te oefenen. Bergen op Zoom schijnt een van de meest beruchte smokkelaarsnesten
te zijn geweest.
- de gevangenis
De gevangenis, ook ‘s-Heeren Steen genoemd, was, in de vijftiende eeuw althans,
gevestigd in de Lievevrouwe- of Gevangenpoort. De Lievevrouwepoort vormt thans
het oudst bewaarde gebouw van de stad. Sommigen stellen de bouw van de poort zelfs
op het laatste kwart van de dertiende eeuw.
De omwalling van het Havenkwartier, eens een voorstad buiten de Lievevrouwepoort
(1484- 1491) maakte de poort als stadsuitgang overbodig. Sindsdien was het gebouw
gevangenis, maar er zijn gegevens, die erop kunnen wijzen, dat het reeds eerder als
zodanig fungeerde. Pas in 1485 is er een stellige vermelding van het gebruik van de
poort als zodanig. Sindsdien zal de naam ‘Gevangenpoort’ in zwang zijn geraakt. Deze
nieuwe naam wisselt in de archiefstukken en in het lokale spraakgebruik nog steeds af
met de oorspronkelijke Onser Vrouwenpoort of Lievevrouwepoort. 560
Over de inrichting tot gevangenis is niet erg veel bekend. In 1493 waren er al gevange-

303
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
561 ARR inv.nr. 4 fol. 15.
562 ARR inv.nr. 797, stadsrekening
1497/1498, fol. 52.
563 inv.nr. SA8, fol. 38v; inv.nr. 638; ARR
inv.nr. 15, fol. 197 - 198v.
564 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’
215, I nr. 31; deze en volgende
aanhalingen uit de keuren van 1314
aangehaald door Meischke (1973) 89-
116.
565 inv.nr. SA11, fol. 136v.
nen uitgebroken, wat aan technische gebreken werd geweten. 561 Vier jaar nadien verrichtte
men veel metsel- en steenhouwerswerk aan de poort. Dit gegeven wordt wel
beschouwd als een datering voor de aanbouw met arkeltorentjes aan de stadszijde. 562
De Gevangenpoort en de daarin opgesloten personen werden bewaakt door een cipier
of steenweerder. In 1442 werd zijn loon vastgesteld door schout, burgemeesters en
schepenen. Hij had een afzonderlijke instructie, die in 1801 aanmerkelijk werd uitgebreid.
563
toezicht op de openbare veiligheid
De maatregelen, waarmee de veiligheid van de burgers werd gediend, betroffen voornamelijk
het voorkomen en bestrijden van brand. Een brand van enige omvang schrok
de inwoners op en maakte de geesten rijp voor het accepteren van preventieve maatregelen.
Bekend zijn de hevige branden van 1397 en 1444, die onder naam ‘stadsbranden’
als lokale rampen te boek staan.
- voorkomen van brand
Een van de maatregelen tot het voorkomen van brand kon men realiseren door bij het
bouwen rekening te houden met de brandveiligheid. Bijzonder toezicht behoefden
bedrijven, die brandgevaar konden opleveren doordat regelmatig met vuur moest
worden gewerkt. De oudste stadskeuren (1314) bevatten onder de titel Van moute te
droghene onder andere de bepaling dat boven de este (eestoven) waarop men de mout
droogde een zolder van leem moest worden aangebracht, aan elke zijde een voet breder
dan de eest zelf. Wanneer het vuur in de eest of oven brandde, moest men een
aam water of meer ernaast zetten, bluswater dus. 564 Een verordening uit 1592 bevat
regels voor de hoogte van schoorstenen en eist voor het bouwen van bak-, brandewijn-,
eest- of potovens toestemming van de magistraat. 565 Ook de costuymen van
1628 bevatten dergelijke bepalingen, alsmede over het onderhoud van schouwen, fornaisen,
esten, stoven, smelt-huysen, ende andere plaetssen, daermen vier stoockt oft

304
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
566 Costuymen, X 3v-X 4, art. LXIIII-LXV.
567 inv.nr. SA5122, fol. 48. Uitgegeven door
Juten (1935) 274-275.
568 inv.nr. SA8, fol. 11v. 31 augustus 1464.
569 inv.nr. SA8 fol. 269v, inv.nr. 9 fol. 49v, 24
augustus 1530.
570 inv.nr. SA9, fol. 258v, 25 januari 1558.
besicht. Als die gevaar opleverden, mochten de buren aangifte doen, waarop de schepenen
of de wijkmeesters voorzieningen moesten treffen op koste van degenen, die
onbehoorlijk had laten bouwen. 566
Het stadsbestuur was zich bewust van de brandgevaarlijkheid van gebouwen, die met
stro of riet waren gedekt. Na de grote stadsbrand van 1444 besloot het volledige
stadsbestuur dat men aan al degenen, die huizen hadden ten noorden van de Grebbe
en deze met een ‘hard’ dak zouden willen dekken, voortaan de nodige daktichels
(gebakken leien) zou moeten bezorgen, met uitzondering van de eigenaars van enige
nader aangewezen percelen, waaraan slechts de halve hoeveelheid zou worden verstrekt.
567 In 1464 was er blijkbaar weinig van deze faciliteiten gebruik gemaakt, zodat
men het verharden van de daken verplicht ging stellen. Degenen, die buiten de
Lievevrouwepoort woonden of een huis met een ‘week’ dak bezaten, moesten binnen
drie jaar hun panden met tichelen dekken, die de stad beschikbaar zou stellen. Daarna
zou men de helft van de benodigde tichels krijgen. Ook zou de stad stenen leveren aan
personen, die hun huis van een stenen gevel wensten te voorzien. Degenen, die aan de
zuidzijde van de Grebbe (binnen de stad) woonden en een huis hadden met een ‘week’
dak, moesten dit zelfs binnen drie jaar doen. De plicht van de burgers om bij brand te
hulp te schieten werd bovendien aangescherpt. 568
Het lijkt erop, dat de meerderheid van de inwoners binnen de stadsmuren aan deze
voorschriften heeft voldaan, want voortaan is er alleen melding van branden buiten
de poorten. In 1530 was er een hevige brand in huizen met strooien daken buiten de
Bospoort, die slechts gestuit werd, doordat in de rij brandende panden een huis met
een ‘harde’ dakbedekking stond. Dit voorkwam verdere uitbreiding over de voorstad
of het uitslaan van de brand over de huizen binnen de stadsmuren. Het stadsbestuur
verbood om voortaan nog panden met strooien daken buiten de poorten te bouwen
en om in het Havenkwartier de huizen met strooien daken met stro of riet te repareren.
569 Ondanks deze bepalingen bleken in januari 1558 veel huizen, die bij een hevige
storm beschadigd waren, met stro te zijn gedekt. Men mocht deze niet meer met
stro of riet herstellen. 570 In 1592 komen in een verordening tot voorkoming en
bestrijding van brand nog bepalingen voor tegen het dekken van gebouwen met stro.

305
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
571 inv.nr. SA11, fol. 136v.
572 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
210, I (49).
573 inv.nr. SA3078.
Deze panden moesten, op straffe van een vrij hoge boete, worden afgebroken voor de
zomer van dat jaar. 571
- brandbestrijding
Behalve in de voorkoming van brand, moest ook de in bestrijding daarvan worden
voorzien. Ten behoeve van de brandbestrijding werd in de keuren van 1314 voorgeschreven,
dat iedereen, die een huishouding binnen de stad had, een oesvat, een ketel
of een emmer gereed moest houden, om die bij brand te gebruiken of om ermee te
hulp te komen. De brouwers, bakkers en ververs (die hadden namelijk brandgevaarlijke
bedrijven) dienden een tyne ende tijnboem beschikbaar te hebben. Iedereen, die
gegoed was tot 200 pond groten toe diende een ladder te bezitten van 15 voet lang;
wie tot 100 pond groten gegoed was moest een ladder hebben van 12 voet. Dit wijst
erop, dat ook toen de rijken een hoger huis bezaten dan de minder gegoede. 572
Van de latere ordonnanties ter bestrijding van brand bestaat een apart register. In
1526 verdeelde men de stad in vijf kwartieren, terwijl de haven een kwartier op zichzelf
vormde. In ieder kwartier benoemde men twee kwartier- of wijkmeesters. Er
moesten per stadsdeel 2 grote, lange, dubbele ladders, worden aangeschaft; 100 leren
emmers en 2 sleden met daarop grote tonnen, die bij brand met water gevuld zouden
worden en 2 houwelen en 2 spaden, om daarmee de straat op te breken teneinde putten
te kunnen graven om daarin water te verzamelen. Vervolgens waren er vuurpannen
of toortsen nodig om de blussers bij te lichten bij de openbare putten.
Wijkmeesters kregen de leiding van de ingezetenen van de wijk bij het blussen.
Nadien zijn nog enige nieuwe verordeningen op dit onderwerp vastgesteld, telkens
met een gewijzigde wijkindeling en een veranderde taakstelling, hoewel de middelen
in die tijd niet sterk aan veranderingen onderhevig waren. 573
Een nachtelijke brand in de Dubbelstraat in april 1700 opende (opnieuw) de ogen voor
de onheylen ende ongemacken, waartoe zo’n voorval kon leiden. Besloten werd in
Holland twee kleine brandspuiten te kopen. Drie maanden nadien kreeg men uit
Amsterdam het advies om een grote brandspuit aan te schaffen. De leverancier

306
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
Gevangenis ‘s-Heeren Steen, gevestigd in de
Lievevrouwe- of Gevangenpoort.

307
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
574 inv.nr. SA51, fol. 21, 30, 44, 57v, 64,
112v, inv.nr. 52 fol. 1, 6, 35v, 36v, 37,
inv.nr. 857, stadsrekening 1700, fol. 94,
95.
575 inv.nr. SA51, fol. 112v, 113v; inv.nr.
2363-2370.
576 Een overzicht van de materie is
opgenomen in het artikel door Van Ham
(1970) 25-64, ook afzonderlijk
verschenen. Deze bijdrage heeft geen
annotaties, maar wel een literatuurlijst.
R. van Uylenbroeck stuurde een paar man mee om de Bergenaren te leren, hoe met
het nieuwe blusmiddel om te gaan. De keuze van Amsterdam was niet toevallig. Daar
woonde immers Jan van der Heyden, die een verbeterde brandspuit had ontwikkeld,
die in 1673 voor het eerst met succes was gebruikt. Vervolgens had hij een zuigslang
uitgevonden, die aan de spuit werd bevestigd. Hierdoor kon bluswater worden opgezogen
uit open water in de nabijheid van de brand. Van der Heyden had eveneens verbeterde
straatlantaarns ontworpen. De eerste aanschaf van Bergen op Zoom bestond
uit een brandspuit en twaalf lantaarns. Het stadsbestuur stelde zeven personen aan
als lantaarnaanstekers. Tevens besloot men straatlantaarns te kopen. Op 17 december
1700 brandde de nieuwe verlichting bij wijze van proef.
Een eerste brandweerorganisatie werd opgezet, door 24 personen uit het (transport)
arbeidersgilde aan te wijzen, die zich bij het eerste kleppen van de brandklok aan het
brandspuithuisje aan de haven of aan het stadhuis dienden te melden. In het volgende
jaar is een tweede brandspuit aangeschaft, waartoe een apart huisje werd ingericht.
De bedienden van de brandspuiten kregen op 22 augustus van dat jaar een instructie,
die overeenkwam met die te Amsterdam. Tevens werden de overige bestrijdingsmiddelen
vernieuwd en aangevuld. 574 Om dit alles te financieren was de invoering van een
nieuwe belasting nodig. De opbrengst werd apart gehouden van de overige stadsgelden.
In latere jaren ging men er ook andere zaken dan de brandweer mee financieren,
wat de overzichtelijkheid van het financieel beheer bepaald niet ten goede kwam. 575
Zo had een plaatselijke brand tot belangrijke maatregelen geleid, die van Bergen op
Zoom een voor die tijd ‘moderne’ stad maakten.
zorg voor de volksgezondheid
De zorg voor de volksgezondheid, voor zover die tot de taken van het stadsbestuur
werd gerekend, omvatte een aantal onderwerpen, die kunnen worden samengevat
onder de noemers: de aanstelling van geneeskundigen, zorg voor de gezondheid van
de armen, voorkoming van de verspreiding van besmettelijke ziekten en de daarmee
samenhangende zorg voor het milieu. 576

308
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
577 Slootmans (1942) 301.
578 inv.nr. SA751, stadsrekening 1473/1474,
fol. 51v.
579 inv.nr. SA8, fol. 88; inv.nr. 10, fol. 187v.
580 inv.nr. SA11, fol. 217v, 218v; Wittop
Koning (1986) 61-64, dateert deze
ordonnantie op het jaar 1567 en betrekt
deze op de apothekers.
581 Levelt (1924-3) 1.
582 Slootmans (1942) 301.
583 inv.nr. SA746.2, fol. 5.
584 inv.nr. SA757, stadsrekening 1482/1483,
fol. 15.
Langdurige zieken konden worden opgenomen in één van de gasthuizen van de stad.
Gezien de sterke band van dit soort instellingen met de armenzorg worden deze hierna
in een apart hoofdstuk behandeld.
- geneeskundigen
In de Middeleeuwen - en nog lang daarna - werden de medicijns of doctoren én de chirurgijns
of heelmeesters als geneeskundigen beschouwd. De eerste groep had doorgaans
een langdurige en kostbare universitaire opleiding genoten. Pas in de loop van
de vijftiende eeuw kon de stad het zich veroorloven zo’n functionaris in dienst te
nemen, voornamelijk met de taak om de armen te verzorgen die zelf een behandeling
niet konden betalen. Een medicus wordt in 1426 genoemd. 577 Pas vanaf 1473 wordt de
functie vrijwel ononderbroken vervuld. 578 Het stedelijk bestuur beschermde het
geneeskundig peil door het beperken van de toelating tot doctores en licentiaten in de
medicijnen (1497). 579 In 1561 constateerde men, dat ‘ongeleerde’ personen als
geneeskundigen een groot gevaar voor de samenleving vormden. 580
Chirurgijns of heelmeesters deden het ‘vuile’ werk, met name alles wat de ‘lijfelijke’
zorg voor de patiënten aangaat, tot en met operaties en de veel toegepaste aderlatingen.
581 In tegenstelling tot het exclusieve vak van medicus waren er meerdere chirurgijns
in de stad, verenigd in een ambachtsgilde. Reeds in de vijftiende eeuw werd
onderscheid gemaakt met de barbiers, die ook het mes hanteerden. Toch heette in
1604 het gilde nog gilde van de barbiers. In 1426 was reeds een chirurgijn in stadsdienst.
582 In 1442 had de stad twee surgijnen in vaste dienst, later slechts één. 583 In
1482 is er één chirurgijn voor de gegoeden en één voor de armen. 584 Sindsdien blijft
het aantal tot 1810 steeds twee.
Bij het verkopen van geneesmiddelen is eveneens deskundigheid vereist. Evenals de
chirurgijns werden de apothekers lange tijd tot de middenklasse gerekend. Zij waren
ingedeeld bij het gilde van de Meerse, dat de kleinhandelaren of kooplieden van de
stad omvatte. Omstreeks 1478 nam het gilde bepalingen uit de reglementen van het
gelijksoortige gilde van Antwerpen over, waarin ook regels waren opgenomen, waaraan
de bereiding, bewaring en samenstelling van geneesmiddelen dienden te voldoen.

309
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
Bedelbrief voor Maria Willemse om langs de
huizen te gaan voor een aalmoes, 1772
(inv.nr. SA3121).

310
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
585 inv.nr. SA11, fol. 92 en 218.
586 inv.nr. SA11, fol. 271v en 218v; Wittop
Koning (1986) 61-64.
587 inv.nr. SA624.
588 inv.nr. SA8, fol. 21v; inv.nr. 9, fol. 64v,
203v; inv.nr. 10, fol. 34v.
589 inv.nr. SA8, fol. 71; inv.nr. 10, fol. 149.
Omstreeks 1530, in 1561 en in 1567 zijn de ordonnanties verder aangevuld. Vooral
laatstgenoemd reglement eist deskundigheid van de apothekers en hun bedienden. 585
Hun tekortkomingen worden een bedreiging voor het volk genoemd. 586 In de loop van
de zestiende eeuw ging de stad ertoe over, medicamenten te betrekken bij een daartoe
aangewezen apotheker, stadsapotheker genoemd. Meestal was de functie gecombineerd
met de zorg voor de apotheek van het stedelijk gasthuis. In de loop van de
zeventiende eeuw verdween de functie geruisloos.
Vroedvrouwen in dienst van de stad kwamen sinds 1490 voor. Sinds 1763 moesten zij
een examen doen bij de stadsdokter; zes jaar later worden er maatregelen genomen
tegen ondeskundige vroedvrouwen. In 1779 kwam er nog een uitvoerig reglement tot
stand op de uitoefening van de functie. 587
- besmettelijke ziekten
Besmettelijke ziekten vormden een grote bron van angst binnen een samenleving, die
van de oorzaken onkundig was. De betiteling van de pest als de Gave Gods spreekt
boekdelen. In de veertiende eeuw was deze ziekte in Europa binnengedrongen en zij
bleef drie eeuwen lang, nu eens als incident, dan weer als epidemie, voorkomen. Was
het laatste het geval, dan kon de samenleving in een stad of streek geheel ontwricht
geraken. Doordat een plaats als bron van de verspreiding spoedig bekend geraakte
namen de omringende steden of dorpen, als het ware in paniek, maatregelen om te
voorkomen dat de vreselijke ziekte naar hun eigen bevolking zou overslaan. Men
waakte vooral tegen verontreiniging van straten, waterleidingen en waterputten. 588
Ook werden het verkeer en de handel, met besmette streken, vooral in levensmiddelen,
zoveel mogelijk beperkt. Een hele reeks ordonnanties tegen de pest komt in de
registers voor. De oudst bekende dateert van 27 juni 1471. 589
Was de ziekte eenmaal binnen de stadsmuren dan diende men de verspreiding zoveel
mogelijk te beperken. Dat kon men doen door de huizen, waarin zich zieken bevonden,
te merken en de besmette personen te isoleren. Pestlijders, die niet meer voor
zichzelf konden zorgen, werden opgenomen in het pesthuis. Dat was eerst bij het

311
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
590 inv.nr. SA3112.
591 inv.nr. SA759, stadsrekening 1487/1488,
fol. 24.
592 Levelt (1925) 1-2.
593 inv.nr. SA10, fol. 197v.
594 inv.nr. SA8, fol. 53v; inv.nr. 10, fol. 109.
gasthuis gelegen in een uithoek van de stad, nadien buiten de Wouwsepoort. Het
stadsbestuur stelde gebouwen beschikbaar, waarin zich de Cellebroeders- en
Cellezusters konden vestigen. Deze kloosterorden legden zich onder meer toe op het
verzorgen en begraven van met pest besmetten. 590 Naast hen was een speciale chirurgijn
met de zorg voor pestzieken belast, de zogenaamde pestmeester. In 1487 komt de
functie pestmeester voor het eerst in de stadsrekeningen voor. 591 In 1519 was er zelfs
een aparte vroedvrouw voor met pest besmette vrouwen. De laatste pestepidemie
heerste van juli 1666 tot 27 april 1667. Daarna is het pesthuis ingericht voor bestemmingen,
die niets met de ziekte te maken hadden.
Een andere ziekte, die zorgen baarde, was melaatsheid (lepra). Het is niet duidelijk of
men een goed onderscheid maakte tussen lepra en andere huidziekten, zoals schurft
e.d. Personen, waarvan men vermoedde, dat zij aan lepra leden, werden doorgaans
naar Leuven gezonden om daar onderzocht te worden. 592 In elk geval werden lijders
aan deze ziekten tamelijk ver buiten de stad, aan de (Oude) Wouwseweg in een sieckhuijs
of lazerije ondergebracht.
Pokken kwamen te Bergen op Zoom in de zestiende eeuw voor: de oudst bekende
vermelding is van 1505. 593 Wie daaraan leed, mocht op de markt geen eetwaren verkopen.
Pas in de achttiende eeuw begint de ziekte zich van incidenteel tot epidemisch
te ontwikkelen. Men had er weinig verweer tegen. De militaire gouverneur verzocht in
1790 aan de magistraat om inenting tegen pokken in te voeren. De heren weigerden,
om besmetting te voorkomen... Pas in 1809 was het stadsbestuur zover, dat het inenting
ging aanbevelen.
Ook degenen, die de prostitutie uitoefenden, werden gezien als mogelijke bronnen
van besmetting. Toch lagen de maatregelen, die soms tegen prostituées werden
genomen, meer in de sfeer van de openbare orde. Meestal woonden deze vrouwen in
zijstraatjes; in 1486 ging er zelfs een verordening uit, om ze te weren uit het deftig
geachte kwartier tussen de Schoolstraat, Koevoetstraat en Huijbergsestraat, waar de
meest gegoeden en de geestelijken woonden. 594 Het gebruik schijnt echter niet uit de
samenleving uit te bannen. In 1612 werden alle putiers (souteneurs) door de markies

312
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
595 Levelt (1923) 1-3.
596 inv.nr. SA8, fol. 18v; inv.nr. 10, fol. 28.
597 inv.nr. SA8, fol. 55v; inv.nr. 10, fol. 113v.
uit de stad verbannen. In een vestingstad met geregeld talrijk garnizoen zal deze
maatregel een slag in de lucht zijn geweest.
Sterk verwant aan prostitutie lijkt de exploitatie van de badhuizen of ‘stoven’ te zijn
geweest. 595 Vooral de ongeregelde vermenging van de seksen bij het baden trachtte
men te voorkomen door naar geslacht gescheiden badhuizen ingang te doen vinden
(1472). 596 Dit had kennelijk niet veel succes, want veertien jaar nadien schreef men
voor, de stoven op speciale uren alleen voor vrouwen open te stellen. 597 De vraag is,
of dit wel geholpen heeft, al dreigde het stadsbestuur om alle vrouwen die zich
buiten de voorgeschreven uren in de badhuizen ophielden als oneerbare vrouwen te
bestempelen.

313
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
b. inventaris
10.1 regelingen
SA3078 “L a H5” ordonnanties van de Brede Raad over de brandbestrijding.
1504-1559. 1 band.
SA3079 “Keur”, reglement van het kolveniersgilde. 1561. 1 deel.
SA3080-SA3083 Reglementen en ordonnanties voor de schutterijen en voor de burgerwacht.
1593-1806. 3 omslagen, 1 katern.
SA3080 1593, met aanvullingen 1618, 1623 en 1638.
SA3081 1671 en 1707. Met aanvullingen 1705, 1707 en 1727. Bijlagen 1631-1693.
SA3082 1798. 1 katern.
SA3083 1806.
SA3084 Uittreksel uit een resolutie van de krijgsraad tot oprichting van een compagnie van
bewapende ingezetenen uit de Buitenpoorterij om zwervers en rovers te bestrijden,
d.d. 1712. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3085 Ordonnantie op het openen en sluiten van de stadspoorten. (1746). 1 stuk.
P.M. Afschrift van een instructie voor de stadsvroedvrouwen, d.d. 1779. Gelijktijdig.
Zie inv.nr. SA624.

314
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
SA3086 Dossier inzake de vaststelling van een verbeterd reglement ter bestrijding van brand.
1796. 1 omslag.
SA3087-SA3088 Dossiers inzake de organisatie van de gewapende burgerwacht. 1799-1809.
2 omslagen.
SA3087 1799-1800.
SA3088 1809.
SA3089 Reglement op het voorkomen en bestrijden van brand. Concept met vastgesteld
exemplaar. 1799. 1 omslag.
N.B. Gedrukt.
SA3090 Reglement voor de gewapende burgermacht. 1806. 2 exemplaren. 1 omslag.
N.B. Gedrukt.
SA3091 Dossier inzake de organisatie van een onderzoek naar de bevoegdheid tot het
uitoefenen van het beroep van geneesheer, chirurgijn, vroedmeester, vroedvrouw
en apotheker. 1806. 1 omslag.
10.2 bevolking en poorterschap
P.M. Lijsten van als poorter ingeschreven personen. 1397-1447. Zie het stadsregister
(inv.nr. SA1) fol. 274 en 284.
SA3092-SA3094 Registers van ingeschreven poorters. 1472-1807. 3 delen.
SA3092 1472-1522.
N.B. Achterin lijst van tekens, die de burgers op hun “tolbrieven” gebruiken.
SA3093 1629-1654.
SA3094 1750-1807.
N.B. Alfabetisch.

315
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
SA3095 Lijst van inwoners van de Buitenpoorterij. (ca. 1670). 1 katern.
P.M. Lijsten van inwoners van de stad en Buitenpoorterij. 1740-1804.
Zie inv.nrs. SA2888-SA2917.
SA3096 Akten waarbij met steden in de republiek overeenkomsten worden gesloten over
de afschaffing van het exue- of issuerecht voor de wederzijdse ingezetenen bij
verandering van woonplaats of bij regeling van erfenissen, nalatenschappen en
legaten. 1742-1789. Retroakten d.d. 1615-1724 (18e eeuw). 1 omslag.
SA3097 Notulen van de vergaderingen van de wijkmeesters. 1802 december 1 -
1811 januari 14. 1 katern.
SA3098-SA3099 Registers van afgegeven paspoorten. 1808-1810. 2 delen.
SA3098 Nederlandstalige paspoorten. 1808-1810.
SA3099 Franstalige paspoorten. 1808-1809.
SA3100 Register van afgegeven bewijzen van inwonerschap. Met signalementen van
de betrokken personen. 1810. 1 deel.
10.3 schutterijen en burgerwacht
P.M. Ontvangstbewijs van “sekeren” boek, toebehorende aan het archief van het
Sint Jorisgilde, door deken en gezworenen van dat gilde afgegeven. 1440. 1 stuk.
Zie inv.nr. SA701.
P.M. “Keur”, reglement van het kolveniersgilde. 1561. Zie inv.nr. SA3079.
P.M. Reglementen en ordonnanties voor de schutterijen en voor de burgerwacht.
1593-1806. Zie inv.nrs. SA3080-SA3083.

316
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
SA3101 Dossier inzake het verdubbelen van de burgerwachten in de wachthuizen
(“corps de guarden”). 1665. 1 omslag.
P.M. Uittreksel uit een resolutie van de krijgsraad tot oprichting van een compagnie
van bewapende ingezetenen uit de Buitenpoorterij, d.d. 1712. Gelijktijdig.
Zie inv.nr. SA3084.
SA3102 Akte en voorwaarden van verkoop van kapiteinschap van de burgerwacht.
1787. 1 stuk.
P.M. Dossiers inzake de organisatie van de gewapende burgerwacht. 1799-1809.
Zie inv.nrs. SA3087-SA3088.
SA3103 Registratielijst van inwoners die op de rol van wapendragende burgers zijn
ingeschreven. 1801. 1 stuk.
SA3104-SA3106 Lijsten van personen die zich hebben uitgekocht uit de deelname aan de gewapende
burgermacht. 1806-1808. 3 katernen.
SA3104 1806-1807.
SA3105 1806-1807. (dubbel)
SA3106 1807-1808.
SA3107-SA3110 Rekening van ontvangsten en uitgaven van de commissaris-rapporteur bij de
burgerlijke krijgsraad. 1806/1808-1808/1809. 2 delen en 2 liassen.
SA3107 1806/1808, afgehoord 1808.
SA3108 Bijlagen. 1 lias.
SA3109 1808/1809, afgehoord 1809.
SA3110 Bijlagen. 1 lias.

317
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
SA3111 Akten van eedsaflegging door de eerste luitenants van de tweede en derde compagnie
van de burgerwacht. 1807. 1 omslag.
10.4 lijkbezorging
SA3112 Akte waarbij de moeder-overste van het Cellezustersklooster enerzijds en de
pater-overste van het Cellebroedersklooster anderzijds een regeling treffen over
het begraven van aan de pest overleden personen. 1577. 1 stuk.
SA3113 Afschrift van een reglement voor de grafmakers. z.d. (17e eeuw), met aanvullingen
d.d. 1627. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3114 Lijsten van bij begrafenissen te heffen rechten. z.d. (18e eeuw). 1 stuk.
SA3115 Schouwrapporten over gevonden lijken opgemaakt door de stadsdoctoren en -
chirurgijns. 1703-1807. Met bijlagen. 1 omslag.
10.5 bestrijding van bedelarij
SA3116-SA3120 Borgbrieven, akten van indemniteit of bewijzen van goed gedrag, overgelegd door
personen die zich te Bergen op Zoom hebben gevestigd. 1717-1809. 5 omslagen.
SA3116 1717-1760
SA3117 1764-1780
SA3118 1781-1790
SA3119 1791-1800
SA3120 1801-1809
SA3121 Bedelbrieven, door bedelaars gerestitueerd. 1738-1778. 1 omslag.
SA3122 Lijsten van afgegeven bedelbrieven z.d. (1753-1758). 1 omslag.

318
HOOFDSTUK 10
Toezicht op de
openbare orde,
veiligheid en
gezondheid
SA3123 Register van ter secretarie ingekomen borgbrieven en akten van indemniteit.
1803-1809. 1 deel.
SA3124 Concept van een ordonnantie op de nachtwachten in de Buitenpoorterij tegen
landlopers, dieven en rovers. 1807. 1 stuk.
10.6 brandbestrijding
P.M. Rekeningen van de rentmeesters over de inkomsten en uitgaven van het
brandspuitengeld. 1711-1800/1801. Zie inv.nrs. SA2363-SA2367.
SA3125 Lijsten van brandspuiten. 1747-1749. 1 omslag.
SA3126 Lijst van aan leden van de gilden in bewaring gegeven brandemmers, toortsen en
pekkransen. 1789 en z.j. 1 omslag.
SA3127 Lijsten van in de stad vereiste brandemmers. 1792-1806. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake de vaststelling van een verbeterd reglement ter bestrijding van brand.
1796. Zie inv.nr. SA3086.
SA3128 Rapport van de kapitein-brandspuitmeester over de uitbetaling van een beloning
aan J.L. de Koker c.s. wegens betoonde diensten bij een brand in het Accijnsstraatje
(Sint-Annastraat). Met bijlagen. 1798. 1 omslag.
P.M. Reglement op het voorkomen en bestrijden van brand. 1799. Zie inv.nr. SA3089.

319
Zie Macht en gezag, 383-384.
598 Van Ham (1977-3) 34.
HOOFDSTUK 11
Toezicht op het onderwijs
a. inleiding
Het stadsbestuur beschouwde de bevordering van het onderwijs als een van zijn
taken. Toch wisselde in de loop van de tijd deze bemoeienis van passief (incidentele
subsidies) tot actief (het onderhouden van eigen schoolgebouwen en leerkrachten).
Slootmans heeft een verdienstelijk overzicht van de onderwijsgeschiedenis tot 1600
gepubliceerd, maar de rol van het stadsbestuur is daarin niet altijd even helder
omschreven.
In 1286 is al sprake van een rector scolarum en in 1399 van een Oude Scoelstrate, de
huidige Schoolstraat. 598 Sinds de oprichting van het kapittel, in 1428, waren er
geschillen tussen dat college en het stadsbestuur over het benoemingsrecht van de
schoolmeester. Pas in de zestiende eeuw werd dit opgelost. In 1472 is voor het eerst
een stadsschoolmeester benoemd. Het schoolgebouw stond toen in elk geval (nog) in

320
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
In het huis Het Wapen van Tholen, aan de
Vismarkt naast de boom links, was in 1734
de stadsschool gevestigd.

321
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
599 Slootmans (1968) 100-124.
600 inv.nr. SA790, stadsrekening 1560/1561,
fol. 196v.
601 inv.nr. SA3129, vgl. 3130-3132.
602 Slootmans (1968) 113-117.
603 inv.nrs. SA3133-3135; Slootmans (1930)
5-11.
de Schoolstraat; het is in dat jaar opgeknapt. Of de in 1482 aangenomen mr.
Christoffel, die Walsche schole zou houden, zijn leerlingen in hetzelfde gebouw ondergebracht,
is onduidelijk. De ‘grote’ school is in 1516 de enige jongensschool; gelijksoortige
scholen worden dan verboden. 599
Het voormalige gasthuiscomplex aan de Wouwsestraat deed vanaf 1546 dienst als
particuliere school, kostschool en woning voor de onderwijskracht(en), geleid door
Willem van Woensdrecht, officiaal van de bisschop van Luik en kanunnik in de Sint-
Gertrudiskerk. Vermoedelijk kwam uit deze onderwijsinrichting de latere ‘Latijnse
school’ voort. De gewone stadsschool of ‘gemene school’ werd na het overlijden van de
stichter in 1551 eveneens naar het gebouw overgebracht. De magistraat besloot in
april 1552 dat de door haar aangestelde schoolmeester in het vroegere gasthuis mocht
blijven wonen zoals hij tot dusverre had gedaan en dat hij de ‘ghemeender scholen’
daar moest houden. In 1560 werd een leraar aangetrokken, die Grieks en Hebreeuws
kon doceren: vermoedelijk aan de Latijnse school. 600 Nog in 1577 was een rector aan
die school verbonden. De turbulente gebeurtenissen van die tijd hebben nadien kennelijk
op het onderwijs een nadelige invloed gehad.
Na enige vergeefse pogingen slaagde de predikant Jacobus Baselis jr. erin, zichzelf tot
rector van de Latijnse school te laten benoemen (1591). In die jaren wordt ook in de
andere (zogenaamde Franse school) het onderwijs op gereformeerde leest
geschoeid. 601 De ‘gemene’ school bevond zich vanaf 1622 ten huize van de elders
wonende schoolmeester; in 1625 echter weer in een deel van de Sint-Maartenskapel.
De Latijnse school werd in elk geval in 1597 weer in het voormalige gasthuis gehouden
en bleef daar tot in mei 1647 de Engelse militairen David en Robbert Bruce één
van de achtergebouwen van de Hal van Armentières, voorheen de Oude Halle van
Weert, aan het stedelijk bestuur verkochten. De school bleef daar tot het gebouw in de
loop van de achttiende eeuw aan een particulier werd verkocht. 602 De school is kennelijk
weggekwijnd, maar in 1797 opnieuw opgericht en toen ondergebracht in het huis
Het Beijltje aan de Grote Markt. Erg levensvatbaar was de instelling niet: in 1806 en in
1817 werd hij opnieuw opgericht. Sindsdien rekte de school formeel gezien tot 1876
zijn bestaan, maar had toen al jarenlang niet veel meer te betekenen gehad. 603

322
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
Besluit inzake de regeling van het onderwijs
volgens de gereformeerde beginselen,
1594-1595 (inv.nr. SA3129).

323
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
604 inv.nr. SA127, ongefol., res. 10 december
1742. Het gebouw was in 1734 door
naasting stadseigendom geworden: SA
5079 fol. 62v.
605 Van den Eerenbeemt (1963) 90-91; 100-
111.
606 Slootmans (1930) 52-56.
607 Van den Eerenbeemt (1963) 91-93.
608 inv.nrs. SA3133-3136.
De Stads Franse school verhuisde in 1742 van de Schoolstraat naar het huis Het Wapen
van Tholen aan de Vismarkt (hoek Nieuwstraat). 604
De Maatschappij tot Nut van het Algemeen richtte in 1795 een school voor gratis
onderwijs op; daaraan verbond men een naai- en breischool. 605 Op de in 1799 opgestelde
staat van het schoolwezen te Bergen op Zoom komen naast de beide stadsscholen
(de Latijnse school en de franse [kost] school) en de genoemde Nutsscholen nog
vier particuliere scholen voor. 606 Nog in 1806 kwam eveneens uit particulier initiatief
een instituut voor Teeken-, Doorzicht- en Bouwkunde tot stand. Een eerste begin van
het (lagere) technisch onderwijs te Bergen op Zoom. 607 Al werd dat jaar als uitvloeisel
van een landelijke regeling een plaatselijke schoolcomissie benoemd, het zou nog tot
het midden van de negentiende eeuw duren voor de plaatselijke overheid weer zelf
initiatieven op onderwijsgebied zou gaan nemen. 608

324
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
Brief inzake de benoeming van een
schoolcommissie, 1806 (inv.nr. SA3137).

325
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs
b. inventaris
SA3129 Dossier inzake de regeling van het onderwijs volgens de gereformeerde beginselen.
1594-1595. 1 omslag.
SA3130 Concept-instructie voor de stadsschoolmeester. 1734. 1 stuk.
SA3131 Concept-reglement op het onderwijs. 1739. 2 exemplaren. 1 omslag.
SA3132 Bezwaarschrift van de gereformeerde schoolmeesters tegen de toelating van
de Lutheraan C. Launsbach als zodanig. (1786). 1 stuk.
SA3133 Akte waarbij de representanten van het volk van Bataafs Brabant het besluit
van de municipaliteit goedkeuren om aan de Latijnse school een opperpreceptor
of rector en preceptoren aan te stellen. 1797. 1 stuk.
SA3134 Dossier inzake de heroprichting van de Latijnse school. 1797-1799. 1 omslag.
SA3135 Dossier waarbij de stad van Johanna van Swieten het huis Het Beyltje op de
Grote Markt huurt om te dienen als huisvesting van de Latijnse school. 1798.
Retroakten 1795. 1 omslag.
SA3136 Dossier inzake de benoeming van docenten aan de Latijnse school. 1801-1802. 1 omsl.
SA3137 Dossier inzake de benoeming van een plaatselijke schoolcommissie. 1806. 1 omslag.

326
HOOFDSTUK 7
Toezicht op het
onderwijs

327
Zie Macht en gezag, 328-346.
HOOFDSTUK 12
Economische aangelegenheden
a. inleiding
De rol van het stadsbestuur in het economische leven was niet zonder betekenis. Op
nijverheid en produktie voerde het voortdurend toezicht. Ten behoeve van de handel
was ook het bevorderen van de verkeersmiddelen noodzakelijk.
Een plaats is stad, doordat het economisch patroon ruimer is dan alleen agrarische
activiteiten. Nijverheid, handel en verkeer staan daarbij voorop. Ook Bergen op Zoom
moet oorspronkelijk een landelijke nederzetting zijn geweest waarin de landbouw het
voornaamste bestaansmiddel was. Na 1250 vond een geleidelijke doorbraak van nietagrarische
elementen in de economie van Bergen op Zoom plaats. De ontginningen
van het veen in de omgeving maakte Bergen op Zoom tot één van de exporthavens
van dit produkt. De ligging nabij de Schelde bevorderde overigens de scheepvaart.
Reeds in 1304 blijken er kooplieden te Bergen op Zoom woonachtig; in 1314 houdt

328
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
609 Van Ham (1988-1) 62-65.
610 Härtel (1961) 31 - 57.
611 Van den Eerenbeemt (1963) 111-124;
157-163.
men een weekmarkt en is er een lakenhal. 609 In de tweede helft van de veertiende
eeuw begint de tijd van de jaarmarkten, die tot ca. 1530 de belangrijkste economische
factor gingen vormen.
Het verminderen van de betekenis van de jaarmarkten en de overstromingen van de
aangrenzende polders en oostelijk Zuid-Beveland maakten reeds vóór het uitbreken
van de Tachtigjarige Oorlog een einde aan de economische bloei. Noodgedwongen
moest men vanaf 1567 omschakelen naar de verzorging van het talrijke garnizoen;
het militaire element werd sindsdien allesbeheersend.
In de vestingtijd moest tegenspel worden geboden aan het garnizoen dat wel inkomsten
bracht, maar ook herhaaldelijk lasten oplegde en belemmeringen aanbracht en
soms zelfs concurrentie voor de lokale economie kon opleveren. Daarnaast bleven de
visserij, de potindustrie en het hoveniersbedrijf belangrijke economische factoren. Dr.
Härtel wijst op het sterk verzorgende karakter dat de stedelijke economie door de
aanwezigheid van het garnizoen verkreeg. Voor een belangrijk deel was dit een gevolg
van de vestingfunctie. Door de geregelde inkomsten, die zij met zich meebracht, werd
een belangrijke bijdrage geleverd tot de instandhouding van de overige functies. 610
Aan het einde van de achttiende eeuw was er bij het stedelijk bestuur in economisch
opzicht maar weinig initiatief overgebleven. Met moeite was het te bewegen medewerking
te geven aan de plannen van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen om in
de toenemende armoede en werkloosheid te voorzien door allerlei projecten tot werkverschaffing,
onder meer door vestiging van een fabriek in breigoederen. Er moest
zelfs druk van hogere instanties aan te pas komen om de magistraat tot enige interesse
en waardering te bewegen. 611
nijverheid
De produktie was in handen van gilden. Industriële nijverheid was er op beperkte
schaal in de vorm van meestoven (fabriekjes waar uit de wortels van de meekrapplant
een kleurstof werd bereid), kalkbranderijen, potmakerijen en zoutketen.
Als één van de oudste nijverheden moet die van de lakenbereiders worden genoemd.

329
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
612 inv.nr. SA5, blz. 110 en 132; Caland
(1877).
613 Wiskerke (1952) 1-144; Slootmans
(1958-2) 49 - 83; idem (1985) 385-
396.
614 inv.nr. SA10, fol. 227v.
615 ARR 254, fol. 31v, res. 26 januari 1552.
616 Gemeentelijke archiefdienst Bergen op
Zoom, Archief van de Vanckput of
zoutnering, 1557-1691.
617 Vermunt (1997-1) 78.
In 1401 of eerder vaardigde de stad een belangrijke keur uit hoemmen wollen werck reeden
sal. Ieder gilde had een eigen bestuur met één deken en een aantal gezworenen al
naar gelang de grootte van de beroepsgroep (drie of minder). Zij vergaderden in hun
eigen gildenhuizen of gildenkamers. Daar de gildenbesturen nog al eens verhuisden is
het ondoenlijk ze hier nader aan te geven.
De meestoven waren oorspronkelijk buiten het centrum van de stad gevestigd. De
keur van Bergen op Zoom betreffende de bereiding van meekrap (1441) schijnt de
oudst bekende van die aard in noordelijk Nederland te zijn. 612 De steden Bergen op
Zoom, Reimerswaal, Tholen en Steenbergen voerden geregeld overleg over een
gemeenschappelijke handhaving van de kwaliteit van het produkt en de controle daarop,
onder meer door het aanbrengen van merktekens van de stedelijke herkomst en
van de stoofmeesters. 613
De kalkbranderijen waren gevestigd aan de zuidzijde van de haven, ten westen van de
grote watermolen. 614
Over de zoutnering vonden afspraken plaats met de gedeputeerden van Middelburg,
Zierikzee, Goes en Reimerswaal. 615 De voornaamste concentratie van zoutketen lag
op de Vanckput aan de noordzijde van het havenhoofd, waar een baljuw en schepenen
een eigen rechtsgebied hadden. 616 In het begin van Tachtigjarige Oorlog zijn de zoutketen
afgebrand en binnen de stadswallen herbouwd aan de Zuidzijde Haven.
De aanwezigheid van bruikbare leem- of potaarde bevorderde in de Middeleeuwen het
ontstaan van potmakerijen. Bij een opgraving in de Fortuinstraat werden in mei 1997
in een leeflaag uit de dertiende eeuw scherven van misbaksels uit de periode 1200-
1250 aangetroffen. 617 Aan de Noordzijde Haven-Dubbelstraat vestigden zich oorspronkelijk
de meeste potmakers. Bij dit soort bedrijven was het stoken van vuren
onmisbaar. Vanwege het brandgevaar werden zij gevestigd op plaatsen, die oorspronkelijk
buiten de stadsmuren lagen. Vooral in de zeventiende en achttiende eeuw nam
het aantal potmakerijen toe. Na 1669 kwam men overeen, dat er geen nieuwe potmakerijen
meer mochten bijkomen. In 1751 stelden de potmakers een kartelregeling op,
genoemd de Klagt. Afzet en produktie werden daarin onderling op elkaar afgestemd;
tevens werd het aantal bedrijven gefixeerd op elf. Bescherming tegen concurrentie

330
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
De stad kocht huizen aan ten behoeve van
kooplieden uit de landen, die Bergen op
Zoom het meest bezochten. Hierdoor kon
worden voorzien in een vaste logeerplaats.
Het huis van de Engelse Natie stond in de
Engelsestraat.

331
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
618 Slootmans e.a. (1970); Groeneweg
(1992).
619 Levelt 33-36 (1928); idem (1930) 81 -
88.
620 inv.nr. SA750, stadsrekening 1472/1473,
fol. 41v; inv.nr. 760, stadsrekening
1488/1489, fol. 101v; inv.nr. 762,
stadsrekening 1490/1491, fol. 90;
1491/1492, fol. 83.
621 inv.nr. SA8, blz. 326 en 327v; inv.nr. 9 blz.
105 en 106v; 3144.
622 inv.nr. SA36 , fol. 76v, 81v, 82, 82v, 87 -
89, 92, 93v, 131, 133, 137v, 139v, 140v,
150
623 Van Rompaey (1968) ‘Rechtsbronnen’,
213, I (19).
van potmakers van buiten de stad diende vooral om de eigen afzet veilig te stellen. 618
In deze periode legden de potmakers zich toe op uitvoer, vooral naar de Hollandse steden.
Ook op de Zuidzijde Haven vond in die tijd een aantal bedrijven een vestigingsplaats
terwijl de slagers hun bloederig bedrijf uitoefenden in het vleeshuis, waaraan
de naam Penstraat nog herinnert. 619
In de loop van de zestiende eeuw brokkelde de economische positie van de stad door
tal van oorzaken geleidelijk af. Maar reeds eerder waren er perioden van economische
teruggang geweest, waarin men moest uitzien naar middelen om de welvairt van der
stad ende de gulde van der draperyen op te helpene alsoe die voermaels alhier gheweest was
(1472). Men probeerde daarom volders uit Mechelen aan te trekken, hetgeen inderdaad
plaatsvond. De stad verkocht in 1491 zelfs lakens gedrapeert van der stadt willen.
620 Op instigatie van markies Antoon van Glymes vonden in de jaren 1532-1540
opnieuw pogingen tot herleving van de lakenindustrie plaats. Hierbij speelde de
gefortuneerde Gregorio de Ayala een rol. 621
Medio 1595 begon de magistraat pogingen in het werk te stellen om lakenbereiders
uit Holland te bewegen zich hier te vestigen. Een zekere Toussain Face kreeg daartoe
allerlei faciliteiten. Hem werden enige panden in de stad afgestaan, waar een aantal
drapeniers uit Leiden aan het werk gingen. Prins Maurits van Nassau, als bestuurder
van het Markiezaat, stond een deel van het terrein van het vroegere
Minderbroedersklooster af om een plaats te vinden voor de ramen en andere zaken
die voor de uitvoering van de plannen nodig waren. De ondernemer Face maakte zich
echter aan allerlei geknoei schuldig en verliet de stad in stilte (met andere woorden:
hij vluchtte voor zijn schuldeisers). 622
visserij
In de keuren van 1314 is sprake van visserij op de nabijgelegen rivier de Schelde en op
de binnenwateren en plassen. De verkoop van vis moest plaats vinden op het marktveld
(Grote Markt) en niet aan het schip in de haven of buitendijks. 623 In de vijftiende
eeuw was de permanente plaats voor de verkoop van vis op de Vismarkt, een plein dat

332
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
624 Slootmans (1933-2) 51-75.
625 inv.nr. SA41, ongefol. res. 2 aug. en 21
sept. 1641 en inv.nrs. 3056-3057. 626
inv.nr. SA47, ongefol. res. 2 juli 1675.
627 inv.nr. SA62, fol. 4. res. 20 maart fol. 25-
26v, 30 juli fol. 4 en 10 en 3 december
1730, fol. 60-62.
628 inv.nr. SA82, blz. 15 e.v. blz. 24 e.v. res. 4
april, blz. 34 e.v. res. 13 en 23 april, blz.
50 e.v. res. 6 mei en blz. 52 e.v. res. 11
mei 1778.
629 Van Mansfeld (ca. 1804); inv.nr. SA3151-
3154.
oorspronkelijk tot huidenmarkt was bestemd. Het aantal vissers schijnt echter niet
toereikend te zijn geweest om een eigen gilde te formeren.
De betekenis van de plaatselijke visserij nam in de zeventiende eeuw toe nadat de
plannen tot herbedijking van de overstroomde landen aan beide oevers van de Schelde
voor onbepaalde tijd waren opgegeven. Er ontstond vlakbij Bergen op Zoom als het
ware een openliggend binnenmeer of baai, waarin overvloedig vis kon worden gevangen.
De Bergse vissers steunden bij hun aanspraken op de visserij in het Zeeuwse deel
van de Oosterschelde op een bepaling uit de satisfactie van 1579. 624 Reeds gedurende
de zeventiende eeuw waren er wrijvingen met de Zeeuwen over de wederzijdse afbakening
van rechten. In elk geval was het aantal vissers pas in 1673 zo groot, dat een
eigen gilde kon worden opgericht. 625 Twee jaar nadien namen de wrijvingen tussen de
Thoolse schippers en de Bergse toe. 626 De kwestie verliep zonder dat een oplossing
gevonden werd. In 1730 moest opnieuw onderhandeld worden om met de magistraat
van Tholen tot een vergelijk te komen. 627 Een openlijk conflict ontstond in 1778, toen
de baljuw van Tholen een schip met kreukels in beslag had genomen. 628 Nog heviger
waren de incidenten in 1804, die zelfs als Mosseloorlog te boek staan. Militair ingrijpen
bleef niet uit. De Bergenaar M. van Mansfeld liet een pamflet over de zaak verschijnen.
De zaak is tenslotte in 1809 van hogerhand geregeld. 629
handel
De handelsfunctie was voor Bergen op Zoom van eminent belang. Onderscheid dient
te worden gemaakt tussen de lokale handel en die op regionaal en bovenregionaal
vlak. In een akte van 1304 is reeds sprake van betalingen met munten, zoals die onder
de coepmans te Berghen gebruikelijk zijn. De keuren van 1314 noemen de weekmarkten,
die men reeds toen op donderdag hield.
Handel in dranken, vooral in bieren en wijnen blijkt rond 1300 van belang: dezelfde
keuren schrijven voor, wijn uit het Rijnland apart op te slaan. Ook werd Bergen op
Zoom in die tijd al bezocht door kooplieden uit Engeland. In die keuren noemt men
reeds de lakenhal. In 1337 behoorde Bergen op Zoom tot de steden, die van de

333
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
630 Van Ham (1988-1) 62-65.
631 Slootmans (1985) 167-177.
632 inv.nrs. SA3183-3195.
633 Slootmans (1985) V.
634 Van Uytven (1988) 197-200.
Engelse koning verlof kregen, in zijn land wol te kopen. 630 Concurrentie door de
invoer van produkten van buiten de stad moest worden beperkt. Vooral in de tijd van
de jaarmarkten kon die niet geheel worden geweerd. Bepalingen hierover zijn bijvoorbeeld
te vinden in (aanvullingen van) de keuren van de huidevetters en schoenmakers
(1400), die voor de lakennijverheid (1401 of eerder), de smeden (1475) en de bontwerkers
(1484). 631
De keuren van 1314 bevatten ook bepalingen over handel in wijn, bier, brood, koren,
ganzen, hoenders, varkens, vis, kaarsen en zeep. Latere keuren of ordonnanties
betreffen vaak de handel in levensmiddelen en broodgraan. Uiteraard was de voedselvoorziening
van het eerste belang in een stad met, gedurende lange perioden, een toeloop
van veel bezoekers. 632
In de tweede helft van de veertiende eeuw verwierf Bergen op Zoom belangrijke privileges,
die het recht om vrije jaarmarkten te houden bevestigden en regelden.
Economisch belangrijke instellingen zoals de wisselbank en de lakenhal werden door
de heer van Bergen op Zoom aan de stad afgestaan. Het is vooral Slootmans geweest,
die in tal van bijdragen en tenslotte in een standaardwerk van drie boekdelen de
betekenis van de jaarmarkten voor het economische leven van de stad uitputtend
heeft behandeld. De redactie noemt dit werk ‘een mengvorm van een monografie en
[een] bronnenuitgave’. De betekenis van de stedelijke archieven voor de economische
geschiedenis van de Middeleeuwen (1365-1565) komt daarin afdoende tot zijn
recht. 633
De betekenis van de handel veranderde door de ondergang van de jaarmarkten. Deze
was te wijten aan een veelvoud van factoren, waarbij het nog niet duidelijk is, welke de
meest doorslaggevende was. Een belangrijke rol wordt toegekend aan de overstromingen
van 1530, 1532, 1541 en 1552. Het toenemende gewicht van de permanente handel,
geconcentreerd op de beurs van Antwerpen, ontnam aan de lokale economie haar
basis. Overigens moeten er nog andere factoren zijn geweest, die reeds voor het uitbreken
van de Tachtigjarige Oorlog de ondergang van de marktfunctie van Bergen op
Zoom bezegelden. 634 In het algemeen wordt een zwart beeld geschilderd van de handelsfunctie
tijdens de vestingperiode. Er waren een aantal belemmeringen, zoals de

334
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
Gedrukt exemplaar van de ordonnantie voor
de dienstboden, 1804 (inv.nr. SA3147).

335
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
635 Härtel (1961) 44-45.
636 inv.nrs. SA3183-3195.
heffing van convooien en licenten: de Staten van Zeeland vestigden te Bergen op
Zoom een licentmeester, een controleur en vier commiezen ter recherge ten dienste
van het college van de admiraliteit te Middelburg. Deze ambtenaren zorgden voor de
inning van de licenten, een belasting op in- en uitvoer van goederen waaruit de oorlogsvloot
werd bekostigd. Nadere studie zou nodig zijn, om dit beeld te bevestigen of
te relativeren. In de tijd na 1795 schijnt er van enige opleving sprake te zijn geweest,
die echter van vrij korte duur was. 635 We noemden hiervoor al de functionarissen die
met de controle op bereiding kwaliteit en gewicht van de eerste levensbehoeften
belast waren. 636
- faciliteiten en handelshuizen
Reeds in de veertiende eeuw werd het duidelijk, dat de uitbreiding van de handel automatisch
de noodzaak met zich meebracht om voorzieningen te treffen teneinde
vreemde kooplieden de nodige service te bieden. Facilitaire zaken als de wisselbank en
de lakenhal, die oorspronkelijk in handen van de heer waren, werden door deze aan de
stad afgestaan. De waag en het vleeshuis behield hij. Daarnaast stichtte de stad een
koopmansbeurs en richtte een juwelierspand in.
De waag, gevestigd aan de Zuivelstraat, werd in de zeventiende eeuw boterwaag. Na
de hervorming richtte men de Lievevrouwekapel tot korenwaag. De plaats waar het
koren werd verhandeld wisselde nadien enige malen. De namen Korenmarkt,
Korenbeursstraat en Korenbeursplein herinneren daar nog aan.
Ook liet de stad een koopmansbeurs inrichten, oorspronkelijk aan de Grote Markt,
waar het pand Den Rinck in 1516 daartoe werd aangekocht. Om een verkoopplaats in
te richten moesten enige achtergebouwen gesloopt worden, waardoor een pleintje
(‘Borse’) ontstond. In 1548 ging het eigendom over aan een particulier, maar de stad
huurde het Beursterrein nog enige jaren om als openbare verkooplaats te kunnen blijven
dienen. Nadien is de functie verplaatst naar het pleintje tegenover het
Markiezenhof, dat voortaan Beursplein ging heten. Uiteraard was de Grote Markt het
plein voor de handel; een Nieuwe Markt werd al in de veertiende eeuw aangelegd voor

336
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
637 Slootmans (1985) 318-336.
638 inv.nrs. SA3176-3190.
639 Vanwesenbeeck (1977) 61-76.
640 Slootmans (1985) 300-384.
641 inv.nr. SA35, fol. 41, res. 2 juni 1591; fol.
81, res. 29 dec. 1591.
de handel in huiden; later is dit plein bestemd voor Vismarkt en moesten de peltiers
naar de volgende Nieuwe Markt, die echter al spoedig Korenmarkt werd. De nog in de
zestiende eeuw aangelegde (voorlopig laatste) Nieuwe Markt kwam tot stand in een
tijd dat de marktfunctie van Bergen op Zoom aan belang inboette.
Op de Grote Markt was het juwelierspand gevestigd, waar handelaars in luxe waren
(voornamelijk sieraden) uit allerlei steden hun ‘winkels’ (staanplaatsen) hadden. 637
Uiteraard was er een voortdurend toezicht van stadswege nodig op maten, gewichten
en op de munt. 638 De geldhandel was overigens in de Middeleeuwen in handen van
gespecialiseerde personen, die voornamelijk uit Noord-Italië afkomstig waren. Naar
hun eigen streek Lombardije heette zij Lombarden. Het Lombardenhuis was achtereenvolgens
gevestigd op de Grote Markt, de Kerkhofstraat (Parade), de Nieuwe Markt
en in de Koevoetstraat. 639
Aan sommige groepen buitenlandse kooplieden werden extra faciliteiten geboden
door het inrichten van permanente handelshuizen. In de lakenhal, die op de hoek van
de Hoogstraat en de Grote Markt stond, waren standplaatsen voor ‘vreemde’ lakenhandelaars.
Eigen hallen te Bergen op Zoom hadden de lakenkooplieden uit
Antwerpen, Diest, Weert en Armentières. De stad kocht huizen aan ten behoeve van
kooplieden uit de landen, die Bergen op Zoom het meest bezochten. Hierdoor kon
worden voorzien in een vaste logeerplaats. De Engelsche Natie of Merchant Adventurers
en de Oosterlingen of Hanze van de Duitse Natie hadden eigen huizen, respectievelijk
aan de Engelsestraat (oorspronkelijk aan de Grote Markt) en de Zuivelstraat. 640
De verovering van Breda door prins Maurits in 1590 had gunstige gevolgen, ook economisch
gezien. In juni 1591 kwam de courtmeester van de Engelse Natie om te
bezien, of de oude banden weer hersteld konden worden. Die van Rozendael en enige
andere omliggende dorpen kwamen weer hun etenswaren en dergelijke op de markt
verkopen. De door de Raad van admiraliteit van Zeeland aangestelde licentmeester
viel de kooplieden lastig en belette herhaaldelijk het vrije vervoer van en handel in
goederen. De stad kwam hier krachtig in het geweer, maar dit betekende een jarenlange
taaie strijd tegen deze machthebber. 641

337
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
642 Slootmans (1985) 185-230,
voornamelijk 188.
643 Slootmans (1985) 94-130.
644 Slootmans (1985) 161-163.
verkeer en vervoer
Het stedelijk bestuur kon ter bevordering van het verkeer te land en te water tal van
maatregelen nemen. Voorop stond een goed onderhoud en/of verbetering van de
bestaande verbindingen. Ook was het van belang om zaken, die de handelsbeweging
belemmerden, zoveel mogelijk weg te nemen. Voorts kon het bestuur regelend optreden
ten aanzien van degenen, die geregeld de communicatie met de overige steden en
gewesten verzorgden.
De zorg voor de handel ging gepaard met het streven om tollen en veren, die eveneens
een beletsel konden vormen om de stad aan te doen, onder controle te krijgen. De tollen
en veren waren echter in handen van de lands- en regionale heren. Deze stonden
hun bron van inkomsten niet af zonder betaling. Met name moeten hier de tollen
worden genoemd. Het is niet zonder betekenis, dat de Zeeuwse tol van Yersekeroord
pal tegenover de havenmonding van Bergen op Zoom stond. Een dependance van dit
tolhuis was reeds in 1463 in de Rijkebuurtstraat gevestigd. Het gebouw diende als
zodanig tot 1532 als tolkantoor; in 1556 was er een zeperij gevestigd. Het droeg voortaan
de naam d’Oude Tholhuys of kortweg De Thol. 642 Nog erger waren de aanhoudingen
van kooplieden of hun goederen, overval, roof en schipbreuk. 643
- vervoer te land
De regelingen voor verkeer en vervoer te land betroffen de doortocht of het parkeren
van wagens en karren binnen de stad of op de havenkaden. Ook het vervoer van specifieke
produkten had de aandacht, in het bijzonder die, welke vanuit de schepen op de
wal werden gezet, met name turf. Met het transport waren de leden van het gilde van
de arbeiders belast. Dit gilde bestond reeds in 1431; in 1491 zijn de mede-, wijn- en
coelwerkers (van den Coelschen of Keulse goederen) ermee verenigd. Sinds die tijd
komt de naam cordewaghencruijers in gebruik. 644
De voornaamste landwegen vanaf Bergen op Zoom leidden noordwaarts naar
Halsteren/Steenbergen; oostwaarts naar Wouw/Roosendaal/Breda; zuidwaarts naar

338
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
645 Levelt (1928-1) 95-97.
646 inv.nr. SA47, ongefol., res. van 1 en 12
februari, 17 en 26 maart 1676.
647 inv.nr. SA49, ongefol., res. 26 oktober
1693.
648 inv.nr. SA3196.
Antwerpen. De Wouwseweg viel voor een groot deel onder het stadsgebied, de overige
wegen slechts over een gering traject. Buiten de poorten waren delen van de verbindingswegen
verhard en in onderhoud bij de stad. De overige wegen bleven tot in de
Bataafse periode onverhard. In 1809 bestraatte men de rest van de weg buiten de
Wouwsepoort en van de weg naar Antwerpen. 645
Vervoer van personen en goederen bleef ook na de jaarmarktperiode van belang. Op
initiatief van de magistraat van Breda kwam er in 1676 een ordinaris veer van karrevraghten
tot stand. 646 In 1693 werd de ordonnantie op verzoek van de voerman veranderd
omdat de afstand naar Breda te groot was om die tweemaal per dag te rijden.
Voortaan zou men te Rucphen in Den Posthoorn van vracht te wisselen. Ook werd
goedgevonden om in plaats van twee-, driemaal per week te gaan rijden (op maandag,
woensdag en vrijdag). 647
In 1682 werd een ordonnantie vastgesteld voor de voer- en wagenlieden (vrachtvervoerders)
om alle benadeling van de goede gemeente ende den Reijsenden man te voorkomen.
De voerlieden kwamen onder toezicht van een commissaris. De tarieven
werden nauwkeurig vastgelegd. Er waren geregelde diensten in een gebied gelegen
tussen Bergen op Zoom, Antwerpen, Roosendaal, Breda, Willemstad, Moerdijk, ‘s-
Hertogenbosch, Maastricht en Tholen. Deze ordonnantie is vernieuwd in 1711 en
1804. Het gebied werd uitgebreid met Batse veer (op Zuid-Beveland), Hoogstraten,
Oud- en Nieuw-Vossemeer, eiland Tholen, Rucphen, Rijsbergen, Wuustwezel, Zundert
en tussenliggende plaatsen. 648
posterijen
Speciale aandacht verdienen de posterijen. Tot aan het einde van de zestiende eeuw is
over dit onderwerp echter weinig in de stedelijke archieven te vinden. Daarna blijkt
de magistraat zich voortdurend moeite te geven om een permanente postdienst te
garanderen, maar stuitte hierbij op weerstand van de markiezen die het inrichten van
daarvan tot hun rechten rekenden.
Reeds in 1470 heeft de stad twee boden in dienst; later zijn er drie. Zij heten ook

339
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
Ordonnantie op de wagenvrachten, 1804
(inv.nr. SA3196).

340
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
649 inv.nr. SA10, fol.310; inv.nr. 749,
stadsrekening 1470/1471, fol. 12v;
inv.nr. 760 stadsrekening 1488/1489,
fol. 189.
650 inv.nr. SA36 fol. 261v, res. 24 juli 1598.
651 inv.nr. SA815, stadsrekening 1650/1651,
fol. 111v.
652 Van Overvoorde (1902) 437. De jaartallen
die hij voor Antwerpen en Den Haag
noemt, resp. 1660 en 1699, zijn te jong.
653 inv.nrs. SA3200 en 3202.
654 inv.nr. SA3200.
655 Van Overvoorde (1902) 442-445; Van
Bavel (1958) 130-148.
gezworen busdragers. Zij waren voornamelijk met externe diensten ten behoeve van de
stad belast, vooral met gerechtelijke aanzeggingen, ook buiten Brabant. Als zodanig
werden zij met de heren knape of kolfdrager gelijkgesteld. De boden waren te kennen
aan hun draagteken of bodebus, die door een zilversmid werd verzorgd en verguld. 649
Hun functie moet niet worden verward met die van de huidige bode, die toen als conciërge
bekend was. Niet duidelijk is, of de boden ook voor de burgers post vervoerden.
Duidelijker is de positie van de in 1598 aangestelde bode op Den Haag. Die kreeg een
busken van silver met stadswapen. 650 Voor de bode op Antwerpen liet het stadsbestuur
in 1650 door Adriaen van der Creke een uithangbord schilderen en een brievenbus
aanbrengen. 651 Minder duidelijk is de positie van de boden op Middelburg (genoemd
in 1610) en op Breda (1676). 652 In 1679 besloot de magistraat van Bergen op Zoom
een postmeester aan te stellen. Daarbij bepaalde men, dat deze niet zou treden in de
bevoegdheden van de boden op Antwerpen en Den Haag. Het volgende jaar werd echter
bepaald, dat hij een postkantoor mocht oprichten en dat de genoemde boden en de
marktschippers hun bevoegdheid tot het vervoer van briefpost verloren. 653 De stad
heeft niet lang ongestoord over het postmeestersambt kunnen beschikken. De markies
François Egon de la Tour d’Auvergne bestreed in 1708 het recht van de stad tot
deze benoeming. Na een jaar heen-en-weer schrijven besloot men juridische arbitrage
in te roepen. De zaak is echter onbeslist gebleven, waarschijnlijk mede door het overlijden
van de markies. 654
De voogdes van de jonge markies Karel Filip Theodoor van Palts-Sulzbach maakte in
1734, bij het overlijden van de postmeester, opnieuw aanspraak op de bevoegdheid
een opvolger te benoemen. Wellicht om de onzekere situatie heeft de Bergenaar
Jacques Le Jeune er toen de voorkeur aan gegeven om het postmeestersambt van
Steenbergen te verwerven dat eveneens vacant was en niet dat van Bergen op Zoom.
Van Steenbergen uit bouwde hij een netwerk van postbestellingen op, dat geheel
Zeeland ging beheersen. 655 In 1737 trok Bergen op Zoom in de zaak tegen de voogdes
van de markies aan het kortste einde. De Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage erkende
haar bevoegdheid om een postkantoor op te richten en een postmeester in Stad en
Markiezaat aan te stellen. De magistraat mocht wel markt- of beurtschippers benoe-

341
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
656 inv.nrs. SA441-442, 3197-3200; ARR
inv.nrs. 1463-1468; Van Overvoorde,
433-435.
657 inv.nrs. SA3201-3204.
658 inv.nr. SA3206; Ten Brink (1962) 232.
659 Ten Brink (1950) 91 e.v.; 201.
660 Ten Brink (1950) 306; idem (1962) 232-
234.
661 Ten Brink (1962) 244.
662 Ten Brink (1962) 256.
men en ook voerlieden, rijdende boden of messagiers. Het was hen zelfs toegestaan
om brieven te vervoeren naar de plaatsen van bestemming.
Toch bleef het aan het stadsbestuur verboden om een postkantoor in te richten en een
postmeester te benoemen. 656 Dat vonnis was toch niet erg duidelijk; geen wonder, dat
de stad wederom een rechtsgeding tegen de markies begon toen zijn domeinraad in
1789 een postwagendienst op Breda instelde. Als wisselplaats diende daarbij
Oudenbosch. De zaak bleef onbeslist, vermoedelijk door de politieke gebeurtenissen
in deze periode. 657
Gedurende de Bataafse republiek sloten voerlieden van Bergen op Zoom, Willemstad,
Buitsluis en Katendrecht een contract, teneinde een gezamenlijke postwagendienst op
te richten van Katendrecht op Antwerpen. In 1801 is de route verlengd tot
Rotterdam. Er kwamen tussenstations te Godschalksoorde, Numansdorp, Dinteloord
en Steenbergen. 658 In 1799 zijn de posterijen genationaliseerd, hetgeen in stad en
Markiezaat niet moeilijk was toen in 1801 de rechten van de laatste markies aan de
Bataafse republiek overgingen. 659 Koning Lodewijk Napoleon besloot in 1809, dat
Bergen op Zoom voortaan een dagelijkse postverbinding met Frankrijk en Holland
zou hebben. Uiteindelijk kwam dit neer op één postdag per week meer, dus drie in
plaats van twee. Ook kwam er een postrit via Roosendaal, Oudenbosch en
Zevenbergen naar Lage Zwaluwe. Voor Bergen op Zoom was deze verandering niet
onverdeeld gunstig. 660 In verband met het feit, dat de wegen gedurende het winterseizoen
onbruikbaar waren, verzocht de burgemeester van Bergen op Zoom in 1809 om
een paardenpostroute langs zijn stad aan te leggen. 661
Er kwam, kort voor de inlijving bij Frankrijk in 1810, een optische telegraafverbinding
tot stand, waarop ook Bergen op Zoom was aangesloten. 662
- scheepvaart
Vooral de positie van de stad in het scheepvaartverkeer heeft in het verleden ruime
aandacht gekregen. De rivier de Schelde was reeds in de dertiende eeuw voor de
scheepvaart van belang. Dat blijkt onder meer door het voorkomen van de tollen en

342
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
663 Van Ham (1988-1) 61-62.
664 inv.nr. SA756, stadsrekening 1480/1481
fol. 30v-34v; inv.nr. 765, stadsrekening
1494/1495, fol. 200; inv.nr. 777,
stadsrekening 1521/1522, fol. 86;
Slootmans (1985) 213-214, 238-244,
263-264.
665 Slootmans (1985) 263-269.
666 Härtel (1961) 46.
667 inv.nr. SA3218.
668 Sandberg (1970) 39-41, 43-45, 47-49
en 108.
geleiden van de hertog van Brabant op de rivier. Het Hollandse tolhuis van
Yersekeroord is reeds hiervoor genoemd. Hieruit blijkt de concurrentie tussen beide
landsheren op dit punt. In de internationale vrachtvaart bleef Bergen op Zoom tot na
1350 achter bij een kleinere plaats als Steenbergen. De groei van het schippersbestand
te Bergen op Zoom tussen 1406 en 1434 was aanzienlijk. 663
In 1439 zijn belangrijke verbeteringen aan de haven aangebracht, onder andere door
het aanleggen van havenhoofden aan de monding. Verdere verbeteringen vonden
plaats in 1470, 1472, 1480 (door het rechttrekken van het havenkanaal) en in
1521. 664 De stad verkreeg het monopolie van de kraan waarmee goederen van het
schip op de wal en omgekeerd konden worden overgeslagen. Evenals bij de andere gilden
trad de magistraat ten opzichte van het schippersgilde regulerend op. Bovendien
kwamen de heren in het verweer, toen de Bergse schippers vanaf 1487 door die van
Middelburg bij het laden van hun goederen werden belemmerd. Uiteindelijk bleek
Bergen op Zoom niet te kunnen optornen tegen de Middelburgse pretenties. In 1513
verminderde het Bergse scheepsbestand met een derde. 665
De vestingperiode had ook positieve kanten. Het geregeld vervoer van troepen stimuleerde
het schippersgilde waardoor dit mede van belang werd. 666 De in 1752 vastgestelde
tarieven voor het verhuur van (vracht) schepen geeft een interessant overzicht
van connecties, niet alleen met Antwerpen, Mechelen en Brussel, maar ook met
Zeeuws-Vlaanderen, Holland en Zeeland, Utrecht en Gelderland. 667
veren en beurtvaart
Ook de veren behoorden in de Middeleeuwen tot het bezit van de lands- en regionale
heren. De graaf van Holland en Zeeland en zijn leenmannen bezaten een aantal veren,
vanuit plaatsen in Zeeland naar Bergen op Zoom vice versa, met name die van Broeke
(Assemansbroek), Yersekendam, Reimerswaal en Steenvliet op Zuid-Beveland en
Schakerlo op Tholen. In 1746 pachtte de Bergenaar Jac. Le Jeune het (post)veer van
Gorishoek. 668 De veren vanaf Bergen op Zoom naar plaatsen in Zeeland waren in handen
van de heer. De stad pachtte in 1510 van de heer van Bergen op Zoom het veer

343
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
Ordonnantie op het Veer van de Stadt
Middelburgh op Bergen op den Zoom,
1722-1724.
Retroakte uit 1655 (inv.nr. SA3220).

344
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
669 inv.nr. SA8, fol. 113; inv.nr. 10, fol. 227;
inv.nr. 23 fol. 113, res. 8 mei 1516; inv.nr.
776, stadsrekening 1518/1519, fol. 11v;
inv.nr. 777, stadsrekening 1521/1522,
fol. 21v;
670 inv.nr. SA8, 115v; inv.nr. 9, fol. 146v en
27, 234; inv.nr. 10, fol. 228v en 230.
671 inv.nr. SA11, fol.199, res. 5 april 1580.
672 inv.nr. SA12, fol. 33, res. 9 maart 1594.
673 inv.nrs. SA3219-3233. Zie ook Van Ham
(1997) 53-57.
vanaf het Zuidland naar Reimerswaal. 669 Verder bleken de veerverbindingen met
Arnemuiden en Middelburg van belang. 670
Na de troebelen in de beginfase van de Tachtigjarige Oorlog oriënteerde Bergen op
Zoom zich in 1580 opnieuw op Holland en Zeeland, waarmee de stad allang economische
betrekkingen had onderhouden. In april 1580 besloot de magistraat de scheepvaart
en vrachtlonen op Walcheren en Goes weer te regelen. 671 Het schippersambacht
verzocht in 1594, gezien de geringe nering, die alleen nog betrekking had op Tholen,
Steendijk, Strijen en omgeving, voortaan weer te mogen varen op de vesting Lillo. 672
In de zeventiende eeuw nam het aantal vaste veerverbindingen toe. Met meerdere
plaatsen werd een contract gesloten, waarin de beurtvaart en de daaraan verbonden
tarieven werden geregeld. 673

345
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
b. inventaris
12.1 nijverheid en arbeid
SA3138 Afschrift van de oorkonde waarbij heer Jan III van Glymes aan de brouwers van
de stad voorrechten verleent. d.d. 1502. (17e eeuw). 1 stuk.
SA3139 Uittreksel uit een ordonnantie voor de brouwers. z.d. (ca. 1670). 1 stuk.
P.M. Keuren, ordonnanties en reglementen van de brouwers. 1672-1726.
Zie inv.nrs. SA3044, SA3054-SA3055.
SA3140 Concept van een ordonnantie op de brouwerijen en het verkopen van bier.
(18e eeuw). 1 stuk.
SA3141 Dossier inzake de invoering van een ordonnantie op het verwerken van graan.
1718. 1 omslag.
SA3142 Afschrift van de apostille van de krijgsraad en van de gouverneur op het
verzoekschrift van de deken en gezworenen van het kleermakersambacht om
oneerlijke concurrentie door soldaten tegen te gaan, d.d. 1682. 1727. 1 stuk.
SA3143 Dossier inzake de behandeling door de Staten-Generaal van klachten van het
schoenmakersgilde te Bergen op Zoom en van de magistraat van Grave over
concurrentie door militaire schoenmakers in beide plaatsen. 1732. 1 omslag.

346
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3144 Uittreksel uit de stadsrekening d.d. 1539/1540 inzake betalingen aan Gregorio
de Ayala van renten terzake van het vestigen van een draperie. 1735. 1 stuk.
SA3145 Afschrift van een ordonnantie voor de zeepwerkers. 1737. 1 stuk.
SA3146 Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal, waarbij het verzoek van
het potmakersambacht wordt afgewezen om het aantal potbakkerijen te beperken
tot elf en om te verbieden een in aanbouw zijnde potbakkerij te voltooien.
d.d. 1779. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3147 Concept en gedrukt exemplaar van de ordonnantie voor de dienstboden.
1804. 1 omslag.
12.2 visserij
SA3148 Dossier inzake het geschil tussen Matthijs Gortter en Jan Pikaer enerzijds en Jillis
Jacobssen La Fonteijn ander-zijds over het plaatsen van vloedweren. 1739. 1 omslag.
SA3149 Schattingsrapport, op verzoek van de dekens van het vissergilde van de waarde van
de visserij van Cornelis Adriaanse Pikaar. 1759. 1 stuk.
SA3150 Dossier inzake het geschil voor het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland
tussen de magistraat van Bergen op Zoom ener- en de rentmeester-generaal van
Zeeland als baljuw van Tholen anderzijds over de visserijrechten op de Zeeuwse
stromen. 1781. Afschriften van retroakten, d.d. 1579-1778. Gelijktijdig en 1779.
1 omslag.
SA3151-SA3152 Dossier inzake het geschil tussen de magistraat van Tholen ener- en die van Bergen
op Zoom anderzijds over de inbeslagname van schepen en visgerei van Jan Baay uit

347
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
Bergen op Zoom door de eerste en van Adam Pikaar uit Tholen namens de tweede
partij. 1806. Retroakten d.d. 1749-1805 en 1796-1806. 2 omslagen.
SA3151 dossier.
SA3152 retroakten.
SA3153 Concept van een reglement voor het rapen en verkopen van mosselen t.b.v. de leden
van het ontbonden vissersgilde. 1808. 1 stuk.
SA3154 Dossier inzake de regeling van de grensscheiding met Zeeland vooral in verband
met de visserijgeschillen. 1809. 1 omslag.
12.3 handel
12.3.1 in- en uitvoer
SA3155-SA3159 Registers van burgers, die een akte (“tolbrief”) hebben verkregen t.b.v. het
tolvrij vervoeren van hun handelswaar. (1472-)1795. 5 delen.
P.M. (1472-1522). Zie inv.nr. SA3092.
SA3155 1523-1550.
SA3156 1550-1563.
SA3157 1569-1573.
SA3158 1599-1634.
SA3159 1750-1795.
SA3160 Afschrift van een verzoekschrift van de magistraten van de steden Breda, Bergen op
Zoom en Geertruidenberg gericht aan de Staten-Generaal om herziening te verkrijgen
van het besluit om de handel met de stad ‘s-Hertogenbosch te verbieden, d.d. 1599.
Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3161 Dossier inzake het verbod op de uitvoer van potaarde naar Zierikzee. 1650.
Retroakte d.d. 1469, 1650. 1 omslag.

348
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3162 Concept van een ordonnantie op de verkoop en het transport van bieren en wijnen
(ca. 1650). 1 stuk.
SA3163 Uittreksels uit de resoluties van het kuipersgilde inzake de procedure tegen
Cornelis Huijdemans wegens het niet betalen van boeten voor de verkoop van
tonnen, ingevoerd uit Holland. 1691. 1 stuk.
SA3164-SA3165 Verklaringen van de stadhouder van Halsteren over naar Bergen op Zoom te
vervoeren goederen. 1699. 2 liassen.
SA3166 Lijst van hoeveelheden uitgevoerde granen. z.d. (18e eeuw). 1 stuk.
SA3167 Dossier inzake de inbeslagneming van een kar en de gijzeling van de knecht van
Mighiel Boes, koopman in wijn en gedestilleerd te Roosendaal, wegens overtreding
van de voorschriften. 1750. 1 omslag.
SA3168 Afschrift van een beschikking van de Raad van State op het verzoek van enige gilden
te Bergen op Zoom en van de pachters van de imposten ten plattelande van het
Markiezaat over het tegengaan van sluikhandel en smokkelarij aldaar, d.d. 1767.
Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3169 Dossier inzake de behandeling van een door de potmakers ingediend verzoek om
concurrentie door de invoer van “vreemd” aardewerk tegen te gaan. 1807. 1 omslag.
12.3.2 markten; vreemde kooplieden
SA3170 Akte, verleden voor notaris Donatianus, waarbij de heer van Bergen op Zoom en de
stad aan kooplieden uit Brugge voorrechten verlenen. 1457. 1 charter.
N.B. Is als omslag van een boekdeel gebruikt geweest.

349
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3171-SA3172 Oorkonde waarbij de heer van Bergen op Zoom en de stad aan kooplieden van de
Engelse Natie voorrechten verlenen. 1480. Met een afschrift van een aanvulling van
deze voorrechten d.d. 1519. Gelijktijdig. 1 charter en 1 stuk.
SA3171 1 charter.
SA3172 1 stuk.
P.M. Publicaties inzake de afkondiging van de jaarmarkten. 1502-1559.
Zie inv.nr. SA1 fol. 1 e.v. en 30v e.v.; 1558-1626: zie inv.nr. SA12, achterin.
SA3173 Vonnis waarbij keizer Karel V de door zijn procureur-generaal voorgenomen
dagvaarding van de stad Bergen op Zoom wegens het sluiten van een overeenkomst
met kooplieden uit La Rochelle gesloten vernietigt, ondanks het feit dat dit
plaatsvond tijdens de oorlog met Frankrijk. 1539. 1 charter.
SA3174 Bevelschrift van keizer Karel V inzake de wijze van betaling op de vrije jaarmarkten
van Antwerpen en Bergen op Zoom en over de uitoefening van het beroep van
makelaar. 1541. 1 charter.
SA3175 Uittreksel uit de resoluties van de raden en rekenmeesters van de markies houdende
beschikking op het verzoek van deken en gezworenen van het gilde van de Poorterij
om beestenmarkten op te richten en om vrijstelling van veetol te verkrijgen,
d.d. 1764. Gelijktijdig. 1 stuk.
12.3.3 muntrecht; maten en gewichten
SA3176 “Ordonnanties op de munt. La D”, register van plakkaten van de hertogen van
Brabant inzake het muntwezen. 1467-1521. Aangelegd tweede helft 16e eeuw. 1 deel.
N.B. Zie ook de Systematische index op de registers van ordonnanties of keuren, aanwezig in de leeszaal
van de Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.

350
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3177 Lijst (specificatie) van de materialen en werktuigen gebruikt door de waagmeester.
1623. 1 stuk.
SA3178 Dossier inzake de geschillen tussen burgers en kooplieden enerzijds en de pachter
van het middel op de waag anderzijds over het betalen van het waagrecht. 1670.
Retroakten d.d. 1531-1670. 1 omslag.
SA3179 Ordonnantie op de waag. Concept en vastgesteld (gedrukt) exemplaar. 1755.
1 omslag.
SA3180 Concept en gedrukte exemplaren van een ordonnantie op de ijk van tonnen, vaten
en maten. 1769. 1 omslag.
SA3181 Concept van een akte van verpachting van het waagrecht namens de commissie
van Breda. 1800. 1 stuk.
SA3182 Tabel van de maten en gewichten, die in de stad worden gebruikt. 1802. 1 stuk.
12.3.4 handel in levensmiddelen
SA3183 “Calculatieboek”, register van tabellen ter berekening van het gewicht van witte-,
tarwe- en roggebrood. Opgesteld 1606. 1 deel.
SA3184-SA3188 “Keurmeester bouxken”, registers van berekening van het voorgeschreven gewicht
van brood, met aantekening van de namen van de keurmeesters. 1619-1756. 5 delen.
SA3184 1619-1641.
SA3185 1641-1654.
SA3186 1681-1716.
N.B. Sinds 1699 zijn hierin ook de berekeningen van het voorgeschreven gewicht van in een brood te
verwerken hoeveelheid boekweit opgenomen.

351
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3187 1716-1756.
SA3188 1756-1820.
SA3189-SA3190 “Nieuw calculatieboeck”, register van tabellen ter be-rekening van het gewicht van
het witte-, tarwe- en roggebrood, 1665, (aangevuld 1672) en 1802. 2 delen.
SA3189 1665.
SA3190 1802.
SA3191 Lijst van de broodbakkers in de stad z.d. (18e eeuw). 1 stuk.
P.M. Afschrift van een ordonnantie op het mijnen van vis, de verpachting van de visbanken
en het verkopen van vis, d.d. 1705. Gelijktijdig. Zie inv.nr. SA2203.
SA3192 Register van ordonnanties op de verkoop van levensmiddelen, voornamelijk van
brood, vis, gevogelte en zuivelproducten. d.d. 1491-1709. Aangelegd begin 18e eeuw.
Met een aanvulling. 1769. 1 deel.
SA3193 Register van “tax van brood”, tabellen met berekening van het gewicht van witte-,
tarwe- en roggebrood, dat kan worden gebakken uit een veertel tarwe.
(ca. 1750). 1 deel.
SA3194 Reglement voor het plaatsen van verkooppunten voor boter, groenten en andere
levensmiddelen. 2 exemplaren. 1779. 1 omslag.
SA3195 Concept van een reglement op de handel in vlees, meel en brood. (1808). 1 stuk.

352
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
12.4 verkeer en vervoer
12.4.1 posterijen, wagendiensten
SA3196 Afschriften van ordonnanties voor de wagenlieden, d.d. 1578-1711. 18e eeuw;
met aanvullingen 1702-1717 en gedrukte exemplaren, 1804. 1 omslag.
SA3197-SA3200 Dossiers inzake een geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen de
voogdes van de markies en de Brede Raad inzake de aanstelling van een postmeester.
1734-1737. Retroakten d.d. 1398-1735, 1734-1736. 4 pakken.
SA3197 1734.
SA3198 1735.
SA3199 1736-1737.
SA3200 retroakten d.d. 1398-1735, 1734-1736.
SA3201-SA3204 Dossiers inzake een geschil tussen de Brede Raad en de Raad- en Rekenkamer van de
markies over het recht op de posterijen, voornamelijk m.b.t. de wagendiensten en de
posterijen van Bergen op Zoom naar Breda en vice versa. 1789-1793.
Retroakten d.d. 1398-1785,1789 en 1792. 2 omslagen en 2 delen.
SA3201 1789-1793.
SA3202-SA3204
afschriften van retroakten d.d. 1398, 1418 en 1661-1778, 1789.
SA3202 losse stukken.
SA3203 resoluties van de Brede Raad en de magistraat diengaande, d.d. 1789-1790.
Afschriften (1790). 1 deel.
SA3204 rekening van Dirk Spierejee, oud-stadssecretaris, over de betaling van porti en
voorschotten in deze zaak. 1778-1785, afgehoord 1792. 1 deel.
SA3205 Afschrift van het reglement op de postwagen of toerkar van Bergen op Zoom naar
Breda en vice versa. 1796. 1 stuk.

353
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3206 Afschrift van het contract gesloten door voerlieden van Bergen op Zoom, Willemstad,
Buitensluis (Numansdorp) en Katendrecht inzake het instellen van een
postwagendienst van Katendrecht naar Antwerpen, d.d. 1797. Gelijktijdig.
Met akkoordverklaring door de voerlieden van Antwerpen. 1797. 1 stuk.
SA3207 Dossier inzake de handhaving van het reglement voor de postwagen van Antwerpen
op Rotterdam. 1801. 1 omslag.
SA3208 Dossier inzake de oprichting van de paardenposterij in het koninkrijk Holland.
1809. 1 omslag.
12.4.2 scheepvaart
P.M. “Ordonnantiën voor de schippers”, L a P, lijst van aan schippers verstrekte mandaten
tot het vervoeren van personen en goederen. 1626-1641. Zie inv.nr. SA4887.
SA3209 Dossier inzake een geschil tussen Michiel Sijmonssen Brant, schipper uit Gouda
enerzijds en deken en gezworenen van het schippersgilde van Bergen op Zoom
anderzijds over de uitvoering van een contract. 1651. Met een onkostenstaat.
1652. 1 omslag.
SA3210 Verzoekschrift namens de schipper Thomas Poulier inzake zijn geschil met het
schippersgilde over het verloten van het vacante veer op Dordrecht. 1668. 1 omslag.
SA3211 Akte van aanstelling van Cornelis Leijnse(n) en Cornelis Cornelissen Cornel tot
“roupers” van het schippersgilde. 1673. 1 stuk.
SA3212-SA3215 Dossiers inzake geschillen tussen het stadsbestuur en het schippersgilde. 1716-1750.
1 stuk, 1 katern en 2 omslagen.

354
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3212 1716. 1 stuk.
SA3213 1730-1732. 1 omslag.
SA3214 (1749). 1 katern.
SA3215 1750. 1 omslag.
SA3216 Afschriften van notities over de inspectie van schepen door leden van het
schippersgilde, d.d.1732-1743 (ca. 1743). 1 katern.
SA3217 Lijst van tarieven voor het transport van granen van de graanzolders naar de
schepen. 1744. 1 stuk.
SA3218 Lijsten van de vrachtprijzen ten behoeve van de schippers. 1752 en z.j.
(2e helft 18e eeuw). 1 omslag.
P.M. Uittreksels uit het register van vonnissen van het arbeidersambacht betreffende
overtreding van de ambachtskeur bij loting over het lossen van een scheepslading,
d.d. 1762. Gelijktijdig. Zie inv.nr. SA3077.
P.M. Dossier inzake het nemen van maatregelen door het schippersgilde om te beletten dat
vreemde schippers hooi en fourage voor de ruiterij naar Walcheren vervoeren. 1778.
Zie inv.nr. SA4919.
12.4.3 veerdiensten
SA3219 Voorlopige regeling van het veer tussen Dordrecht en Bergen op Zoom. 1643. 1 stuk.
SA3220-SA3224 Dossiers inzake de verbetering en de vaststelling van nieuwe ordonnanties en lijsten
van vrachtlonen voor de veer- en beurschippers tussen Middelburg en Bergen op
Zoom. 1722-1804, retroakte 1655. 5 omslagen.

355
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3220 1722-1724, retroakte 1655.
SA3221 1733-1766.
SA3222 1771.
SA3223 1800-1801.
SA3224 1804.
SA3225 Stukken betreffende de aanstelling van veer- en beurtschippers. 1730-1783.
Afschriften van retroakten d.d. 1643-1730 (ca. 1730). 1 omslag.
SA3226 Dossier inzake de vaststelling van een betere regeling voor het veer tussen Zierikzee
en Bergen op Zoom. 1737-1739. 1 omslag.
SA3227 Lijst van de verloting (het “smakken”) voor het bedienen van de veerschepen naar
Amsterdam, Rotterdam, Middelburg, Vlissingen, Veere en Dordrecht. 1750. 1 stuk.
SA3228 Afschriften van de ordonnantie voor de markt- of beurtschippers op het veer tussen
Dordrecht en Bergen op Zoom, d.d. 1756, 1757. 1 omslag.
N.B. 2 gedrukte en 1 geschreven exemplaar.
SA3229 Dossier inzake een geschil tussen de magistraat enerzijds en het schippersgilde
anderzijds over het verloten van veerdiensten. 1761-1763.
Retroakten d.d. 1571-1760. (18e eeuw). 1 pak.
SA3230 Ordonnanties en lijsten van vrachtlonen voor de beurtschippers tussen Veere
en Bergen op Zoom. 1792-1793. 1 omslag.
N.B. Gedrukt.
SA3231-SA3232 Dossiers betreffende de verbetering van de veerdiensten. 1797-1809.
Retroakten 1730-1732. 2 omslagen.

356
HOOFDSTUK 12
Economische
aangelegenheden
SA3231 1797-1799. Retroakten 1730-1732.
SA3232 1802-1809.
SA3233 Dossier inzake de vaststelling van een ordonnantie op het veer tussen Schiedam
en Bergen op Zoom. 1805. 1 omslag.

357
Zie Macht en gezag, 361-364.
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de waterstaat
a. inleiding
Dat een Brabants stadsbestuur zich met de waterstaatkundige situatie bemoeit ligt
niet voor de hand. Doorgaans is deze taak gedelegeerd of door het hogere gezag opgedragen
aan een college van dijkgraaf en heemraden, het waterschapsbestuur. Te
Bergen op Zoom bestond die stedelijke bemoeienis er wél, iets wat is toe te schrijven
aan de topografische gesteldheid. Een onderscheid dient te worden gemaakt tussen de
waterkering en de waterbeheersing.
waterkering
De waterkering omvat doorgaans het onderhoud van de dijk met zijn voorlanden en
de zich daarin bevindende uitwateringssluizen. In de Middeleeuwen was Bergen op

358
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
674 ARR 7, fol. 9, 26 en 8, fol. 9v en 11;
Leenders (1989) 189.
675 inv.nr. SA11 fol. 256.
676 inv.nr. SA7, fol. 97.
Zoom van het open water (de rivier de Schelde) gescheiden door de polders Noord- en
Zuidland. Beiden maakte een zelfstandig rechtsgebied uit, met eigen schepenen en
autonoom waterstaatkundig beheer. Een bijzonderheid was echter, dat de haven tussen
beide polders door de stad met de Schelde verbond. Doorgaans baarden de havenhoofden
de meeste zorg. Indien echter door stormvloeden de polders overstroomd
werden, vond ook aantasting van de dijken langs het havenkanaal plaats. Vooral in de
zestiende eeuw waren er stormvloeden, die de magistraat tot ingrijpen dwongen.
Kwesties over onderhoud van het vaarwater en de dijken gaf meermalen aanleiding
tot wrijvingen tussen het stadsbestuur en de polderbesturen. Deze namen nog toe,
toen men sinds ca. 1530 een nieuwe Moervaart om de stad heen leidde en een strook
met losplaatsen voor de turf (zogenaamde anthoofden) werd aangelegd. De ingelanden
van het Noordland en de gemoerden (de deelhebbers in de turfontginning) moesten in
1537 ieder drie dijkgraven aanstellen. Bij de zoutketen aan het havenhoofd was in
1538 de dijk doorgebroken, zodat de moerschuiten de polder in dreven. Drie jaar later
moesten de zoutzieders, gevestigd in een nederzetting aan de havenmond, meebetalen
aan de buitendijk van een nieuwe vaart aldaar. 674
Na de ramp van november 1570 werd namens de koning (als markies van Bergen op
Zoom), het stadsbestuur en de bestuurders van het Noordland bekend gemaakt, dat
ieder verplicht was om metterdaad te komen werken aan het herstel van de dijk, te
beginnen aan het noordelijk havenhoofd. 675 Toen het Zuidland (sinds 1570) en het
Noordland (sinds 1584) lange tijd onbedijkt bleven, nam de zorg van het stadsbestuur
toe. Men was nu gedwongen beide havendijken te onderhouden. Een weinig verlichting
bracht de uitgifte in 1588 door prins Maurits van het Stadspoldertje, dat de vestingwerken
rond de stad verbond met de Waterschans. De zuidelijke havendijk liep nu
iets minder gevaar, maar de onderhoudsplicht werd uitgebreid met die voor de zuidelijke
dijk van het nieuwe poldertje. 676 De noordelijke havendijk verdween geleidelijk
en aan die zijde lag sindsdien alleen maar gors, het Noordgors. Geregeld uitbaggeren
van de nu open liggende vaargeul was sindsdien herhaaldelijk nodig. Daaraan maakte
de indijking van de Theodoruspolder (1786) geen einde, want de polderdijk lag niet
onmiddellijk langs het vaarwater.

359
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
Rekening van ontvangsten en uitgaven door
de penningmeester van de Buitenpoorterij van
de vijfde penning, 1676 (inv.nr. SA3301).

360
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
677 ARR inv.nr. 1318, fol. 104, een hoeve
buiten de Wouwsepoort, teynden de
Steenwech op de Gote; 1321, 4e hoek nr.
13 perceel begrensd door de Gote. Van
Ham (1970) 54-56; herdrukt (1975) 23-
24.
678 inv.nr. SA1, fol. 62, akte van 21 maart
1399: een perceel land in het gebied
“den Noort”, aan de noordzijde begrensd
door de Grebbe; inv.nr. 5041, fol. 202,
akte van 19 november 1501: een perceel
land in den Noort, ten westen het
begijnhof van Bergen op Zoom, ten oosten
de “Vaert of Grebbe”. Slootmans (1960)
17-24; Leenders (1989) 186, krt. 34 en
219-221.
waterbeheersing
De waterbeheersing van het gebied buiten de stadsmuren vloeide voort uit de ingrepen,
die men reeds vroeg in de stadsgeschiedenis moet hebben gedaan om stromend
zoet water binnen het centrum te krijgen. De stad grensde aan de oost- en noordoostzijde
aan de Noort, een moerassig gebied. Dat stond waarschijnlijk in verbinding met
de Hoge en Lage Meeren. Beheersing van de waterstand kon worden bereikt, door het
water uit deze plassen via een kanaal naar de haven te geleiden. Dit kanaal bestond
reeds in de veertiende eeuw en was genaamd de Grebbe.
Ten behoeve van de lakennijverheid in het gebied van de Gasthuisbeemden (in de
noordoosthoek van de stad) was er een zijtak gegraven, genaamd de Gote of Vuylbeek.
Ook buiten de Wouwsepoort liep een Gote langs de Wouwsestraatweg die zuidwaarts
afboog naar de watering van de Bal (Balseloop), een voormalige turfvaart. De Gote
buiten de stad diende als verbinding van de stadsgracht met het Hengstmeer, een in
de vijftiende eeuw ontgonnen veengebied. 677
Nog in de veertiende eeuw is de Grebbe verlengd tot aan de huidige rijksgrens, tevens
de grens van de later gevormde gemeenten Wouw (N.Br.) en Essen (prov. Antwerpen,
België). Deze verlenging hield verband met de exploitatie van de moergronden aldaar,
gelegen in een terrein, dat thans Ouwervelden heet. Het kanaal was bekend als de
Vaart, de Moervaart en sinds de zeventiende eeuw als De Zoom, overigens een verwarrende
en onjuiste benaming. Ook het tracé van deze verlengde Grebbe sneed door
diverse hoogten heen, zodat het water voortaan kunstmatig naar Bergen op Zoom
kon worden geleid.
Door het achterwege blijven van onderhoud waren enige malen werken van een dergelijke
omvang nodig dat men over het (opnieuw) graven van de vaart sprak. Dit vond
ca. 1430 en 1529-1530 plaats. 678 Er bestonden nog andere verbindingssloten of riolen
waarmee andere vennen en waterplassen onder Huijbergen en Wouw met de
Moervaart of met de stadsgrachten verbonden waren. Bij de hergraving in 1529-1530
werd de Moervaart overigens om de noordzijde van de stadsmuren geleid, mede
omdat de Grebbe wegens de bruggen en overkluizingen inmiddels niet meer voor de

361
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
679 inv.nr. SA36, blz. 84 bis. Begonnen in
september 1529, voltooid 15 april 1530.
680 inv.nr. SA23, fol. 91v, res. 6 september
1509.
681 ARR inv.nr. 11, fol. 101v.
682 inv.nrs. SA2659-2856.
683 Van Ham (1982) 113.
684 inv.nrs. SA3248-3299.
685 inv.nrs. SA3299-3300.
686 inv.nrs. SA3325-3336.
vletvaart geschikt was. De werken werden bekostigd door de heer van Bergen op
Zoom, die de leiding ervan opdroeg aan Cornelis van den Stapele. 679
Hoe was het nu gesteld met het toezicht op het onderhoud van de wateringen? Reeds
in 1509 blijkt, dat de ingelanden van de Meeren naar oude costumen verplicht waren de
vaart te onderhouden. Ieder moest bovendien zijn sloten (dilven) onderhouden, die in
de vaart uitkwamen. 680 De markies bevestigde in september 1578 de benoeming van
twee gezworenen die toezicht moesten houden op het onderhoud van de wateringen
in de (Hoge) Meeren, buiten de Verloren Costpoort, aan de zuidzijde van de vaart voor
de Lage Meren. Een derde persoon, landmeter of gezworene werd aan eerstgenoemde
toegevoegd. Dit besluit onderstreept, dat schout en schepenen van Bergen op Zoom
gewoonlijk het recht van toezicht (schouw) hadden uitgeoefend. 681
Niet alleen het toezicht op het onderhoud, maar ook de gemeenschappelijke belangen
van de ingelanden zouden tot een regeling van de waterstaatszaken leiden. Na een
onafgebroken onder water zetten en verwoesten van delen van de Buitenpoorterij,
sinds 1621, kon in 1649 een periode van herstel beginnen. De hiervoor reeds genoemde
verpondingen werden nu ook ingevoerd voor het gebied buiten de stadswallen. Een
penningmeester van de Buitenpoorterij ging de gelden innen en deed jaarlijks daarvan
rekening en verantwoording aan de ingelanden. Deze afhoring vond ten overstaan
van enige magistraatsleden ten stadhuize plaats. 682 Tegelijkertijd begon de
ontwatering van de landen, die onder water hadden gelegen. Als voorwaarde stelde
het landsbestuur, dat de kadijken in het gebied onderhouden moesten worden. 683 De
kosten voor de daarmee gepaard gaande werken in de Hoge en Lage Meren leidden tot
het aanstellen van een penningmeester, die jaarlijks rekening en verantwoording
aflegde. 684 Voor het ten noordwesten van de Meren gelegen gebied van de Melanen en
de Scheij(t)hoeken, dat zich mede over delen van Noordgeest en Halsteren uitstrekte,
benoemde men om dezelfde redenen een afzonderlijke penningmeester, die eveneens
een jaarrekening opmaakte. 685
In het uiterste noorden van de Buitenpoorterij, genaamd de Uithoeken achter
Roversschans, ontstond een afzonderlijke waterstaatkundige eenheid waarvoor eveneens
een aparte administratie werd opgezet. 686

362
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
Kaart van de Augustapolder, bedijkt in
1787, door J.B. Adan (Archieven van de
raad en rekenkamer van de markiezen van
Bergen op Zoom, inv.nr. 1564.1).

363
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
687 Van Ham (1982) 107-119.
688 inv.nr. SA3234, blz. 1.
689 inv.nr. SA3234, blz. 6, 9, 16, 17.
690 inv.nr. SA3234, blz. 56-57; inv.nr.
SA3252, ongefol.; 3319-3324.
691 inv.nr. SA3234, blz. 66-67, res. 12 maart
1699.
692 Slootmans (1960) 24-28, met kaart
tegenover blz. 33.
693 inv.nr. SA3234, blz. 139. Van Ham (1982)
116.
In de vestingperiode veranderde de functie van de vaarten. Zij dienden voortaan om
zoveel mogelijk water naar de vesting Bergen op Zoom en naar de vestinglinie te voeren.
In 1629 werd een inundatie tussen de drie forten tussen Bergen op Zoom en het
Halsterse Laag aangelegd door het verbinden van de voor deze forten liggende moerassen
door zogenaamde doorsnijdingen of treksloten. De linie is sindsdien enige malen
ingrijpend veranderd. 687
Tijdens de inundatie, die wegens de oorlog tussen 1671 en 1678 weer in werking werd
gesteld, besloten de ingelanden voortaan ieder jaar op de eerste dinsdag in mei ter
afhoring van de rekening en ter bespreking van de gemeenschappelijke belangen bijeen
te komen. 688 De bij de inundatie meest belanghebbenden, met name de ingelanden
van de Meren, de Melanen en de Scheij(t)hoeken, kwamen nu nader tot elkaar. Er
waren ook vergaderingen, waarbij de aanpalende ingelanden onder Halsteren en
Noordgeest aanwezig waren. 689 Tegen het einde van de zeventiende eeuw bleek dat de
Meren niet meer via de heul aan de Korenmarkt op de Grebbe konden afwateren.
Besloten werd om het water voortaan via de treksloot door de Melanen te voeren. Er
ontstond nu een belangengemeenschap tussen beide gebieden. Een aparte serie jaarrekeningen
is sinds 1689 bewaard. 690
Door de aanleg van nieuwe vestingwerken was aanpassing van de afwatering van de
landen aan de Bal (de Balseloop) noodzakelijk. Het water in die loop leidde tot dusverre
naar de stadsgracht; het werd nu naar de Hoge Meeren omgebogen. De ingelanden
langs de Bal vormden sindsdien een afzonderlijke belangengroep. 691 Vooral rond 1700
was er sprake van maatregelen om de waterlopen te onderhouden en te verbeteren. 692
Het opnieuw in werking stellen van de inundatie in 1702-1713 leidde niet tot wijzigingen
in het waterbeheer; des temeer de aanleg van een liniewal tussen de drie forten
in 1727. De loop van de vroegere Moervaart of Zoom werd veranderd.
De ingelanden, die delen van hun bezittingen hadden moeten afstaan, diende men
schadeloos te stellen. 693 De bewoners en grondbezitters in de Buitenpoorterij ondervonden
ook de gevolgen van de oorlog, die reeds in 1745 zijn schaduwen vooruit
wierp. Op last van het militair gezag moest men de watergangen vanaf fort
De Roovere bij Halsteren tot aan Elders Redoute onder Steenbergen (dus grotendeels

364
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
694 inv.nr. SA3234, blz. 155, 157, 161.
695 inv.nr. SA3245.
696 inv.nrs. SA3245, 3247 en 3277.
697 inv.nr. SA3234, blz. 138, res. van 18 juni
1735; inv.nr. 3236, [fol.13], res. 1
september 1788; [fol. 25v] res. 14
december 1795.
698 inv.nr. SA3236, fol. 7v.
699 inv.nr. SA3236, [fol. 22v], res. 31
augustus 1795.
700 inv.nrs. SA2782, 2783 en 3236 [fol. 38],
res. 12 december 1808;
buiten het gebied van de Buitenpoorterij!) verdiepen. Tevens werd de inundatie in
werking gesteld. 694
Reeds in 1760 begon het inzicht te groeien, dat de gemeenschappelijke belangen tot
een eenheid van administratie dienden te leiden. 695 Pas in 1779 kwam een conventie
van inlijvinge van de Meren in de Buitenpoorterij tot stand. Het batig slot van de jaarrekening
werd onder de ingelanden verdeeld. Ook aan de andere afzonderlijke administraties
is ca. 1770 een einde gekomen. 696
Behalve het onderhouden van de wateringen waren er ook bemoeienissen van de ingelanden
in de Buitenpoorterij met het onderhoud van de wegen in het gebied. 697 Sinds
1770 was er een commissie die met het toezicht op de wegen en wateringen werd
belast. 698 De langdurige vrede bracht overigens een zekere verslapping in de administratie
teweeg, die pas ophield bij het naderen van Franse troepen in 1793. De inundatie
werd weer in werking gesteld. De onderwaterzetting zou twee jaar gaan duren. De
ingelanden kregen er nog een last bij: leveranties aan militairen. 699
De omwenteling, die na het binnentrekken van de Fransen ook hier plaatsgreep,
bracht verandering in de opvattingen ten aanzien van de administratie en de belastingen.
Vanaf 1806 besloot men om geen verpondingen meer te heffen. Twee jaar nadien
vonden de ingelanden, dat zij reeds genoeg belasting betaalden en dat daarom het
stadsbestuur de wegen en de wateringen maar moest onderhouden. De penningmeester
mr. L. de Geep kreeg het batig saldo van ƒ 424 toegekend, onder meer omdat hij
zijn baan indertijd van de stad had gekocht. Hij werd overigens gemachtigd om de
kaart van de Buitenpoorterij en andere documenten van zijn administratie ter secretarie
te deponeren. Hiermee kwam een (voorlopig) einde aan het waterstaatkundig
beheer van een gebied, dat weliswaar geen polderbestuur vormde, maar vooral door de
aanwezigheid van vesting en linie een soortgelijke functie had vervuld. 700

365
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
b. inventaris
13.1 organisatie
SA3234-SA3236 Resoluties van de ingelanden van de Buitenpoorterij in het algemeen en van die van
de Hoge en Lage Meren in het bijzonder. 1677-1808. 3 delen.
N.B. Achterin inv.nr. SA3234 een rapport over de ontvoering en afpersing door twee gewapende
personen (vermoedelijk militairen) van de commies Cools (ca. 1690).
SA3234 1677 juni 1 - 1755 okt. 8.
SA3235 Afschrift van bovengenoemde resoluties. (ca. 1755).
SA3236 1756 okt. 13 - 1808 december 12.
13.2 waterschapslasten
13.2.1 invoering en heffing
P.M. Stukken betreffende het heffen van verpondingen in de Buitenpoorterij,
ca. 1650-1808. Zie inv.nrs. SA2659-SA2867.
SA3237 Staat van het geschot in de Meren en Melanen, opgesteld tot aflossing van een
geldlening t.g.v. burgemeester Bastingius (1683). 1 stuk.
SA3238 Stukken betreffende de belastingen, geheven op landen in de Buitenpoorterij.
1694 en 1747. 1 omslag.

366
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
SA3239-SA3242 “Veldboek” of “Schotboek”, legger van de landerijen in de Hoge en Lage Meren.
1713-1780. 3 katernen en 1 omslag.
SA3239 1713.
SA3240 1713. Duplicaat. Gelijktijdig.
SA3241 1744. Bijgehouden tot 1746 (in duplo). 1 omslag.
SA3242 1780.
SA3243 Dossier inzake de ruiming en het herstel van de wateringen in het Laag onder
Halsteren en Bergen op Zoom. 1713. 1 lias.
SA3244 Bestekken voor het ruimen van de treksloot door de Hoge en Lage Meren. (1719).
1 omslag.
P.M. Stukken inzake het herstel van de schade, in 1747 in de Buitenpoorterij aangericht.
1750-1754. Zie inv.nrs. SA2863 en SA4999.
SA3245 Concept van een resolutie van de ingelanden van de Hoge en Lage Meeren tot
benoeming van een commissie om na te gaan of de administraties van dat gebied, de
Melanen, de Bal en de Buitenpoorterij tot één administratie verenigd kunnen worden.
1760. 1 stuk.
SA3246 Authentiek uittreksel door notaris F.N. van Engelen uit een resolutie van
de ingelanden van de Hoge en Lage Meeren inzake te verrichten werken aan de
sluizen in de treksloot van dat gebied, d.d. 1685. 1764. 1 stuk.
SA3247 Concept van een plan om enige verandering aan te brengen in de administratie
van de Buitenpoorterij. 1779. 1 stuk.

367
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
13.2.2 verantwoording
SA3248-SA3277 Rekening van inkomsten en uitgaven van de penningmeester van de Hoge en
Lage Meren. 1649-1777. 27 delen, 3 liassen(l).
SA3248 1649.
SA3263 1735.
SA3249 1657-1659.
SA3264 1738.
SA3250 1658. Met bijlagen ~1l
SA3265 1744.
SA3251 1670 Alleen Lage Meren.
SA3266 dupl.
P.M. 1672-1679. Zie inv.nr. SA2683.
SA3267 1751.
SA3252 1685-1693.
SA3268 1752. Met bijlagen ~1l
SA3253 1710.
SA3269 1754. Met bijlagen ~1l
SA3254 1710.
SA3270 1756.
SA3255 1712.
SA3271 1759.
SA3256 dupl.
SA3272 1761.
SA3257 1714.
SA3273 1765.
SA3258 1718.
SA3274 1766.
SA3259 1721.
SA3275 dupl.
SA3260 1728.
SA3276 1769.
SA3261 1734.
SA3277 1777.
SA3262 dupl. Met lijst van ingelanden.
SA3278-SA3298 Bijlagen van de voorafgaande rekening. 1679-1779. 19 omslagen, 2 liassen(l).
SA3278 1679-1693.
SA3279 1675.
SA3280 1685-1700.
SA3281 1689-1700.
SA3282 1710-1712. ~2l
SA3283 1714-1715.
SA3284 1716-1721.
SA3285 1721.
SA3286 1728-1734.
SA3287 1735-1736.
SA3288 1736-1737.
SA3289 1739-1740.
SA3290 1744-1745.
SA3291 1749-1750.
SA3292 1750-1751.
SA3293 1757-1759.

368
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
SA3294 1760-1761.
SA3295 1762-1765.
SA3296 1766-1768.
SA3301 1676.
SA3302 1679.
SA3303 1681.
SA3304 1682.
SA3305 1683.
SA3306 1684-1685.
SA3307 1686.
SA3308 1687.
SA3309 1688.
SA3310 1691.
SA3297 1769-1777.
SA3298 1778-1779.
SA3299 Rekening, afgelegd door Gillis de Neve, van de ontvangsten en uitgaven van de
werken tot ontwatering van de lage landen in de Melanen en in de Schij(t)- of
Schiethoeken. 1652-1663. Afgehoord 1664. 1 katern.
SA3300 Concept van een aanschrijving aan de ingelanden van de Melanen en de
Schij(t)hoeken om ten stadhuize te verschijnen tot afhoring van de rekening van
de administratie van wijlen Gillis de Neve. 1664. 1 stuk.
SA3301-SA3317 Rekeningen van ontvangsten en uitgaven door de penningmeester van de
Buitenpoorterij van de vijfde penning, geheven ter aflossing van geldleningen.
1676-1698. 17 katernen.
SA3311 1692.
SA3312 1693.
SA3313 1694.
SA3314 1695.
SA3315 1696.
SA3316 1697.
SA3317 1698.
SA3318 Bijlagen van de rekening van de vijfde penning. 1684. 1 lias.
N.B. Hierna opgenomen in de rekening
van de verpondingen.
Zie inv. nrs. SA2707-SA2783.
SA3319-SA3321 Rekeningen van inkomsten en uitgaven van de penningmeester van de Melanen,
Meren en Scheijthoeken. 1689-1759. 3 katernen.

369
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat
SA3319 1689-1736, afgehoord 1734.
SA3320 1737-1741, afgehoord 1754.
SA3321 1754-1759, afgehoord 1759.
SA3322-SA3324 Bijlagen van de voorgaande rekeningen. 1715-1759. 3 liassen.
SA3322 1715-1718.
SA3323 1719-1734.
SA3324 1754-1759.
SA3325-SA3331 Rekeningen van inkomsten en uitgaven van de penningmeester van de Uithoeken
buiten de Melanen achter de Roverschans. 1719-1765. 6 delen en 1 katern(k).
SA3325 1719, afgehoord 1740.
SA3326 1740, afgehoord 1744.
SA3327 1744, afgehoord 1754.
SA3328 1754, afgehoord 1759.
SA3329 1759, afgehoord 1761.
SA3330 1761, afgehoord 1765.
SA3331 1765, afgehoord 1770.
Afschrift na 1771. ~1k
SA3332-SA3336 Bijlagen van de voorgaande rekeningen. 1719 - 1770. 3 omslagen en 2 liassen(l).
SA3332 1719.
SA3333 1744-1754. ~1l
SA3334 1759.
SA3335 1761.
SA3336 1765-1770. ~1l

370
HOOFDSTUK 13
Toezicht op de
waterstaat

371
Zie Macht en gezag, 386-390 en 393-403.
701 Post (1954) 427.
HOOFDSTUK 14
Toezicht op kerkelijke zaken
a. inleiding
Bergen op Zoom behoorde in de Middeleeuwen tot het bisdom Luik, het aartsdekenaat
Kempenland en het dekenaat van Hilvarenbeek. Ook hier bestond een enge band
tussen de kerk en de stedelijke samenleving, die in de Middeleeuwen algemeen was.
Die spirituele band had materiële gevolgen. In zijn standaardwerk over kerkelijke verhoudingen
van die periode noemt Post de verplichting van het ‘volk’ en de patroon,
collator of kerkheer tot het bouwen en in stand houden van een kerk of een deel er van
en tot het bekostigen van de eredienst. 701
De parochie Bergen op Zoom had reeds in 1219 een presbyter of pastoor. Omstreeks
1246 bestond er een verschil van mening tussen de abdij van Nijvel en de heer van
Breda over het recht geestelijken aan te stellen en betreffende de bevoegdheid om
over de kerkelijke tienden in de parochie Bergen op Zoom te beschikken.

372
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
702 Juten, serie artikelen (1923 en 1924).
703 inv.nr. SA747, stadsrekening 1447/1448,
fol. 36. Schepenen, deken en goede
mannen “gemeynlic” van Sinte Peters
capelle; O.L.V. kapelle; inv.nr. 5045 (R
219) fol. 92v, akte van 2 december 1530.
Schout, burgemeesters en schepenen
worden genoemd “opperste van den selve
Capellen” (de Lievevrouwekapel in de
Lievevrouwestraat).
Kennelijk is het geschil in het voordeel van de heer van Breda beslecht. Diens verworven
bevoegdheden werden door zijn opvolgers, de heren en markiezen van Bergen op
Zoom uitgeoefend.
De betrokkenheid van heer en stad bij kerkelijke zaken blijkt herhaaldelijk. Voor het
bouwen van een eigen kapel voor het dorp Heerle in 1307 betuigden niet alleen de
abdis en het kapittel van Nijvel hun instemming, maar ook de pastoor van Bergen op
Zoom, de heer, de schepenen en de hele ‘gemeente’ van de stad.
De heer van Bergen op Zoom bezat in 1390 de tienden in het stadsgebied, verdeeld in
twee kwartieren, de lammertienden aldaar, alsmede de tienden in de Beijmoer en
Halsteren. De tienden in het Zuidland waren reeds in 1264 aan de abdij van Sint-
Bernaards aan de Schelde te Hemiksem verkocht.
De lasten voor het onderhoud van en nieuwe voorzieningen aan de Grote of Sint-
Gertrudis- kerk kwamen grotendeels ten laste van de stad. Het gebouw had naast een
kerkelijke ook een maatschappelijke functie: er bevond zich in de kerk of kerktoren
een ruimte waarin de stadsprivileges bewaard werden. In het kerkgebouw en rondom
op het kerkhof vonden de inwoners hun laatste rustplaats: waren zij gegoed dan lieten
de gezeten families er voor zich een blijvend monument oprichten of een gebeeldhouwde
grafsteen op hun graven aanbrengen. De kerktoren was bij nacht en dag,
storm, brand, oorlog en ontij een uitkijkpost om de wacht te houden en eventueel de
alarmklok te luiden. Een klokkenspel werd er aangebracht om de feesten van de stad
een stemmige en klankrijke achtergrond te verschaffen. Dergelijke kosten werden
rechtstreeks uit de stadsrekening betaald. 702 Voor de meer geregelde kosten van
onderhoud bestond een afzonderlijk college, de zogenaamde kerkfabriek. Ook de
openbare kapellen waren stedelijk eigendom. Schout, schepenen en burgemeesters
van Bergen op Zoom beschouwden zich als opperkerkmeesters.
Kapellen in de stad waren die van Sint-Jacobus de Meerdere op de Vismarkt, van Sint-
Petrus en Paulus op de Hoogstraat en van Sint-Maarten bij het gasthuis aan de
Wouwsestraat. 703 Naar middeleeuwse gewoonte waren aan sommige kapellen godsdienstige
gilden of broederschappen verbonden, die echter rekenschap en verantwoording
aan de stadsbestuurders moesten afleggen.

373
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
704 Wetten der Eerw. Classis, Hoofdstuk I en
XII; Van Gelder (1972) 19-24; Wouters
(1981).
705 Kleyntjens en Slootmans (1933).
706 Mooij, Ch.C.M. de (1998) Geloof kan
bergen verzetten. Reformatie en
katholieke herleving te Bergen op Zoom,
1577-1795. Hilversum.
In de zestiende eeuw vonden bij vele gelovigen een verandering van inzicht en beleven
van de godsdienst plaats. Dit leidde tot pogingen, de kerk te hervormen, hetzij door
middel van wijzigingen in de interne organisatie en regelgeving, hetzij door middel
van het invoeren van een totaal nieuwe orde in de kerkelijke structuren.
De eerste hervormingsgezinden, met name de Wederdopers en de Lutheranen, waren
aan een strenge vervolging onderworpen en lieten organisatorisch geen duidelijke
sporen achter. Zulks gold niet voor de gereformeerden, dat wil zeggen de aanhangers
van de hervorming volgens de leerstellingen van Calvijn. De groep Calvinisten, die in
1566-1567 in de stad bijeenkwam, was niet erg groot. Bij hun prediking verschenen
slechts ca. 44 personen. Nadat in maart 1567 gezagsgetrouwe troepen waren binnengetrokken,
maakten de markiezin en het stadsbestuur een einde aan het optreden van
de Calvinisten. Nog strenger was de repressie onder het gezag van de hertog van Alva.
Pas na de overgang van Bergen op Zoom in Staatse handen (1577-1578) kregen gereformeerden
de kans een permanente organisatie op te bouwen en zich als een machtsfaktor
te ontplooien. Na de val van Antwerpen in 1585 besloot de op 30 juli 1586 te
Den Haag gehouden nationale synode, dat Bergen op Zoom voorlopig aan de classis
van Tholen zou worden toegevoegd. Hoewel de magistraat hiervan helemaal niet
gecharmeerd bleek, werd deze indeling nadien gehandhaafd. Na het ontstaan van hervormde
gemeenten op het platteland van het Markiezaat van Bergen op Zoom vormden
deze de Brabantse ring, waartoe in 1791 veertien predikanten behoorden. 704 In
een standaardwerk hebben J. Kleyntjens S.J. en C. Slootmans uitvoerig aandacht
besteed aan de hervorming te Bergen op Zoom tot 1580. 705 Een uitvoerige studie over
de verhouding tussen de kerkelijke genootschappen te Bergen op Zoom bevat de dissertatie
van Ch. de Mooij. 706
De kerkreformatie had tal van gevolgen voor de verhouding tussen magistraat en
kerkbestuur. De magistraat werd zowel betrokken bij de aanstelling en bezoldiging
van de predikanten en het overige kerkelijke personeel, als bij tal van kwesties zowel
met betrekking tot de interne discipline als tot de handhaving van de reformatie ten
opzichte van de andere gezindten. Hierdoor nam de gereformeerde gemeente een
bevoorrechte plaats in, waaraan tijdens de Bataafse Republiek een einde kwam.

374
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
707 De Mooij (1983) 12-15.
708 Van Ham (1988-1) 47-49.
709 Levelt (1929) 109-113; Slootmans
(1945-1) 87-93.
710 Slootmans (1945-1) 218-223.
De rooms-katholieken, die in de municipaliteit zitting hadden, kwamen reeds op
17 december 1795 met een voorstel tot welzijn en redres van Stads Financie, waarin
onder meer werd bepleit om de betalingen aan de kerkelijke bedienaren te schrappen.
De municipaliteit besloot, om de verhouding tussen het kerkgenootschap en het
stadsbestuur wel te wijzigen. Administratie en bestuur van de hervormde gemeente
werd voortaan aan de lidmaten overgelaten. Ten gevolge hiervan kwam op 17 februari
1796 een Domesticq Kerkbestuur van de gereformeerde kerk voor het eerst bijeen.
De Nationale Vergadering maakte in augustus 1796 officieel een einde aan de heersende
positie van de hervorming in het openbare leven. Daarmee waren de bestaande
situaties op plaatselijk niveau nog niet veranderd. 707
kapittel
De macht van de heer van Bergen op Zoom in kerkelijke zaken blijkt ook uit diens
besluit om een kapittel te stichten (1428). De abdis van Nijvel behield slechts het
recht om enige kanunniken in dat college te benoemen. De overige benoemde de
heer. 708 Hij kende aan het kapittel de helft van de tienden te Bergen op Zoom en
omgeving toe. Bij de oprichting nam het stadsbestuur financiële verplichtingen t.o.v.
de kapittelheren op zich door het schenken van cijnzen, renten en het toekennen van
andere uitkeringen. Daaraan kon het niet voldoen, zodat een eerste onenigheid met
het nieuwe college ontstond. In de jaren tachtig van de vijftiende eeuw waren er
bovendien geschillen tussen magistraat en kapittel over het opbrengen van accijnzen.
Deze leidden zelfs tot een dreiging met excommunicatie of verbod van kerkelijke diensten.
De stad heeft zelfs een tijdlang een speciale rechtskundige te Luik gehad om zijn
belangen daar veilig te stellen tegen het kapittel. 709
De onenigheden ontvlamden opnieuw in 1516. Het geschil werd in het jaar nadien
door de heer van Bergen op Zoom als scheidsrechter beslecht. Daarbij werden o.a. de
offergelden, die bij doop, kerkgang, ondertrouw, huwelijk, bediening, begrafenissen
enz. geregeld. De vrijstelling van de betaling van accijnzen beperkte hij tot de personen
van de kanunikken en van hun huishoudingen. 710

375
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
711 inv.nrs. SA3533-3554.
712 inv.nr. SA3551.
713 Post (1954) 427-431.
714 inv.nrs. SA3355-3373.
715 inv.nrs. SA3350 en 3496.
Het gedeelte van de tienden dat eertijds tot het kapittel had behoord werd na de
hervorming genaast en namens de Staten-Generaal beheerd door een rentmeester van
de geestelijke goederen. De jaarlijkse verpachting vond plaats door deze rentmeester
ten overstaan van gecommitteerden uit de magistraat. Behalve de tienden van de landerijen
onder het gebied van de stad behoorden die van Halsteren, Noordgeest,
Zuidgeest en Heerle onder deze verpachtingen. 711 De overige tienden bleven aan de
markies toebehoren. Soms vond een gecombineerde verpachting van de tienden
plaats; na de inning werd dan ieders aandeel in de opbrengst toegekend.
De rentmeester van de geestelijke goederen bleef functioneren tot 1806; daarna verpachtten
enige gemachtigden, namens de directie van financiën van het landdrossaardsambt,
de tienden. 712
kerkfabriek
Omdat de patroons zich vaak aan hun materiële verplichtingen ten opzichte van de
kerk onttrokken, gingen deze over op de parochianen. Zo kwam de fabrica ecclesiae
tot stand, [kerkfabriek, letterlijk timmerwerk, feitelijk bouw en onderhoud] die aan
het stadsbestuur behoorde. In het algemeen regelde de wereldlijke (hier stedelijke)
overheid zodoende talrijke zaken, die thans door de pastoor of de kerkbesturen worden
verricht. 713 De stad stelde jaarlijks drie regierders ende meesters ofwel fabriekmeesters
aan. Deze legden rekening en verantwoording af aan het stadsbestuur. 714 Als
inkomsten golden renten op huizen en collectegeld, inkomsten uit testamenten en
subsidie van de stad; als uitgaven onder meer gages voor de pastoor (parochiaan),
voor het schoonhouden van kerk en kerkmeubilair, voor de organist en de orgelblazer
en voor betaling van lijfrenten, alsmede de kosten van stenen, hout, kalk, metselen en
timmerwerk. De stadsparochie strekte zich uit over de stad en het stadsgebied,
Borgvliet, Noordgeest en Zuidgeest. De inwoners van deze dorpen waren dan ook verplicht
mee te betalen in de kosten van de kerk. De bouw van een nieuwe kerk werd in
1504 ondernomen, maar het werk stokte wegens de economische teruggang herhaaldelijk.
Om aan middelen te komen werden enige malen loterijen georganiseerd. 715

376
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
Portret van pastoor Lancriet.
Tekening, ca. 1590.

377
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
716 Van Swigchem e.a. (1984) 40.
717 Van Ham (1987) 182-187.
718 inv.nrs. SA3339-3340.
719 inv.nr. SA3341.
720 Enno van Gelder (1972) 4, 14, 144.
Koor en dwarspand waren nauwelijks voltooid toen de hervorming voorgoed een
einde aan de werkzaamheden maakte. De gereformeerden waren van mening, dat hun
gemeente voor de beoefening van de zuivere godsdienst de beschikking moest hebben
over het oudste en hoogst overwelfde kerkgebouw van de stad. 716 Te Bergen op Zoom
kregen zij in 1579 een vrij klein godshuis toegewezen, de voormalige Sint-
Maartenskapel. Vanaf 1581 gaan de gereformeerden aanspraak maken op het gebruik
van de Grote of Sint-Gertrudiskerk, die echter voor militaire doeleinden werd
gebruikt. Pas in 1586 begon een meer omvangrijk herstel van het kerkgebouw op kosten
van de stedelijke kas. Rond 1600 waren de herstelwerkzaamheden nog niet voltooid.
De inwendige inrichting voor de nieuwe eredienst werd kennelijk pas in 1610-
1613 afgerond. Ook de interieurstukken zijn uit de stedelijke middelen betaald. 717
Van het oude kerkgebouw bleven het schip en transept in gebruik. Ter verbetering van
de financiën van de gereformeerde gemeente stond het stadsbestuur in 1731 de zogenaamde
begrafenisrechten af. Deze moesten onder meer worden betaald voor het
onderhoud van het deel van het kerkgebouw dat voor de eredienst werd gebruikt.
Omdat de markiezen hun helft van de tienden ook na 1581 behielden, probeerde het
stadsbestuur deze aan te spreken, toen in 1735 een deel van het kerkgebouw in verval
begon te geraken. Ook de Raad van State, die als rechtsopvolgers van het kapittel voor
de andere helft van de tienden liet invorderen kreeg een dergelijk verzoek. Na vier jaar
moest de magistraat van deze aanspraken afzien en de kerk weer geheel ten laste van
de stad nemen. 718 Na de verwoesting en herbouw van de kerk in de jaren 1747-1752
bleven de verhoudingen hetzelfde. 719 Wat eigendom en onderhoud van het kerkgebouw
betreft, was er geen principieel verschil met de middeleeuwse situatie.
Kerkgebouwen en kapellen kwamen ter beschikking aan de gereformeerden, maar de
eigendom bleef aan de stad. 720 Pas de scheiding van kerk en staat maakte hieraan een
einde: een geheel nieuw hoofdstuk in de kerkgeschiedenis was begonnen.
De eigendom van de Grote Kerk ging, ondanks herhaalde aanspraken van roomskatholieke
zijde daarop sinds september 1798 gedaan, de facto per 21 januari 1801
over aan de hervormde gemeente. Dat werd nog eens bevestigd door de bepaling in de

378
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
721 De Mooij (1983) 24, 46, 56-58.
722 Van der Distelen woonde na 1480 te
Leuven, overleden vóór 12 augustus
1493. Bos (1995) 5.
723 Vente (1963).
nieuwe grondwet van dat jaar, waardoor alle kerkgenootschappen de bezittingen
mochten behouden, waarover zij aan het einde van de vorige eeuw beschikten. 721
Verdere tegenakties van hervormde zijde brachten hierin geen verandering.
eredienst en devoties
De leiding en uitoefening van de eredienst was in handen van de geestelijkheid. Het
stedelijk bestuur deed er alles aan de stoffelijke vormgeving hiervan te bevorderen
door voor de eredienst nodige voorwerpen en objecten aan te schaffen, bijvoorbeeld
misgewaden. Het orgel was een van de kostbare objekten die het stadsbestuur voor
zijn rekening nam. Volgens de stadsrekening van 1472/1473 was men toen druk
doende met het bouwen van een orgel in de Sint-Gertrudiskerk. Het instrument werd
geplaatst aan de westzijde van het middenschip tegen de zich daar bevindende toren.
Vóór men daadwerkelijk kon worden overgegaan tot het aanbrengen van een orgel
moesten er bouwkundige ingrepen plaatsvinden, o.a. het inbouwen van een gewelf.
“Daneel den orgelmakere”, in de literatuur is deze beter bekend als Daniël van der
Distelen, meester orgelmaker te Mechelen, werkte negentien maanden aan het orgel
te Bergen op Zoom. 722 In het midden van de zestiende eeuw zag het stadsbestuur uit
naar een nieuw orgel. Volgens de stadrekening van 1555/1556 heeft men de organist
van de kerk te Rotterdam gevraagd om naar Bergen op Zoom te komen, tot visitatie
“van der nieuwen orghelen”; op 23 maart 1555 ontving Servaes van der Muelen zijn
aanstelling als organist. Met deze en andere gegevens heeft wijlen prof. Dr. M.A.
Vente, een bekend organoloog, aangetoond, dat als bouwer van het nieuwe orgel mag
worden beschouwd Henrick Niehoff, een van de grootste orgelbouwers van zijn tijd,
toen wonende te ‘s-Hertogenbosch. Zijn compagnons waren in die tijd zijn zoon
Nicolaas Niehoff en Jasper [Janszoon Rutger] Schenkels. 723
Na alle wederwaardigheden door de plundering van de kerk in 1580 en de daarop
volgende jaren van verwaarlozing heeft het orgel enige ondergeschikte wijzigingen
ondergaan. Een meer ingrijpende verbouwing werd volgens contract van 2 augustus
1735 uitgevoerd door Matthijs van Deventer uit Nijmegen. Adviseur was

379
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
724 Bos (1995) 13.
725 De bronnen over de plaatsing van het
oksaal zijn uitgegeven door Juten (1924),
25-28. De schrijver heeft de jaarstijl van
de rekeningen niet toegepast, wat
verwarring geeft bij de raadpleging in de
stadsrekeningen.
726 W. A. van Ham (1987-2) 182-189; idem
(1988-3) 27-31. Zie ook de discussie
over de plaats van het oksaal tussen
Zijp en Bos (1987).
727 Slootmans (1928) 104-108; idem
(1946).
A.E. Veldcamps, organist van de Grote of Sint- Jacobskerk te ‘s-Gravenhage. Bij de
verwoesting van het kerkgebouw in 1747 stortte het middenschip in en de torenspits
ging in vlammen op, waardoor het orgel verbrijzeld zal zijn. Daarna bleef nog jarenlang
de economische situatie ongunstig, zodat het tot 1768 duurde, voor het stadsbestuur
een nieuw orgel liet aanbrengen. Men schijnt zich tevoren te hebben beholpen
met een kabinet-orgeltje. De opdracht ging naar Louis II Del Haye (Delahaye, Delhaye)
meester orgelmaker te Antwerpen. De orgelkas werd vervaardigd door Omer Favier,
meester schrijnwerker, eveneens te Antwerpen. De ingebruikneming van het orgel
had 10 april 1771 plaats. 724
Een ander pronkstuk van de kerk was het oksaal of koorafsluiting. Dit bevond zich
tussen de kruisingspijlers van het koor vanaf de plaatsing in 1473/1474 tot de plundering
van de kerk in 1580. Het kunstwerk werd door mr. Andries uit Mechelen
geplaatst en nadien door zijn zoon mr. Anthonis Keldermans jaarlijks onderhouden.
725 Nadat het oksaal was afgebroken werd bij de inrichting van de kerk voor de
hervormde eredienst ca. 1600 ter plekke een dwarsbalk aangebracht om een reeds eerder
verworven Tiengebodenbord aan te bevestigen. Daaronder bevond zich de bank
voor de regerende en afgetreden leden van het stadsbestuur en voor hooggeplaatste
ambtenaren. Dit alles werd in 1747 verwoest en vervangen door een eenvoudig ijzeren
hekwerk naar ontwerp van David van Stolk. Dit liep over de volle breedte van het
koor, de koorzijbeuken en de koorkapellen die toen nog aan de beide korte zijden
open waren. 726
Middeleeuwse vroomheid en praalzucht kwam tot uiting bij de jaarlijkse generale processie
of ommegang met het H. Kruis (een beeld dat hier speciaal vereerd werd) waaraan
de hele gemeenschap deelnam. De viering vond plaats op de zondag, die veertien
dagen na Pasen viel. Reeds ca. 1360 had de organisatie vaste vorm aangenomen; na de
stadsbrand van 1397 werd het reglement vernieuwd. De schout, burgemeesters en
schepenen, de gildendekens, de oudermannen, gezworenen en toesienders van alle
ambachten droegen bij toerbeurt het kruis. De aankleding van de pompeuze ommegang
werd dan ook grotendeels door de stad betaald. 727 Een andere devotie had
betrekking op Maria, de Moeder Gods. Haar beeld werd vereerd onder de titel Hoge

380
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
728 Slootmans (1964) 20-47, (1965) 193-
233 en (1966) 161-184.
729 inv.nrs. SA3644-3661; Slootmans (1946)
30.
730 Levelt (1927) 6-9.
731 inv.nr. SA1, fol. 120v, akte van 8 maart
1415; fol. 167, “der Broederen Celle van
Mechelen der Carmelijten”; fol. 175, akte
van 10 september 1428.
Lieve Vrouwe. Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom en burgemeesters en
schepenen als opperregenten van het Lievevrouwegilde bepaalden op de vooravond
van Kerstmis 1470, dat voortaan iedere avond een Marialof zou worden gezongen,
waarbij een zangmeester en koralen (knapenkoor) de gezangen moest verzorgen. Op
Oudejaarsdag 1474 besloten de heer en het stadsbestuur, dat de inkomsten uit de
kraamgelden van de markten aan het gilde zouden worden toegewezen. Hiermee konden
de kosten worden bestreden van de aankleding van de Mariakapel in de Grote
Kerk, de zangers en hun leider, en van de plechtige viering op het feest van Maria
Tenhemelopneming (15 augustus). 728 Tot 1579 vond op Sacramentsdag (eerste zondag
na Pinksteren) eveneens een openbare processie plaats. Een gilde tot verering van
het H. Sacrament liet het hele jaar door op donderdagen een H. Mis (Eucharistieviering)
opdragen en een Lof (namiddagdienst) houden. De deken en gezworenen van
het gilde deden rekening en verantwoording aan de magistraat. 729 Een andere processie
had betrekking op Sint-Antonius Abt, de patroon van het stedelijk bestuur.
Hierboven is reeds het gilde van die naam vermeld. Zowel in de kerk als op het stadhuis
werd een kapel ter ere van deze heilige onderhouden. 730
kloosters
De kloosters namen zowel binnen de kerk als daarbuiten een aparte plaats in. Te
Bergen op Zoom werd hun vestiging en opkomst alsmede hun uiteindelijke ondergang
een zaak, die zowel de stad als de heer van stad en land (de markies) intensief bezig
hield. Wanneer we hieronder een opsomming geven van de kloosters zullen vooral de
genoemde elementen behandeld worden. Het kloosterwezen te Bergen op Zoom
behoeft evenwel een afzonderlijke studie, waarbij hetgeen reeds verschenen is kan
worden samengevat, uitgebreid en zonodig gecorrigeerd.
De bedelorde van de Onzelievevrouwebroeders of Carmelieten uit Mechelen treffen
we vroeg in de vijftiende eeuw aan in hun cellen op het terrein tussen de
Koevoetstraat en de Rozemarijnstraat, dat toen Vrijthof heette. Over hun komst en
eerste vestiging is niets bekend. 731 Hun verblijfplaatsen zijn tegen het einde van de

381
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
Interieur Grote Kerk, schilderij door Bartholomeus Lutensz, ca. 1676.

382
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
732 inv.nr. SA760, stadsrekening 1488/1489,
fol. 186v.
733 inv.nr. SA5041, fol. 116, akte van 18 mei
1498; inv.nr. 5052 fol. 187, akte van 18
april 1578.
734 inv.nr. SA1, fol. 115v, akte van 24
november 1413; fol. 120v, akte van 8
maart 1415; fol.75, in ‘t Frijthoff, west der
Zusteren Cellen, in de Coevoetstraat, str.
toter Zusteren Chelle”.
735 inv.nr. SA1, fol. 180, 1429, “toter
beghijnen behoeve van Bergen” (een huis
“op tie Moergrebbe”, in de
Moutmolenstraat).
736 G. J[uten] (1938) 103-104.
737 G. J[uten] (1936) 300.
738 Scholtes (1984) 107-111.
739 inv.nr. SA5056, fol. 103v en 106 akte van
8 december 1617.
zestiende eeuw omgebouwd tot een woonhuis. In 1488 steunde de stad de broeders
bij de uitbreiding of verbouwing daarvan. 732 In de loop van de vijftiende eeuw scheen
hun betekenis te verminderen; in 1498 verkochten zij een deel van hun bezit, in 1578
het huis. Zij verdwenen dus twee jaar vóór de kerkhervorming uit Bergen op Zoom. 733
In dezelfde buurt hadden de susters van Bergen hun cellen. 734 In 1429 wordt bezit van
de zusters of Beghijnen genoemd in het blok ten noorden van de Nonnenstraat (nu
Geweldigerstraat). Wellicht waren zij identiek met de Grauwzusters, waarover niet veel
bekend is. 735 Des temeer weten wij van de zusters die haar in 1462 opvolgden als
bewoonsters van dit gebouw, namelijk Franciscanessen, afkomstig uit Hasselt. Zij
namen hun intrek in het klooster, dat voortaan Sint Margrieten in het dal van Josaphat
ging heten. Aan hun komst waren de heer van Bergen op Zoom Jan II van Glymes en
zijn echtgenote Margaretha van Saint-Simon debet. 736 In 1503 is een nieuwe kloosterkerk
gebouwd of de bestaande uitgebreid. 737 De zusters werden rijk begiftigd met
aardse goederen en daarom ook wel Rijke Nonnen geheten. Om deze reden was wellicht
de band met de stad minder strak dan die bij andere conventen. Het kloosterbezit
binnen het stratenblok gelegen tussen Geweldigerstraat, Minderbroederstraat en
Klaverstraat breidden de nonnen aanzienlijk uit. Acht jaar na hun vestiging namen zij
de regel van Sint-Augustinus aan. Scholtes heeft een overzicht samengesteld van de in
dit klooster vervaardigde en thans verspreid in het buitenland bewaarde handschriften.
738 Het is moeilijk na te gaan hoe het einde van dit klooster is geweest. Een deel
van de goederen kwam door confiscatie in bezit van de Staten-Generaal, die een rentmeester
van de ‘geestelijke’ goederen in stad en Markiezaat aanstelden. Hij verkocht
in 1617 een aantal bezittingen van de nonnen afkomstig. 739 Het klooster zelf werd in
1582 tot stedelijk gasthuis ingericht; de ziekenafdeling (infirmerie) aan de
Minderbroederstraat in 1597 tot pesthuis. In een deel van het complex aan de
Klaverstraat vestigde men de ‘oude mannen’ van het Sint-Willemsgasthuis.
De Minderbroeders kwamen pas omstreeks 1464 in de stad. De magistraat schonk
hen een ruim erf in het noordoostelijk stadsgedeelte, waar de broeders een klooster
met kerk en kerkhof bouwden. Tien jaar later bekostigde het stadsbestuur de
uitbreiding of nieuwbouw van de kloosterkerk. Ten behoeve van de heer van

383
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
Verzoekschrift van de kerkmeesters van de
Grote Kerk en van de regeerders van het St.
Elisabeths-gasthuis aan keizer Karel V om
een loterij te mogen houden. Met (gunstige)
beschikking in de marge.
1522 (inv.nr. SA3350).

384
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
740 Slootmans (1954) 94-106.
741 Levelt (1924-1) 11-18.
Bergen op Zoom werd in 1488 een oratorium of bidkapel aan die kerk gebouwd. 740 Na
plundering in 1580, gevolgd door de afbraak van het klooster, werd het kerkgebouw in
1586-1588 op bevel van de magistraat gesloopt. Het terrein kwam in handen van de
prins van Oranje als bezitter van het Markiezaat. Deze stelde het in 1597 ter beschikking
van de stad ten behoeve van de lakennijverheid, die in die jaren opnieuw door de
magistraat werd bevorderd. Nadat deze nijverheid was verdwenen zijn delen van het
terrein bestemd voor de bouw van het kruithuis Dumont, voor de bouw van enige
patriciërshuizen en als begraafplaats der rooms-katholieken.
De Cellebroeders en Cellezusters, ook wel Alexianen of Lollaarden genoemd, waren al
vroeg in de vijftiende eeuw in de stad aanwezig. De leden van deze orden maakten
zich nuttig door de verzorging van zieken, vooral tijdens de pestepidemieën die de
stad teisterden. Omstreeks 1477 kwam een definitieve behuizing van de
Cellebroeders aan de Pape Norijsstraat (later deel van de Korenbeursstraat) in
gebruik. Hun statuut binnen de stad werd pas in 1493 vastgelegd door de heer en de
stad; deze overeenkomst is in 1494 door een bul van paus Alexander VI bekrachtigd.
De Cellezusters hadden hun klooster aan de Huijbergsestraat. De stad verleende aan
deze bedelorde vooral materiële steun. Zo kregen de broeders in 1477 huisraad zoals
potten en pannen. De broeders en zusters erkenden onder de wereldlijke jurisdictie
van de magistraat te staan en buiten alle gezag van de geestelijkheid te zijn. 741 Het
Cellebroedersklooster is rond 1588 uitgestorven. Prins Maurits schonk in 1597 het
gebouw aan de stad om er een weeshuis in te vestigen. Het Cellezustersklooster is
omstreeks 1606 buiten gebruik geraakt. De magistraat besloot de goederen eerst ter
beschikking van het stedelijk gasthuis te stellen, doch in 1622 werd het gebouw als
armkinderhuis in gebruik genomen.
Circa 1484 vestigden op verzoek van de stad de Zusters uit Alkmaar zich buiten de
Wouwsepoort. Deze zusters bouwden met steun van de stad het klooster van Sint-
Elisabeth. Kennelijk namen zij tevens de zorg op zich voor de lepralijders die vanouds
daar woonden. In 1509 blijken de nonnen ook de zorg voor andere zieken te hebben;
het stadsbestuur stelde haar gebouwen ter beschikking, maar verbond daaraan tevens
voorwaarden met betrekking tot het opnemen en verplegen van zieken. In een

385
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
742 Vanwesenbeeck (1989) 15-25.
743 Vanwesenbeeck (1989) 33-34.
744 Levelt (1924-2) 11-14. Levelt situeerde
het Vrijthof abusievelijk op de Parade, in
de latere Thaliatuin.
745 Levelt (1924-2) 14-20.
746 Levelt (1924-2) 24-25.
schenkingsakte van 1521 werden de zusters verplicht de orde van Sint-Augustinus
aan te nemen en tevens de zorg voor de oude mannen in het Sint-Willemsgasthuis op
zich te nemen. In 1525 stichtten de heer en de stad bij dit klooster het nieuwe Sint-
Elisabethsgasthuis als opvolger van het Sint-Maartensgasthuis aan de Wouwsestraat.
(zie ook volgende hoofdstuk) .742 In 1582 zijn de overgebleven zusters en patiënten
overgebracht naar het voormalige Sint-Margrietenklooster. Zeven jaar nadien, in juli
1589, vertrokken de nonnen en kreeg het gasthuis een lekenleiding. Men kan dit alles
niet los zien van de invloed van hervorming. 743
begijnhof, Sint-Jacobsgasthuis en refugies
Circa 1428 vestigden Begijnen zich aan zoals reeds vermeld, in het blok van de noordkant
van de Geweldigerstraat. Na de stadsbrand van 1444 is elders een nieuwe verblijfplaats
voor de begijnen gebouwd. 744 Hierboven vermelden wij reeds, dat daar
later Grauwzusters woonden. Het stadsbestuur nam in 1484 het initiatief om te
komen tot de stichting van een nieuw begijnhof. Als organisatiemodel werd waarschijnlijk
dat van Herentals gekozen, hoewel ook te Mechelen inlichtingen werden
ingewonnen. In de jaren 1496-1498 kwam het nieuwe begijnhof buiten de Verloren
Costpoort tot stand, op een terrein ter hoogte van het latere Ravelijn op den Zoom.
Dit hof was een nederzetting op zich met een eigen kerk en school, omringd door
muren. 745
Omstreeks 1582 is het complex afgebroken. De begijnengoederen kwamen onder
beheer van de rentmeester der geestelijke goederen. In 1626 overleed de laatste
begijn. Negen jaar later kreeg het stadsbestuur beschikking over de begijnengoederen,
die het al bij voorbaat aan het gasthuis had geschonken. 746
Een andere lekenorganisatie vormden de Sint-Jacobsbroeders, pelgrims die de bedevaartplaats
van Sint-Jacob de Meerdere in Compostela (Noord-Spanje) bezocht hadden.
In 1424 wordt de Sint-Jacobskapel aan de Vismarkt genoemd; in 1440 bestond
het gilde van de Sint- Jacobsbroeders en in 1470 hun gasthuis. De magistraat heette
opperste van de kapel en nam ten opzichte van het huis kennelijk dezelfde plaats in.

386
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
747 Van Ham (1976-1) 21-27.
748 inv.nr. SA1, akte van 27 maart 1416;
inv.nr. 5042, fol. 229v, akte van 3 juli
1517; inv.nr. 5044, fol. 111 akte van 6
juni 1526.
749 inv.nr. SA40 res. 26 juli 1626.
750 Donker (1977) 82.
In 1602 schonk de magistraat de goederen van de broeders aan het gasthuis; de
definitieve toewijzing vond pas in 1714 plaats nadat de laatste pelgrim naar
Compostela was overleden. Tot 1763 maakten enige personen nog aanspraak op een
uitkering, omdat zij Sint-Jacobsbroeders waren of van hen afstamden. 747
Vermelding behoeven de huizen in de stad, die eigendom waren van kloosters elders
en voor kloosterlingen als refugie of toevluchtsoord konden dienen. Ook kunnen zij
als gelegenheid voor logies hebben gediend voor paters op doorreis. De meergemelde
abdij van Sint-Bernaards te Hemiksem, die in het Land van Bergen op Zoom vele
belangrijke bezittingen bezat, had in 1416 een herberge in de Bosstraat. In de zestiende
eeuw was dit huis reeds particulier bezit. De herinnering bleef nog lang bewaard in
de huisnaam Sinte Bernaertshouc. 748
predikanten en andere ‘kerkedienaren’
Een wezenlijk verschil met de middeleeuwse situatie betrof na 1580 de positie van de
predikanten. Evenals elders in de Republiek geschiedde de beroeping van deze ‘kerkedienaars’
door een collegium mixtum of qualificatum, waarin zowel kerkenraadsleden
als magistraatspersonen zitting hadden. Hierbij volgde men de gebruiken, die ook in
Zeeland werden gehandhaafd. Van enig bezwaar van kerkelijke zijde daartegen is niets
bekend. Misschien speelde hier de vrij late organisatie van het regionale kerkbestuur
een rol. Uit de resoluties van het stadsbestuur blijkt het bestaan van een intensieve
betrokkenheid met het kerkelijk leven. De stad betaalde een deel van het salaris van
de predikanten; de rentmeester van de genaaste geestelijke goederen in het
Markiezaat het overige. 749 Een krachtige persoonlijkheid was Jacobus Baselis Minor
(alhier in functie 1585/1586-1604), die in deze inleiding enige malen voorkomt als
initiatiefnemer bij de stichting van allerlei instellingen. Deze waren er steeds op
gericht, de hervorming te versterken of ingang te doen vinden. 750
Bij tuchtzaken tegen predikanten inzake theologische kwesties of persoonlijk (zedelijk)
gedrag werd de magistraat eveneens betrokken. Bekend uit de vaderlandse kerkgeschiedenis
is het geval van de dissidente predikant Pontiaan van Hattem, afkomstig

387
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
751 inv.nrs. SA3511-3513, 3515, 3518-
3520; Enno van Gelder (1972) 70.
752 inv.nrs. SA3504 en 3508.
753 inv.nr. SA3503.
754 Doopboek R.K. parochie, fol. 1v; Van Ham
(1968-1) 94-96; Cats (1711) 5.
uit Bergen op Zoom, die zich na zijn verbanning uit Zeeland hier opnieuw vestigde en
door het stadsbestuur ‘eerder beschermd dan tegengegaan’ werd. Zijn aanhangers bleven
hem alhier bezoeken en hij kon zijn zielverderffelijke opvattingen betrekkelijk
ongestoord verspreiden. 751
Meningsverschillen tussen magistraat en kerkenraad ontstonden nu en dan over de
benoeming in de ‘kleinere’ ambten zoals guardiaen (stokslager), koster, organist,
orgeltrapper en ziekentrooster-opschrijver van de doden. Deze functionarissen werden
eveneens uit de stedelijke middelen betaald. 752
Met ingang van 1 januari 1810 eindigden alle aanspraken van de hervormden op betalingen
door de stad van de salarissen van predikanten, organist, orgeltrapper, gardiaan
en voorlezer (tevens voorzanger). Op 3 juli 1809 besloten burgemeester en
wethouders op eigen initiatief een kwestie over begrafenisrechten op te lossen, door
de opbrengsten voortaan aan het stads-, wees- en armkinderhuis toe te wijzen.
Hiermee kwamen deze aan alle gezindten ten goede.
rooms-katholieken en andere gezindten
De rooms-katholieken kregen na 1580 op hun beurt te maken met een geleidelijke
bemoeilijking van hun eredienst, vooral na de afzetting van markies Jan van Wittem
(1581). De geestelijken en kloosterlingen moesten de stad verlaten en de openbare
uitoefening van de roomse eredienst was voortaan verboden. In 1609, bij het begin
van het Twaalfjarig Bestand, handhaafde de magistraat uitdrukkelijk de gereformeerde
eredienst, bij uitsluiting van alle andere religies. 753
Tot ca. 1631 gingen de rooms-katholieken voor het merendeel ter kerke te Halsteren;
nadien werd in het geheim hier en daar in de stad de mis gedaan. In 1650 kwam een
missiestatie in de stad tot stand met medeweten van de bisschop van Antwerpen en
in samenwerking met de markiezin van Bergen op Zoom. De statie kwam in handen
van Minderbroeders uit Antwerpen. 754 Pas in 1704 werd een definitieve vestiging
of schuilkerk aan de Korenmarkt gerealiseerd. De magistraat zag, na het afkondigen

388
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
755 inv.nr. SA47 res. 16 juni 1675. Slootmans
(1930-1) 153-159; Van Ham (1968- 3)
96.
756 N.N. (1963) Les eglises wallonnes 14.
757 inv.nr. SA48 res. 16 juni, 12 juli, 16 en 31
augustus en 15 december 1685.
758 inv.nr. SA52 res. 9 december 1702 en 3
februari 1703.
759 N.N. (1793) Réglemens du synode .
760 inv.nr. SA128 res. 25 april en 18 mei
1744.
761 inv.nr. SA128 res. 1 januari 1745.
762 inv.nr. SA95 res. 5 augustus en 9
september 1791.
van strenge verboden in 1675, voortaan passief toe bij de verdere ontwikkeling
van de parochie. 755
De overige kerken van de reformatie hadden wel de steun van het stadsbestuur.
Van voorbijgaande aard waren hier gevestigd de Engelse en Schotse gemeenten, toen
er veel soldaten uit die landen in de stad verbleven.
De emigratie van een aantal vervolgde protestanten uit Frankrijk naar de Republiek
ten gevolge van de herroeping van het Edict van Nantes in 1685, had als resultaat het
toenemen van het aantal zogenaamde Waalse gemeenten in ons land: van de 26, die in
gemeld jaar reeds bestonden, naar 62 in 1688. 756 Met de oprichting van de Waalse
gemeente te Bergen op Zoom heeft de stad zich intensief bezig gehouden. In 1685
stond de gereformeerde kerkenraad toe een afzonderlijke Franse kerkenraad te vormen
en werkte zelfs mee aan het beroepen van een predikant, in 1687 zelfs van een
tweede. Ook voor deze gemeente vormde men een collegium qualificatum ter benoeming
van de predikanten. 757 De nieuwe gemeente kerkte oorspronkelijk in de Sint-
Margrietenkapel (kerk van het opgeheven klooster); in 1703 moest zij, t.g.v. de
Lutherse gemeente, daaruit verhuizen naar de Bayert (ziekenzaal) van het aangrenzende
gasthuis. 758 De Waalse gemeente werd in 1697 gemachtigd om toe te treden tot
de ‘synodale’ gemeenten, dat wil zeggen, dat zij een kerkvergadering kon bijeenroepen.
Hiermee behoorde zij tot de 33 gemeenten, die deze bevoegdheid bezaten. In
1792 vond een dergelijke vergadering te Bergen op Zoom plaats, waarbij een reglement
voor de synoden werd vastgesteld. 759
Een Lutherse gemeente werd in 1698 gevestigd; de eerste predikant is dat jaar bevestigd.
In 1703 kreeg deze gemeente de Sint-Margrietenkapel toegewezen. Het aantal
kerkgangers was in 1744 zozeer toegenomen, dat er in het gebouw een galerij moest
worden aangebracht. 760 Overigens genoot deze gemeente minder steun: het dopen
van een kind van (nederduits) gereformeerde ouders door de Lutherse predikant werd
streng afgekeurd. 761 In de loop van de achttiende eeuw had de Waalse gemeente de
helft van de vroegere kapel in gebruik. In 1791 werd een scheidingsmuur gebouwd en
kreeg ieder kerkgenootschap zijn eigen ingang. 762

389
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
b. inventaris
14.1 toezicht op de kerkfabriek
14.1.1 materieel beheer
P.M. Akte en voorwaarden van aanbesteding van het bezetten (pleisteren) en witten van
de Grote kerk. 1592. Zie inv.nr. SA5007, ongefol.
P.M. Akte en voorwaarden van aanbesteding van herstelwerkzaamheden aan de
Grote Kerk. 1600. Zie inv.nr. SA5009, fol. 11.
SA3337 Bestek voor de reparatie van het halve dak van de Grote Kerk en van de toren.
1623. 1 stuk.
SA3338 Stukken betreffende het herstel van het orgel in de Grote Kerk. 1700 en z.d. (1735).
1 omslag.
P.M. Rekening van de burgemeester buiten de bank over de inkomsten uit collecten,
gehouden ten behoeve van buitengewone reparaties aan het kerkgebouw. 1721,
afgehoord 1722. Opgenomen in band inv.nr. SA3411.
SA3339-SA3340 Stukken betreffende het herstel van koor en de dwarsbeuk van en over het geschil
met de markies dienaangaande. 1732-1739. Retroakten d.d.1619-1730 (18e eeuw).
2 omslagen.
SA3339 Dossier. . . . . . . . . . . . . . . . SA3340 Retroakten.

390
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3341 Dossier inzake de herbouw van de Grote Kerk en de inrichting en meubilering.
1749-1752. 1 omslag.
SA3342 Dossier inzake het overleg met de Raad van State inzake het treffen van
voorzieningen met het oog op de slechte accoustiek en de wering van tocht in het
kerkgebouw. 1754-1755. 1 omslag.
SA3343 Akte en voorwaarden van aanbesteding van onderhoudswerken aan de Grote Kerk.
1760. 1 stuk.
SA3344 Akte en voorwaarde van aanbesteding van verfwerk aan de Grote Kerk en de toren.
1760. 1 stuk.
SA3345 Dossier inzake de bouw van een nieuw orgel in de Grote Kerk. 1768-1769. 1 omslag.
SA3346 Afschrift van de akte en voorwaarden van aanbesteding van verfwerk aan de Grote
Kerk, d.d. 1791. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3347 Concept van een akte, waarbij de kerkmeesters van de Grote kerk met J.C. Schmidt,
orgelmaker te Charlois, een contract sluiten t.b.v. het onderhoud van het orgel.
1800. 1 stuk.
14.1.2 middelenbeheer
SA3348 Register van erfrenten en cijnzen van de kerkfabriek, 1491; achterin zijn uitgaven
van de kerkfabriek in 1491 en 1500 opgetekend. 1 deel.
SA3349 Fragmenten van een register van cijnzen van de kerkfabriek. (einde 15e eeuw),
bijgehouden tot 1538. 1 omslag.

391
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3350 Verzoekschrift van de kerkmeesters van de Grote Kerk en van de regeerders van het
St. Elisabeths-gasthuis aan keizer Karel V om een loterij te mogen houden.
Met (gunstige) beschikking in de marge. 1522. 1 stuk.
P.M. Afschrift van een rekening van de kerkmeesters van ontvangsten en uitgaven inzake
een loterij t.b.v. de kerk, d.d. 1545/1546. Zie inv.nr. SA3496.
SA3351 Concept van een verklaring van de fabriekmeesters, dat zij aan Aeltien Jans,
weduwe van Pieter Segermans, een begraafplaats hebben verkocht. 1663. 1 stuk.
SA3352 Dossier inzake het aangaan van een overeenkomst met de Raad van State inzake de
verkoop van de materialen, afkomstig van het zogenaamde “Nieuwe Werk” ten
behoeve van de aanleg van vestingwerken. 1699. 1 omslag.
P.M. Rekening van de fabriekmeesters van de inkomsten en uitgaven inzake de verkoop
van materialen van het vervallen “Nieuwe Werk”. 1699-1701. Opgenomen in band
inv.nr. SA3411.
SA3353 Afschriften van het reglement voor het beheer van inkomsten en rechten van de
kerk d.d. 1731, aangevuld 1752. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA3354 Concept voor een reglement inzake de heffing van zitplaatsengeld in de kerk.
1752. 1 omslag.
14.1.3 afgehoorde rekeningen
14.1.3.1 van de fabriekmeesters
SA3355-SA3424 Afschriften van de rekeningen van fabriekmeesters van de Grote Kerk.
1505/1506-1747. 68 katernen, 1 band(b) en 1 omslag(o).

392
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3355 Concept. 1505/06. Fragmenten. ~1o
SA3356 1505/1506.
SA3357 (1524). Fragment.
N.B. Vermoedelijk een concept.
SA3358 1559/1560.
SA3359 1560/1561.
SA3360 1563/1564.
SA3361 1564/1565.
SA3362 1565/1566.
SA3363 1566/1567.
SA3364 1567/1568.
SA3365 1568/1569.
SA3366 1569/1570.
SA3367 1570/1571.
SA3368 1571/1572.
SA3369 1572/1573.
SA3370 1574/1575.
SA3371 1575/1576.
SA3372 1576/1577.
SA3373 1580 april/november.
P.M. Afschrift van de rekening van
inkomsten en uitgaven van de
geestelijke- en kerkegoederen d.d.
1589/1590, gelijktijdig.
Zie inv.nr. SA3498.
SA3374 1590/1591.
SA3375 1591/1593.
SA3376 1593/1596.
SA3377 1596/1598.
SA3378 1598/1599.
SA3379 1599/1600.
SA3380 1601/1603.
SA3381 1603/1604.
SA3382 1604/1605.
SA3383 1605/1607.
SA3384 1607/1608.
SA3385 1608/1609.
SA3386 1609/1610.
SA3387 1610/1613.
SA3388 1632/1636.
SA3389 1638-1640.
SA3390 1641-1642.
SA3391 1641-1644.
SA3392 1646.
SA3393 1647.
SA3394 1648.
SA3395 1649.
SA3396 1651.
SA3397 1652.
SA3398 1653.
SA3399 1654.
SA3400 1656.
SA3401 1657.
SA3402 1658.
SA3403 1659 en 1660. Fragmenten.
SA3404 1661.
SA3405 1662.
SA3406 1663.
SA3407 1665.
SA3408 1666.

393
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3409 1667.
SA3410 1667. (dubbel)
SA3411 1668-1727. ~1b
SA3412
N.B. 1668 is dubbel. De tweede
rekening bevat alleen ontvangsten.
1682. ~1k
SA3413 1709.
SA3414 1710.
SA3415 1710. Fragment.
SA3425
41 liassen(l), 2 katernen(k).
1654. ~1o
SA3426 1662. ~1s
SA3427 1674/1677. ~1o
SA3428 1679.
SA3429 1680.
SA3430 1681.
SA3431 1682.
SA3432 1684.
SA3433 1686.
SA3434 1693 ~1l
SA3435 1697-1701.
SA3436 1702. ~1l
SA3437 1703. ~1l
SA3438 1709.
SA3439 1710.
SA3440 1711.
SA3441 1714.
SA3442 1715.
SA3416 1722.
SA3417 1734.
SA3418 1738.
SA3419 1743.
SA3420 1744.
SA3421 1745.
SA3422 1746.
SA3423 1746. (dubbel)
SA3424 1747.
SA3425-SA3493 Bijlagen van de rekening van de fabriekmeesters. 1654-1783. 25 omslagen(o),
SA3443 1716.
SA3444 1717-1719. ~1o
SA3445 1720. ~1l
SA3446 1721. ~1o
SA3447 1722. ~1o
SA3448 1723.
SA3449 1724.
SA3450 1725.
SA3451 1726.
SA3452 1727.
SA3453 1728.
SA3454 1729. ~1o
SA3455 1730. ~1l
SA3456 1731.
SA3457 1732.
SA3458 1733.
SA3459 1734.
SA3460 1735.

394
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3461 1736.
SA3462 1737.
SA3463 1738. ~1l
SA3464 1739.
SA3465 1740.
SA3466 1741.
SA3467 1742.
SA3468 1743.
SA3469 1744.
SA3470 1745. ~1o
SA3471 1746.
SA3472 1747. ~1l
SA3473 1748/1749. ~1l
SA3474 1750-1751. ~1o
SA3475 1752. ~1l
SA3476 1753.
SA3477 1754.
SA3478 1755.
SA3479 1756.
SA3480 1757.
SA3481 1758.
SA3482 1759.
SA3483 1760.
SA3484 1761.
SA3485 1762.
SA3486 1763. ~1l
SA3487 1764.
SA3488 1765.
SA3489 1766. ~1o
SA3490 1767. ~1k
SA3491 1768. ~1k
SA3492 1769.
SA3493 1783. ~1l
SA3494 Borderellen op bovenstaande rekeningen. 1714-1755 en 1793. 1 omslag.
14.1.3.2 overige rekeningen
SA3495 Afschrift van de rekening van de regeerders van de inkomsten en uitgaven inzake de
verkoop van tarwe en meel ten behoeve van de kerk. d.d. 1526/1527, afgehoord 1527.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA3496 Afschrift van een rekening van de kerkmeesters inzake de ontvangsten en uitgaven
inzake een loterij t.b.v. de kerk, d.d. 1545/1546. Gelijktijdig. 1 katern.

395
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3497 Rekening van inkomsten en uitgaven van de gecommitteerde tot de verkoop van de
resterende materialen van het Minderbroederklooster ten behoeve van de reparatie
van de Grote Kerk. 1587/1588. 1 katern.
SA3498 Afschrift van de rekening van inkomsten en uitgaven van de gecommitteerde tot het
rentmeesterschap van de geestelijke- en kerkgoederen d.d. 1589/1590.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA3499-SA3501 Rekening van de koster van de Grote Kerk inzake de inkomsten en uitgaven van
het begraven en het klokluiden. 1627/1628-1630/31. 3 katernen.
SA3499 1627/1628.
N.B. Tevens van de door hem geïnde cijnzen.
SA3500 1628/1630.
SA3501 1630/1631.
P.M. Rekening van de fabriekmeesters van de inkomsten en uitgaven inzake de verkoop
van materialen van het vervallen “Nieuwe Werk”. 1699-1701. Zie band inv.nr.
SA3411.
P.M. Rekening van de burgemeester binnen de bank over de collecten gehouden ten
behoeve van buitengewone reparaties aan het kerkgebouw. 1721, afgehoord 1722.
Zie band inv.nr. SA3411.
14.2 kerkelijke gemeenten
14.2.1 gereformeerde gemeente
14.2.1.1 vorming en organisatie
SA3502 Afschrift van een vertaling van het plakkaat van koning Filips II inzake de uitroeiing
van kerkhervormde uitingen met bevestiging van vorige plakkaten dienaangaande,
d.d. 1569. Gelijktijdig. 1 stuk.

396
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3503 Brief van prins Maurits over het uitoefenen van de roomskatholieke eredienst in
het Markiezenhof. 1609. Met concept van een ordonnantie van het stadstuur tot
handhaving -bij uitsluiting van andere religies- van de gereformeerde eredienst.
1 stuk.
SA3504 Dossier inzake het geschil tussen de kerkenraad enerzijds en de magistraat anderzijds
over het recht om een koster aan te stellen. 1728-1729. 1 omslag.
SA3505 Uittreksel uit de resoluties van de kerkenraad inzake de (roomse) opvoeding van het
gereformeerd gedoopte kind van Anthonij Hanssen en wijlen Aletta Bloedhouwer.
d.d. 1750. 1 stuk.
SA3506 Opgave van het aantal Nederduits gereformeerden, door de predikanten van die
gemeente toegezonden. 1796. 1 stuk.
N.B. Abusievelijk 1769 gedateerd.
SA3507 Dossier inzake het gehouden onderzoek naar het aantal zielen van de onderscheiden
kerkgenootschappen. 1798. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake de geschillen tussen de rooms-katholieken en de hervormden over
het eigendomsrecht van de Grote Kerk. 1798. Zie inv.nr. SA3524.
P.M. Dossier inzake de behandeling van door de rooms-katholieke kerkenraad ingediende
verzoekschriften om de begrafenisrechten niet meer aan de hervormden ten goede
te laten komen. 1798-1799. Zie inv.nr. SA3525.
SA3508 Dossier inzake de behandeling van het verzoekschrift van de hervormden om de
ziekentrooster, organist, orgeltrapper, gardiaan en voorlezer weer uit de stadsgelden
te betalen. 1802. 1 omslag.

397
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3509 Staten van het aantal zielen en lidmaten, tevens van predikanten, personeel en hun
bezoldigingen, ingediend door de hervormde kerkenraad. 1805 en 1806. 1 omslag.
14.2.1.2 predikanten
SA3510 Afschrift van een akte waarbij de Raad van State het aandeel van het land verhoogt
in het traktement van de predikanten, te betalen uit de opbrengst van de geestelijke
goederen. d.d. 1640. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3511 Afschriften van stukken betreffende de behandeling van de klachten, door enige
leden van de kerkenraad uitgebracht tegen de predikant Franciscus Turcq
d.d. 1687-1690. Retroakten d.d. 1612-ca. 1687, 1690. 1 omslag.
SA3512 Dossier inzake tegengaan van de aktiviteiten te Bergen op Zoom en elders van
Pontiaen van Hattem, afgezette predikant van Sint Filipsland. 1695.
Retroakten d.d. 1689-1692 (1695). 1 omslag.
SA3513 Dossier inzake de behandeling van geschillen tussen de leden van de kerkenraad
inzake de beroeping van Jacob Adriaanus Folkers, predikant te Akersloot.
1723-1724. 1 omslag.
SA3514 Dossier inzake de behandeling van het door de predikanten te Bergen op Zoom bij
de Raad van State ingediende verzoek om te bevorderen dat hun het toegekende
supplement van hun traktementen wordt uitbetaald. 1724-1730. 1 omslag.
SA3515 Dossier inzake de verwijdering uit de stad van Gosuïnus van Buytendyck, gewezen
predikant van Schore en Vlake (Zeeland), nadien medicus, wegens door hem
verkondigde niet-orthodoxe leerstellingen. 1726. 1 omslag.

398
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3516 Dossier inzake het geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen
Jacobus Bolwerck, predikant te Maastricht, tevoren te Bergen op Zoom, ener- en
de magistraat van Bergen op Zoom anderzijds over het uitbetalen van aan hem
verschuldigde recognitiegelden. 1729. Retroakten d.d. 1711-1727, 1729. 1 omslag.
SA3517 Dossier inzake het beroepen en bezoldigen van een derde predikant. 1736-1739.
Retroakten 1720-1735. 1 omslag.
SA3518 Dossier inzake de behandeling van geschillen tussen de predikanten Jac. Adr. Folkers
en Cornelis Gentman Leijdekker over het waarnemen van hun ambtstaak. 1744.
1 omslag.
SA3519 Dossier inzake de behandeling van ingekomen klachten over de inhoud van een
preek, gehouden door de predikant Cornelis Gentman Leijdekker, alsmede over
privé-kwesties. 1747. 1 omslag.
SA3520 Dossier inzake de beroeping van en de ambtsvervulling door de predikant
Aegidius Gellissen. 1745-1747. 1 omslag.
SA3521 Dossier inzake de beroeping van een derde predikant. 1760-1762. 1 omslag.
14.2.2 rooms-katholieke parochie
P.M. Brief van prins Maurits over het uitoefenen van de roomskatholieke eredienst in
het Markiezenhof. 1609. Zie inv.nr. SA3503.
SA3522 Stukken inzake de aanstelling van rooms-katholieken in stadsambten. 1743-1750.
Gelijktijdige afschriften. 1 omslag.

399
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3523 Lijst van de onroerende goederen, waarop of waarin de roomse kerkschuur, pastorie
en kosterswoning zijn gebouwd of ingericht. Met aangehecht uittreksel uit de
resoluties van de Raad van State inzake de invordering van de 40e penning op
deze goederen. 1793. 1 omslag.
SA3524 Dossier inzake de geschillen tussen de rooms-katholieken en de hervormden over
het eigendomsrecht van de Grote Kerk. 1798. 1 omslag.
P.M. Dossier inzake het gehouden onderzoek naar het aantal zielen van de onderscheiden
kerkgenootschappen. 1798. Zie inv.nr. SA3507.
SA3525 Dossier inzake de door de rooms-katholieke kerkenraad ingediende verzoekschriften
om de begrafenisrechten niet meer aan de hervormden ten goede te laten komen.
1798-1799. 1 omslag.
14.2.3 waalse gemeente
SA3526 Stukken betreffende het beroepen en bezoldigen van predikanten voor de Waalse
gemeente. 1685-1739. 1 omslag.
SA3527 Uittreksel uit de resoluties van het consistorie van de Waalse kerk van het besluit tot
benoeming van een lezer en van een voorzanger. d.d. 1733. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3528 Concept van een reglement voor het beschikken over de zitplaatsen in de Waalse kerk
(1738). 1 stuk.
SA3529 Stukken betreffende het houden van Waalse synoden te Bergen op Zoom.
z.j. en 1792. 1 omslag.

400
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
14.3 overige kerkelijke instellingen
14.3.1 kapittel
SA3530 Transumpt door notaris Jacobus de Witte van een oorkonde waarbij Jan I van
Glymes, heer van Bergen op Zoom, en Jan van Wouw de uitspraak d.d. 1430 door de
vrouwe van Bergen op Zoom in een geschil tussen de stad en het kapittel gedaan,
verduidelijken en aanvullen, d.d. 1432. (15e eeuw). 1 charter.
P.M. Afschrift van een afschrift van een vonnis van de Raad van Brabant te Brussel tussen
het kapittel enerzijds en de heer van Bergen op Zoom anderzijds in een geschil over
de bijen-, de kalver- en de ganstienden, d.d. 1520. (Gelijktijdig). Zie inv.nr. SA2517.
SA3531 Afschrift van een vidimus van een akte van schepenen van Brussel houdende
vertaling van de pauselijke bul waarbij de rechten van de heren van Bergen op Zoom
op het patronaatschap van de kerk en andere kerkelijke rechten worden bevestigd.
d.d. 1442, 1610 en 1611. (17e eeuw). 1 stuk.
SA3532 Afschrift van een uittreksel uit de rekening van de rentmeester van het kapittel van
Bergen op Zoom d.d. 1579-1580 door notaris Vosmer te ‘s-Gravenhage. (17e eeuw).
1 stuk.
SA3533-SA3551 Akten en voorwaarden van verpachting door de rentmeester van de geestelijke
goederen van de helft van de koren- en zaadtienden in stad en land van Bergen op
zoom, afkomstig van het kapittel. 1669-1809. 19 omslagen.
N.B. Over 1669 en 1670 geen zaadtienden.
SA3533 1669-1674.
SA3534 1676-1680.
SA3535 1681-1685.
SA3536 1686-1690.
SA3537 1691-1695.
SA3538 1696-1700.
SA3539 1701-1705.
SA3540 1706-1710.
SA3541 1711-1715.
SA3542 1716-1720.
SA3543 1721-1730.
SA3544 1731-1740.
SA3545 1741-1750.
SA3546 1751-1760.
SA3547 1761-1770.

401
SA3548 1771-1780.
SA3549 1781-1790.
SA3555 1480/1481.
SA3556 1481/1482.
SA3557 1482/1483.
SA3558 1483/1484.
SA3559 1485/1486.
SA3560 1486/1487.
SA3561 1487/1488.
SA3562 1488/1489.
SA3563 1489/1490.
SA3564 1490/1491.
SA3565 1491/1492.
SA3550 1791-1800.
SA3551 1801-1809.
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken SA3552 Akte waarbij de rentmeester van de geestelijke goederen ten overstaan van
gecommitteerden uit de magistraat zaai- en weilanden verpacht. 1745. 1 stuk.
SA3553 Uittreksels uit akten van verpachting van de geestelijke goederen en van de goederen
van de markiezin, in verband met de heffing van de verpondingen op de tienden in
de Buitenpoorterij, d.d. 1719. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA3554 Lijsten van de indeling van het stadsgebied ten behoeve van de tiendheffing. 1806.
1 omslag.
14.3.2 kerkelijke gilden
SA3555-SA3643 Rekening van inkomsten en uitgaven van het Onze Lieve Vrouwegilde door deken en
gezworenen overgelegd. Sinds 1518/1519 zijn hierin tevens opgenomen de rekening
van de kraamgelden, die aan het gilde zijn toegekend. 1480/1481-1575/1576.
89 katernen.
SA3566 1492/1493.
SA3567 1493/1494.
SA3568 1494/1495.
SA3569 1495/1496.
SA3570 1496/1497.
SA3571 1498/1499.
SA3572 1499/1500.
SA3573 1500/1501.
SA3574 1501/1502.
SA3575 1502/1503.
SA3576 1503/1504.
SA3577 1504/1505.
SA3578 1505/1506.
SA3579 1506/1507.
SA3580 1507/1508.
SA3581 1511/1512.
SA3582 1513/1514.
SA3583 1514/1515.
SA3584 1515/1516.
SA3585 1516/1517.
SA3586 1517/1518.
SA3587 1518/1519.

402
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3588 1519/1520.
SA3589 1520/1521.
SA3590 1521/1522.
SA3591 1522/1523.
SA3592 1523/1524.
SA3593 1524/1525.
SA3594 1525/1526.
SA3595 1526/1527.
SA3596 1527/1528.
SA3597 1528/1529.
SA3598 1529/1530.
SA3599 1530/1531.
SA3600 1531/1532.
SA3601 1533/1534.
SA3602 1534/1535.
SA3603 1535/1536.
N.B. Sinds dit jaar
rekening van het
OLV altaar en -
gilde.
SA3604 1536/1537.
SA3605 1537/1538.
SA3606 1538/1539.
SA3607 1539/1540.
SA3608 1540/1541.
SA3609 1541/1542.
SA3610 1542/1543.
SA3611 1543/1544.
SA3612 1544/1545.
SA3613 1546/1547.
SA3614 1547/1548.
SA3615 1548/1549.
SA3616 1549/1550.
SA3617 1550/1551.
SA3618 1551/1552.
SA3619 1551/1552.
N.B. Onvolledig
duplicaat.
SA3620 1552/1553.
SA3621 1553/1554.
N.B. Sinds dit jaar
alleen rekening
van het OLV
altaar.
SA3622 1554/1555.
SA3623 1555/1556.
SA3624 1556/1557.
SA3625 1557/1558.
SA3626 1558/1559.
SA3627 1559/1560.
SA3628 1560/1561.
SA3629 1561/1562.
SA3630 1562/1563.
SA3631 1563/1564.
SA3632 1564/1565.
SA3633 1565/1566.
SA3634 1566/1567.
SA3635 1567/1568.
SA3636 1568/1569.
SA3637 1569/1570.
SA3638 1570/1571.
SA3639 1571/1572.
SA3640 1572/1573.
SA3641 1573/1574.
SA3642 1574/1575.
SA3643 1575/1576.
P.M. Rekeningen van de kraamgelden, gebruikt ten behoeve van de Mariaverering.
1481-1517. Zie inv. nrs. SA2375-SA2405.
SA3644-SA3656 Afschriften van de rekeningen van inkomsten en uitgaven van deken en gezworenen
van het H. Sacramentsgilde d.d. 1507/1508-1568/1569. Gelijktijdig. 12 katernen(k)
en 1 band(b).

403
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3644 1507/1508. ~1k
SA3656 1508/1509-1563/1564. ~1b
N.B. Fol.1 van deze rekeningen is
uitgescheurd. Op het schutblad van de
band een ex libris.
SA3645 1513/1514. ~1k
SA3646 1517/1518. ~1k
SA3647 1528/1529. ~1k
SA3657-SA3661 Bijlagen van de rekening van het H. Sacramentsgilde. 1519-1571/1572.
3 omslagen en 2 stukken.
SA3657 1519.1 stuk.
N.B. Aangetroffen als bijlage in de rekening 1548/1549.
SA3658 1548/1549. 1 stuk.
SA3659 1556/1557.
SA3660 1568/1569.
SA3661 1571/1572.
14.3.3 kloosters
SA3648 1529/1530. ~1k
SA3649 1536/1537. ~1k
SA3650 1538/1539. ~1k
SA3651 1543/1544. ~1k
SA3652 1548/1549. ~1k
SA3653 1549/1550. ~1k
SA3654 1561/1562. ~1k
SA3655 1568/1569. ~1k
P.M. Rekening van inkomsten en uitgaven van de gecommitteerde tot de verkoop van de
resterende materialen van het Minderbroederklooster ten behoeve van de reparatie
van de Grote Kerk. 1587/1588. Zie inv.nr. SA3497.
SA3662 Rekening van inkomsten en uitgaven van de procuratresse van het
Sint-Margrietenklooster. 1600/1601. Afgehoord 1601. 1 katern.
SA3663 Bijlagen van de rekening van het Cellezustersklooster. 1604-1605. 1 katern.

404
HOOFDSTUK 14
Toezicht op
kerkelijke zaken
SA3664 Afschrift van een akte waarbij het stadsbestuur, de weesmeesters en één van de
rentmeesters een verklaring afleggen over de persoon van Margrieta Andries,
kloosterzuster en vroeger procuratresse van het Sint-Margrietenklooster,
d.d. 1611. (17e eeuw). 1 stuk.
14.3.4 begijnhof
SA3665 Protocol van rentebrieven, toebehorende aan het begijnhof en de begijnhofkerk.
Aangelegd 16e eeuw, bevattende akten d.d. 1429-1574. 1 band.
N.B. De afschriften zijn getekend door M. v. Goirle en Van den Houte.
SA3666 Staat van afrekening van de begijnhofgoederen door de rentmeester van de
geestelijke goederen in het kwartier van Bergen op Zoom. 1634-1637, afgehoord
1637. 1 katern.
SA3667 Afschrift van de gunstige beschikking van de Raad van State op het verzoekschrift
van Jaecques van der Creke, lakenkoper, als erfgenaam van de laatste begijn Betken
Pieters, om uitbetaling door de rentmeester van de geestelijke goederen van een aan
hem verschuldigde rente. 1637. 1 stuk.
SA3668 Afschrift van de rekening van de rentmeester van de begijnengoederen d.d. 1654.
Afgehoord 1657. Gelijktijdig. 1 katern.
P.M. Rekeningen van inkomsten en uitgaven van de begijnengoederen. 1660-1688,
opgenomen in de rekening van de gasthuisgoederen. Zie inv.nrs. SA4318-SA4324.
SA3669-SA3672 Rekening van inkomsten en uitgaven van de rentmeester van de begijnengoederen.
1694-1699. 4 katernen.
SA3669 1694.
SA3671 1698.
SA3670 1697.
SA3672 1699

405
Zie Macht en gezag, 376-379.
HOOFDSTUK 15
Toezicht op de armenzorg
a. inleiding
Eeuwenlang was liefdadigheid vrijwel het enige middel om minder bedeelden bij algemene
werkeloosheid of ziekten in de meest nijpende nood te voorzien. Liefdadigheid
werd als een christenplicht beschouwd die door ieder naar vermogen moest worden
beoefend. Oorspronke- lijk nam de kerk de taak op zich om de armenzorg te organiseren.
Er bestond geen controle die aan de bedeling haar juiste proporties moest geven.
Maatregelen van hogerhand waren er meestal slechts op gericht, het bedelen aan banden
te leggen, of nog liever geheel te verbieden.
Evenals met de kerkelijke goederen het geval was, kwam het plaatselijke toezicht
reeds in de Middeleeuwen in handen van de stads- en dorpsbesturen. De armen werden
onderscheiden in zieken en zwakken, de ‘stille’ of huiszittende armen en de openlijke
armen of bedelaars. Parallel aan dit onderscheid ontstonden de tafels van de

406
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
Rekening van de rentmeester van de
gasthuisgoederen, sinds 1736 genoemd de
goederen van het Sint-Catharinagasthuis,
1589/1590 (inv.nr. SA4306-3).

407
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
763 Post (1954) 502-507.
764 Van den Eerenbeemt (1963) 27.
765 Van Ham (1988-1) 65, cfr. OSB nr. 507,
d.d. 18 oktober 1288.
766 De bewering in Van den Eerenbeemt
(1963) 26, dat Bergen op Zoom geen
stedelijke instelling van algemene
armenzorg als een Tafel van de H. Geest
kende, is klaarblijkelijk onjuist. inv.nr.
SA8, fol. 275, akte van 7 december
1532.
767 Slootmans (1941) 159-164.
Heilige Geest en de huisarmen. Op beide instellingen hield het stadsbestuur toezicht.
Dat gold tevens voor de gasthuizen en de zogenaamde provenierstafels. 763
In de zestiende eeuw nam de armoede een tot dan toe ongekend massale vorm aan.
De instellingen konden de vraag naar ondersteuning niet meer verwerken. In Bergen
op Zoom had dit al in 1489 geleid tot het voorschrift dat in de stad wonende bedelaars
slechts mochten rondgaan met aan een koord om de hals een bedelpenning met
het stadswapen. Vreemde bedelaars werden voor één nachtlogies ondergebracht in
het Rabauwenhuis aan de Rozemarijnstraat en daarna zonder pardon de stadspoort
uitgewerkt.
Pas op het einde van de achttiende eeuw ging men inzien, dat bedeling en repressieve
maatregelen tegen bedelarij ontoereikend waren om het pauperisme op te heffen. De
zogenaamde Nutsdepartementen ontwierpen plannen om onder meer door werkverschaffing
en vakopleidingen de algemene verarming tegen te gaan. Volgens een opgave
uit 1807 telde Bergen op Zoom 461 personen, die ten laste van de armenfondsen
kwamen. Het departement Bergen op Zoom van de maatschappij Tot Nut van ‘t
Algemeen nam enige initiatieven om tot verbetering van de sociale omstandigheden te
komen, echter met een kortstondig succes. 764
tafel van de H. Geest
Deze instelling stond onder patronaatschap van de Heilige Geest, die de Vader der
armen heette. De Tafel van de Heilige Geest bestond reeds in 1288. 765 De magistraat
beschouwde zich als opperste van den Tafelen ‘s Heylichs Gheests in der Kercken alhier. 766
De benoeming van Heilige Geestmeesters werd in 1398 geregeld in het kader van de
fundatie van een dagelijkse mis. 767 In de praktijk waren de Heilige Geestmeesters o.a.
belast met de uitdeling van brood in de kerk. Zij hadden ook de beschikking over
diverse provenen (schenkingen), afkomstig van particulieren aan de stad, waaruit
bepaalde personen vaste uitkeringen kregen. In de zestiende eeuw was het aantal provenen
opgelopen tot meer dan vijftig. Door de stijging van de kosten van levensonderhoud
in 1490-1493 en de economische teruggang na 1530 ging de financiële positie

408
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
Afschrift van de rekening, afgelegd door de
rentmeester van het weeshuis, 1598/1599
(inv.nr. SA4534).

409
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
768 Scholtes (1979) 55-81. Uitvoeriger in
diens gelijknamige scriptie, waarvan een
exemplaar in de bibliotheek van de
gemeentelijke archiefdienst.
769 inv.nr. SA9, fol. 150v, ordonnantie van 15
mei 1546.
770 inv.nr. SA39, resolutie van 12 december
1623.
771 Slootmans (1941) 159.
772 inv.nr. SA5044, fol. 22v., akte van 23
september 1524.
773 inv.nr. SA8, fol. 295, ordonnantie van 18
juni 1535.
van de tafel achteruit. Men had enige jaren met tekorten of zeer kleine reserves te
maken. De uitdelingen van brood kon men wel in stand houden en zelfs uitbreiden,
maar het totaal aantal vleesdelingen liep terug van wekelijks naar drie maal per jaar.
De uitkeringen in geld namen, gedeeltelijk als vervanging van de vleesdelingen, een
steeds groter deel van het budget in. 768 In 1546 werd, kennelijk op initiatief van markies
Jan IV van Glymes, een nieuwe ordonnantie op de administratie van de tafel
vastgesteld. 769
Na de reformatie kwam geleidelijk de naam Tafel van de Proveniers in zwang, hoewel de
functie van de instelling dezelfde bleef. Het uitgedeelde brood heette in 1623
Proveniersbrood. 770 In die tijd ontdeed de Tafel zich van de Heilige Geesthuizen in de
Blauwehand- straat, een instelling waaraan de nabije Engelsestraat wellicht zijn dertiende
eeuwse naam H. Geeststraat ontleende. Het bezit in huizen, landerijen en legaten
van de tafel was niet onaanzienlijk. De tafel is niet (zoals die van de huisarmen) in
handen gekomen van de gereformeerde diakenen, doch geleidelijk aan verenigd
geraakt met de gasthuisfondsen.
huisarmen en diaconie
De zorg voor de huisarmen, dat wil zeggen voor personen die niet openlijk bedelden,
doch ‘in stilte’ armoede leden, was al in de vijftiende eeuw (of eerder) toevertrouwd
aan de huisarmmeesters. 771 Die heetten in 1524 ook aalmoezeniers van de huisarmen.
772 Naast enige huizen en landerijen bestonden hun inkomsten uit renten (hypotheken)
op onroerend goed, uit collecten in de stad en uit de giften in de
offerblok(ken) in de kerk. In 1535 maakte men een nieuwe ordonnantie op die
Rabauwen ende arme lieden, waarbij bepaald werd dat op de dag van de verkiezing van
de kerkmeesters, ook vier aalmoezeniers zouden worden aangesteld, om den armen
huysarmen te succurseren ende bystant te doene. 773 De rekening werd voortaan overgelegd
door een rentmeester van armengoederen, terwijl de huisarmmees- ters hun uitkeringen
bleven doen met behulp van wekelijkse ‘rollen’ (lijsten van uitkeringen).

410
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
Hypothetische reconstructie van het Sint-Maartensgasthuis in de 15e eeuw.
Tekening door M. Vermunt, 1993.

411
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
774 Scholtes (1979) 74.
775 inv.nr. SA3916, rekening H. Geesttafel
1552/1553, ongefolieerd; inv.nr. 3917,
rekening H. Geesttafel 1561/1562,
ongefol. inv.nr. 5047, fol. 107v, akte van 5
juli 1549.
776 Van Swighem e.a. (1984) 251-253.
777 Slootmans (1930-4) 22.
Een en ander hield verband met de voorschriften van hogerhand ter beteugeling van
de bedelarij. 774
Burgemeesters en schepenen waren opperregeerders van de huisarmen: aan hen moest
rekening en verantwoording worden gedaan. In 1542 is door de magistraat bepaald,
dat de H. Geesttafel jaarlijks aan de regeerders van de huisarmen een uitkering in
rogge moest verstrekken tot onderhoud van gebrekkige personen. 775
Tijdens de republiek nam de invloed van het stadsbestuur op de ‘algemene armen’ nog
toe. Het organiseerde ten behoeve van de armen een wekelijkse openbare huis-aanhuiscollecte
in de wijken van Bergen op Zoom. Toch beschouwden ook de aanhangers
van de ‘nieuwe religie’ de armenzorg als een christenplicht. 776 Zij vertrouwden die toe
aan enige beheerders, die naar bijbels voorbeeld diakenen of diaconen werden
genoemd. De diaconie van de gereformeerde gemeente stond in 1580 nog los van het
stadsbestuur, wat men kan opmaken uit een schenking van fondsen aan die instelling
t.b.v. een jaarlijkse brooduitdeling door Johanna Willemse, weduwe van Laureijs de
Knuijt. 777
In 1588 stelden de magistraat en de predikanten, ouderlingen en armmeesters van de
hervormde kerk met een beroep op het Woorde Godes alsmede op het plakkaat van keizer
Karel V van 1531, een nieuwe ordonnantie op de huisarmmeesters vast. Naast de
collecten in de kerk en inzamelingen buiten het gebouw (o.a. in armenbussen,
geplaatst in herbergen) werden aan de armen inkomsten toegekend uit breuken (boeten)
en godspenningen (opcenten bij verkoop van huizen enz.). Een ontvanger of
rentmeester moest de inkomsten beheren onder toezicht van de diakenen. De stad
werd in vier kwartieren verdeeld en in elke wijk een wijk- of armmeester aangesteld.
De wijkmeesters zouden per kwartaal van wijk wisselen, om te voorkomen dat de
armen stoudt zouden worden tegen de wijkmeesters. Men wist toen al, dat vreemptde
oogen (soo men segt) ontsach maken. De kerk zou acht mannen voordragen, waaruit de
magistraat er vier kon aanwijzen om als armmeesters te fungeren. Een vijfde man zou
als ontvanger dienen: die moest jaarlijks rekening doen. De huisarmmeesters moesten
zonder enig onderscheid alle eerlijcken armen bijstaan. Desondanks ademt het gehele
reglement een gereformeerde geest. Het besluit om eene gemeene borse te maken,

412
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
778 inv.nr. SA33, fol. 27v, res. van 7 mei
1588; inv.nr. 3689, rekening van de
huisarmen, 1588/1589.
779 inv.nr. SA40, res. 8 juli 1632.
780 inv.nr. SA3724.
781 inv.nr. SA3726, rekening van de
huisarmen 1670/1671.
782 inv.nrs. SA3743 en 3744.
783 inv.nrs. SA3679 en 3681.
784 Melief (1955) 2-3; Enno van Gelder
(1972) 62.
waarin alle inkomsten ten behoeve van de armen zouden worden samengevoegd, is
echter niet uitgevoerd. 778
Politieke invloed op de armenzorg werd in 1632 als nadelig beschouwd voor een eerlijk
verloop van de uitkeringen. De kerkenraad werd aangezegd als diakenen voortaan
vier ‘neutrale’ personen voor te dragen, die geen lid waren van de magistraat of de
buitenraad. Ook degenen, die in dienst van de stad waren of geweest waren, kwamen
niet meer in aanmerking. 779 De jaarrekening werd voortaan aan de magistraat afgelegd
door een rentmeester ten overstaan van de momboirs van de armen. 780 In 1667
was de rentmeester nalatig zijn rekening te doen. Voortaan deden de diakenen dit
zelf, hoewel de naam gemeenen huisarmen in 1670 nog steeds werd gebruikt. 781 In de
periode 1682-1699 kwamen de middelen grotendeels aan het armkinderhuis.
Wederom fungeerde een rentmeester, die rekening aflegde aan de magistraat en de
momboirs en regenten van de armen. 782 Vanaf 1699 was het beheer opnieuw in handen
van de vier diakenen. De naam ‘diaconiearmen’ kwam meer en meer in zwang. Deze
zorgden voortaan alleen voor gereformeerde behoeftigen zodat de andere gezindten
hun armen zelf moesten onderhouden (zie volgende paragraaf). Het bleef echter de
gewoonte, dat de predikanten, ouderlingen en diakenen jaarlijks een voordracht van
personen indienden, waaruit de magistraat diakenen en subdiakenen koos. 783
overige instellingen voor armenzorg
Sinds de hervorming waren de armen van andere gezindten geheel aangewezen op
armenkassen die door gereformeerden beheerd werden. Men gaat ervan uit dat tijdens
de republiek der Verenigde Nederlanden de gereformeerde diakonieën dé organen
van openbare onderstand waren en verplicht waren in alle behoeften te voorzien,
voorzover de armen niet door andere kerkelijke armbesturen en de besturen van de
algemene en Heilige-Geestarmen werden onderhouden. 784
Ook te Bergen op Zoom blijkt zulks zeker het geval te zijn geweest, maar rond 1700
nam de invloed van de diakenen op de armenbedeling toe. Op verzoek van de predikanten
van Oudenbosch, Wouw en Bergen op Zoom als gemachtigden van het classis

413
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
Sint-Maartens-gasthuis.
Detail van de maquette, ca. 1750
(Musée des Plan Reliefs, Parijs).

414
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
785 Groot Plakaatboek, dl. V (Amsterdam,
1795) 321.
786 Donker (1977) 99-103.
787 inv.nr. SA79, res. 27 maart 1775.
788 inv.nr. SA3674-3675; De Mooij (1983)
25-34.
789 De Mooij (1983) 25-27.
790 Van den Eerenbeemt (1963) 27.
van Bergen op Zoom en Steenbergen bepaalden de Staten-Generaal op 3 april 1751,
dat (door de plaatselijke bestuurders) de armmeesters zoveel mogelijk van de
Gereformeerde Religie gekozen moesten worden. Aan de arme Leedemaaten van de
rooms-katholieke kerk zou geen alimentatie meer worden verstrekt uit de gemeene
armenfondsen, maar die zouden uit eigen collecten moeten worden onderhouden. De
kerkmeesters of thesauriers zouden verplicht zijn om eenmaal per jaar, ten overstaan
van den Officier en één of twee gereformeerde regenten rekening te doen van de
opbrengst van deze collecten en het gebruik daarvan. 785 In 1760 en volgende jaren
deden de rooms-katholieken pogingen, om enigermate gelijkberechtiging te verwerven.
786 De Luthersen werd in 1775 toegestaan, hun eigen armen zelf te onderhouden,
zonder kosten ten laste van de gereformeerde armencassa. 787
Op voorstel van de katholieke leden van de municipaliteit werd einde 1795/begin
1796 besloten om de inhoud van de bussen, waarmee op zondag in het openbaar werd
gecollec- teerd alsmede de opbrengst van inzamelingen bij volksvermaken, tussen de
katholieke en hervormde armen te verdelen. Ook werd de katholieke armmeesters
toegestaan om voortaan elke zondag langs de huizen van hun geloofsgenoten te gaan
collecteren, zoals de hervormden reeds lang mochten. Tussen de gereformeerden, luthersen
en rooms-katholieken verdeelde men bovendien de opbrengsten van armenpenningen,
geheven bij huwelijkssluitingen, verpachtingen, verkopingen, markten,
kermissen, bij het heffen van boeten en verdere politieke giften. Een algehele gelijkberechtiging
van de kerkelijke armbesturen werd echter op de lange baan geschoven.
Ook van een uitvoering van een in 1798 opgesteld plan ten behoeve van de ‘algemene’
armen kwam kennelijk niets terecht. 788
De rooms-katholieken dienden naast hun armen bovendien hun wezen en bejaarden
te onderhouden. Door schenkingen van geloofsgenoten beschikten zij over huisjes in
het zogenaamde Armenblok, die tot een armenhuis werden verbouwd. Hierin werden
in 1806 twintig wezen en zes bejaarden onderhouden. 789
In 1807 waren er 264 roomse, 131 gereformeerde, 61 Lutherse en 5 Waalse armen. 790

415
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
b. inventaris
15.1 beheer van de armengoederen
SA3673 Concept van een reglement op het beheer van de armengoederen. 1672. 1 stuk.
SA3674 Rapport van een commissie inzake de invoering van kraamgeld ten behoeve van
de algemene armen. 1798. 1 stuk.
SA3675 Dossier inzake de enquête gehouden naar de toestand van de fondsen en stichtingen
tot onderhoud van de armen. 1798. 1 omslag.
SA3676 Lijsten van kinderen wier ouders door de fondsen en stichtingen tot onderhoud
van armen worden bedeeld. 1808. 1 omslag.
15.2 toezicht op de huis- of diaconiearmen
15.2.1 organisatie en middelenbeheer
SA3677 Akte waarbij Cornelia Pieterszoon Schotelman als testamentatrice van Frans
Franssen, schrijnwerker, aan de huisarmmeesters ten behoeve van de armen een
rentebrief overdraagt op het huis Het Reecalf in de Kortemeestraat. 1589. 1 charter.
N.B. Gecancelleerd.
SA3678 Lijsten van ontvangen gelden voor zitplaatsen in de kerk en van begrafenisrechten,
uitgekeerd aan de armen. 1715-1716. 1 lias.

416
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3679 Dossier inzake een geschil met gereformeerde predikanten en ouderlingen over
het recht om diakenen aan te stellen. 1733. 1 omslag.
SA3680 Dossier inzake de aflossing van obligaties ten laste van de diaconie, van het gasthuis
en van het wees- en armkinderhuis. 1739. Retroakten 1616-1739. 1 omslag.
SA3681-SA3682 Staten van voordracht van dubbeltallen ter verkiezing van diakenen en subdiakenen,
ingediend door de gereformeerde kerkenraad. 1739-1795. 2 omslagen.
SA3681 1739-1765.
SA3682 1766-1795.
SA3683 Uittreksel uit een resolutie van de Raad van State afwijzende het verzoek van
de gereformeerde diaconie om tegemoetkoming in de financiën van de armenkas
te verkrijgen, d.d. 1774. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA3684 Concept van een instructie voor een boekhouder van de gereformeerde diaconie.
1786. 1 stuk.
15.2.2 verantwoording van het beheer
SA3685-SA3827 Rekeningen van inkomsten en uitgaven, 1564-1665 afgelegd door de rentmeesters
van de huisarmen; 1668-1682 en 1699-1795 door de diakenen; 1683-1698 door de
rentmeester van de armenmiddelen. 1564/1565-1795. 134 katernen(k), 7 banden(b),
1 omslag(o).
SA3685 1564/1565. ~1k
SA3686 1569/1570. ~1k
SA3687 1570/1571. ~1k
SA3688 1571/1572. ~1k
SA3689 1588/1589. ~1k
SA3690 1589/1590. ~1k
SA3691 1590/1591. ~1k
SA3693 1595/1596. ~1k
SA3694 1596/1597. ~1k
SA3695 1597/1598. ~1k
SA3696 1598/1599. ~1k
SA3697 1599/1600. ~1k

417
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3698 1600/1601-1603/1604. ~1b
SA3699 1604/1605-1608/1609. ~1b
SA3700 1609/1610. ~1k
SA3701 1610/1611. ~1k
SA3702 1611/1612. ~1o
SA3703 1612/1613-1617/1618. ~1b
SA3704 1618/1619-1622/1623. ~1b
SA3705
N.B. Rekeningjaar 1619/1620
is dubbel.
1631-1635. ~1b
SA3706 1638. ~1k
SA3707 1639. ~1k
SA3708 1640. ~1k
SA3709 1641. ~1k
SA3710 1642. ~1k
SA3711 1643. ~1k
SA3712 1644. ~1k
SA3713 1645. ~1k
SA3714 1646-1651. ~1b
SA3715 1652. ~1k
SA3716 1653. ~1k
SA3717 1656. ~1k
SA3718 1657. ~1k
SA3719 1659. ~1k
SA3720 1660. ~1k
SA3721 1661. ~1k
SA3722 1662. ~1k
SA3723 1664. ~1k
SA3724 1665. ~1k
SA3725 1668. ~1k
SA3726 1670/1671. ~1k
SA3727 1671/1672. ~1k
SA3728 1675/1676. ~1k
SA3729 1678/1679. ~1k
SA3730 1679/1680. ~1k
SA3731 1680/1681. ~1k
SA3732 1681/1682. ~1k
SA3733
N.B. 1683-1699 tevens betreffende
het armkinderhuis.
1683 2e halfjaar. ~1k
SA3734 1684. ~1k
SA3735 1685. ~1k
SA3736 1686. ~1k
SA3737 1688. ~1k
SA3738 1692. ~1k
SA3739 1693. ~1k
SA3740 1694. ~1k
SA3741 1695. ~1k
SA3742 1696. ~1k
SA3743 1697. ~1k
SA3744 1699. ~1k
SA3745 1699 aug 2-1700 aug 1. ~1k
SA3746 1700/1701 (aug-dec.) ~1k
SA3747 1703. ~1k
SA3748 1704. ~1k
SA3749 1705. ~1k
SA3750 1710. ~1k
SA3751 1713. ~1k
SA3752 1714. ~1k
SA3753 1715. ~1k

418
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3754 1716. ~1k
SA3755 1717. ~1k
SA3756 1718. ~1k
SA3757 1719. ~1k
SA3758 1720. ~1k
SA3759 1721. ~1k
SA3760 1723. ~1k
SA3761 1724. ~1k
SA3762 1725. ~1k
SA3763 1727. ~1k
SA3764 1729. ~1k
SA3765 1730. ~1k
SA3766 1731. ~1k
SA3767 1732. ~1k
SA3768 1734. ~1k
SA3769 1735. ~1k
SA3770 1736. ~1k
SA3771 1738. ~1k
SA3772 1739. ~1k
SA3773 1740. ~1k
SA3774 1741. ~1k
SA3775 1741. (dubbel). ~1k
SA3776 1742. ~1k
SA3777 1743. ~1k
SA3778 1743. (dubbel). ~1k
SA3779 1744. ~1k
SA3780 1745. ~1k
SA3781 1746. ~1k
SA3782 1749. ~1k
SA3783 1750. ~1k
SA3784 1751. ~1k
SA3785 1752. ~1k
SA3786 1753. ~1k
SA3787 1754. ~1k
SA3788 1755. ~1k
SA3789 1756. ~1k
SA3790 1757. ~1k
SA3791 1758. ~1k
SA3792 1759. ~1k
SA3793 1760. ~1k
SA3794 1761. ~1k
SA3795 1762. ~1k
SA3796 1763. ~1k
SA3797 1764. ~1k
SA3798 1765. ~1k
SA3799 1766. ~1k
SA3800 1767. ~1k
SA3801 1768. ~1k
SA3802 1769. ~1k
SA3803 1770. ~1k
SA3804 1771. ~1k
SA3805 1772. ~1k
SA3806 1773. ~1k
SA3807 1774. ~1k
SA3808 1775. ~1k
SA3809 1776. ~1k
SA3810 1777. ~1k
SA3811 1778. ~1k
SA3812 1779. ~1k
SA3813 1780. ~1k

419
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3814 1781. ~1k
SA3815 1782. ~1k
SA3816 1783. ~1k
SA3817 1784. ~1k
SA3818 1785. ~1k
SA3819 1786. ~1k
SA3820 1787. ~1k
SA3833
42 liassen(l).
1623. ~1s
SA3834 1636. ~1s
SA3835 1667. ~1p
SA3836 1691-1694. ~1l
SA3837 1694-1698. ~1l
SA3838 1698-1699. ~1l
SA3839 1699-1705. ~1l
SA3840 1700. ~1l
SA3841 1713. ~1l
SA3842 1714. ~1s
SA3843 1715. ~1o
SA3844 1716. ~1o
SA3845 1717. ~1l
SA3846 1719. ~1l
SA3847 1720. ~1l
SA3848 1721. ~1o
SA3821 1788. ~1k
SA3822 1789. ~1k
SA3823 1790. ~1k
SA3824 1792. ~1k
SA3825 1793. ~1k
SA3826 1794. ~1k
SA3827 1795. ~1k
SA3828 Verknipte folia uit een rekening van de huisarmen. 1591. 1 omslag.
SA3829 Rekening van A. v. Alphen namens de wezen van Joh. v. Alphen als rentmeester van
de huisarmen over 1670, overgebracht t.o.v. de predikant Aelstius en de gewezen
diakenen. 1673. 1 katern.
SA3830-SA3832 Afschriften van de rekeningen van de diakenen d.d. 1713-1725.
Gelijktijdig. 3 katernen.
SA3830 1713.
SA3831 1715.
SA3832 1725.
SA3833-SA3902 Bijlagen van de diaconierekeningen. 1623-1795. 1 pak, 5 stukken(s), 22 omslagen(o),
SA3849 1722. ~1o
SA3850 1724. ~1l
SA3851 1725. ~1l
SA3852 1730. ~1l
SA3853 1731. ~1l
SA3854 1732. ~1l
SA3855 1733. ~1l
SA3856 1734. ~1l

420
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3857 1741. ~1s
SA3858 1749. ~1l
SA3859 1750. ~1o
SA3860 1751. ~1o
SA3861 1752. ~1l
SA3862 1753. ~1o
SA3863 1754. ~1o
SA3864 1755. ~1o
SA3865 1756. ~1o
SA3866 1757. ~1o
SA3867 1758. ~1l
SA3868 1759. ~1l
SA3869 1760. ~1o
SA3870 1761. ~1l
SA3871 1762. ~1l
SA3872 1763. ~1l
SA3873 1764. ~1o
SA3874 1765. ~1l
SA3875 1766. ~1o
SA3876 1767. ~1l
SA3877 1768. ~1o
SA3878 1769. ~1o
SA3879 1770. ~1o
SA3880 1771. ~1s
SA3881 1773. ~1l
SA3882 1774. ~1o
SA3883 1776. ~1o
SA3884 1777. ~1l
SA3885 1778. ~1l
SA3886 1779. ~1o
SA3887 1780. ~1l
SA3888 1781. ~1l
SA3903 Borderellen op bovenstaande rekeningen. 1752-1793. 1 omslag.
SA3889 1782. ~1l
SA3890 1783. ~1l
SA3891 1784. ~1l
SA3892 1785. ~1l
SA3893 1786. ~1l
SA3894 1787. ~1l
SA3895 1788. ~1l
SA3896 1789. ~1l
SA3897 1790. ~1l
SA3898 1791. ~1l
SA3899 1792. ~1l
SA3900 1793. ~1l
SA3901 1794. ~1l
SA3902 1795. ~1o

421
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
15.3 toezicht op de tafel van de h. geest, later provenierstafel
15.3.1 middelenbeheer
SA3904 Afschrift van een ordonnantie van de heer van Bergen op Zoom en van het
stadsbestuur inzake de betaling van renten door het convent van het Sint
Margrietenklooster aan de H. Geesttafel verschuldigd, d.d. 1521. Gelijktijdig. 1 stuk.
N.B. Op de achterzijde bepalingen over de lakennijverheid. Kennelijk is dit vel geknipt uit een
ordonnantieregister.
SA3905 Akte van verkoop van het houtgewas op een perceel bij de “lasarie”, de
melaatsenhuizen buiten de Wouwse poort. 1628. 1 stuk.
SA3906 Legger van renten, toebehorend aan de tafel van de proveniers, aangelegd ca. 1681,
bijgehouden tot 1685. 1 katern.
SA3907 Dossier inzake het geschil voor de Raad van Brabant te ‘s-Gravenhage tussen de
oud-burgemeester De Rouck enerzijds en Willemijna de Rouck anderzijds over de
toekenning van twee proven. 1657. Retroakten 1612 en afschriften d.d. 1524 en
1603, 1657. 1 omslag.
SA3908 Afgeloste obligaties ten laste van de tafel van de proveniers. 1740-1768. 1 omslag.
15.3.2 verantwoording
SA3909-SA3994 Afschriften van rekeningen van inkomsten en uitgaven van de Tafel van de H. Geest,
na 1597 Tafel van proveniers genoemd,afgelegd door de regeerders, sinds 1795 door
de rentmeester, d.d. 1473/1474-1810. Gelijktijdig. 4 banden(b), 82 katernen(k).
SA3909 1473/1474. ~1k
SA3910 1476/1477. ~1k
SA3911 1490/1491. ~1k
SA3912 1493/1494. ~1k
SA3913 1534/1535. ~1k
SA3914 1535/1536. ~1k
SA3915 1550/1551. ~1k
SA3916 1552/1553. ~1k
SA3917 1561/1562. ~1k

422
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3918 1562/1563. ~1k
SA3919 1563/1564. ~1k
SA3920 1565/1566. ~1k
SA3921 1569/1570. ~1k
SA3922 1574/1575. ~1k
SA3923 1577/1578. ~1k
SA3924 1579/1580. ~1k
SA3925 1580/1581. ~1k
SA3926 1582/1583. ~1k
SA3927 1586/1587. ~1k
SA3928 1588/1589. ~1k
SA3929 1591/1592. ~1k
SA3930 1595/1596. ~1k
SA3931 1596/1597. ~1k
SA3932 1612/1613-
1615/1616 ~1b
SA3933 1638-1656 ~1b
SA3934 1657-1677 ~1b
SA3935 1697-1726 ~1b
SA3936 1748/1750. ~1k
SA3937 1749/1751. ~1k
SA3938 1753. ~1k
SA3939 1754. ~1k
SA3940 1755. ~1k
SA3941 1756. ~1k
SA3942 1757. ~1k
SA3943 1758. ~1k
SA3944 1759. ~1k
SA3945 1760. ~1k
SA3946 1761. ~1k
SA3947 1762. ~1k
SA3948 1763. ~1k
SA3949 1764. ~1k
SA3950 1765. ~1k
SA3951 1766. ~1k
SA3952 1767. ~1k
SA3953 1768. ~1k
SA3954 1769. ~1k
SA3955 1770. ~1k
SA3956 1771. ~1k
SA3957 1772. ~1k
SA3958 1773. ~1k
SA3959 1774. ~1k
SA3960 1775. ~1k
SA3961 1776. ~1k
SA3962 1777. ~1k
SA3963 1778. ~1k
SA3964 1779. ~1k
SA3965 1780. ~1k
SA3966 1781. ~1k
SA3967 1782. ~1k
SA3968 1783. ~1k
SA3969 1784. ~1k
SA3970 1785. ~1k
SA3995 Borderellen op de proveniersrekeningen. 1672-1808. 1 omslag.
SA3971 1786. ~1k
SA3972 1787. ~1k
SA3973 1788. ~1k
SA3974 1789. ~1k
SA3975 1790. ~1k
SA3976 1791. ~1k
SA3977 1792. ~1k
SA3978 1793. ~1k
SA3979 1794. ~1k
SA3980 1795. ~1k
SA3981 1796. ~1k
SA3982 1797. ~1k
SA3983 1798. ~1k
SA3984 1799. ~1k
SA3985 1800. ~1k
SA3986 1801. ~1k
SA3987 1802. ~1k
SA3988 1803. ~1k
SA3989 1804. ~1k
SA3990 1805. ~1k
SA3991 1806. ~1k
SA3992 1807. ~1k
N.B. In de titel
abusievelijk
1808 gedateerd.
SA3993 1808. ~1k
SA3994 1810. ~1k

423
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA3996-SA4077 Bijlagen van de proveniersrekeningen. 1701-1810. 70 liassen(l). 9 omslagen(o).
4 stukken(s).
SA3996 1701. ~1o
SA4023 1747/1750 ~1l SA4051 1782. ~1l
SA3997 1702. ~1l
SA4024 1752. ~1l
SA4052 1783. ~1l
SA3998 1704. ~1l
SA4025 1752. ~1l
SA4053 1784. ~1l
SA3999 1706. ~1l
SA4026 1753. ~1o
SA4054 1785. ~1l
SA4000 1707. ~1o
SA4027 1754. ~1l
SA4055 1786. ~1l
SA4001 1708. ~1l
SA4028 1755. ~1l
SA4056 1787. ~1l
SA4002 1709. ~1l
SA4029 1756. ~1l
SA4057 1788. ~1l
SA4003 1712. ~1l
SA4030 1757. ~1l
SA4058 1789. ~1l
SA4004 1713. ~2s
SA4031 1758. ~1l
SA4059 1790. ~1l
SA4005 1714. ~1l
SA4032 1759. ~1l
SA4060 1791. ~1l
SA4006 1715. ~1l
SA4033 1760. ~1o
SA4056 1792. ~1l
SA4007 1716. ~1o
SA4034 1761. ~1l
SA4062 1793. ~1l
SA4008 1717. ~1s
SA4035 1762. ~1l
SA4063 1794. ~1l
SA4009 1718. ~1l
SA4036 1763. ~1l
SA4064 1795. ~1l
SA4010 1719. ~1l
SA4037 1764. ~1l
SA4065 1796. ~1l
SA4011 1720. ~1l
SA4038 1765. ~1l
SA4066 1797. ~1l
SA4012 1721. ~1l
SA4039 1766. ~1l
SA4067 1798. ~1l
SA4013 1724. ~1l
SA4040 1767. ~1l
SA4068 1799. ~1l
SA4014 1725. ~1o
SA4041 1768. ~1l
SA4069 1800. ~1l
SA4015 1726. ~1o
SA4042 1769. ~1l
SA4070 1801. ~1l
SA4016 1727. ~1l
SA4043 1770. ~1l
SA4071 1802. ~1l
SA4017 1729. ~1o
SA4044 1771. ~1l
SA4072 1803. ~1l
SA4018 1731. ~1o
SA4045 1772. ~1l
SA4073 1804. ~1l
SA4019 1732. ~1s
SA4046 1773. ~1l
SA4074 1806. ~1l
(alleen etiket) SA4047 1774. ~1l
SA4075 1807. ~1l
SA4020 1734. ~1l
SA4048 1776. ~1l
SA4076 1808. ~1l
SA4021 1742. ~1l
SA4049 1780. ~1l
SA4077 1810. ~1l
SA4022 1746. ~1l
SA4050 1781. ~1l

424
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA4078 Blad uit een H. Geestrekening(?). 15e eeuw. 1 stuk.
15.4 toezicht op de bijzondere armbesturen
15.4.1 rooms-katholieke armen
SA4079-SA4137 Afschriften van de rekeningen van inkomsten en uitgaven van de diaken, sinds
1754 van de diakenen of armmeesters, van de rooms-katholieke armen,
d.d. 1751/1752-1807/1808. Gelijktijdig. 59 katernen.
SA4079 1751/1752.
SA4080 1752/1753.
SA4081 1753/1754.
SA4082 1754/1755.
SA4083 1755/1756.
SA4084 1756/1757.
SA4085 1757/1758.
SA4086 1758/1759.
SA4087 1759/1760.
SA4088 1760/1761.
SA4089 1761/1762.
SA4090 1762/1763.
SA4091 1763/1764.
SA4092 1764/1765.
SA4093 1765/1766.
SA4094 1765/1766
(dubbel)
SA4095 1766/1767.
SA4096 1767/1768.
SA4097 1768/1769.
SA4098 1769/1770.
SA4099 1769/1770
afschr.(einde
18e eeuw)
SA4100 1770/1771.
SA4101 1771/1772.
SA4102 1772/1773.
SA4103 1773/1774.
SA4104 1774/1775.
SA4105 1775/1776.
SA4106 1776/1777.
SA4107 1777/1778.
SA4108 1778/1779.
SA4109 1779/1780.
SA4110 1780/1781.
SA4111 1781/1782.
SA4112 1782/1783.
SA4113 1783/1784.
SA4114 1784/1785.
SA4115 1785/1786.
SA4116 1786/1787.
SA4117 1788/1789.
SA4118 1789/1790.
SA4119 1790/1791.
SA4120 1791/1792.
SA4121 1792/1793.
SA4122 1793/1794.
SA4123 1794/1795.
SA4124 1795/1796.
SA4125 1796/1797.
SA4126 1797/1798.
SA4127 1798/1799.
SA4128 1799/1800.
SA4129 1800/1801.
SA4130 1801/1802.
SA4131 1802/1803.
SA4132 1803/1804.
SA4133 1804/1805.
SA4134 1805/1806.
SA4135 1806/1807.
SA4136 1807/1808.
SA4137 1808/1809
afschr. 1809.

425
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA4138-SA4192 Bijlagen van de rekeningen. 1751/1752 - 1808/1809. 9 omslagen(o), 46 liassen(l).
SA4138 1751/1752. ~1o
SA4139 1752/1753. ~1o
SA4140 1753/1754. ~1o
SA4141 1754/1755. ~1l
SA4142 1756/1757. ~1o
SA4143 1757/1758. ~1o
SA4144 1758/1759. ~1l
SA4145 1760/1761. ~1l
SA4146 1761/1762. ~1o
SA4147 1763/1764. ~1l
SA4148 1764/1765. ~1l
SA4149 1765/1766. ~1l
SA4150 1766/1767. ~1l
SA4151 1767/1768. ~1l
SA4152 1768/1769. ~1l
SA4153 1769/1770. ~1l
SA4154 1770/1771. ~1l
SA4155 1771/1772. ~1l
SA4156 1772/1773. ~1l
SA4157 1773/1774. ~1l
SA4158 1774/1775. ~1l
SA4159 1775/1776. ~1l
SA4160 1776/1777. ~1l
SA4161 1777/1778. ~1l
SA4162 1778/1779. ~1l
SA4163 1779/1780. ~1l
SA4164 1780/1781. ~1l
SA4165 1781/1782. ~1l
SA4166 1782/1783. ~1l
SA4167 1783/1784. ~1o
SA4168 1784/1785. ~1l
SA4169 1785/1786. ~1l
SA4170 1786/1787. ~1l
SA4171 1787/1788. ~1l
SA4172 1788/1789. ~1l
SA4173 1789/1790. ~1l
SA4174 1790/1791. ~1l
SA4175 1791/1792. ~1l
SA4193 Dossier inzake de voorzieningen en regelingen m.b.t. de fondsen van de
rooms-katholieke armen. 1766-1767. 1 omslag.
SA4194 Borderellen op de rekeningen. 1772/1773-1805/1806. 1 omslag.
SA4176 1792/1793. ~1l
SA4177 1793/1794. ~1l
SA4178 1794/1795. ~1o
SA4179 1795/1796. ~1o
SA4180 1796/1797. ~1l
SA4181 1797/1798. ~1l
SA4182 1798/1799. ~1l
SA4183 1799/1800. ~1l
SA4184 1800/1801. ~1l
SA4185 1801/1802. ~1l
SA4186 1802/1803. ~1l
SA4187 1803/1804. ~1l
SA4188 1804/1805. ~1l
SA4189 1805/1806. ~1l
SA4190 1806/1807. ~1l
SA4191 1807/1808. ~1l
SA4192 1808/1809. ~1l

426
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
15.4.2 waals-hervormde diakonie
15.4.2.1 rekeningen
SA4195-SA4258 Afschriften van de rekeningen van inkomsten en uitgaven van de diaken van de
Waalse kerk (sinds 1734 van twee diakenen), d.d. 1728/1729-1795.
Gelijktijdig. 64 katernen.
SA4195 1728/1729.
SA4196 1731/1732.
SA4197 1733.
SA4198 1734.
SA4199 1735.
SA4200 1736.
SA4201 1736. (dubbel)
SA4202 1737.
SA4203 1738.
SA4204 1739.
SA4205 1740.
SA4206 1741.
SA4207 1742.
SA4208 1743.
SA4209 1744.
SA4210 1745.
SA4211 1746.
SA4212 1749.
SA4213 1750.
SA4214 1751.
SA4215 1752.
SA4216 1753.
SA4217 1754.
SA4218 1755.
SA4219 1756.
SA4220 1757.
SA4221 1758.
SA4222 1759.
SA4223 1760.
SA4224 1761.
SA4225 1762.
SA4226 1763.
SA4227 1764.
SA4228 1765.
SA4229 1766.
SA4230 1767.
SA4231 1768.
SA4232 1769.
SA4233 1770.
SA4234 1771.
SA4235 1772.
SA4236 1773.
SA4237 1774.
SA4238 1775.
SA4239 1776.
SA4240 1777.
SA4241 1778.
SA4242 1779.
SA4243 1780.
SA4244 1781.
SA4245 1782.
SA4246 1783.
SA4247 1784.
SA4248 1785.
SA4249 1786.
SA4250 1787.
SA4251 1788.
SA4252 1789.
SA4253 1790.
SA4254 1791.
SA4255 1792.
SA4256 1793.
SA4257 1794.
SA4258 1795.

427
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
SA4259 Borderellen op de rekeningen 1735-1794. 1 omslag.
SA4260-SA4285 Bijlagen van de rekeningen. 1753-1793. 7 omslagen(o), 18 liassen(l) en 1 stuk(s).
SA4260 1753. ~1o
SA4261 1756. ~1s
SA4262 1759. ~1o
SA4263 1760. ~1o
SA4264 1761. ~1o
SA4265 1762. ~1o
SA4266 1763. ~1o
SA4267 1764. ~1o
SA4268 1765. ~1l
15.4.2.2 overige stukken
SA4269 1766. ~1l
SA4270 1771. ~1l
SA4271 1772. ~1l
SA4272 1773. ~1l
SA4273 1774. ~1l
SA4274 1775. ~1l
SA4275 1776. ~1l
SA4276 1777. ~1l
SA4277 1778. ~1l
SA4278 1780. ~1l
SA4279 1781. ~1l
SA4280 1782. ~1l
SA4281 1789. ~1l
SA4282 1790. ~1l
SA4283 1791. ~1l
SA4284 1792. ~1l
SA4285 1793. ~1l
SA4286 Dossier inzake het geschil tussen de magistraat enerzijds en het consistorie van
de Waalse gemeente anderzijds over het recht om de rekening van de Waalse armen
af te horen. 1743-1744. 1 omslag.
SA4287 Lijsten van uitbetalingen uit de Waalse armenkas aan noodlijdende personen
en passanten gedaan. 1754-1795. 1 omslag.
SA4288 Staten van voordracht van diakenen voor de Waalse armen. 1766-1794. 1 omslag.
SA4289 Lijsten van uitbetalingen uit de Waalse armenkas ten behoeve van het
levensonderhoud van Mej. Vauchez. 1768. 1 omslag.
SA4290 Rekening van inkomsten en uitgaven, overgelegd door de Waalse diakenen aan die
van de Nederduits-gereformeerde gemeente van de nagelaten inboedel van

428
HOOFDSTUK 15
Toezicht op
armenzorg
15.4.3 lutherse armen
Marinus van Lunen, die voor 2/3 aan de Waalse en voor 1/3 aan de Nederduitse
armen is toebedeeld. Met bijlagen. 1779. 1 omslag.
SA4291 Afschrift van de rekening van inkomsten en uitgaven van de uitvoerder van het
testament van Joachim Smits inzake de legaten door deze aan de diaconie van
de Lutherse gemeente nagelaten, d.d. 1713. Gelijktijdig. 1 katern.

429
Zie Macht en gezag, 379-383.
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
a. inleiding
Voor speciale groepen zoals zieken, bejaarden, wezen en verwaarloosde kinderen kon
een plaats worden gegeven in enige door de stad opgerichte tehuizen, ook wel bekend
als ‘godshuizen’. Ook uit particuliere giften werden enige instellingen gefinancierd.
gasthuizen
Ter ere van Sint-Maarten (die een deel van zijn mantel weggaf om een bedelaar te
kleden) verrezen overal in de oudere steden van Europa gasthuizen en werd aan
passanten voedsel en kleding verstrekt. Te Bergen op Zoom was naast stadsbestuur en
de parochie het Sint- Maartensgasthuis een van de oudst bekende instellingen.
Vanwesenbeeck heeft de geschiedenis van de Bergse gasthuizen uitvoerig

430
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
791 Vanwesenbeeck (1989).
792 Vanwesenbeeck (1989) 2-11, 15-29.
793 Vanwesenbeeck (1989) 30-54.
beschreven. 791 In 1246 bedacht de heer van Breda het gasthuis (hospitale) van Bergen
op Zoom in zijn testament. Dit gasthuis stond op de hoek van de Blauwehandstraat
(toen Gasthuisstraat genoemd) en de Wouwsestraat. Burgemeesters en schepenen
beschouwden zich als oppervoogden (momboirs) van het gasthuis. In 1525 werden de
functies van de instelling (onderdak voor zwervers en ziekenhuis) gesplitst. Het ziekenhuis
kreeg een eigen gebouw aan de (Oude) Wouwseweg (bij het sinds 1478/1485
bestaande Sint- Elisabethsklooster). Het passantenhuis werd overgebracht naar de
Rozemarijnstraat. Bij de stichting speelde Jan III van Glymes, heer van Bergen op
Zoom, een belangrijke rol. Nadien nam de invloed van de heer (sinds 1533 markies)
op het beheer van het gasthuis steeds meer toe. Die verdween echter na de verwikkelingen
tijdens de hervorming in 1580/1581. 792
Het Sint-Elisabethsgasthuis buiten de Wouwsepoort is in 1582 om militaire redenen
ontruimd en daarna afgebroken. De zieken en hun verzorgsters kregen een plaats in
het Sint- Margrietenklooster; na wanordelijkheden vertrokken de zusters in juli 1589
voorgoed uit het gasthuis. De goederen van enige opgeheven kloosters en kapellen
werden aan het nu geheel stedelijk geworden gasthuis toegewezen. Binnen het bouwblok
aan de noordkant van de Nonnenstraat (Geweldigerstraat) verhuisde men in
1631 naar een nieuw gebouwde vleugel. Hierbij is een toegangspoort met stadswapen
gebouwd waarvan de wapensteen (bij een recente verbouwing van Huize Sint-
Catharina) is verdwenen. De financiële situatie was in 1684 zodanig verslechterd, dat
het stadsbestuur besloot om geen arme of behoeftige zieken meer op te nemen.
Sindsdien nam het belang van de functie van ziekenhuis geleidelijk af; deze eindigde
in 1722 zelfs geheel. Tussen 1761 en 1769 werd het gasthuis verpacht aan een gasthuisvader,
die het tehuis, waarvan de naam ondertussen was veranderd in Sint-
Catherinagesticht, exploiteerde ten behoeve van krankzinnigen. De magistraat bleef
als oppermomboir fungeren. In 1807 werd het gasthuis gecombineerd met een Tuchten
verbeterhuis. 793

431
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
Lijst van monsterrollen van het garnizoen
binnen Bergen op Zoom, opgemaakt in
verband met de inkwartiering, 1663-1671
(inv.nr. SA4767).

432
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
Lijst van onbetaalde logiesgelden, 1674
(inv.nr. SA4767).

433
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
Portret van August graaf Pretorius, militair
gouverneur, 1749-1759.

434
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
794 Donker (1967) 20-43; idem (1977) 81-
82.
795 Donker (1967) 93-110.
796 Donker (1967) 111-117.
797 Donker (1967) 118-133.
798 Donker (1979) 99-109.
wees- en armkinderhuizen
Tot 1597 kwamen arme kinderen ten laste van de huisarmen. Ook de Tafel van de H.
Geest nam in noodgevallen de zorg voor deze kinderen op zich. Vaak kwam dat neer
op het uitbesteden bij werkgevers in de stad, waar zij dan kost en inwoning genoten.
In de Tachtigjarige Oorlog vormde de aanwezigheid van vele wezen en verwaarloosde
kinderen een nijpend probleem. De oorlogen en epidemieën van pestziekten waarbij
halve families werden uitgeroeid, waren hiervan de oorzaak. In 1597 is op aandringen
van de predikant Jacob Baselis een weeshuis ingericht in het voormalige
Cellebroedersklooster aan de Korenbeursstraat. De magistraat koos tegelijk met de
predikanten en de armmeesters jaarlijks een regentencollege (buitenvaders en -moeders
genoemd) onder wier gezag een binnenvader en een -moeder de eigenlijke zorg
op zich namen. De rentmeester van het weeshuis moest aan de magistraat rekening
en verantwoording doen. 794 Een armhuis of armkinderhuis voor kinderen zonder enig
bezit is in 1622 voor het eerst gesticht en gehuisvest in het voormalige
Cellezustersklooster aan de Huijbergsestraat. Dit arm- of diaconiehuis werd bestuurd
door een regentencollege dat bestond uit gecommitteerden uit de magistraat met de
predikanten en de diakenen. De stedelijke invloed was in deze instelling geringer dan
de kerkelijke. 795 Het huis is wegens tekort aan middelen in 1666 gesloten, doch in
1682 weer opgericht. Het werd ditmaal ondergebracht in het oude gasthuis aan de
Geweldigerstraat. 796 Ook het tweede huis leed aan ernstige financiële tekorten, zodat
het in 1699 moest worden gecombineerd met het weeshuis.
Het Stads Wees- en Armkinderhuis stond evenals het oude weeshuis geheel onder stedelijk
toezicht. De wezen verhuisden van het voormalig Cellebroedersklooster naar
een deel van het oude gasthuisgebouw, waarin het tweede armkinderhuis reeds was
gevestigd. 797 Aan de benarde situatie van het tehuis in de achttiende eeuw en de tijdelijke
evacuatie van de wezen naar Middelburg in 1747 en naar ‘s-Hertogenbosch in
1809, is door Donker aandacht besteed. Het tehuis is overigens na de inneming van
de stad in 1747 leeggeplunderd zodat de stad Middelburg en de Raad van State enig
soelaas moesten bieden. 798

435
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
799 De Mooij (1983) 27-33.
800 Vanwesenbeeck (1989) 12-14.
801 Gemeentelijke archiefdienst Bergen op
Zoom, Archief van de regenten van het lijfof
jaarrentenfonds van weduwe en
kinderen en andere personen, 1753-
1797.
De rooms-katholieken dienden hun eigen wezen en bejaarden te onderhouden. In
1808 bleek de financiële situatie van de middelen van de roomse armen bijzonder nijpend,
zodat de armmeesters vooral van de zorg voor de wezen ontheven wensten te
worden. Zij wensten splitsing van de goederen van het Stads Wees- en Armkinderhuis.
De Mooij heeft de daarop volgende verwikkelingen uitvoerig behandeld. In 1808 werden
de hervormde momboirs afgezet en katholieke wezen in het weeshuis geplaatst;
het volgende jaar kwam een confessioneel gemengd regentencollege tot stand, niet
zonder persoonlijke bemoeienis van koning Lodewijk Napoleon. 799
overige tehuizen en instellingen
Van een centraal beheer van de armenfondsen waarop reeds in 1531 door de centrale
regering in Brussel werd aangedrongen kwam zowel voor als na de hervorming niet
veel terecht. Als particuliere instellingen noemden we reeds de provenen. Een bijzondere
provene was die voor dertien oude mannen, in 1498 door Willem Coelgenen
gesticht. Oorspronkelijk stond het tehuis voor deze mannen, Sint-Willemshuis
genaamd, buiten de Wouwsepoort. In de Tachtigjarige Oorlog werden de oude mannen
gehuisvest in de Klaverstraat. De instelling is na de verwoesting in 1747 gecombineerd
met het gasthuis.
In de Bruinevisstraat stichtte de heer van Bergen op Zoom in 1523 in een bestaand
hofje met kapel een tehuis, genaamd Sint-Janshuis, voor zijn oudgediende personeel.
In de vestingperiode werd dit tot een militair magazijn ingericht. 800
Van geheel andere aard was het fonds, dat in 1753 door zes notabelen uit Bergen op
Zoom werd opgericht, om daaruit lijfrenten uit te keren aan weduwen, kinderen en
‘andere’ personen. Een rentmeester, die tevens als secretaris en boekhouder fungeerde,
werd aangesteld. Het fonds is in 1799 geliquideerd. 801

436
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
Berg op Zoom ville appartenante aux
province unies. Plan van de vesting
Bergen op Zoom, gemaakt na de belegering
van 1747.

437
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen b. inventaris
16.1 toezicht op het gasthuis
16.1.1 organisatie en middelenbeheer
SA4292 Akten van verhuur van eigendommen van het gasthuis. 1659-1671 en 1742.
1 omslag.
SA4293 Stukken betreffende het bestuur van het gasthuis en over de zorg voor de daarin
geplaatste personen. 1666-1777. 1 omslag.
SA4294 Voorwaarden en akte van verkoop namens het gasthuis van de huizen de Grote
en Kleine Sint Jacob aan de Vismarkt. 1737. 1 stuk.
P.M. Dossier inzake de aflossing van obligaties ten laste van de diaconie, van het gasthuis
en van het wees- en armkinderhuis. 1739. Retroakten 1616-1739. Zie inv.nr. SA3680.
SA4295 Obligaties t.g.v. het gasthuis. 1740-1786. Met een transportakte. 1803. 1 omslag.
SA4296 Staat van inkomsten van het gasthuis. 1754. 1 stuk.
SA4297 Akte waarbij de regenten van het gasthuis met Jacoba de Ligt een contract sluiten
inzake de overname tegen een jaarlijkse vergoeding van haar huis De Pellicaan,
gelegen boven het Vleeshuis. 1766. 1 stuk.

438
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4298 Dossier inzake de verkoop namens het gasthuis van enige huizen in de stad. 1777.
1 omslag.
16.1.2 verantwoording
SA4299 Rekening van inkomsten en uitgaven van de gasthuismeesters, van de pastoor en
van de moeder van het Sint- Elisabethsgasthuis. 1535. Afgehoord 1536. 1 katern.
SA4300 Rekening van inkomsten en uitgaven van de beheerder van de 13 proven van het
Sint-Willemshuis. 1555/1557, afgehoord 1561. 1 katern.
SA4301 Fragment van een rekening van het Gasthuis of de huisarmen. 1559/1600. 1 omslag.
N.B. Uitgeknipt.
SA4302-SA4305 Rekeningen van inkomsten en uitgaven van de rentmeester van de gasthuizen bij de
Waag en in de Vrijthofstraat (Rozemarijnstraat). 1560/1561-1579/1580.
Met bijlagen 1579/1580 en 1581-1592. 2 katernen en 2 omslagen.
SA4302 1560/1561. 1 katern.
SA4303 1573/1574. 1 katern.
SA4304 1579/1580. Met bijlagen. 1 omslag.
SA4305 1581-1592. Bijlagen. 1 omslag.
SA4306-SA4419 Rekeningen van inkomsten en uitgaven van de rentmeester van de gasthuisgoederen,
sinds 1660 van de begijnengoederen, tevens afkomstig van de het
Cellezustersklooster en van het Sint-Jacobsgilde, sinds 1736 genoemd de goederen
van het Sint-Catharinagasthuis. 1589/1590-1810. 14 banden(b), 63 delen(d), 36
katernen(k).
SA4306 1589/1590-1592/1593. ~1b
SA4307 1593/1594-1596/1597. ~1b
SA4308 1603/1604-1606/1607. ~1b
SA4309 1607/1608. ~1k
SA4310 1613/1614-1617/1618. ~1b
SA4311 1618/1619-1620/1621. ~1b

439
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4312 1623/1624-1626. ~1b
SA4313 1627. ~1k
N.B. Fol. 1 ontbreekt.
SA4314 1628-1631. ~1b
SA4315
N.B. Fol. 1 ontbreekt in de
rekening 1630.
1632/1635. ~1b
SA4316 1638. ~1k
SA4317 1641-1650. ~1b
SA4318 1660-1662. ~1b
N.B. Voor de ontbrekende jaren
van deze rekening zie de
inv.nrs. SA4529 en SA4530.
SA4319 1669-1671. ~1b
SA4320 1672-1675. ~1b
SA4321
N.B. Fol. 1 ontbreekt in de
rekening van 1673.
1679. ~1k
SA4322 1681. ~1k
SA4323 1682-1684. ~1b
SA4324 1685-1688. ~1b
SA4325 1690-1713. ~1b
SA4326 1693. ~1k
SA4327 1695. ~1k
SA4328 1696. ~1k
SA4329 1700. ~1k
SA4330 1701. ~1k
SA4331 1702. ~1k
SA4332 1703. ~1k
SA4333 1704. ~1k
SA4334 1705. ~1k
SA4335 1707. ~1k
SA4336 1708. ~1k
SA4337 1709. ~1k
SA4338 1713. ~1k
SA4339 1710. ~1k
N.B. Fragment.
SA4340 1711. ~1k
N.B. Fragment.
SA4341 1715. ~1d
SA4342 1716. ~1k
SA4343 1717. ~1k
SA4344 1718. ~1k
SA4345 1721. ~1k
SA4346 1725. ~1k
SA4347 1732. ~1k
SA4348 1733. ~1k
SA4349 1736. ~1k
SA4350 1737. ~1k
SA4351 1738. ~1k
SA4352 1739. ~1k
SA4353 1740. ~1k
SA4354 1741. ~1k
SA4355 1742. ~1k
SA4356 1743. ~1k
SA4357 1745. ~1d
SA4358 1746. ~1d
SA4359 1747-1750 ~1d
SA4360 1751. ~1d
SA4361 1752. ~1d

440
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4362 1753. ~1d
SA4363 1754. ~1d
SA4364 1755. ~1d
SA4365 1756. ~1d
SA4366 1757. ~1d
SA4367 1758. ~1d
SA4368 1759. ~1d
SA4369 1760. ~1d
SA4370 1761. ~1d
SA4371 1762. ~1d
SA4372 1763. ~1d
SA4373 1764. ~1d
SA4374 1765. ~1d
SA4375 1766. ~1d
SA4376 1767. ~1d
SA4377 1768. ~1d
SA4378 1769. ~1d
SA4379 1770. ~1d
SA4380 1771. ~1d
SA4381 1772. ~1d
SA4420 1596/1597. ~1o
SA4421 1600/1601. ~1o
SA4422 1632. ~1l
SA4423 1634. ~1s
SA4424 1637. ~1l
SA4425 1664. ~1l
SA4426 1665. ~1l
SA4382 1773. ~1d
SA4383 1774. ~1d
SA4384 1775. ~1k
SA4385 1776. ~1d
SA4386 1777. ~1d
SA4387 1778. ~1d
SA4388 1779. ~1d
SA4389 1780. ~1d
SA4390 1781. ~1d
SA4391 1782. ~1d
SA4392 1783. ~1d
SA4393 1784. ~1d
SA4394 1785. ~1d
SA4395 1786. ~1d
SA4396 1787. ~1d
SA4397 1788. ~1d
SA4398 1789. ~1d
SA4399 1790. ~1d
SA4400 1791. ~1d
SA4401 1792. ~1d
SA4420-SA4527 Bijlagen van de gasthuisrekeningen. 1596/1597-1810. 103 liassen,
3 stukken(s). 2 omslagen(o).
SA4427 1667. ~1l
SA4428 1668. ~1l
SA4429 1670. ~1l
SA4430 1672. ~1l
SA4431 1675. ~1l
SA4432 1676. ~1l
SA4433 1678. ~1l
SA4402 1793. ~1d
SA4403 1794. ~1d
SA4404 1795. ~1d
SA4405 1796. ~1d
SA4406 1797. ~1d
SA4407 1798. ~1d
SA4408 1799. ~1d
SA4409 1800. ~1d
SA4410 1801. ~1d
SA4411 1802. ~1d
SA4412 1803. ~1d
SA4413 1804. ~1d
SA4414 1805. ~1d
SA4415 1806. ~1d
SA4416 1807. ~1d
SA4417 1808. ~1d
SA4418 1809. ~1d
SA4419 1810. ~1d
SA4434 1679. ~1l
SA4435 1680. ~1s
SA4436 1681. ~1s
SA4437 1683. ~1l
SA4438 1684. ~1l
SA4439 1689. ~1l
SA4440 1690. ~1l

441
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4441 1692. ~1l
SA4442 1695. ~1l
SA4443 1699. ~1l
SA4444 1702/1704. ~1l
SA4445 1703. ~1l
SA4446 1705. ~1l
SA4447 1706. ~1l
SA4448 1710. ~1l
SA4449 1711. ~1l
SA4450 1712. ~1l
SA4451 1714. ~1l
SA4452 1715. ~1l
SA4453 1716. ~1l
SA4454 1718. ~1l
SA4455 1719. ~1l
SA4456 1721. ~1l
SA4457 1723. ~1l
SA4458 1724. ~1l
SA4459 1727. ~1l
SA4460 1729. ~1l
SA4461 1730. ~1l
SA4462 1733. ~1l
SA4463 1738. ~1l
SA4464 1739. ~1l
SA4465 1742. ~1l
SA4466 1743. ~1l
SA4467 1747/1750. ~1l
SA4468 1751. ~1l
SA4469 1752. ~1l
SA4470 1753. ~1l
SA4471 1754. ~1l
SA4472 1755. ~1l
SA4473 1756. ~1l
SA4474 1757. ~1l
SA4475 1758. ~1l
SA4476 1759. ~1l
SA4477 1760. ~1l
SA4478 1761. ~1l
SA4479 1762. ~1l
SA4480 1763. ~1l
SA4481 1764. ~1l
SA4482 1765. ~1l
SA4483 1766. ~1l
SA4484 1767. ~1l
SA4485 1768. ~1l
SA4486 1769. ~1l
SA4487 1770. ~1l
SA4488 1771. ~1l
SA4489 1772. ~1l
SA4490 1773. ~1l
SA4491 1774. ~1l
SA4492 1775. ~1l
SA4493 1776. ~1l
SA4494 1777. ~1l
SA4495 1778. ~1l
SA4496 1779. ~1l
SA4497 1780. ~1l
SA4498 1781. ~1l
SA4499 1782. ~1l
SA4500 1783. ~1l
SA4501 1784. ~1l
SA4502 1785. ~1l
SA4503 1786. ~1l
SA4504 1787. ~1l
SA4505 1788. ~1l
SA4506 1789. ~1l
SA4507 1790. ~1l
SA4508 1791. ~1l
SA4509 1792. ~1l
SA4510 1793. ~1l
SA4511 1794. ~1l
SA4512 1795. ~1l
SA4513 1796 ~1l
SA4514 1797. ~1l
SA4515 1798. ~1l
SA4516 1799. ~1l
SA4517 1800. ~1l
SA4518 1801. ~1l
SA4519 1802. ~1l
SA4520 1803. ~1l
SA4521 1804. ~1l
SA4522 1805. ~1l
SA4523 1806. ~1l
SA4524 1807. ~1l
SA4525 1808. ~1l
SA4526 1809. ~1l
SA4527 1810. ~1l

442
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4528 Bijlage van de rekening van het pesthuis. 1626. 1 stuk.
SA4529-SA4530 Afschriften van de gasthuisrekeningen d.d. 1660-1691. ca. 1692. 2 banden.
N.B. Voorin inv.nr. SA4529 een staat van afrekening tussen de erfgenamen van de overleden rentmeester
van de begijnen-goederen Thomas de Rouck en de nieuwbenoemde rentmeester Robbrecht van
Schilperoo(r)t.
SA4529 1660-1675.
SA4530 1676-1691.
SA4531 Borderellen bij de gasthuisrekeningen. 1715-1810. 1 omslag.
16.2 toezicht op het weeshuis
16.2.1 organisatie
SA4532 Afschriften van stukken inzake de oprichting van het weeshuis. d.d. 1591-1600.
(18e eeuw). 1 omslag.
N.B. Fragmenten van een handschrift.
16.2.2 middelenbeheer
SA4533 Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de predikant Jac. Baselis jr.,
gedaan in verband met de oprichting van het weeshuis. 1597/1598, afgehoord 1599
(fol. 1-83v); staat van ontvangsten en uitgaven van het weeshuis, overgelegd door de
predikant Jac. Baselis jr. 1598/1599 (fol. 84-108) en afschriften van de rekeningen
van het weeshuis, d.d. 1598/1599-1605/1606. Gelijktijdig (vanaf fol. 109).
Tevens stukken betreffende de oprichting en eerste financiering van het weeshuis.
1597/1598. 1 band.
SA4534-SA4537 Afschriften van de rekeningen van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de
rentmeester van het weeshuis d.d. 1597/1598-1659. Gelijktijdig. 3 banden, 1 katern.

443
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4534 1597/1598-1602/1603. 1 band
SA4535 1608/1609. 1 katern
SA4536 1614/1615-1618/1619. 1 band
SA4537 1636-1659. 1 band
SA4538-SA4553 Bijlagen van de weeshuisrekeningen, 1619-1698. 16 omslagen.
SA4538 1619.
SA4539 1647.
SA4540 1666.
SA4541 1672.
SA4542 1673.
SA4543 1674.
SA4544 1675.
SA4545 1676.
SA4546 1677.
SA4547 1679.
SA4548 1680.
SA4549 1690.
SA4550 1694.
SA4551 1695.
SA4552 1697.
SA4553 1698.
SA4554 Afschrift van de rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door Michiel de Valck,
door de magistraat aangesteld tot administrateur van de goederen van het weeshuis,
d.d. 1686. Afgehoord 1701. Gelijktijdig. 1 katern.
16.3 armkinderhuis
SA4555 Rapport van gedeputeerden uit de momboirs inzake de oprichting van een
armkinderhuis. 1681. 1 stuk.
P.M. Rekeningen van het armkinderhuis. 1683-1699. Opgenomen in de
diakonierekeningen. Zie inv.nrs. SA3733-SA3745.

444
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
16.4 toezicht op het gecombineerde stads-, wees en
armkinderhuis
16.4.1 organisatie en middelenbeheer
SA4556 Afschrift van een overeenkomst tussen de regenten van het tehuis ener- en de
rooms-katholieke pastoor en kapelaan anderzijds over het onderhoud van de
kinderen van Hendrik Jannix, d.d. 1719. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA4557 Inventaris van de goederen en effecten van het tehuis. 1740. 1 katern.
SA4558 Obligaties t.g.v. het weeshuis. 1740-1788. 1 omslag.
SA4559 Memorie van de rentmeester over de financiële toestand van het tehuis. 1788. 1 stuk.
P.M. Beschikking van de landdrost van Brabant, waarbij hij het reglement van het
Stadsweeshuis, waarvan de tekst in het stuk is opgenomen, goedkeurt. 1809.
Zie inventaris Stads- en Gemeentearchief 1814-1925 voorlopig inv.nr. SA4560.
SA4560 Uittreksel uit het besluitenregister van burgemeester en wethouders waarin
opgenomen een uittreksel uit het verbaal van de landdrost van Brabant, om de
rechten op inkomsten uit het begraven en luiden aan het tehuis toe te kennen,
d.d. 1809. Gelijktijdig. 1 stuk.
16.4.2 verantwoording
SA4561-SA4635 Rekeningen van de rentmeester van het gecombineerd Stads-, Wees- en
Armkinderhuis. 1714/1715-1810. 74 katernen(k) en 1 band(b).
SA4561 1714/1715. ~1k SA4563 1735. ~1k
SA4566 1738. ~1k
SA4562 1715/1716-
SA4564 1736. ~1k
SA4567 1739. ~1k
1734. ~1b
SA4565 1737. ~1k
SA4568 1740. ~1k

445
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4569 1741. ~1k
SA4570 1742. ~1k
SA4571 1743. ~1k
SA4572 1744. ~1k
SA4573 1745. ~1k
SA4574 1746. ~1k
SA4575 1746.
(dubbel) ~1k
SA4576 1748/1750. ~1k
SA4577 1751. ~1k
SA4578 1752. ~1k
SA4579 1753. ~1k
SA4580 1754. ~1k
SA4581 1755. ~1k
SA4582 1756. ~1k
SA4583 1757. ~1k
SA4584 1758. ~1k
SA4585 1759. ~1k
SA4586 1760. ~1k
SA4587 1761. ~1k
SA4588 1762. ~1k
SA4589 1763. ~1k
SA4590 1764. ~1k
SA4591 1765. ~1k
SA4592 1766. ~1k
SA4593 1767. ~1k
SA4594 1768. ~1k
SA4595 1769. ~1k
SA4596 1770. ~1k
SA4597 1771. ~1k
SA4598 1772. ~1k
SA4599 1773. ~1k
SA4600 1774. ~1k
SA4601 1775. ~1k
SA4602 1776. ~1k
SA4603 1777. ~1k
SA4604 1778. ~1k
SA4605 1779. ~1k
SA4606 1780. ~1k
SA4607 1781. ~1k
SA4608 1782. ~1k
SA4609 1783. ~1k
SA4610 1784. ~1k
SA4611 1785. ~1k
SA4612 1786. ~1k
SA4613 1787. ~1k
SA4636-SA4718 Bijlagen van de rekeningen. 1699-1810. 83 liassen.
SA4636 1699.
SA4637 1701.
SA4638 1704.
SA4639 1709.
SA4640 1710.
SA4641 1711.
SA4642 1712.
SA4643 1714.
SA4644 1718.
SA4645 1719.
SA4614 1788. ~1k
SA4615 1789. ~1k
SA4616 1790. ~1k
SA4617 1791. ~1k
SA4618 1792. ~1k
SA4619 1793. ~1k
SA4620 1794. ~1k
SA4621 1795. ~1k
SA4622 1796. ~1k
SA4623 1797. ~1k
SA4624 1798. ~1k
SA4625 1799. ~1k
SA4626 1800. ~1k
SA4627 1801. ~1k
SA4628 1802. ~1k
SA4629 1803. ~1k
SA4630 1804. ~1k
SA4631 1805. ~1k
SA4632 1807. ~1k
SA4633 1808. ~1k
SA4634 1809. ~1k
SA4635 1810. ~1k
SA4646 1720.
SA4647 1722.
SA4648 1723.
SA4649 1725.
SA4650 1728.

446
HOOFDSTUK 16
Gasthuis, weeshuis
en armkinderhuis
hogere organen
SA4651 1729.
SA4652 1731.
SA4653 1732.
SA4654 1733.
SA4655 1735.
SA4656 1738.
SA4657 1739.
SA4658 1740.
SA4659 1743.
SA4660 1746.
SA4661 1749.
SA4662 1751.
SA4663 1752.
SA4664 1753.
SA4665 1754.
SA4666 1755.
SA4667 1756.
SA4668 1757.
SA4669 1758.
SA4670 1759.
SA4671 1760.
SA4672 1761.
SA4673 1762.
SA4674 1763.
SA4675 1764.
SA4676 1765.
SA4677 1766.
SA4678 1767.
SA4679 1768.
SA4680 1769.
SA4681 1770.
SA4682 1771.
SA4683 1772.
SA4684 1773.
SA4685 1774.
SA4686 1775.
SA4687 1776.
SA4688 1777.
SA4689 1778.
SA4690 1779.
SA4691 1780.
SA4692 1781.
SA4693 1782.
SA4694 1783.
SA4695 1784.
SA4696 1785.
SA4719 Borderellen op de rekeningen. 1767-1809. 1 omslag.
SA4697 1786.
SA4698 1787.
SA4699 1788.
SA4700 1789.
SA4701 1790.
SA4702 1791.
SA4703 1792.
SA4704 1793.
SA4705 1794.
SA4706 1798.
SA4707 1799.
SA4708 1800.
SA4709 1801.
SA4710 1802.
SA4711 1803.
SA4712 1804.
SA4713 1805.
SA4714 1806.
SA4715 1807.
SA4716 1808.
SA4717 1809.
SA4718 1810.

447
Zie Macht en gezag, 220-222 en 354-361.
802 Zie hoofdstuk 10.
803 inv.nr. SA760, stadsrekening 1488/1489,
fol. 179; inv.nr. 761, stadsrekening
1490/1491, fol. 70.
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
a. inleiding
Vooral in de Middeleeuwen heeft de stad zich intensief met de verdediging bezig
gehouden. Vroeg in de vijftiende eeuw waren er twee schuttersgilden waarin de weerbare
bewoners van de stad waren georganiseerd. Omdat hun taak voornamelijk het
handhaven van de openbare orde betrof, worden de schutterijen onder dat hoofdstuk
uitvoeriger besproken. 802
De vijftiende eeuw was getuige van de krijgsverrichtingen van Bergenaren, ook buiten
de stad. Bijvoorbeeld bij de veldtocht naar Lotharingen in 1476, die naar Luik in
1482, die naar Zeeland (tegen rebellerende Vlamingen) in 1484, in 1489-1490 weer
tegen de Vlamingen en tegen opstandige steden in Brabant. In 1491-1492 werden
schepen uitgerust om op de Schelde de handelsvloot te beschermen tegen aanvallen
van de quaitwillighe Vlamingen, die onder Filips van Kleef rebelleerden. 803

448
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
804 Pennings (1952) 104-132.
805 ARR inv.nr. 11, fol. 4v, res. 22 aug. 1577;
fol. 7v, 28 aug. 1577; fol. 8, res. 29 aug.
1577.
806 inv.nr. SA29 fol. 156v, res. 7 september
1577; fol. 161, res. 14 september 1577.
Rond 1475 heeft de stad geschut (bussen en engijnen) aangeschaft. Voor stadsartillerie
werd een artilleriehuis ingericht. Een busschieter moest worden aangesteld om het
geschut te onderhouden en te bewaren.
De markiezin nodigde in 1567 een Spaans garnizoen uit om de stad te bezetten.
Ondanks kortstondige onderbrekingen kan men de stad sindsdien als een garnizoensplaats
beschouwen. Naast het stadsbestuur en de markiezen kwam een nieuwe
machtsfaktor te Bergen op Zoom in de vorm van de militaire organisatie. Deze
bestond uit een gouverneur, een stadscommandant, een aantal legerafdelingen, een
eigen rechtbank (krijgsraad) en gevangenis (provoost).
De relatie tussen burgers en soldaten was niet altijd harmonieus te noemen. Ook in
vredestijd waren er geschillen tussen de magistraat en de militaire overheid op te lossen,
onder andere over de militaire jurisdictie, het toezicht op de poorten, enz. De
Staten-Generaal moesten soms regelend optreden. Arrestaties van burgers door militairen
verhoogden zo nu en dan de onderlinge spanning.
oorlogen en belegeringen
Bergen op Zoom was reeds vroeg betrokken bij de ontwikkelingen, die tot de scheiding
van de Nederlanden zouden leiden. Marie de Lannoy, weduwe van markies Jan
IV van Glymes, verkreeg in 1567 een Spaans garnizoen. Bergen op Zoom werd, naast
Antwerpen, een steunpunt voor de Spaanse vloot. Zonder succes: in het begin van
december 1573 en opnieuw op 10 januari 1574 mislukten pogingen om vanuit de
Bergse haven naar het door de Geuzen belegerde Middelburg te varen om dit te ontzetten.
Zeeuwse Geuzen versloegen bij Reimerswaal de Spaanse eskaders. Aan de
Spaanse vlootopbouw kwam een einde door de Pacificatie van Gent (8 november
1576) en de daarop volgende gebeurtenissen. 804 De Spaanse vlootactiviteit op de
Schelde werd door de Geuzen meermalen geblokkeerd.
Door een krijgslist kwam Bergen op Zoom in augustus 1577 voorgoed aan Staatse
zijde. 805 Teneinde van het garnizoen verlost te worden, besloot men de burgerlijke
verdediging te versterken, door een vendel te vormen voor de ‘Jonge gesellen’, waarin

449
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
807 ARR inv.nr. 11, fol. 94, 24 augustus, fol.
101, res. 15 september 1578.
808 inv.nr. SA31 fol. 10v, res. 4 en 9 juli 1579
en inv.nr. 4481.
809 inv.nr. SA30, fol. 118v, res. 4 juli; fol. 120,
res. 6 juli; 121-121v, res. 17 en 20 juli
1581.
810 inv.nr. SA30, fol. 141; ARR inv.nr. 14, fol.
12.
811 RGP 43, 130, res. St.-Gen. 19 feb.; 131,
res. St.-Gen. 21 feb.; 132, St.-Gen 26
feb.; 132-133, res. 26 en 27 feb. 1583.
812 inv.nr. SA32 fol. 23, res. 4 mei; 23v, res.
11 mei; fol. 29v, 3 augustus 1583.
813 inv.nr. SA32, fol. 38, res. 2 november; fol.
43, 28 november; fol. 45v, res. 23
december 1583.
ook de personen, die niet tot een gilde behoorden dienst moesten doen. 806 Het leger
van de Prins van Oranje, dat in augustus-september in de buurt van de stad rondtrok,
bezorgde veel overlast. Bergen op Zoom moest bedden leveren voor gekwetste en
geïnfecteerde soldaten. 807 De opmars van de Spanjaarden in de opstandige
Nederlanden bleek succesvol: Maastricht viel op 29 juni 1579 na een belegering in
hun handen en werd geplunderd. Nog geen maand later sloot Bergen op Zoom noodgedwongen
een verdrag (satisfactie) met de Staten van Zeeland. Er kwam een vendel
soldaten in de stad, onder bevel van de gouverneur van Walcheren, Alexander van
Haultain. Eerder contact met twee vendels uit Antwerpen werd, na overleg met de
Prins van Oranje, verbroken. Het garnizoen kreeg uitdrukkelijk opdracht, kerken,
kloosters en geestelijke personen ongemoeid te laten. 808
De inname van Breda in 1581 had tot gevolg, dat de opstandige Staten-Generaal
steeds meer aandacht gingen besteden aan het behoud van de vestingen aan de
Schelde. Bergen op Zoom noemde zich dat jaar voor het eerst een frontierstadt. De
kolonel De La Garde kwam met acht vendels Franse soldaten de stad bezetten tot last
en cost van de burgers. 809 De relatie tussen de stad en de markies, die toch al niet optimaal
was, werd door het legeren van dit garnizoen onhoudbaar. De markies trok zich
mokkend terug op het kasteel van Wouw, waar hij zich in verbinding stelde met de
landvoogd Parma. Hij steunde het plan, om de stad door een krijgslist in handen te
krijgen. De mislukte nachtelijke aanval werd op 5 december 1581 uitgevoerd. 810
Begin 1583 kwamen de hier gelegerde soldaten tot muiterij of alteratie. De Staten van
Brabant verzochten in februari aan de andere provincies hulp omdat zij de soldaten
van Bergen op Zoom niet konden betalen. Holland en Zeeland betaalden daarop een
halve maand soldij. 811
Verbetering in de militaire situatie bracht het innemen van het kasteel van Wouw op 2
april 1583. Deze inname maakte deel uit van de veldtocht van de Franse generaal
Biron, die overigens na een gevecht bij Steenbergen met het leger van Parma zonder
verder succes uit de streek vertrok. 812 Op 1 november vervielen de soldaten van
Bergen op Zoom wederom tot muiterij; pas einde december konden de Staten van
Brabant hen door middel van geld tot gehoorzaamheid brengen. 813

450
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
814 inv.nr. SA32, fol.70v-78. res. sept.-okt.
1584; RGP 43, 431, res. St.-Gen. 20
augustus 1584.
815 RGP 47, 31 res. St.-Gen. 30 september
1585; 109-118, 25 en 26 juli 1585.
816 inv.nr. SA33, fol. 51, res. 31 augustus
1588.
817 inv.nrs. SA4751-4754.
818 inv.nr. SA35, fol. 139v, res. 13 oktober
1592.
819 RGP 71, 468; RGP 101, 137.
820 inv.nr. SA4885.
821 inv.nr. SA37, fol. 15-21, res. 21 augustus,
20 september, 29 september 1605.
De val van Antwerpen in augustus 1585 betekende voor Bergen op Zoom een definitieve
ommekeer. De eeuwenoude banden met het zuiden werden definitief doorgesneden.
814 Even leek het erop, dat ook een verovering van Bergen op Zoom door de
Spanjaarden voor de deur stond. In de Staten-Generaal was sprake van de sobere
gesteltenisse van Bergen op Zoom en de verstandhouding, die sommigen met de vijand
hadden. 815 De Engelse koningin Elisabeth I zond troepen. Ook Bergen op Zoom werd
door Engelsen bezet. Opnieuw, einde augustus 1588, dreigde muiterij onder de soldaten,
die van verschyden natiën waren. 816 Tussen 24 september en 13 november van dat
jaar doorstond Bergen op Zoom een zware beproeving in de vorm van een belegering
onder leiding van de befaamde veldheer Parma. De uitslag bevestigde en verstevigde
de nauwe relaties met het Noorden, dat zich in deze jaren tot een vrij en onafhankelijk
Gemenebest ging ontwikkelen.
Nadat Breda in 1590 was heroverd was de situatie te Bergen op Zoom nog niet rustig.
Spanningen tussen burgers en soldaten kwamen zo nu en dan tot uitbarsting. 817
In oktober 1592 moesten de burgers samen met vijf Zeeuwse vendels de stad bewaken,
omdat het Engelse garnizoen naar Oostende en Frankrijk was gezonden. 818
Bergen op Zoom werd in 1599, krachtens een besluit van de Staten-Generaal, een uitgangspunt
voor plundertochten in de dorpen van Brabant ten zuiden van de Demer
door de Staatse ruiterij. De met deze opdracht belaste militairen stonden onder bevel
van Paulus Bacx, commandeur van de stad. Aan sommige soldaten werd geen traktement
meer uitbetaald, zij moesten zich tevreden stellen met hun aandeel in de
gemaakte buit. 819
In 1600, het jaar van de befaamde slag bij Nieuwpoort, in die tijd beter bekend als de
slag van Vlaanderen, was Bergen op Zoom slechts zijdelings betrokken. Gevangen soldaten
moesten worden vervoerd en van voedsel worden voorzien. 820
Er vonden nog twee aanvallen op Bergen op Zoom plaats, namelijk in de nacht van 20
op 21 augustus en in de nacht van 19 op 20 september 1605. Beide aanvallen werden
afgeslagen, maar de paniek was groot. Sommige burgers betoonden zich flauwhertich
en vluchtten met hun goederen. 821
Na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) dacht de markies De Spinola een succes te

451
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
822 inv.nrs. SA4990 - 5004.
823 inv.nr. SA3234, fol. 170-179, 183.
kunnen behalen door Bergen op Zoom voor de Spaanse koning te veroveren. De langdurige
belegering in 1622 leverde niet het beoogde resultaat op. Het einde van het
beleg beschouwde men in de republiek als een overwinning. Nog jarenlang werden
beide wapenfeiten, die van 1588 en 1622, te Bergen op Zoom dankbaar herdacht.
De beschieting, verovering en plundering van de stad in 1747 door de Fransen had
voor de economie van de stad jarenlang verstrekkende gevolgen. Een afzonderlijk
fonds voor de wederopbouw werd gevormd, dat echter niet zonder problemen
functioneerde. 822 De belegering van de stad bracht ook verwoestingen mee van het
aangrenzende platteland. De vergoeding van de schade, de vrijstelling van belastingen
tijdens de wederopbouw na 1747 en het herstel van de aangerichte vernielingen eisten
in de periode 1750-1755 alle energie van de belanghebbenden op. Een speciale
commissie tot de wederopbouw van de verwoeste huizen en schuren fungeerde tot
oktober 1755. 823
Bij invallen van vreemde (voornamelijk Franse) troepen in Staats-Brabant bleef
Bergen op Zoom verder ongemoeid. De door inundaties en de vestinglinie ook na
1747 moeilijk in te nemen vesting liet men links liggen om door te kunnen stoten
naar het Noorden, onder meer langs het zwakkere Breda. Bergen op Zoom moest zich
in 1795 op bevel van hogerhand overgeven aan de Franse republikeinse troepen, zonder
dat enige poging tot belegering was gedaan. De bedreiging in 1809 door een
Engelse invasie in Zeeland werd snel afgewend door een verrassingsaanval onder leiding
van Cort Heyligers waarbij het Hollandse leger het Kreekrak doorwaadde.
Ondanks deze prestatie achtte keizer Napoleon het nodig om Holland geheel te bezetten.
Opnieuw moest de commandant van de vesting zich zonder slag of stoot overgeven,
nu aan de troepen van een ‘bevriende’ mogendheid.
de vesting
Tot dusverre veronderstelde men aan de hand van archiefgegevens dat de stadsomwalling
pas ca. 1335 werd gerealiseerd. Recente opgravingen door Vermunt op een terrein
van een afgebroken schoolgebouw aan de Kloosterstraat hebben aannemelijk

452
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
824 Vermunt (1997-2) 125-128
825 Van Ham (1982) 14-41.
826 inv.nr. SA29, fol. 52, res. 19 en 22 mei
1577.
827 ARR inv.nr. 13, fol.49 en 50.
gemaakt dat de veertiende-eeuwse stadsmuur ter plaatse op een oudere, vermoedelijk
dertiende-eeuwse aarden wal had gestaan, die in eerste instantie een houten pallisade
droeg. De situatie leek op die te Breda, waarbij de jongste onderzoekingen de stenen
ommuring, in 1333 begonnen, gefundeerd was op een op 1250/1300 te dateren aarden
wal. Nader onderzoek op andere plaatsen rondom (en binnen?) het oude centrum
van Bergen op Zoom zal hierover meer duidelijkheid verschaffen. 824 In 1484 begon
een algehele vernieuwing van de omwalling met de bouw van zware muren en torens
bij de Verloren Costpoort. Vervolgens werden nieuwe grachten gegraven aan de zuiden
noordzijde van het Havenkwartier (1484 resp. 1488), en bij de Steenbergsepoort.
De Noordvest en de Diepvest bij de Wouwsepoort werden in 1491 opnieuw gegraven.
In 1505-1508 bracht men ter afsluiting van het havenfront aan de westzijde een stenen
front of Bolwerck met drie nieuwe poorten aan. De Sint-Jacobspoort, de Sint-
Nicolaaspoort en de Hampoort vormden voortaan de nieuwe westelijke stadstoegangen.
825 Samen met de Oude Bospoort kwam het aantal poorten op zeven.
In de zestiende eeuw bleven de verdere activiteiten tot onderhoud beperkt, totdat na
de belegering van 1588 met meer ingrijpende veranderingen werd begonnen. Vanouds
had de stad enige bevoegdheid ten aanzien van het omringende platteland wanneer
grootscheepse onderhouds- of uitbreidingswerken aan de stadsmuren en grachten
nodig waren. Oorspronkelijk werden de inwoners van de dorpen opgeroepen om daadwerkelijk
mankracht in te zetten maar die van verder weg gelegen nederzettingen
stuurden meestal geld om anderen namens hen te laten werken. Vandaar dat het ook
tijdens de Tachtigjarige Oorlog een normale zaak werd gevonden om de dorpen aan te
slaan in de kosten van de verdediging van de stad. Zo moesten de bewoners van het
platteland in 1577 meebetalen in de weeklening ter betaling van de militaire lasten. 826
Wellicht voor het eerst werden in 1580 afgevaardigden van de dorpen in het
Markiezaat bijeengeroepen om te beraadslagen over het opbrengen van hun quota. 827
De absolute ligging ten aanzien van het voor- en achterland maakte de stad in de
Tachtigjarige Oorlog en daarna tot een strategisch belangrijk object. Voor de
Hollanders en Zeeuwen was Bergen op Zoom een bruggehoofd of voorpost in het
Brabantse land; voor de Spanjaarden was het een springplank of speerpunt naar

453
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
828 inv.nr. SA30, fol. 31, res. 5 juni 1579.
829 inv.nr. SA32, fol. 13, res. 6 januari 1583.
830 RGP, 51, 160-161.
831 inv.nr. SA5009, fol. 78, 91 en 106.
832 inv.nr. SA5009, fol. 103, 104 en 105.
833 inv.nr. SA5009, fol. 82.
Zeeland. De relatieve ligging ten aanzien van het omringende terrein maakte de stad
echter tot een uit tactisch oogpunt zwakke plaats. Slechts door speciale maatregelen -
omwalling, afgravingen van terreinen, inundaties - kon men deze zwakte omzette in
sterkte. Daartoe was ook een voortdurende aanpassing aan de ontwikkeling van nieuwe
aanvalsmiddelen en -technieken vereist.
De Staten-Generaal bevalen in juni 1579 de bebouwing buiten de poorten (‘voorsteden’)
te slopen. 828 In december 1582 kwam het bevel om de kappen en daken van de
poorten af te breken en van de afkomende materialen geschutsstellingen te bouwen.
829 Een ingrijpende vernieuwing en herziening van de vesting kwam in de jaren
tachtig van de zestiende eeuw herhaaldelijk aan de orde. De omstandigheden maakten
het berooide stadsbestuur onmogelijk om zonder steun van de centrale overheid een
dergelijk omvangrijk projekt te realiseren. Tijdens en na het beleg van 1588 namen de
uitkeringen van de centrale overheid in de kosten van de stadsversterkingen aanzienlijk
toe. Nog op 5 juli 1588 werd in de Staten-Generaal aangedrongen op het voltooien
van de vestingwerken. 830 Dit vond uiteindelijk tussen 1590 en 1605 zijn beslag. De
oude stadsmuren werden aan de binnenzijde met aarde versterkt; op daartoe geëigende
plaatsen breidde men de omwalling uit met uitstekende punten of bolwerken. Een
zwak punt in de passieve verdediging vormde de terreinsgesteldheid. Een aantal heuvels
aan de noord- en oostzijde van de stad was voordelig voor een eventuele aanvaller.
Vanaf daar geplaatste stellingen konden gemakkelijk beschoten worden.
De berg in het Bergse Bos nabij de stad bleek de grootste bedreiging. Daarom is er in
1606 een versterkte toren (redoute) gebouwd met een bijbehorend retranchement.
Hierdoor ontstond een hoornwerk, dat men later ook Beckaff noemt. 831 Een andere
redoute is op de berg van Hoolwegen gebouwd. Dit werk heette later Kijk in de Pot. 832
Een conterscherp of buitenwal kon een aanval op de hoofdwal vertragen of voorkomen.
Deze is in eveneens 1606 aanbesteed. 833
Na het Twaalfjarig Bestand nemen de stadhouder, tevens bevelhebber van het leger in
het zuiden, de Staten-Generaal en de Raad van State steeds meer initiatieven tot het
uitbreiden en verbeteren van de vesting. Het beheer van de krijgsmiddelen ontglipte
geleidelijk aan de stad. Wel bleef deze nog jarenlang verplicht om de kosten voor te

454
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
834 inv.nr. SA2523.
835 inv.nr. SA30, fol. 134v, res. 2 oktober
1581.
836 inv.nr. SA31, fol. 50v, res. 7 november
1582; inv.nr. 32, fol. 11, res. 24
november 1582.
schieten van allerlei verbeteringen aan de vestingwerken.
Naast de reeds bestaande forten aan de havenmonding kwam in 1627-1629 een linie
met drie forten tussen Bergen op Zoom en Steenbergen tot stand.
De oude vestingwerken zijn in de jaren 1698 en 1744 (met een onderbreking tussen
1706 en 1741) geheel vervangen door nieuwe naar plannen van ingenieur Menno van
Coehoorn. De Raad van State kocht de afbraak van de resten van de oude vesting en
de op de wallen geplante bomen. Sinds die tijd werden de vestingwerken als staatseigendom
beschouwd en had de stad daar geen zeggenschap meer over.
Ook het gezag van de magistraat ten aanzien van het openen en sluiten van de poorten,
het geven van een wachtwoord om na de sluiting de stad binnen te mogen komen
en het bewaren van de stadssleutels kwam in de tijd na 1579 in het gedrang. In de
loop van de zeventiende eeuw geschiedde het openen en sluiten van de poorten door
de majoors van de ‘militie’ en de borgerie gezamenlijk, vergezeld van de nodige soldaten.
Het wachtwoord gaf de militaire gouverneur of commandeur aan beide majoors.
De majoor van de schutterij gaf het door aan de drossaard en de burgemeester buiten
de bank. De drie sleutels van de poorten werden bewaard door respectievelijk de gouverneur
of commandeur, de drossaard en genoemde burgemeester. 834
logies- en servitiegelden
Legering en inkwartiering vormden voor de stadsbewoners een blijvend probleem.
Bij het bepalen van de kosten van de inkwartiering maakte men onderscheid tussen
de zogenaamde logies- en de servitiegelden. Van dit onderscheid is reeds in 1581 sprake,
hoewel beide termen dooreen werden gebruikt. Naar de letter heeft de eerste op
het onderdak geven betrekking, de tweede op het voorzien van voedsel en slaapgelegenheid.
Er werden verschillende systemen bedacht om de kwestie op te lossen: zo
werd er met biljetten gewerkt, waarop de servitie kon worden verstrekt. 835 De soldaten
gingen in de omliggende dorpen en in de stad zelf servitie heffen en brachten het
eenmaal zover dat zij de burgers van hun eetwaren beroofden. 836 Zelfs de bewoners

455
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
837 inv.nr. SA32, fol. 12v, res. 5 december
1582.
838 inv.nr. SA36, fol. 97v, res. 8 oktober
1595.
839 inv.nr. SA35, fol. 85v, res. 29 feb. 1593;
fol. 159, res. 31 dec. 1592.
840 inv.nr. SA35, fol. 160-170v.
841 inv.nr. SA36, 80, res. van 9 augustus
1595.
842 inv.nr. SA36, fol. 80, 107, 115, 116, 173,
215v.
843 inv.nr. SA32, fol, 160v, res. 12 augustus
1587.
844 inv.nr. SA5048, fol. 46.
845 inv.nr. SA5057.
van Etten in de Baronie van Breda moesten meebetalen aan de servitiegelden in
Bergen op Zoom. 837
In oktober 1595 bepaalde de Raad van State, dat het servitiegeld moest worden omgeslagen
als een maandelijkse contributie, te heffen op de nabijgelegen dorpen.
De burgemeester binnen de bank werd met de administratie daarvan belast. 838
Alsof het tevoren niets geregeld was, werd in 1592 voorgesteld in plaats van de soldaten
bij burgers in te kwartieren, aan hen servitie of beddegeld uit te keren. De (hernieuwde)
invoering stuitte op veel bezwaren. 839 De uitvoering van het systeem werd
zowel door burgers als militairen gefraudeerd. 840 De stadsbesturen van Breda, Bergen
op Zoom en enige frontiersteden van Gelderland, het graafschap Zutphen en
Overijssel overlegden in augustus 1595 over een gezamenlijke opstelling ten aanzien
van het servitie- of logysgeld. 841 De Raad van State bepaalde in november van dat jaar,
dat het logiesgeld door de kwartiermeesters moest worden uitbetaald. Nadien zijn er
nog enige malen nieuwe reglementen gemaakt, waaruit blijkt hoe moeilijk het was om
een doeltreffende methode te vinden. 842
militaire gebouwen
Aan de functie van vestingstad was ook de noodzaak verbonden, gebouwen op te trekken
of in stand te houden, die voor het onderbrengen van paarden, geschut, munitie,
enz. noodzakelijk waren. Na de hervorming werden de leegstaande kloosters en zelfs
de Grote Kerk aangewezen om als zodanig dienst te doen. De lakenhal op de Grote
Markt, de hal van Weert, het nieuwe gedeelte van de Grote Kerk, de Sint-Janskapel,
de stadsschool en alle onbewoonde huizen werden in 1587 tot paardenstal ingericht.
843 In 1605 werd het kruithuis Dumont gebouwd op het terrein van het voormalige
Minderbroedersklooster. 844 In de zeventiende eeuw zorgde de Staat der Verenigde
Nederlanden zelf voor het stichten en instandhouden van dergelijke gebouwen. In
1727 probeerde de stad om het onderhoud van bruggen en wachthuizen tegen een
vaste vergoeding in pacht te krijgen. 845

456
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
846 inv.nr. SA32, fol. 2, res. 16 oktober 1582.
847 RGP 47, 16, res. 11 maart 1585 en 509,
res. 18 feb. 1587; inv.nr. SA32, fol. 118v,
res. 23 feb. 1587.; inv.nr. 32, fol. 73, res.
17 oktober 1584.
848 inv.nr. SA35, fol. 131v. res. 26 sept. 1592
en inv.nr. 4723.
849 inv.nr. SA36, fol. 59v, res. 10 maart 1595.
850 inv.nrs. SA4935-4980.
851 inv.nr. SA30, fol. 41v-42, res. van 1 en 27
juli 1579.
852 inv.nr. SA30, fol. 83, ongedateerde res.,
najaar 1580.
leveranties in natura
Vanaf 1582 is ook sprake van de geregelde last, om de soldaten, die wacht houden op
kwetsbare plaatsen, te voorzien van middelen voor verlichting (door middel van kaarsen)
en verwarming (door middel van turf). In eerste instantie verzocht de stad ontheffing
van deze verplichting omdat er geen middelen voor waren. 846
De Staten van Holland zonden enige malen hulp in natura. Dit bestond in oktober
1584 uit hooi, haver, koren, kaas en bier. 847
In 1592 verminderde Holland het aantal tonnen turf, dat jaarlijks aan Bergen op
Zoom werd verstrekt, van 6000 (toegekend in 1585) tot 3000. In volgende jaren liep
het totaal weer op naar 4000-7000 tonnen. 848 De distributie van turf bleef een zaak
van groot belang. In 1593 waren er 21 wachthuizen, die van vuur en licht moesten
worden voorzien. In 1595 kwam er een afzonderlijke instructie voor het uitdelen van
de turf tot stand. 849
Het betalen van militaire lasten werd een vast bestanddeel van het stedelijke takenpakket.
Ten behoeve van de verwerving en distributie van turf was sinds 1730 een
vaste ambtenaar in stedelijke dienst, de commies van de Hollandse turf. Ook waren er
vrouwen in dienst belast met het verpulveren van de stof (turfmolsters) en voor het
verpakken in tonnetjes (turftonsters). 850
steun van de Staten-Generaal
In de jaren 1579-1583 trachtte de magistraat steun te krijgen bij de afzonderlijke provincies
in de enorme kosten, die de oorlogsvoering van de stad eiste. De Staten van
Zeeland beloofden in juli 1579 Bergen op Zoom bij de fortificatie te zullen helpen. 851
Omdat zij de stad als ‘sleutel van Zeeland’ beschouwden, hadden de Staten daar ook
alle belang bij. Het voorgeschoten geld vorderen zij echter spoedig terug. 852
Omdat de stad zeer onsterck was, besloten de Staten-Generaal in 1583 18 à 20.000
gulden uit te trekken om de fortificatie te betalen. Het gewest Brabant, dat ook de

457
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
853 RGP 43, 83, res. van 19 mei; 175-176,
res. 5 februari; 178, res. 13 maart 1583.
854 inv.nr. SA32, fol. 107v., res. van 14 mei
1586.
855 inv.nr. SA32, fol. 133, res. 8 april 1587.
856 inv.nr. SA4723.
857 inv.nr. SA32. fol. 134v, res. 9 april 1587.
858 inv.nr. SA32, fol. 75.
859 RGP 55, 229.
860 RGP 55, 626, res. 19 mei 1590.
861 inv.nr. SA35, fol.4, 9v, 10, 27, 33.
862 RGP 62, 170, 172, 243.
863 RGP 71 res. St.-Gen. 28 november 1598.
864 RGP 85, 533, res. 15 maart 1601.
865 RGP 92, 490, res. 1 maart 1603.
866 RGP 101, 130, res. 6 juli 1604.
fortificatie van Brussel en andere steden moest betalen, had geen gereed geld.
Bovendien was ook in Brussel muiterij. 853
Het stadsbestuur van Bergen op Zoom ondernam in 1586 een poging ƒ 6.000 te verkrijgen
uit de brandschatting ten plattelande, naast het reeds toegekende aandeel uit
de gemene middelen. 854 Het platteland moest in april 1587 wederom worden aangesproken
om bij te dragen in het maken van een vestingwerk voor de
Steenbergsepoort. 855 Toch was de magistraat nog gedwongen, tussen 2 juni 1586 en
11 januari 1587 ƒ 2.750 voor te schieten om in deze kosten te kunnen voorzien. 856
Door de vrijstelling van gemene middelen en andere belastingen voor de kapiteins en
bevelhebbers was de opbrengst in april 1587 gering. 857 Tot subsidie in de buitengewone
oorlogslasten en fortificatiekosten verkreeg Bergen op Zoom in november 1588
ƒ 3.000. 858 Pogingen om de uitgeplunderde dorpen in de omgeving te laten contribueren,
mislukten uiteraard.
In 1590 kende Zeeland ten behoeve van de fortificatie 14.000 toe (aan Oostende
slechts ƒ 6.000). 859 In mei werden de niet geringe bedragen van ƒ 16.000 en ƒ 18.000
toegekend ten behoeve van de uit te voeren fortificatiewerken. 860 Het volgende jaar
sprongen Holland en Zeeland weer bij in de kosten van het maken van bolwerken voor
de Bospoort en de Begijnepoort en het Morgansbolwerk. 861
In augustus 1598 viel Hulst in Spaanse handen en werden aanvallen op onder andere
Bergen op Zoom verwacht. Voor de fortificatie van Breda, Bergen op Zoom,
Terneuzen en Oostende trokken de Staten-Generaal ƒ 100.000 uit. 862 Het verkregen
servitiegeld mocht de stad dat jaar aan de fortificaties verwerken. 863 De Staten-
Generaal kenden in 1601 aan de stad Bergen op Zoom een bedrag van ƒ 948 extra toe
voor het opbouwen van het bolwerk La Garde of Helstede, dat was ingestort. 864 Twee
jaar nadien kreeg Bergen op Zoom ƒ 3.000 voor het maken van palissaden. 865 Nog in
juli 1604 werd aan Bergen op Zoom ƒ 9.000 toegekend uit de fortificatiegelden van
het kwartier van Antwerpen. Het stadsbestuur mocht echter voortaan geen werken
meer laten aanleggen zonder toestemming van de Raad van State. 866 Bij het naderen
van het Bestand werden de heren in Den Haag zuiniger. Zo royeerde in augustus 1604
de Raad van State ƒ 13.000/ƒ 14.000 uit de servitierekening. Uiteraard ontstond er

458
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
867 inv.nr. SA4894; RGP, 101, 143, res. 14
december 1604.
868 RGP 101, 312, res. 4 oktober 1605.
869 inv.nrs. SA4722-4723 en 4785.
870 inv.nrs. SA4894-4904.
een geschil. 867 Toch kreeg Bergen op Zoom in oktober 1605 een extra subsidie van
ƒ 6.000 ineens ten behoeve van de vesting. 868
Het was rampzalig voor de stedelijke financiën wanneer van hogerhand de vergoedingen
niet geregeld werden uitbetaald. De achterstand liep gedurende een reeks van
jaren sterk op. 869 Tenslotte werd men het er onderling over eens dat de vergoeding
van de door de stad te maken vaste kosten anders moest worden geregeld.
De stad sloot met de Raad van State op 21 november 1661 een vast contract voor een
periode van twintig jaar dat regelmatig verlengd werd. Dit contract had betrekking op
de betaling van de logiesgelden, onderhoudskosten van de vesting en de leverantie
van turf en kaarsen aan soldaten in de wachthuizen. Zo namen na de aanleg van de
nieuwe vestingwerken in 1698 en volgende jaren de Staten-Generaal het beheer en
onderhoud van de vestingwerken geheel over. 870
Bataafse en Franse tijd
Na 1795 vonden er in de verhouding tot het garnizoen weinig essentiële veranderingen
plaats. Voor het eerst werd er voorzien in de verzorging van het grote aantal zieke
soldaten, dat zich in de stad bevond. Het gebruik van het leegstaande Markiezenhof
voor dit doel lag voor de hand. De eerste nieuwe functie was dan ook een teken des
tijds: die van hospitaal (1797). In 1802 stond het gebouw leeg, hoewel wel de inrichting
tot ziekenhuis wel aanwezig bleef. De functie van hospitaal kon in 1810 weer
gemakkelijk hervat worden.

459
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
b. inventaris
17.1 krijgslasten
17.1.1 regeling van de betaling
SA4720 “Quohiere”, legger van de hoeven, landen, enz. in de Poorterij (vierschaar) van de
stad, opgemaakt ter heffing van de 100ste penning tot betaling van de krijgslasten.
1574. 1 deel.
SA4721 Lijst van vervallen posten uit de rekeningen van ontvangsten en uitgaven tot betaling
van de “fortificatiën”, krijgslasten. (1585-1587). Fragment. 1 katern.
SA4722 Akte van minnelijk akkoord tussen de stad en de drossaard inzake de beschikking
over de opbrengsten van de imposten en de penningen uit de gemene middelen, aan
de stad toegewezen in verband met de krijgslasten. 1586. 1 stuk.
P.M. Stukken betreffende de regelingen met de Raad van State getroffen inzake de betaling
en verantwoording van de logies- en servitiegelden. 1588-1689.
Zie inv.nrs. SA4783-SA4882.
SA4723 Stukken betreffende de betaling door de Staten-Generaal aan de stad van het
toegekende deel uit de gemene middelen ter vergoeding van voorgeschoten kosten
van leveranties aan militairen, van de logies-en servitie-gelden en van de
vestingwerken. 1590-1602. Retroakten d.d. 1573-1599. Gelijktijdig en ca. 1590.
1 omslag.

460
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4724 “Quohier”, schattingsrapport van de belastbare opbrengst van de huizen in de vierde
wijk, opgesteld ten behoeve van de heffing van de 100e penning. 1596. 1 katern.
SA4725-SA4726 Stukken betreffende de contributie door de besturen van de dorpen in het Markiezaat
van Bergen op Zoom in de betaalde krijgslasten z.d. (1599) en 1611. 2 omslagen.
SA4725 z.d. (1599).
SA4726 1607-1612.
SA4727 Concept van een lijst van inkomsten en uitgaven i.v.m. krijgslasten. 1640-1652.
1 stuk.
SA4728 Rapport van de schatting van de waarde van huizen in de stad (in de vorm van een
rekening) vermoedelijk opgemaakt in verband met de inning van de 100e penning.
Fragment. ca. 1640. 1 katern.
SA4729 Uittreksel uit de resoluties van de Staten-Generaal waarbij de stad het recht verkrijgt
een 100e penning van alle onroerende goederen en renten in het stadsgebied te
heffen, d.d. 1592. (18e eeuw). 1 stuk.
P.M. Dossiers inzake de verlenging van het met de Raad van State gesloten contract inzake
het onderhoud van de vestingwerken, de uitbetaling van logiesgelden en de levering
van turf en kaarsen aan het garnizoen. 1661-1805. Zie inv.nrs. SA4894-SA4904.
SA4730 Afschriften en uittreksels van stukken betreffende de invoering en heffing van de
gemene middelen en de betaling van krijgslasten aan de Staten-Generaal, een en
ander volgens de magistraat in strijd met de voorrechten van de stad,
d.d. 1588-1600. Opgesteld 1735 en z.d. (18e eeuw). 1 omslag.

461
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
17.1.2 afgehoorde rekeningen
SA4731 Rekening van inkomsten en uitgaven door de burgemeester buiten de bank inzake de
werken aan de muren en grachten, het bewapenen van burgers en andere militaire
maatregelen. (1507/1508). 1 deel.
SA4732-SA4735 Rekeningen van ontvangsten en uitgaven ten behoeve van het garnizoen en van de
vestingwerken (“ter causen van de troublen ofte fortificatiën”).
1573/74-1593/1594. 4 delen.
SA4732 1573/1574.
SA4733 1577/1578.
SA4734 1592/1593.
SA4735 1593/1594.
SA4736 Rekening van ontvangsten van de collecteurs van de vierde penning bestemd tot
aflossing van de schulden op de stad en het herstel van de dijken, gebruikt om het
onderhoud van de soldaten te betalen. 1574. Afgehoord 1575. 1 deel.
N.B. Opgesteld per huis, in de rangorde van de straten.
SA4737 Rekening van de ontvangsten en uitgaven van de rentmeesters van de stad belast met
de inning van de vierde stuiver op iedere gulden van de pachters van land in de
Poorterij (Vierschaar) ter betaling van de soldaten in garnizoen. 1574. Afgehoord
1575. 1 katern.
SA4738 Rekening van ontvangsten en uitgaven van de rentmeesters van de stad van de lening
bij de inwoners aangegaan ter betaling van de soldaten en kapiteins in het garnizoen.
1574. Afgehoord in 1575. 1 katern.
SA4739-SA4740 Rekening van de rentmeesters van de stad over de hoofdelijke omslag en de lening bij
inwoners aangegaan (“capitaelle schattinge en de weeckleeninge”), ten behoeve van

462
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
het onderhoud van soldaten. Met rekening van de restitutie. 1574-1577.
1 katern en 1 lias.
SA4739 Rekening over 1574, afgehoord in 1575. 1 katern.
SA4740 Rekening van de restitutie. 1574-1577. Afgehoord 1578 en (1580). 1 lias.
SA4741 Rekening van de gecommitteerden tot de ontvangst van de vierde penning op de
huizen en tot aflossing van de renten t.l.v. de stad, tot onderhoud van de soldaten.
1575. Afgehoord 1579. 1 katern.
SA4742 Uittreksels of kladden van de “fortificatie” rekeningen, d.d. 1586-1591.
Gelijktijdig. 1 omslag.
SA4743 Fragment van een “fortificatierekening” (1589/1590). 1 katern.
P.M. Rekeningen of lijsten van uitbetaalde logies- of servitiegelden. 1593-1689.
Zie inv.nrs. SA4798-SA4804.
SA4744-SA4745 Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de wijk- of kwartiermeesters
over de ontvangst van de 100e penning (1595) en 1596/1597. 1 katern en 1 band.
SA4744 van de 7e wijk (1595)
SA4745 van alle wijken. 1596/1597.
SA4746-SA4747 Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de gecommiteerden tot de
ontvangst van de 100e penning. 1597/1598 en 1614/1615. 2 delen.
SA4746 1597/1598.
SA4747 1614/1615.
SA4748 Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de collecteur van de 100e
penning op de huizen en erven in de stad ter aflossing van de logiesgelden.
1634/1635. Fragment. 1 deel.

463
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4749 Rekening van ontvangsten en uitgaven, afgelegd door gecommitteerden tot de
particuliere taxaties t.b.v. de inkwartiering. 1689, afgehoord 1690. 1 katern.
17.2 relatie tot militairen
17.2.1 regeling van geschillen
SA4750 Beschikking van de gouverneur op het verzoek van de magistraat om enige regelingen
te treffen ten aanzien van het gedrag van de soldaten. 1586. 1 stuk.
SA4751 Brief van de gouverneur inzake de verkoop van hout en over het onderzoek naar
de plundering van een winkel in de stad door militairen. 1590. 1 stuk.
SA4752 Dossier inzake de klachten over de gouverneur en andere militairen in verband met
het niet nakomen van de geldende instructies, een en ander in verband met het
gevangen nemen en pijnigen van burgervrouwen door militairen. 1591.
Retroakten 1588-1589. 1 omslag.
SA4753 Paspoort van de gouverneur voor militairen, die o.a. levensmiddelen naar Wouw
vervoeren en daar contributies gaan innen. 1592. 1 stuk.
SA4754 Afschrift van een bevelschrift van de Staten-Generaal aan de garnizoenen en
bezettingen van forten in de omgeving van Bergen op Zoom, waarin verboden wordt
om zonder orders vernielingen aan te richten. Met relaas van de publicatie,
d.d. 1595. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA4755 Dossier inzake onregelmatigheden bij de wacht aan het bolwerk Boerenverdriet.
1630. 1 omslag.
SA4756 Gunstige beschikking van de krijgsraad op het verzoek van Leunken Adriaens,
weduwe van Franchoys Franssen, kleermaker, om Pieter Adriaenssen te verplichten

464
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
de koopsom van een huis in de Steenbergsestraat te betalen. Met een bijlage.
1646. 1 omslag.
SA4757 Dossier inzake de betaling van de schulden gemaakt door de officieren en soldaten
van het regiment Schotten van generaal Hamilton. 1714-1715. 1 omslag.
SA4758 Dossier inzake een geschil tussen de magistraat en kolonel Leefdaal over de militaire
jurisdictie in de stad. 1720-1721. 1 omslag.
SA4759 Dossier inzake het arrest van Cornelis Cappel, waard in de herberg de Prins van
Auvergne, wegens belediging van militairen. 1722. 1 omslag.
SA4760 Dossier inzake de arrestatie van burgers door militairen wegens het werpen van
vuurwerk vanuit de herberg De Draeck op de Grote Markt. 1735. 1 omslag.
SA4761 Uittreksels uit de resoluties van de magistraat d.d. 8 en 11 mei 1737 over de
arrestatie door militairen van de poortschrijver Jan Vleeshouwer.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA4762 Dossier inzake de geschillen tussen de magistraat en het garnizoen over diverse
aangelegenheden. 1740-1742. 1 omslag.
SA4763 Dossier inzake de arrestatie door de commandeur van het garnizoen van de burger
Gijs van Aart. 1741. 1 omslag.
SA4764 Dossier inzake de arrestatie door de militaire wacht van Coenraad van Nispen,
inwoner van Noordgeest, wegens twist met een soldaat van het garnizoen met de
bedoeling de burger door de krijgsraad te doen berechten. 1782-1783. 1 omslag.

465
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4765 Afschrift van een verzoekschrift van de waarnemend drossaard aan de Staten-
Generaal om het garnizoen in rechterlijke zaken de burgerlijke justitie te doen
respecteren, (ca. 1790). 1 stuk.
17.2.2 legering en inkwartiering
SA4766 Afschriften van stukken over het toelaten van troepen d.d. 1579. (16e-18e eeuw).
1 omslag.
SA4767 Lijsten van in de stad gelegerde legeronderdelen opgmaakt in verband met de
inkwartiering 1622-1674. Met een overzichtsstaat, bevattende gegevens
dienaangaande, d.d. 1592-1643. (ca. 1643). 1 omslag.
SA4768 Lijst van in de stad gelegerde en weer vertrokken troepen. 1689-1660. z.d. (1690).
1 stuk.
SA4769 Akte van sauvegarde namens de koning van Frankrijk aan de stad verleend. 1711.
1 stuk.
P.M. Lijsten van inwoners van de stad en Buitenpoorterij opgemaakt in verband met de
heffingen op de middelen (quotisatie) en/of de inkwartiering van soldaten
(biljettering). 1740-1804. Zie inv.nrs. SA2888-SA2915.
SA4770 Door de bevoegde autoriteiten afgegeven militaire paspoorten. 1745-1809. 1 omslag.
SA4771 Lijsten van de “sterkte” (aantal soldaten) van de compagnieën in het garnizoen,
1762-1793. 1 pak.
SA4772 Ontvangstbewijzen van biljetten tot inkwartiering van troepen. 1762-1793. 1 omslag.

466
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4773 Concept van een verzoekschrift aan de Prins van Oranje als kapitein-generaal gericht
om vermeerdering van garnizoen te verkrijgen. (1769). 1 stuk.
SA4774 Akte van aanstelling door de Staten-Generaal van Willem van Houten tot majoor over
de bezetting van de Waterschans. 1782. Met dorsale aantekeningen 1783. 1 stuk.
SA4775 Overzichtsstaten van in de stad beschikbare kamers t.b.v. de inkwartiering van
soldaten. 1792-1793. 1 omslag.
SA4776 “Quartierlijsten”, staten van bij particulieren ondergebrachte militairen. 1794. 1 pak.
SA4777-SA4778 Afschriften van de akte van overgave van de stad aan de Fransen d.d. 1795.
Gelijktijdig. 1 band en 1 omslag.
SA4777 1 band.
N.B. 19 eeuws bindwerk.
SA4778 Met een gedeeltelijke vertaling. 1 omslag.
SA4779 Concept van de voorwaarden waarop door de municipaliteit het legeren van de Franse
troepen wordt aanbesteed. (1795). Met een afschrift d.d.1797. Gelijktijdig. 1 omslag.
SA4780 Register van gegageerde militairen. 1803. 1 deel.
N.B. Achterin zijn ingeschreven lijsten van gepensioneerde officieren en hun nabestaanden te
Bergen op Zoom, Heijningen, Oudenbosch, Zierikzee en Steenbergen. (ca. 1809).
SA4781 Lijsten van gegageerde militairen, z.d.(1806). 1 katern.
SA4782 vacat

467
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
17.2.3 logies- en servitiegelden
17.2.3.1 regeling van de betaling
SA4783 Memorie, lijst van posten ter aanvulling van de servitierekening van 1588.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA4784 Reglement voor het beheer en de uitbetaling van de logiesgelden. (1600). 1 stuk.
SA4785 Stukken betreffende de bij de Raad van State gevraagde uitbetaling van achterstallige
gelden uit de gemene middelen, aan de stad verschuldigd ter vergoeding van de
voorgeschoten logies- en servitiegelden. 1641-1690. Retroakte afschrift
d.d. 1631 (1641). 1 omslag.
SA4786 Concept van een staat van de verdeling van de lasten van het krijgsvolk over het land
en de stad. 1649-1650. 1 stuk.
SA4787 Staten van restanten van uitbetaalde servitiegelden. Met bijlagen. 1663-1671.
1 omslag.
SA4788 Dossier inzake het geschil met de licent-meester Pachasius de Grauw over de kosten
van het schrijversambt van de biljetten der logiesgelden. 1674. 1 omslag.
SA4789 Dossier inzake de uitbetaling van de logies- of servitiegelden aan de militairen van
de compagnie van majoor Henri Sandra. 1676-1680. 1 omslag.
SA4790 Gunstige beschikking van de prins van Oranje op het verzoekschrift van de
magistraat om het logiesgeld op de oude voet te handhaven. 1677. 1 stuk.
SA4791 Bevelschrift van de prins van Oranje aan de magistraat om een regiment rekruten

468
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
van logement te voorzien en schepen ter beschikking te stellen voor hun vervoer
naar Brussel. 1678. 1 stuk.
SA4792 Bevelschrift van de prins van Oranje aan het garnizoen om zich te schikken naar de
door de Raad van State vastgestelde regeling van de logiesgelden. 1679. 1 stuk.
SA4793-SA4796 Opgaven van door militairen aan burgers verschuldigde bedragen wegens
geldleningen, leveranties, verleende diensten en verstrekte logiesgelden.
1676-1679. 4 liassen.
SA4793 1676-1679.
SA4794 1676-1679.
SA4797 Lijsten van legeronderdelen en manschappen opgemaakt in verband met
de uitbetaling van logiesgelden. 1689. 1 pak.
17.2.3.2 verantwoording
SA4795 1676-1679.
SA4796 1676-1679.
SA4798-SA4804 “Rolle”, rekeningen of maandlijsten van uitbetaalde logies- of servitiegelden.
1593-1602. 3 liassen, 2 omslagen, 1 band en 1 pak.
SA4798 1593. 1 lias.
SA4799 1594. 1 verbroken lias.
SA4800 1596. 1 lias.
SA4801 1597. 1 omslag.
SA4802 1599. 1 omslag.
SA4803 1601. 1 band.
SA4804 1602. 1 pak.
SA4805-SA4806 Rekeningen van de kwartiermeester van de eerste wijk over het uitbetaalde
servitie- of logiesgeld. 1594/1595. 2 katernen.

469
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4805 juni 1594.
SA4806 mei 1595.
SA4807-SA4879 Rekeningen van uitbetaalde servitiegelden. 1605-1646. 73 omslagen.
SA4807 1605 jan/feb.
SA4808 1605 feb/mrt.
SA4809 1605 jun/jul.
SA4810 1605 jul/aug.
SA4811 1605 aug/sep.
SA4812 1605 sep/okt.
SA4813 1608 jan/feb.
SA4814 1608 sep/okt.
SA4815 1611 jun/jul.
SA4816 1611 okt/nov.
SA4817 1615 jan/feb.
SA4818 1616 jan/feb.
SA4819 1616 feb/mrt.
SA4820 1616 apr/mei.
SA4821 1616 sep/okt.
SA4822 1616 okt/nov.
SA4823 1618 jan/feb.
SA4824 1618 jul/aug.
SA4825 1618 aug/sep.
SA4826 1618 sep/okt.
SA4827 1618 nov/dec.
SA4828 1619 sep/okt.
SA4829 (1620)
fragment.
SA4830 1622 jan/feb.
SA4831 1622 feb/mrt.
SA4832 1622 mrt/apr.
SA4833 1622 apr/mei.
SA4834 1622 mei/jul.
SA4835 1622 jul.
SA4836 1622 nov.
SA4837 1622 dec.
SA4838 1623 jan.
SA4839 1623 feb.
SA4840 1623 apr/mei.
SA4841 1623 okt/nov.
SA4842 1625 apr/mei.
SA4843 1625 mei/jun.
SA4844 1625 mei/jun.
SA4845 1625 aug/sep.
SA4846 1625/1626
dec/jan.
SA4847 1626 okt/nov.
SA4848 1627 mei/jun.
SA4849 1628 jan.
SA4850 1628 jun/jul.
SA4851 1629 okt.
SA4852 1629 dec.
SA4853 1630 mrt/apr.
SA4854 1630 sep/okt.
SA4855 1630 okt/nov.
SA4856 1632 jun/jul.
SA4857 1633 mrt.
SA4858 1633 mei.
SA4859 1634 jan/feb.
SA4860 1634 feb/mrt.
SA4861 1636 mei/jun.
SA4862 1637 nov/dec.
SA4863 1638 jan/jun.
SA4864 1639 jun/jul.
SA4865 1639 okt/nov.
SA4866 1640 aug/sep.
SA4867 1640 sep/okt.
SA4868 1641 apr/mei.
SA4869 1641 mei/jun.
SA4870 1641 okt/nov.
SA4871 1643 jan/feb.
SA4872 1643 feb/mrt.
SA4873 1643 apr/mei.
SA4874 1643 aug/sep.
SA4875 1644 mrt/apr.
SA4876 1644 aug/sep.
SA4877 1646 feb/mrt.
SA4878 1646 jul/aug.
SA4879 1646 aug/sep.

470
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
P.M. Rekeningen van ontvangsten en uitgaven van de accijns-meesters o.a. over de
logiesgelden. 1607-1806. Zie inv.nrs. SA2234-SA2308.
P.M. Rekening van inkomsten en uitgaven, afgelegd door de collecteur van de 100e
penning op de huizen en erven in de stad ter aflossing van de logiesgelden.
1634/1635. Fragment. Zie inv.nr. SA4748.
SA4880 Rekening van ontvangsten en uitgaven, afgelegd door de servitiemeester over
de “quote” van de stad in de logiesgelden. 1654. 1 katern.
SA4881 Bijlagen van een servitierekening. 1680. 2 stukken.
SA4882 Rekening van de ontvanger van de quotisatie ter betaling van de logiesgelden.
1689. 1 katern.
17.2.4 overige diensten en leveranties
17.2.4.1 vervoer van soldaten
SA4883 Dossier inzake een door de gouverneur en de magistraat getroffen regeling over
het vervoeren en inkwartieren van soldaten. 1587. 1 omslag.
SA4884 Beschikking van de prins van Oranje en van de Raad van State op het verzoekschrift
van het stadsbestuur namens twee schippers gedaan, om vergoeding voor door hen
in dienst van het land verloren schepen. 1587. 1 stuk.
SA4885 Afschrift van de rekening van de kosten van het onderbrengen van Spaanse soldaten,
in de slag bij Nieuwpoort gevangengenomen, ter uitwisseling met Staatse
gevangenen. 1600/1601. 1 stuk.
N.B. Bijlagen niet aanwezig.

471
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4886 Register van verklaringen door schippers ten overstaan van schepenen afgelegd
over door hen vervoerde soldaten en rekruten. 1626-1629. 1 deel.
N.B. Of fol. 87 aantekening over enige gebeurtenissen, 1626-1631.
SA4887 “Ordonnantien voor de schippers La P”, lijst van aan de schippers verstrekte
mandaten tot het vervoeren van militaire personen en goederen. 1626-1641, tevens
lijst van bij het betreden van de stad vertoonde paspoorten en sauvegardes,
1627-1640. Met aantekeningen van aangekomen en vertrekkende troepen.
1638-1640. 1 deel.
SA4888 Rekening van de bazen van het timmerliedenambacht inzake het vervaardigen van
bruggen ten behoeve van de inscheping van de ruiterij, ter betaling doorverwezen
naar de Raad van State. 1646. 1 stuk.
P.M. Dossier inzake het verdubbelen van de burgerwachten in de wachthuizen (corps
de guarden). 1665. Zie inv.nr. SA3101.
SA4889 Verzoekschrift van de veldmaarschalk de graaf van Waldeck om een regiment
Schotten van schepen te voorzien om zich naar Sas van Gent te begeven.
1673. 1 stuk.
SA4890 Dossier inzake de leverantie van karren en wagens tot het vervoeren van zieken
van het regiment Guarde Dragonders van Bergen op Zoom naar Maastricht. 1728.
1 omslag.
SA4891 Verklaringen van militaire autoriteiten over het vervoer van bagage. 1767. 3 stukken.

472
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
17.2.4.2 leveranties
SA4892 Lijst van in 1584 aan compagnieën ruiterij geleverde haver.
Opgemaakt 1585. 1 katern.
SA4893 Dossier inzake de aanvoer van wijnen en de leveranties van bier aan de troepen.
1587. 1 omslag.
SA4894-SA4904 Dossiers inzake het aangaan, uitvoeren en verlengen van contracten met de Raad van
State inzake het onderhoud van de vestingwerken, de betaling van logiesgelden en
van leveranties van turf en kaarsen aan soldaten in de wachthuizen. 1660-1805.
Retroakten afschriften d.d. 1579-1798 (1703-1800). 11 omslagen en 1 stuk.
SA4894 1660-1681. Retroakten d.d. 1575-1659. (1660).
SA4895 1682-1701. Retroakten, afschriften d.d. 1574-1672, 1682.
SA4896- 1703-1707. Retroakten, afschriften d.d. 1585-1693 (1703).
SA4897
SA4898 1708-1715. Retroakten, afschriften d.d. 1703 (1708).
SA4899 1726-1749. Retroakten, afschriften d.d. 1579-1734 (1727-1734).
SA4900 1753-1758. Retroakten, afschriften d.d. 1593-1750 (1753).
SA4901 1763. Retroakten, afschriften d.d. 1579-1596 (1763).
SA4902 1773-1774. Retroakten, afschriften d.d. 1588-1592 (1773).
SA4903 1795-1796. Retroakten, afschriften d.d. 1784-1792 (1795).
SA4904 1800-1805. Retroakten, afschriften d.d. 1797-1798 (1800).
SA4905-SA4908 Lijsten en betalingsbewijzen van aan militaire wachten verstrekte kaarsen.
1704-1720. 4 omslagen.
SA4905 1704.
SA4906 1705.
SA4907 1706.
SA4908 1709-1720.

473
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4909-SA4912 Stukken inzake de leverantie van kaarsen aan militaire wachten en aan
magistraatspersonen door de conciërge van het stadhuis. 1706-1720. 4 pakken.
SA4909 1706-1709.
SA4910 1710-1711.
SA4911 1712-1715.
SA4912 1716-1720.
SA4913 Akten en voorwaarden van leverantie van kaarsen. 1723-1798. 1 pak.
SA4914 Lijsten van aan diverse personen, uitgezonderd de poortbewakers, verstrekte kaarsen.
1746. 1 stuk.
SA4915 Lijst van aan het garnizoen geleverde fournituren. 1749. 1 stuk.
SA4916 Ontvangstbewijzen voor kleding, beddengoed, stro en karren door militairen van
de stad verkregen. 1749-1778. 1 omslag.
SA4917 Dossier inzake de levering van karren ter vervoer van de regimenten welke door
de stad gemarcheerd zijn. 1750-1755. Retroakten 1747. 1 omslag.
SA4918 Bewijs van ontvangst van geleend beddengoed door de commies van de billetering.
1750-1757. 1 lias.
SA4919 Dossier inzake het nemen van maatregelen door het schippersgilde om te beletten dat
vreemde schippers hooi en fourage voor de ruiterij naar Walcheren vervoeren. 1778.
SA4920 Afschrift van een rekening, overgelegd aan de Nationale Rekenkamer, van inkomsten
en uitgaven aan het magazijn van “vivres en fourages” (voedsel enz.) voor het
garnizoen, d.d. 1793-1794. Gelijktijdig. 1 deel.

474
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4921 Borderel op bovenstaande rekening. 1793-1794. 1 stuk.
SA4922 Dossier inzake de maatregelen te nemen ter voorziening van de stad van
levensmiddelen enz. ingeval van een belegering. 1793-1794. 1 omslag.
SA4923 Lijst van de goederen, aangetroffen in het magazijn van de commies van de “vivres”
(levensbehoeften) van de Franse troepen. 1797. 1 stuk.
SA4924 Dossier inzake de vergoeding van werkzaamheden door burgers t.b.v. het garnizoen
verricht. 1797-1799. Retroakten 1794. 1 omslag.
SA4925 Blanco formulieren ten behoeve van het opmaken van akten van aanbesteding van
de leverantie van brandstoffen, kaarsen enz. aan de Franse en Hollandse troepen
ca. 1796 en 1806. 1 omslag.
SA4926-SA4928 Voorwaarden tot aanbesteding van de leverantie aan leger- of marine-onderdelen
van voedsel, brandstoffen, verlichting, hooi en stro. 1798-1810. 3 omslagen.
SA4926 1798-1801.
SA4927 1803-1805.
SA4928 1806-1810.
N.B. Voor het merendeel gedrukte, niet ingevulde modellen.
SA4929 Akte en voorwaarden van verkoop van de voorraden uit het
approvisionementsmagazijn. 1800. 1 stuk.
SA4930 Concept van een plan voor de inrichting van een wagenpark ten behoeve van
het leger. (ca. 1800). 1 stuk.
SA4931 Dossier inzake het onderzoek m.b.t. een aanbesteding van de leverantie van turf
aan de Franse troepen, te Bergen op Zoom en Steenbergen in garnizoen, waarbij

475
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
met het overgelegde monster zou zijn geknoeid. 1801. 1 omslag.
SA4932 Lijst van aan de troepen geleverde hoeveelheden haver en hooi. 1808. 1 stuk.
17.2.4.3 rekeningen
SA4933-SA4934 Rekening van de conciërge [van het stadhuis] inzake inkomsten en uitgaven
aan gekochte en geleverde kaarsen. 1728-1729 en 1746. Met bijlagen. 1 omslag
en 1 katern.
SA4933 1728-1729. 1 omslag.
SA4934 1746. 1 katern.
SA4935-SA4980 Rekening van inkomsten en uitgaven van de commies van de Hollandse turf.
1730/1731-1795/1796. 46 katernen.
SA4935 1730/1731.
SA4951 1754/1755.
SA4961 1781/1782.
SA4936 1731/1732.
SA4952 1755/1756.
SA4968 1782/1783.
SA4937 1732/1733.
SA4953 1756/1757.
SA4969 1783/1784.
SA4938 1733/1734.
SA4954 1757/1758.
SA4970 1784/1785.
SA4939 1734/1735.
SA4955 1758/1759.
SA4971 1785/1786.
SA4940 1735/1736.
SA4956 1759/1767.
SA4972 1786/1787.
SA4941 1736/1737.
SA4957 1767/1772.
SA4973 1787/1788.
SA4942 1736/1737.
SA4958 1772/1773.
SA4974 1788/1789.
SA4943 1737/1738.
SA4959 1773/1774.
SA4975 1789/1790.
SA4944 1738/1739.
SA4960 1774/1775.
SA4976 1790/1791.
SA4945 1739/1740.
SA4961 1775/1776.
SA4977 1791/1792.
SA4946 1740/1741.
SA4962 1776/1777.
SA4978 1792/1793.
SA4947 1742/1743.
SA4963 1777/1778.
SA4979 1793/1794.
SA4948 1749/1750.
SA4964 1778/1779.
SA4980 1795/1796.
SA4949 1750/1751.
SA4965 1779/1780.
SA4950 1753/1754.
SA4966 1780/1781.

476
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4981-SA4982 Bijlagen bij deze rekening. 1732/1733-1781. 2 omslagen.
SA4981 1732/1733.
SA4982 1759-1767; 1773; 1781.
SA4983 Afschrift van de rekening van inkomsten en uitgaven van de rentmeesters van de stad
wegens aangekochte levensmiddelen, brandhout en stro, afkomstig van de agent
Van Riele, d.d. 1793-1794, afgehoord 1795. Gelijktijdig. 1 katern.
SA4984 Bijlagen bij deze rekening. d.d. 1793-1794. 1 omslag.
17.3 vergoeding c.q. herstel van oorlogschade
SA4985 Dossier inzake de ontwatering van het geïnundeerde gebied bij de stad na het sluiten
van de Vrede van Munster. 1648-1649. 1 omslag.
SA4986 Uittreksel uit de resoluties van de Raad van State waarbij deze beschikt op het rekest
van de magistraat alsmede van de ingelanden van de landerijen bij de forten
Moermont, Pinssen en De Roovere om een rapport op te doen stellen over de
inundaties aldaar, d.d. 1670. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA4987 Stukken inzake de opname door de ingenieurs Bollaert en De Wayer van de
inundaties bij Bergen op Zoom. 1671. Met afschrift van een bijlage d.d.1670-1671,
1671. 1 omslag.
SA4988 Afschrift van een lijst van de eigenaars van landen, die onder water gelegen hebben
(behorende bij een kaart van dat gebied) door de landmeters A. van Bommel en
Jacob Delij d.d. 1713, gelijktijdig. In tweevoud. 1 omslag.
SA4989 Lijst van bezittingen van Franse en Spaanse onderdanen gelegen onder de
Buitenpoorterij. 1703. 1 stuk.

477
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA4990-SA4993 Dossiers inzake het herstel en de vergoeding van de schade in 1747 veroorzaakt bij
de inname van de stad. 1747-1779. 1 pak en 3 omslagen.
SA4990 1747-1749. Retroakten 1746-1747.
SA4991 1750-1758.
SA4992 1761-1767.
SA4993 1770-1779.
SA4994-SA4995 Lijsten van in 1747 verwoeste of beschadigde huizen met geschatte bedragen
opgesteld ten behoeve van de uitkering van vergoedingen. 1749-(1750). 2 delen.
SA4994 1749.
SA4995 ca. 1750.
SA4996 Dossier inzake de heffing van de verpondingen en de vrijstelling daarvan na
de verwoesting van de stad. 1749. 1 omslag.
SA4997 Dossier inzake de projecten tot de financiering van de wederopbouw van de stad.
1749-1750. 1 pak.
SA4998 Akte waarbij de Staten-Generaal aan Jacques le Jeune, Johan Drabbe en Joan
Wouters octrooi verlenen tot het aangaan van een belastingvrije lening om daarmee
het fonds van de wederopbouw te financieren. 1750. 1 stuk.
P.M. Dossier inzake de door de Staten-Generaal aan de ingelanden van de Buitenpoorterij
verleende remissie van verpondingen wegens de schade in de oorlog opgelopen.
Met lijst van in 1747 aan het garnizoen geleverde koeien. 1750. 1 omslag.
Zie inv.nr. SA2863.
SA4999 Stukken inzake het herstel van de oorlogsschade, in 1747 in de Buitenpoorterij
aangericht. 1750-1754. 1 omslag.

478
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA5000 Stukken betreffende de werkzaamheden van de commissie tot de wederopbouw.
1750-1781. 1 pak.
SA5001 Resoluties van de Staten-Generaal en van de Raad van State over de wederopbouw
van de stad en de financiering daarvan. 1750-1785. 1 omslag.
SA5002 Rekening van de ontvanger-administrateur van het fonds tot de wederopbouw.
1751. Afgehoord 1752. 1 deel.
SA5003 Afschriften van akten waarbij eigenaars van huizen verklaren van de ontvangeradministrateur
van het fonds tot wederopbouw van de verwoeste huizen een bedrag
te hebben ontvangen. d.d. 1751-1753, 1753. 1 band.
N.B. Gedrukte formulieren.
SA5004 Borderellen op de rekeningen van de wederopbouw van de stad. 1753-1776. 1 omslag.
SA5005 Dossier inzake de vergoeding van door de Franse troepen in de stad en
Buitenpoorterij aangebrachte schade. 1795-1799. 1 omslag.
17.4 zorg voor vestingwerken en voor militaire gebouwen
SA5006 Concepten en afschriften van brieven en verzoekschriften gericht aan de Raad van
State, c.q. de Staten van Holland en Zeeland, inzake de onderhoudskosten van de
vestingwerken. Met enige beschikkingen dienaangaande. 1588-1758. 1 omslag.
SA5007-SA5009 Stukken (voornamelijk bestekken) inzake door de Staten-Generaal of door de
magistraat aanbestede werken, voornamelijk aan de vesting. 1590-1691. 1 band,
1 omslag en 1 katern.
SA5007 1590-1596. Fragment. 1 katern.
N.B. Uit een band genomen.

479
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
SA5008 1591-1691 en z.d.. 1 omslag.
SA5009 1599-1607. 1 band.
P.M. Stukken betreffende de uitbetaling aan de stad door de Staten-Generaal van
toegekende vergoedingen ten behoeve van de fortificatie. 1599-1603.
Zie inv.nr. SA5009 fol. 1-2v.
SA5010 Akte waarbij burgemeesters, schepenen en Raad van Bergen op Zoom bekennen aan
Christoffel van Wessem, koopman te Maaseik, een som gelds schuldig te zijn wegens
leveringen aan de vestingwerken. 1603. 1 stuk.
N.B. Met dorsale aantekening van de betaling 1604.
P.M. Akte en voorwaarden van aanbesteding van het maken van een kruithuis op het erf
van het Minderbroedersklooster. 1605. Zie inv.nr. SA5009 fol. 46.
P.M. Akten en voorwaarden van aanbesteding van de gracht rondom het nieuwe kruithuis.
1605. Zie inv.nr. SA5009 fol. 55.
SA5011 Dossier over de betaling van het herstel van de brug aan de Wouwsepoort, namens de
stad aanbesteed. 1638. Retroakten d.d. 1617-1634, 1638. 1 omslag.
SA5012 Dossier inzake de vernieuwing van de palissaden buiten de wallen. 1641.
Retroakten d.d. 1601-1640, 1641 en z.j. 1 omslag.
SA5013 Afschrift van een bevelschrift van de Raad van State aan de ontvanger der gemene
middelen om de timmerman Willem Aertssen te betalen wegens door hem geleverde
palissaden, d.d. 1645. Gelijktijdig. 1 stuk.
P.M. Dossiers inzake het aangaan, uitvoeren en verlengen van contracten met de Raad van
State inzake het onderhoud van de vestingwerken, de betaling van logiesgelden en

480
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
van leveranties. 1661-1805. Afschriften van retroakten d.d. 1579-1798 (1703-1800).
Zie inv.nrs. SA4894-SA4904.
SA5014 Akten en voorwaarden van aanbesteding van het breken of bijten van het ijs in de
stadsgrachten. 1662-1705. 1 omslag.
SA5015-SA5016 Dossier inzake de vergoeding van de werken, in de jaren 1661-1682 verricht ter
verbetering van de vestingwerken, door de stad betaald. 1682.
Retroakten d.d. 1663-1673. Gelijktijdig en z.d. 2 omslagen.
SA5015 1673 en 1682.
SA5016 1663-1673.
P.M. Dossier inzake de leverantie van materialen van de vervallen Nieuwe Kerk t.b.v.
van de aanleg van nieuwe vestingwerken. 1699. Zie inv.nr. SA3352.
SA5017 Rekening van ontvangsten en uitgaven over levering van karren en het werken door
“pioniers” aan de vestingwerken. 1701. Afgehoord 1703. 1 katern.
SA5018 Afwijzende beschikking van de Raad van State in de marge van een verzoekschrift van
de magistraat om het onderhoud van bruggen en wachthuizen te verkrijgen tegen een
uitkering van 1/6 deel van de opbrengst van de gemene middelen. 1727. Met een
gelijktijdig afschrift. 1 stuk.
SA5019 Declaraties van Lucas Faber wegens leveranties ten behoeve van het land inzake het
onderhoud van poorten en bruggen. 1733-1734. 1 omslag.
SA5020 Dossier inzake het herstel en de vergoeding van de schade aangericht in de
Zuid-of Stadspolder door de uitbreiding van de vestingwerken. 1745-1746.
Retroakten d.d. 1588, 1699-1743. (1745). 1 omslag.

481
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken
P.M. Ordonnantie op het openen en sluiten van de stadspoorten. z.d. (1746). 1 stuk.
Zie inv.nr. SA3085.
SA5021 Dossier inzake de door de stad geleden schade bij de bouw van het arsenaal ten
gevolge van het afbreken van een oude stadsmuur. 1764. 1 omslag.
SA5022 Akten en voorwaarden van verpachting van het grasland op de vestingwerken door
gecommitteerden van de Raad van State. 1790. 1 stuk.
SA5023 Afschrift van de rekening van uitgaven van de gemeenteraad van Bergen op Zoom
aan de agent van oorlog van de Bataafse Republiek ten behoeve van de bouw van
twee loodsen en een paardenstal en van ontvangsten uit de verkoop van de afbraak
van loodsen en een paardenstal. (1794). 1 katern.
N.B. Fragment.
SA5024 Bijlagen bij deze rekening. 1794-1802. 1 omslag.

482
HOOFDSTUK 17
Militaire zaken

483
Zie Macht en gezag, 226-230 en 284-285.
871 inv.nr. SA36, fol. 207-207v, res. van 16
februari 1598 en inv.nr. 40, ongefol., res.
van 24 september 1633.
HOOFDSTUK 18
Registratie
a. inleiding
Oorspronkelijk was de secretaris de hoofdambtenaar van de stad in alle aangelegenheden,
zowel ‘bestuurlijke’ als ‘rechterlijke’. Dat veranderde in het derde kwart van de
vijftiende eeuw. Wegens het toenemen van de werkzaamheden werden toen twee
secretarissen aangesteld, waarvan er één belast was met de administratieve zaken die
de contentieuze rechtspraak betroffen en de andere met alle overige zaken, zowel van
bestuurlijke als van rechterlijke aard. Eerstgenoemde functionaris kreeg in het eerste
kwart van de zestiende eeuw de benaming griffier, de tweede bleef secretaris heten
(zie hoofdstuk 3). Uit de bewaard gebleven inventarislijsten en uit de regeling van de
taakverdeling van beide functionarissen alsmede van de door hen te heffen leges blijkt
welke zaken ter secretarie c.q. ter griffie werden geregistreerd. 871
Opdrachten, ook wel vesten of vestbrieven genoemd, waren transportakten van onroe-

484
HOOFDSTUK 18
Registratie
872 inv.nr. SA5038; Van Rompaey (1968)
‘Rechtsbronnen’, 279 nr. XVII ;
Costuymen fol. L 2, art. XIX.
873 inv.nr. SA1, fol. 56-160v, 166-204v, 216-
234v, 241-273v, 285-289v.
874 inv.nrs. SA5039-5103.
875 inv.nrs. SA5119-5251.
876 inv.nrs. SA5204 en 5266-5267.
877 Slootmans (1986).
878 inv.nrs. SA5268-5296.
879 inv.nrs. SA5304-5308 en 5310-5318, zie
ook inv.nrs. 5254-5264.
880 inv.nrs. SA5299-5302.
rend goed. De akten kregen pas rechtsgeldigheid indien zij ter secretarie waren geregistreerd,
zelfs indien de akte voor een notaris was verleden. Van diverse notariële
akten zijn afschriften in het protocol opgenomen. Een afzonderlijk register is over de
periode 1808-1810 aangelegd. 872 De akten van opdracht of transport van onroerende
goederen zijn over de jaren 1397-1447 opgenomen in het stadsregister. 873 De bewaard
gebleven serie afzonderlijke protocollen van opdrachten over de jaren 1433-1808 doubleert
de vermeldingen uit de jaren 1433-1447 in het stadsregister. 874 Dat register
lijkt een netafschrift van in de afzonderlijke protocollen opgenomen teksten.
Rentebrieven en recognities werden doorgaans in één protocol geregistreerd. Bij dit
soort akten werden hypotheken gevestigd op goederen of inkomsten (rentebrieven) of
werd verklaard dat iemand zijn schulden had voldaan (recognities). Bij een steekproefsgewijs
onderzoek is gebleken, dat zich in deze protocollen ook verklaringen
bevinden inzake verpachtingen, verhuringen, overeenkomsten inzake successie, borgtochten,
het aanstellen van scheidslieden en beloften om goederen gedurende een
bepaalde periode niet te zullen belasten. 875 Enkele protocollen in de serie heten ook
wel registers van rentebrieven en/of transporten. De transporten betroffen de overdracht
van rentebrieven. 876 Als verzamelnaam komt de term schepenkennissen voor.
Met voornoemd protocol hangt dat van procuraties en certificaties nauw samen. Bij een
akte van procuratie werd door een opdrachtgever machtiging gegeven aan een procureur
om namens eerstgenoemde processen te voeren of aan derden om namens hem
geld te innen. Een aantal akten in dit protocol betreft regelingen inzake de leveranties
en/of betaling van koopwaren. Zij zijn bijzonder belangrijk gebleken voor de geschiedschrijving
over de jaarmarkten. 877 De certificaties worden ook wel attestaties
genoemd. Het waren verklaringen van de magistraat dat partijen bepaalde juridische
zaken voor hen hadden geregeld. 878 In latere perioden zijn de procuraties en certificaties
opgenomen in afzonderlijke registers. 879 Op bevel van de Staten-Generaal is overigens
nog een apart protocol aangelegd, waarin procuraties, akten van uitkoop,
testamenten en boedelscheidingen werden opgenomen. 880
Indien onroerende goederen gedurende enige jaren niet werden beheerd en renten die
daarop rustten niet werden betaald, kon de schuldeiser de percelen door schout en

485
HOOFDSTUK 18
Registratie
881 inv.nrs. SA5319-5338; Van Rompaey
(1968) ‘Rechtsbronnen’, 280 nr. XVII
, 287 nr. XVIII ; Costuymen fol.
D 4 - E 2, art. LX-LXV.
882 inv.nr. SA5341.
883 In het Stadsregister (SA inv.nr.1) fol. 206-
212 zijn tevens vonnissen uit 1399-
1438 opgenomen waarbij schepenen aan
partijen erven toewijzen, en fol. 235-
237v, akten waarbij door schepenen aan
de rentmeester van de heer van Bergen
op Zoom percelen worden toegewezen
wegens achterstallige betalingen van
cijnzen.
884 inv.nrs. SA5340-5344, zie ook
Costuymen, fol. P 3v, art. II-III.
885 inv.nrs. SA5026-5028, waarin als soorten
akten naast de reeds bekende attestaties,
transporten, procuraties, borgtochten en
schepenkennissen ook cassaties en
stipulaties vermeld.
886 inv.nrs. SA5029- 5031.
887 inv.nrs. SA5033-5037.
schepenen voor onbruyck laten verklaren. Na een jaar en een dag kon hij het pand
uytwinnen en zich de eigendom door de schout laten overdragen. De akten betreffende
deze rechtshandelingen zijn opgetekend in het protocol van ongebruiken en
uitwinningen. 881
Een gemengde rubriek betreft de registratie van verzoeken om respectievelijk het sluiten
van verzoeningen (het ‘vrede’ geven, zie hoofdstuk 2) en van akten van toestemming
aan schatters om tot verkopingen over te gaan. 882 Voorts is het protocol
bewaard van akten waarbij geschillen over grenzen van onroerend goed werden
beslecht (erfscheyding). 883 Bovendien zijn er nog registers van testamenten en van
akten tot opening van die stukken. 884 In maart 1655 kwam een nadere regeling tot
stand betreffende het passeren van schepenkennissen. Er werd een apart registertje
aangelegd om daarin verleden akten in het kort op te tekenen. 885
Door de belegering van de stad in 1747 en de evacuatie van een groot deel van de
bevolking werd ook de administratie onderbroken. De markies van Bergen op Zoom
machtigde Jacob Johan Bracco om als provisioneel stadssecretaris op te treden
wegens de afwezigheid van die functionaris en omdat er geen notarissen en schepenen
in de stad waren. Hij mocht allerlei akten verlijden en heeft die activiteit tot einde
1748 uitgevoerd. 886
Uit een serie losse akten met bijbehorende lijsten over de jaren 1808-1810 blijkt dat
de benamingen van bepaalde series in de loop van de tijd wel waren veranderd, maar
dat in essentie tot 1810 dezelfde zaken werden geregistreerd. De opdrachten heten
daarin vestbrief, rentebrieven worden schuldbrief, verbandbrief, obligatie of schepenkennis
genoemd. 887

486
HOOFDSTUK 18
Registratie

487
HOOFDSTUK 18
Registratie
b. inventaris
18.1 administratie
SA5025 Indices op de registers en protocollen. (17e en 18e eeuw). 1 omslag.
N.B. Onvolledig.
SA5026-SA5028 “Stipulatieboeken”, lijsten van door de schepenen verleden akten. 1655-1733.
3 delen.
SA5026 1655-1677.
N.B. Voorin een reglement en lijst van volgorde, waarin de schepenen zitting hebben. 1655.
Achterin een lijst van aangeschafte kantoormaterialen. 1655-1667.
SA5027 1666-1677
SA5028 1677-1733.
SA5029-SA5031 Akten, verleden door Jac. J. Bracco als waarnemend secretaris. 1747-1748. 3 pakken.
SA5029 1747 okt.-dec.
SA5030 1748 eerste halfjaar
SA5031 1748 tweede halfjaar.
SA5032 Lijst van ter secretarie geregistreerde akten, met aantekening van de ontvangen
40e penning. 1749. 1 stuk.
SA5033-SA5037 Akten, geregistreerd ter secretarie, verleden voor schepenen-commissarissen,
uitmakende de civiele rechtbank. Met chronologische lijsten. 1808-1810. 5 omslagen.

488
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5033 1808.
SA5034 1809 eerste halfjaar.
SA5035 1809 tweede halfjaar.
SA5036 1810 eerste halfjaar.
SA5037 1810 tweede halfjaar.
SA5038 Register van akten, gepasseerd voor notarissen te Bergen op Zoom, ter secretarie
geregistreerd. 1808-1810. Afschr. van een retroakte d.d. 1801. 1 deel.
18.2 opdrachten
SA5039-SA5103 Protocol van “opdrachten”, akten van overdracht van onroerend goed. 1433-1808.
64 delen en 1 omslag.
SA5039 1433 november 27 - 1465 april 5. SA5054 1608 januari 4 - 1611 december 30.
SA5040 1465 april 19 - 1477 juli 25.
SA5055 1612 januari 13 - 1615 dec. 18.
SA5041 1493 mei 24 - 1506 maart 27.
SA5056 1616 januari 1 - 1620 december 18.
SA5042 1506 april 24 - 1517 december 11. SA5057 1621 januari 1 - 1625 december 12.
SA5043 1517 december 11 - 1524 april/mei. SA5058 1626 januari 2 - 1628 december 8.
SA5044 1524 juni 3 - 1529 januari 22.
SA5059 1629 januari 5 - 1633 december 28.
SA5060 1634 januari 13 - 1639 mei 27.
SA5045
N.B. Achterin een akte van 1528
november 2
1529 februari 5 - 1535 mei 7.
SA5046 1535 mei 7 - 1546 maart 5.
SA5047 1546 maart 18 - 1556 maart 19.
SA5048 1556 april 10 - 1562 april 10.
SA5049 1562 april 10 - 1565 september 14.
SA5050 1562 april 24 - 1567 maart 21.
SA5051 1567 april 4 - 1573 december 18.
SA5052 1574 januari 8 - 1581 december 1.
SA5053 1590 juli 6 - 1598 januari 2.
N.B. Achteraan een aantekening, dat op
12 juni 1643 geen opdrachten zijn
gepasseerd.
SA5061 1639 juni 10 - 1643 december 26.
SA5062 1644 januari 8 - 1647 juli 12.
SA5063 Vóór 1647 nov. 15 - 1652 sept. 20.
SA5064 1653 april 4 - 1658 december 27.
SA5065 1659 januari 10 - 1663 dec. 28.
SA5066 1664 januari 11 - 1670 dec. 19.
SA5067 1671 januari 2 - 1679 december 29.

489
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5068 1680 januari 12 - 1684 december 22.
SA5069 1683 januari 8 - 1687 april 18.
SA5070 1687 mei 16 - 1691 december 21.
SA5071 1696 januari 13 - 1698 december 26.
SA5072 1699 januari 9 - 1700 december 24.
SA5073 1703 januari 5 - 1707 december 23.
SA5074 1708 januari 6 - 1711 juni 5.
SA5075 1711 juni 19 - 1718 februari 4.
SA5076 1718 februari 18 - 1724 maart 24.
SA5077 1724 april 7 - 1728 december 24.
SA5078 1729 januari 7 - 1732 december 19.
SA5079 1733 januari 2 - 1737 november 22.
SA5080 1738 januari 10 - 1741 juli 14.
SA5081 1741 september 22 - 1745 maart 12
SA5082 1746, vóór okt. 7 - 1746, dec. 30
N.B. Fragment.
SA5083 1749 januari 3 - 1751 maart 5.
SA5084 1751 april 2 - 1755 juni 27.
SA5085 1755 juli 11 - 1759 juli 27.
SA5086 1759 juli 27 - 1762 januari 8.
SA5087 1762 januari 8 - 1763 augustus 8.
SA5088 1763 september 2 - 1765 dec. 27.
SA5089 1766 januari 10 - 1768 maart 4.
SA5090 1768 april 1 - 1770 december 21.
SA5091 1771 januari 4 - 1773 februari 12.
SA5092 1773 februari 12 - 1776 nov. 22.
SA5093 1777 januari 3 - 1780 december 15.
SA5094 1781 januari 12 - 1785 sept. 2.
SA5095 1785 september 30 - 1787 dec. 21.
SA5096 1788 januari 4 - 1790 april 9.
SA5097 1790 april 9 - 1792 april 6.
SA5098 1792 april 20 - 1796 juli 22.
SA5099 1796 september 2 - 1800 mei 9.
SA5100 1800 januari 17 - 1801 dec. 18.
SA5101 1802 januari 15 - 1804 dec. 28.
SA5102 1805 januari 11 - 1806 dec. 26.
SA5103 1807 januari 23 - 1808 juni 24.
N.B. Voorin een afschrift van een
uittreksel uit het register van
opdrachten van de gemeente Noordgeest
d.d. 1806 nov 25, 1806.
P.M. Akten, geregistreerd ter secretarie, verleden voor schepenen-commissarissen,
uitmakende de civiele rechtbank. 1808-1810. Zie inv.nrs. SA5033-SA5037.
SA5104-SA5114 Bijlagen bij bovengenoemde serie ca. 1494-1810. 10 omslagen en 1 band.
SA5104 ca. 1494-1621
SA5105 1622-1661
SA5106 1657-1703. 1 band.
SA5107 1674-1699.
SA5108 1700-1701
SA5109 1702-1704
SA5110 1706-1710
SA5111 1711-1715.

490
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5112 1716-1739.
SA5113 1740-1762.
SA5114 1763-1810.
SA5115 Tafel op het protocol van “opdrachten” over de jaren 1605-1693. 17e eeuw. 1 deel.
N.B. Straatsgewijze.
SA5116-SA5118 Kladprotocol (“Cladde”) van opdrachten. 1658-1682. 3 delen.
SA5116 1658 apr 5 - 1660 dec 24.
SA5117 1672 jan 1 - 1677 jul 30.
SA5118 1677 sep 10 - 1682 dec 25.
18.3 rentebrieven en recognities
SA5119-SA5251 Protocol van “rentbrieven” en “recognitien”. 1432-1808. 133 delen.
N.B. 1471-1684 zijn de beide soorten van akten afzonderlijk opgetekend : de rentebrieven voorin en de
recognities achterin. 1696-1808 staan beide soorten weer door elkaar opgetekend.
SA5119 1432 - 1434
SA5129 1474 jan 15 - 1475 jan 2.
N.B. Achterin aantekening d.d. 1432
N.B. Achterin een akte van 1474, dec.
mei 1 en mei 5.
SA5130 1475 jan 14 - 1476 jan 13.
SA5120 1439 april 3 - 1442 april 5.
SA5131 1476 jan 13 - 1477 jan 9.
SA5121 1442 jan 12 - 1445 jan 8.
SA5132 1477 jan 10 - 1478 jan 18.
SA5122 1445 jan 9 - 1449 jan 6.
SA5133 1478 jan 7 - 1479 jan 10.
SA5123 1454 jan 13 - 1457 jan 13.
SA5134 1479 jan 10 - 1480 jan 15.
SA5124 1460 april 11 - 1462 april 15.
SA5135 1480 jan 15 - 1481 jan 11.
SA5125 1465 april 12 - 1468 april 14.
SA5136 1481 jan 11 - 1482 jan 11.
SA5126 1471 jan 13 - 1472 jan 14.
SA5137 1482 jan 12 - 1483 jan 11.
SA5127 1472 jan 15 - 1473 feb 15.
SA5138 1483 jan 11 - 1484 jan 15.
SA5128 1473 jan 16 - 1474 jan 10.
SA5139 1484 jan 9 - 1485 jan 18.

491
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5140 1485 jan 15 - 1485 dec 16.
N.B. Achterin een akte van 1486,
maart 2.
SA5141 1486 jan 14 - 1487 jan 13.
SA5142 1487 jan 13 - 1488 jan 12.
N.B. Achterin een akte van 1488, jan 3.
SA5143 1492 jan 14 - 1493 jan 12.
SA5144 1493 jan 12 - 1494 jan 13
SA5145 1494 jan 16 - 1494 dec 31.
N.B. Achterin een akte van 1494, mei 8.
SA5146 1495 jan 15 - 1496 jan 15.
N.B. Achterin een akte van 1495, mei
25 en 1496, dec 13.
SA5147 1496 jan 16 - 1497 jan 14.
SA5148 1497 jan 14 - 1498 jan 12.
N.B. Achterin een akte van 1497, dec 9.
SA5149 1498 jan 13 - 1499 dec 17.
SA5150 1499 jan 17 - 1500 jan 29.
N.B. Achterin een akte van 1499, nov 8.
SA5151 1500 jan 16 - 1501 jan 19.
SA5152 1501 jan 16 - 1502 jan 6.
SA5153 1502 jan 15 - 1503 jan 12.
SA5154 1503 jan 14 - 1504 jan 13.
SA5155
N.B. Achterin een akte van 1504,
okt 15.
1504 jan 13 - 1505 jan 15.
SA5156 1505 jan 16 - 1506 jan 16.
SA5157 1506 jan 16 - 1507 feb 16.
SA5158 1507 jan 16 - 1508 jan 15.
N.B. Achterin een akte van 1508, jan 5.
SA5159 1508 jan 15 - 1509 jan 12.
N.B. Achterin een akte van 1509,
nov 28.
SA5160 1509 jan 13 - 1510 jan 14.
N.B. Achterin een akte van 1510,
jan 12.
SA5161 1510 jan 13 - 1511 jan 15.
SA5162 1511 jan 16 - 1512 jan 25.
SA5163 1514 jan 14 - 1515 jan 11.
N.B. Achterin een akte van 1514
dec 4 en okt 5.
SA5164 1515 jan 14 - 1516 jan 11.
N.B. Achterin een akte v. 1515
sept 1 en dec 31.
SA5165 1516 jan 12 - 1517 jan 11.
SA5166 1518 jan 16 - 1519 jan 14.
N.B. Achterin een akte van mei 24.
SA5167 1519 jan 16 - 1520 jan 13.
N.B. Achterin een akte van 1519, dec 3.
SA5168 1520 jan 14 - 1521 jan 12
SA5169 1521 jan 14 - 1522 jan 16
N.B. Achterin een akte van 1521,
aug 16.
SA5170 1523 jan 16 - 1524 jan 14
N.B. Achterin een akte van 1523,
nov 13.
SA5171 1524 jan 17 - 1525 jan 14
N.B. Achterin akten van 1524
sept 27 en mei 8.
SA5172 1525 jan 14 - 1526 jan 13

492
HOOFDSTUK 18
Registratie
N.B. Achterin een akte van 1525,
mei 27.
SA5173 1526 jan 13 - 1527 jan 12
N.B. Achterin een akte van 1527,
jan 11.
SA5174 1527 jan 15 - 1527 dec 15
N.B. Achterin een akte van 1527,
juni 12.
SA5175 1528 jan 26 - 1529 jan 14
N.B. Achterin een akte van 1529,
maart 20.
SA5176 1529 jan 16 - 1530 jan 14
N.B. Achterin een akte van 1532
mei 11.
SA5177 1530 jan 15 - 1531 jan 13
N.B. Achterin een akte van 1530,
aug 18.
SA5178 1531 jan 15 - 1532 jan 13
N.B. Achterin een akte van 1533,
nov 27.
SA5179 1533 mrt 17 - 1534 mrt 14
N.B. Achterin een akte van 1533,
nov 28.
SA5180 1536 mrt 17 - 1537 mrt 3
N.B. Achterin akten van 1537,
jan 16 en 1536 mei 8.
SA5181 1541 mrt 17 - 1542 mrt 10
N.B. Achterin akten van 1541, dec 17,
1542 jan 16 en jan 18 en 1542 juni 4.
SA5182 1545 mrt 17 - 1546 mrt 16
N.B. Achterin akten van 1545, sept 25
en 1546 april 15 en mrt 10.
SA5183 1546 mrt 17 - 1547 mrt 15.
N.B. Achterin een akte van 1546,
juli 13.
SA5184 1547 mrt 17 - 1548 mrt 13.
N.B. Achterin een akte van 1548,
mrt 11.5136.
SA5185 1548 mrt 17 - 1549 mrt 16.
N.B. Achterin akten van 1549,
aug 23 en 1548 mrt 31.
SA5186 1550 mrt 17 - 1551 mrt 16.
SA5187 1552 mrt 16 - 1554 mrt 16.
N.B. Achterin akten van 1553, juli 18,
1554 mrt 19, 1553 dec 30, okt 23 en
aug 12, 1554 jan 30 en 1553 nov 3.
SA5188 1554 mrt 19 - 1555 mrt 13.
N.B. Voorin aantekeningen van
appèlzaken van 1554 juni 26 en nov 13
en een akte van recognitie van 1554 okt
11; achterin akten van 1555 jan 31,
april 10 en jan 1 en van 1554 okt 26.
SA5189 1555 mrt 17 - 1556 mrt 15.
N.B. Achterin een akte van 1556
febr. 28.
SA5190 1557 mrt 17 - 1558 mrt 15;
N.B. Achterin akten van 1558,
mrt 23, mrt 12 en mrt 11.
SA5191 1558 mrt 21 - 1558 mei 11;
1558 mrt 19 - 1558 mei 4;

493
HOOFDSTUK 18
Registratie
N.B. Achterin een akte van 1558
apr 14.
SA5192 1558 mei 24 - 1559 mrt 16;
1558 mei 23 - 1559 mrt 15
SA5193 1561 mrt 18 - 1562 mrt 13;
1561 mrt 19 - 1562 mrt 14.
SA5194 1562 mrt 19 - 1563 mrt 13;
1562 mrt 18 - 1563 mrt 12.
SA5195 1563 mrt 29 - 1564 mrt 8;
1563 mrt 18 - 1564 mei 4.
N.B. Achterin een akte van 1564
mrt 16.
SA5196 1564 mrt 18 - 1565 mrt 16;
N.B. Hierna een akte van 1565,
mrt 12; 1564 mrt 18 - 1565 mrt 16.
SA5197 1565 mrt 19 - 1566 mrt 14
1565 mrt 19 - 1566 mrt 14
SA5198 1566 mrt 18 - 1567 apr 18
1566 mrt 20 - 1567 mrt 26
SA5199 1567 mrt 19 - 1568 mrt 15
1567 mrt 27 - 1567 okt 29
SA5200 1568 mrt 18 - 1570 mrt 20
1568 mrt 19 - 1570 mrt 20
SA5201 1570 mrt 22 - 1573 mrt 13
1570 mrt 22 - 1573 feb 11
SA5202 1573 apr 5 - 1573 dec 22
N.B. Hierna een akte van 1573 nov 29;
1573 mrt 17 - 1573 dec 9.
SA5203 1574 jan 5 - 1574 dec 29
1574 jan 2 - 1575 jan 2.
SA5204 1575 jan 14 - 1575 dec 30
1575 jan 4 - 1575 dec 30
SA5205 1580 aug 14 - 1580 dec 2.
rentebrieven fragment
SA5206 1581 jan 5 - 1583 apr 26;
1581 jan 4 - 1583 apr 29.
SA5207 1583 jun 16- 1583 okt 7, fragment
SA5208 1589 jan 7 - 1590 dec 11;
1589 jan 2 - 1590 okt 13.
SA5209 1591 jan 4 - 1591 dec 30;
N.B. Voorin 14 akten van 1590 jul 10 -
dec 11; 1591 jan 5 - 1593 dec 31 en 58
akten 1590, jul 2 - dec 27.
SA5210 1594 jan 5 - 1596 dec 28
1594 jan 3 - 1596 dec 28
SA5211 1600 jan 15- 1602 dec 29
1600 jan 3 - 1602 dec 30
SA5212 1603 jan 3 - 1607 mrt 5
1603 jan 2 - 1607 mrt 4
SA5213 1607 mrt 5 - 1609 dec 29
N.B. De maanden okt/dec zijn door
elkaar 1607 mrt 6 - 1609 aug 12.
SA5214 1612 jan 5 - 1613 dec 4
N.B. Voorin een akte van 1612, jan
17.1612 jan 2 - 1613 dec 28.
SA5215 1620 jan 3 - 1621 dec 27
1619 dec 9 - 1621 dec 31
SA5216 1624 jan 11- 1625 dec 31
1624 jan 3 - 1625 dec 31
SA5217 1626 jan 9 - 1627 aug 6

494
HOOFDSTUK 18
Registratie
1626 jan 3 - 1627 aug 28
N.B. Achterin een akte van 1627 aug 7.
SA5218 1627 aug 25- 1629 dec 19
1627 sep 7 - 1629 dec 14
N.B. Een gedeelte is uitgescheurd.
SA5219 1630 jan 4 - 1632 jan 10
1630 jan 3 - 1631 dec 30
SA5220 1632 jan 5 - 1633 dec 25
1632 jan 2 - 1633 dec 31
N.B. Achterin een akte van 1645 mei 4.
SA5221 1634 jan 7 - 1636 jun 30
1634 jan 8 - 1636 jun 27
SA5222 1640 jan 21- 1642 dec 31
1640 jan 4 - 1642 dec 31
SA5223 1650 jan 15 -1652 nov 15
1650 jan 6 - 1652 dec 30
N.B. Voorin abusievelijk gedateerd
1649.
SA5224 1653 jan 3 - 1656 dec 28
1653 jan 3 - 1656 dec 28
SA5225 1657 jan 10 - 1659 sep 30;
N.B. Bladzijde uitgescheurd.
1657 jan 2 - 1659 sep 30.
SA5226 1659 okt 16 - 1663 dec 7;
N.B. Achterin een akte van 1663 dec 2.
1659 okt 6 - 1663 dec 29.
SA5227 1664 jan 12 - 1669 dec 12;
1664 jan 5 - 1669 dec 30.
SA5228 1670 jan 8 - 1678 dec 12;
1670 jan 2 - 1678 jan 29.
SA5229 1679 mrt 23 - 1684 nov 2;
1679 jan 9 - 1684 dec 28.
SA5230 1685 jan 9 - 1696 jan 1;
1685 sept 7 - 1695 jul 16.
SA5231 1696 jan 2 - 1700 dec 29.
SA5232 1701 jan 11 - 1704 dec 29.
SA5233 1705 jan 3 - 1709 dec 23.
SA5234 1710 jan 17 - 1718 nov 7.
SA5235 1727 jan 18 - 1732 dec 27.
SA5236 1733 jan 6 - 1739 dec 29.
SA5237 1740 jan 6 - 1746 dec 22.
SA5238 1747 jan 6 - 1747 feb 2 (fragment);
SA5239 1749 jan 18 - 1756 feb 29
SA5240
N.B. Voorin staan de akten niet
chronologisch.
1756 mrt 5 - 1759 nov 16.
SA5241 1759 nov 26 - 1763 nov 20.
SA5242 1763 sep 30 - 1770 sep 19.
SA5243 1770 okt 12 - 1774 jul 12.
SA5244 1774 jul 29 - 1779 mrt 26;
N.B. Achterin een afschrift van een akte
verleden voor schepenen van
Noordgeest d.d. 1779 april 9
(gelijktijdig).
SA5245 1779 mei 20 - 1785 dec 23.
SA5246 1786 feb 2 - 1789 nov 27.
SA5247 1789 dec 3 - 1793 aug 12.
SA5248 1793 sep 7 - 1798 mei 4.
SA5249 1798 mei 9 - 1802 mrt 15.
SA5250 1802 mrt 16 - 1804 aug 3.

495
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5251 1804 aug 13 - 1808 jun 24.
N.B. Achterin een akte van 1809 nov. 9.
SA5252 Bijlagen bij bovengenoemde serie. ca. 1432 - 1807. 1 omslag.
SA5253 Bladzijde uit een (vermist) register van rentebrieven (16e eeuw). 1 stuk.
SA5254-SA5264 Kladprotocol waarin afzonderlijk opgetekend: rentebrieven (rn), recognities (rc),
procuraties (pr) en certificaties (cr). 1560-1680. 11 delen.
SA5254 rn 1560 (mrt) 22 - 1561 mrt 15;
rc 1578 sep 3 - 1579 okt 22;
pr 1578 aug 18 - 1580 jan 2.
N.B. Achterin akten van 1579, dec 7,
15 en 21.
SA5260 rn 1657 jul 18 - 1658 sep 25;
rc 1657 jul 2 - 1658 okt 21;
cr 1657 sep 13 - 1658 okt 9.
SA5261 rn 1661 apr 8 - 1662 nov 30;
rc 1661 mrt 7 - 1662 sep 23;
pr 1661 mrt 29 - 1662 sep 23;
cr 1661 mrt 4 - 1662 mei 9.
SA5262 rn 1663 jan 11 - 1665 nov 26;
N.B. Achterin een akte van 1561, feb 8.
rc 1560 mrt 18 - 1561 mrt 13;
pr 1560 mrt 30 - 1561 mrt 12;
cr 1560 mrt 21 - 1561 feb 8.
SA5255 rn 1562 mrt 19 - 1563 mrt 20;
rc 1562 mrt 18 - 1563 mrt 18;
pr 1562 mrt 20 - 1563 juni 5.
SA5256 rn 1563 mrt 20 - 1565 feb 27;
rc 1563 mrt 18 - 1565 mrt 22;
pr 1563 mrt 29 - 1565 april 13;
cr 1563 jul 27 - 1565 mrt 19.
SA5257 rn 1565 mrt 19 - 1566 mrt 21;
rc 1565 mrt 19 - 1566 mrt 20;
pr 1565 mrt 17 - 1566 mrt 22;
cr 1565 mrt 30 - 1566 feb/mrt.
SA5258 rn 1566 mrt 18 - 1567 mrt 14;
rc 1566 mrt 20 - 1567 mrt 25;
pr 1566 mrt 20 - 1567 mrt 13;
cr 1566 mrt 27 - 1567 mrt 14.
SA5259 rn 1578 okt 16 - 1579 dec 30;
N.B. Hierin een akte van 1665 nov 6.
rc 1663 jan 10 - 1665 sep 25;
cr 1663 jan 12 - 1665 mrt 21.
N.B. Fragmenten van dit deel zijn
uitgescheurd.
SA5263 rn 1670 mei 13 - 1675 aug 29;
rc 1670 jan 10 - 1674 okt 3;
pr 1670 mrt 7 - 1675 aug 31;
cr 1670 jan 21 - 1675 aug 30.

496
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5264 rn 1676 feb 3 - 1679 dec 8;
rc 1676 vóór jul - 1679 na nov 21;
cr 1677 nov 4 - 1680 feb 21.
N.B. Fragmenten van dit deel zijn
SA5268 cr (1466) - 1473 feb 16.
SA5269 cr 1479 jul 13 - 1493 dec 2.
SA5270 cr 1506 jun 10 - 1520 aug 14;
N.B. Achterin een akte van 1522 sep 2.
SA5271 cr 1522 mrt 19 - 1525 aug 9;
N.B. Achterin akten van (1525)
nov 10 en van 1526 april 23.
SA5272 cr 1535 dec 10 - 1547 mrt 11.
uitgescheurd.
SA5265 Bijlagen bij bovengenoemde serie.
1561-1570. 1 omslag.
SA5266-SA5267 Protocol van “transporten” (akten van overdracht van rentebrieven).
1696-1808. 2 delen.
P.M. 1685 sep 7 - 1695 jul. 16. Zie inv.nr. SA5230.
SA5266 1696 jan 24 - 1746 sep 23.
N.B. Achterin zijn bladen uitgescheurd.
SA5267 1749 jul 16 - 1808 apr 19.
N.B. Achterin een ongedateerde akte en een afschrift van een akte verleden
voor schepenen van de gemeente Noordgeest, 1808.
18.4 procuraties en certificaties
SA5268-SA5296 Register (protocol) van procuraties en certificaties; de laatste ook wel attestatiën
genoemd. 1466-1679. 29 delen.
N.B. Aanvankelijk zijn in dit register ook uitgaande brieven van de magistraat opgetekend. 1558-1679
zijn de soorten van akten afzonderlijk opgetekend, resp. voorin en achterin de delen. In 1685 zijn de
akten in aparte registers opgenomen.
N.B. Achterin akten van 1536 en
1537 (fragmenten).
SA5273 cr 1556 feb 28 - 1558 mei 19.
SA5274 pr 1558 mei 25 - 1561 mrt 12;
cr 1558 mei 18 - 1561 mrt 13.
N.B. Achterin akten van 1561
feb 22 en 8.
SA5275 pr 1564 apr 8 - 1565 sept 24;
cr 1564 mrt 23 - 1565 jul 21.

497
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5276 pr 1567 okt 6 - 1570 apr 1.
SA5277 pr 1580 jan 2 - 1580 dec 18;
cr 1580 jan 9 - 1580 dec 19.
SA5278 pr 1581 jan 4 - 1581 dec 23.
SA5279 pr 1582 jan 4 - 1583 apr 30.
SA5280 pr 1583 mei 7 - 1587 dec 15.
SA5281 pr 1589 apr 18 - 1590 dec 26,
fragment;
cr 1588 jan 7 - 1590 nov 17.
SA5282 pr 1591 jan 7 - 1593 mei 26;
cr 1591 jan 11 - 1593 mei 27.
SA5283 pr 1600 jan 14 - 1603 jun 23;
cr 1600 jan 3 - 1603 jun 30.
SA5284 pr 1607 mei 25 - 1609 mrt 5;
cr 1607 mei 10 - 1608 jul 12.
SA5285 pr 1622 jan 12 - 1623 dec 19;
cr 1622 jan 17 - 1623 dec 18.
SA5286 pr 1624 jan 6 - 1625 dec 30;
cr 1624 jan 1 - 1626 jan 10.
SA5287 pr 1626 jan 6 - 1627 dec 30;
cr 1627 jun 26 - 1627 dec 28;
N.B. Achterin akten van 1626,
jan 8 - 1627 jun 24.
SA5297 Bijlagen bij bovengenoemde serie. ca. 1466-1663. 1 omslag.
SA5288 pr 1628 feb 8 - 1629 dec 31;
cr 1628 jan 4 - 1629 dec 31.
SA5289 pr 1639 okt 30 - 1642 nov 11;
cr 1639 apr 12 - 1642 dec 23.
SA5290 pr 1643 jan 7 - 1646 okt 19;
cr 1643 jan 22 - 1647 jan 2.
SA5291 pr 1647 jan 20 - 1650 okt 22;
N.B. Hierna is een deel uitgescheurd.
cr 1647 jan 8 - 1650 okt 21.
SA5292 pr 1651 jan 17 - 1656 jul 29;
cr 1651 jan 13 - 1656 jun 29.
SA5293 pr 1656 okt 7 - 1660 nov 7;
cr 1656 jul 1 - 1660 dec 9.
N.B. Fragmenten van dit deel zijn
uitgescheurd.
SA5294 pr 1661 jan 25 - 1664 dec 8;
cr 1661 jan 6 - 1664 dec 30.
N.B. Fragmenten uit dit deel zijn
uitgescheurd.
SA5295 pr 1665 jan 2 - 1671 dec 11.
SA5296 pr 1673 feb 8 - 1682 jun 1;
cr 1672 jan 8 - 1679 aug 13.
N.B. De laatste akte is onvoltooid.
SA5298 Kladprotocol van procuraties en certificaties. 1609-1611: pr 1609 mrt 8 -
1611 mrt 29; cr 1609 mrt 13 - 1611 dec 28. 1 deel.
N.B. Achterin akten van 1611, nov 4 - 1611 dec 30.

498
HOOFDSTUK 18
Registratie
P.M. 1560-1580 zie SA5254-SA5259; 1657-1680 zie SA5260-SA5264.
SA5299-SA5302 “Register van procuraties, uytcoopen, maeghscheydingen, testamenten ende
codicillen”, protocol van procuraties, verleden voor schepenen, aangelegd op bevel
van de Staten-Generaal. 1685-1809. 4 delen.
SA5299 1685 jan 10 - 1713 jul 6.
SA5300 1713 jul 27 - 1749 mrt 5.
SA5301 1749 mei 5 - 1803 jul 5;
N.B. Voorin een akte van 1749, mei 26.
SA5302 1804 feb 18 - 1809 mei 24.
SA5303 Bijlage bij bovengenoemde serie. z.d. (ca. 1730). 1 stuk.
SA5304-SA5308 Procuratieboek. Register van ingekomen of overlegde procuraties. 1731-1810.
5 delen.
SA5304 1731 dec 22 - 1742 aug 26.
SA5305 1750 apr 8 - 1773 jan 14.
SA5306 1773 feb 2 - 1789 mrt 5.
SA5307 1789 jan 7 - 1807 mei 16.
SA5308 1807 jul 30 - 1810 dec 29.
SA5309 Bijlagen bij bovengenoemde serie. 1626-1651; 1773-1788. 1 omslag.
SA5310-SA5318 Protocol van certificaties, tevens register van afgegeven verklaringen door de
magistraat; na 1795 door de toen optredende gemeentebesturen. 1698-1811. 9 delen.
SA5310 1698 jun 25 - 1704 jun 29.
N.B. Achterin akten van 1737,
SA5311 1704 jul 2 - 1708 mrt 26.
aug 16 - 1738 okt 18.
SA5312 1709 apr 17 - 1714 jan 14.
SA5314 1721 jan 7 - 1732 dec 29.
SA5313 1714 jan 31 - 1722 mrt 4;
SA5315 1733 jan 3 - 1741 dec 20.

499
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5316 1750 apr 7 - 1773 jul 8.
SA5317 1773 jul 19 - 1791 okt 17.
18.5 ongebruiken en uitwinningen
1506-1692. 20 delen.
SA5319 1506 nov 16 - 1522 apr 30
(abusievelijk 1523);
N.B. Achterin een akte van 1522, sep 7.
SA5320 1522 apr 16 - 1532 apr 10.
SA5321 1532 apr 12 - 1535 jul 8;
N.B. Voorin een akte van 1534,
april 29.
SA5322 1538 feb 20 - 1544 feb 13;
SA5323
N.B. Voorin akten van 1544,
mrt 7 en 1545, apr 24.
1544 feb 20 - 1550 apr 30.
SA5324 1550 apr 30 - 1556 mrt 31.
SA5325 1558 mei 25 - 1561 nov 12.
SA5326 1567 mrt 21 - 1571 mrt 24;
N.B. Achterin akten van 1570
mrt 16 en 1571 mei 4.
SA5327 1570 mrt 31 - 1573 jul 20.
SA5328 1573 jul 30 - 1573 dec 23.
SA5318 1791 nov 18 - 1811 jan 1.
N.B. Fragment: achterin een akte
van 1810, jun 28.
SA5319-SA5338 Registers van “onghebruycken ende uutwinninghen” van onroerende goederen.
SA5329 1574 jan 2 - 1575 jun 25.
SA5330 1575 aug 5 - 1576 nov 14.
SA5331 1576 nov 24 - 1577 dec 30.
SA5332 1578 apr 30 - 1578 aug 29;
1579 jan 4 - 1579 mei 22.
SA5333 1579 sep 11 - 1580 nov 18.
SA5334 1581 nov 6 - 1584 feb 2;
N.B. Achterin akten van 1582,
dec 25 en 1584 jan 13.
SA5335 1583 jan 4 - 1588 feb 19.
SA5336 1588 mrt 21 - 1590 nov 16
N.B. Achterin akten van 1591,
nov 22 en 1592 jan 28 en mrt 13
Als omslag heeft gediend een akte
van 1588 nov 29.
SA5337 1591 jan 18 - 1595 dec 22.
SA5338 1610 feb 12 - 1692 nov 21.
SA5339 Uittreksel uit het register van “turben en costumen” inzake de gebruiken bij
uitwinningen en ongebruik van huizen en gronden d.d. 1557, 1757. 1 stuk.

500
HOOFDSTUK 18
Registratie
18.6 overige zaken
18.6.1 registers
SA5340 “Vredeboek” of “borgmeestersboek”, register van akten, waarbij twistenden zich
verzoenen, 1527 mei 23 - 1619 mei 14. 1 deel.
SA5341 “t Bouck van den appreciateurs”, protocol van akten van toestemming tot
verkopingen door schatters, meest van roerend goed. 1543 juli 2 - 1567 januari 28.
1 deel.
SA5342 “Bouck van de erffscheyders”, protocol van de akten waarbij schepenen geschillen
over erfscheidingen regelen. 1612 okt. 11 - 1735 mrt. 14. 1 deel.
SA5343-SA5344 Protocol van testamenten en van akten van overleggingen ter opening van
testamenten. Met enige bijlagen. 1656-1795. 1 deel en 1 omslag.
SA5343 Protocol. 1656 mei 4 - 1795 feb. 14. 1 deel.
SA5344 Bijlagen 1718, 1723 en z.d. 1 omslag.
SA5345-SA5350 Protocol van verklaringen afgelegd ten verzoeke van “het offitie” (de magistraat
of één van de burgemeesters). 1739-1808. 6 delen.
SA5345 16 januari 1739 - 14 december 1745
SA5346 9 juli 1749 - 6 februari 1774
SA5347 12 juni 1774 - 22 juli 1793
SA5348 26 juli 1793 - 11 april 1797
SA5349 18 april 1797 - 5 maart 1803
SA5350 5 maart 1802 - 14 oktober 1808.
SA5351 Protocol van verklaringen, afgelegd voor officier en schepenen.
1749 jan. 20 - 1801 feb. 28. 1 deel.
N.B. Ten dele dezelfde akten als in inv.nrs. SA5345-SA5350.

501
HOOFDSTUK 18
Registratie
18.6.2 overige bescheiden
SA5352-SA5353 Afschriften van testamenten d.d. 1501-1744. Gelijktijdig, 1589 en 1603.
1 omslag en 1 stuk.
SA5352 1 omslag.
SA5353 1 stuk.
SA5354 Akte waarbij de gouverneur van het gilde van de Engelse kooplieden een
plaatsvervanger aanwijst. 1525. 1 stuk.
N.B. Kennelijk geknipt uit het register van procuraties.
SA5355 Akte waarbij voor schepenen van Bergen op Zoom een erfrente wordt gevestigd op
landen te Sprundel. 1566. In dorso akte van kwijting. 1602. 1 charter.
SA5356 Uittreksel uit het procuratieregister van een akte waarbij Cornelis Crispijns, soldaat
te Biervliet, gemachtigden aanwijst om voor schepenen te Woensdrecht zijn deel in
een hoeve te Korteven te verkopen d.d. 1600. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA5357 Vidimus door schepenen van Bergen op Zoom van een akte in het register van
rentebrieven waarbij Huybrecht Adriaanssen, zilversmid, verklaart aan Jan Huijs van
Mechelen een erfrente schuldig te zijn op het huis De Munte in de Engelsestraat
d.d. 1522, 1615. 1 charter.
SA5358 Uittreksel uit een akte waarbij de predikant Martinus Bruijnvisch te Duiveland en
Chrisostomus de Haze, brouwer uit Bergen op Zoom, waardepapieren ruilen.
d.d. 1617. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA5359 Stukken betreffende verhuur of verkoop van roerende goederen. 1617, 1752 en 1783.
1 omslag.

502
HOOFDSTUK 18
Registratie
SA5360 Dossier inzake de betwiste eigendomsrechten op het huis De Smacke aan de
Noordzijde van de Haven. 1663. Retroakte 1662. 1 omslag.
SA5361 Akte, verleend voor notaris Adriaan Schippers, waarbij de soldaten Hans Onversaeght
en Jan Altvader een verklaring afleggen over het dempen van een sloot. 1681. 1 stuk.
SA5362 Kwitanties van verschuldigde sommen gelds t.b.v. voor schepenen verleden
overeenkomsten. 1688. 1 lias
SA5363 Akte waarbij erfscheiders een inspectie doen van de scheiding tussen het huis
De Swaen en het huis De Spiegel in verband met een verbouwing van het
laatstgenoemde. 1740. 1 stuk.
SA5364 Dossier inzake de inbeslagneming van door militairen te Bergen op Zoom verkochte
goederen, afkomstig uit de plundering bij een oproer te ‘s-Hertogenbosch. 1787.
1 omslag.
SA5365 Dossier inzake de ontbinding van het huwelijk van Egbertus van Marle en
Wilhelmina Geertrui Hooijman. 1800. 1 omslag.
SA5366 Lijsten van de opbrengsten van verkopingen van roerende goederen, opgesteld door
stokhouders en vendumeesters. 1806-1808. 1 omslag.

503
HOOFDSTUK 19
Stukken waarvan het verband
met de voorgaande rubrieken
niet gebleken is

504
HOOFDSTUK 19
Stukken waarvan
het verband met
de voorgaande
rubrieken niet
gebleken is
b. inventaris
SA5367 Dagboek van inkomsten van de tollenaar te Veere. 1499, tweede halfjaar. 1 katern.
SA5368 Lijsten van verpachting van de imposten in de stad Breda, Etten, Oosterhout,
Dongen, (Princen) Hage, Ginneken, Bavel, Zundert, Wernhout, Rijsbergen, Baarle,
Alphen, Chaam, Gilze en Rijen. 1579. 1 katern.
SA5369 Afschriften van ordonnanties voor de accijnsmeesters, brouwers, kruiers en zegelaars
van de bieren, d.d. 1579-1587 (einde 16e eeuw). 1 katern.
SA5370 Afschriften van akten waarbij de samenstelling en competentie van het stadsbestuur
worden geregeld, d.d. 1456 en 1519. Met aanvullingen. 17e eeuw. 1 katern.
SA5371 Afschrift van een afschrift van een akte, waarbij de hertogin van Brabant een
uitspraak doet in een geschil tussen de heer van Bergen op Zoom ener- en het
stadsbestuur anderzijds, d.d. 1365, (17e eeuw). 1 stuk.
SA5372 Akte, verleden voor schepenen van Bergen op Zoom, waarbij Jan Thomaszoon Boyen,
poorter aldaar, verklaart aan Jan Jacobszoon Thierens een som gelds schuldig te zijn,
gevestigd op het huis De Mouterie tegenover het gasthuis. 1616. Met een dorsale
aantekening inzake de betaling. 1617. 1 stuk.
SA5373 Uittreksel uit de rekening van de bieren, geleverd aan het garnizoen te Breda.
Maart-mei 1619. 1 katern.

505
HOOFDSTUK 19
Stukken waarvan
het verband met
de voorgaande
rubrieken niet
gebleken is
SA5374 “Memoriael”, lijsten van de dagen, waarop namens de ontvanger van de geestelijke
goederen cijnzen moeten worden betaald. z.d. (ca. 1624). 1 omslag.
SA5375 Afschrift van de lijsten van tarieven, te berekenen bij de afkondiging van
bekendmakingen namens de ontvanger van de geestelijke goederen in het Markiezaat
van Bergen op Zoom, d.d. 1619 en 1624 (ca. 1624). 1 stuk.
SA5376 Afschrift van het compendium van privileges enz. door Th. de Rouck, d.d. 1633
(ca. 1650). 1 deel.
SA5377 Akte van aanstelling van Mr. Gaspar Martini, oud-schepen van Veere, door de Staten
van Zeeland tot ontvanger van het haardsteden-, karossen-, wagen en
schoorstenengeld in die stad. 1666. 1 stuk.
SA5378 Akte, waarbij Johannis Hentsel, vrijmeester in het kleermakersambacht te Bergen op
Zoom, verklaart dat Joos van der Hagen bij hem het vak heeft geleerd. 1672. 1 stuk.
SA5379 Akte en voorwaarden van de verpachting op het middel van de vis, verkocht op de
Vismarkt te Bergen op Zoom, opgemaakt door de rentmeester van de geestelijke
goederen. Concept. 1686/1687. 1 stuk.
SA5380 Brief van H. van Beverningh aan B. de Lange, ontvanger van de gemene middelen te
Bergen op Zoom, over zekere betalingen. 1688. 1 stuk.
SA5381 Afschriften van resoluties van de commissarissen van de Prins van Oranje en van de
gecommitteerde ingelanden van de Bergse [Auvergne] Polder. d.d. 1692-1693.
Gelijktijdig. 1 katern.
SA5382 Afschrift van het compendium van privileges enz. en van het memoriaal van de gouverneurs
van Bergen op Zoom door Th. de Rouck d.d. 1633 en 1658, ca. d.d. 1633. 1 d.

506
HOOFDSTUK 19
Stukken waarvan
het verband met
de voorgaande
rubrieken niet
gebleken is
SA5383-SA5384 Financiële administratie van François Heerens, stadhouder, licentmeester,
rentmeester en burgemeester te Bergen op Zoom. 1702-1717. 1 pak en 1 omslag.
SA5383 1702-1710.
SA5384 1711-1717.
SA5385 Memorie bestaande uit uittreksels van keuren en plakkaten inzake mishandelingen
en vechtpartijen d.d. 1308-1683 (eerste helft 18e eeuw). 1 stuk.
SA5386 Declaraties en betalingsbewijzen ten laste van Michiel de Keijser, brouwer in
De Magdaleen. 1719-1730. 1 pak.
SA5387 Akte van borgstelling voor notaris Fabritius te Hoeven waarbij Pieter Heestermans
te Etten zich garant stelt voor Julius Heestermans, pachter van `s-lands imposities in
de stad en in het Markiezaat van Bergen op Zoom. d.d. 1740. Gelijktijdig afschrift.
1 stuk.
SA5388 Afschrift van een verzoekschrift van Lambertus de Witt aan de prins van Oranje om
hem met een compagnie waardgelders te begunstigen, d.d. 1747. Gelijktijdig. 1 stuk.
SA5389 Lijst van meubels, die zich bevinden in het huis van de commandeur van de vesting.
ca. 1750. 1 stuk.
SA5390 Lijsten van functionarissen in de Raad en Rekenkamer, de magistraat, de Buitenraad
en van de generaliteitsbeambten in de stad en het Markiezaat van Bergen op Zoom.
(1776), 1783 en (1793). 1 omslag.
SA5391 Ingekomen stukken bij L. v. d. Geep, penningmeester over de Poorterij van Bergen op
Zoom en secretaris van Hinkelenoord. 1789-1807. 1 omslag.

epertorium
op de charters en cartularia

508
REPERTORIUM
Inleiding
888 Reeds S. Muller, J.A. Feith en A. Fruin
onderkenden dit probleem: Handleiding
voor het ordenen en beschrijven van
archieven (Groningen, 1920) par. 37, 72
en 87.
889 Dekker (1973) 360-373.
890 W.A. van Ham, Inventaris van archieven
van de raad en rekenkamer van de
markiezen van Bergen op Zoom, derde
stuk: deel B, repertorium
(’s-Hertogenbosch 1980).
891 SA inv.nrs. 2156, 2157, 2184, 2185,
2186, 2187, 2188, 2201, 2519, 2916,
2917, 3173, 3174 en 3530.
a. inleiding
In het repertorium is getracht de inhoud van charters, cartularia en losse afschriften
die in de inventaris niet of op onvoldoende wijze kon worden weergegeven beter toegankelijk
te maken. Hoe dit dient te geschieden is in de archivistiek steeds een punt
van discussie geweest. 888
Wij gaan uit van de stelling, dat het niet tot de primaire taak van de inventarisator
behoort, aan onderdelen van het archief diplomatische, codicologische of andere speciale
studies te wijden. Wel dient het archief zodanig toegankelijk te worden gemaakt
dat de vakman een overzicht kan krijgen van het materiaal dat voor dergelijke studies
voorhanden is. Het repertorium dient ter vervanging van de klassieke “regestenlijst”.
In de jaren zeventig stond de laatste ter discussie binnen de Vereniging van
Archivarissen in Nederland. Er werd toen voor gepleit bewerkelijke lijsten door kortere
overzichten te vervangen. 889
Een dergelijke lijst is evenwel samengesteld bij de beschrijving van de archieven van
de Raad en Rekenkamer van de markiezen van Bergen op Zoom. 890 De bescheiden die
in dit repertorium toegankelijk worden gemaakt, zijn voornamelijk charters en
afschriften in de cartularia.
de charters
Onder charters zijn stukken verstaan die door hun materiële karakter (bezegeld of
bezegeld geweest) of per traditie (blijkens opname in cartularia) door het archiefvormende
lichaam (in casu het stedelijk bestuur) als charters beschouwd werden. Er zijn
in het archief nog 14 originele charters aanwezig. 891 Uit de bewaard gebleven cartula-

509
REPERTORIUM
Inleiding
892 Slootmans (1935-1936) 163-164; idem
(1935) 95-100.
893 SA inv.nr. 755, stadsrekening 1479/80,
fol. 41v.
894 SA inv.nr. 755, stadsrekening
1479/1480, fol. 51v.
895 Slootmans (1927) 59-62.
896 SA inv.nr. 27, fol. 217, 6 februari 1573.
897 Aangehaald in inv.nr. 712, tafels op de
resoluties, ongefol., anno 1612, 26
januari.
898 SA inv.nr. 41, res. 8 maart 1635.
ria blijkt dat er oorspronkelijk méér zijn geweest, ongeveer 175. In de loop van de
geschiedenis ging dus 92% van de aanzienlijke reeks verloren.
Na de stadsbrand van 1397, waarbij kennelijk ook het schepenhuis vernield werd,
heeft men te Bergen op Zoom, evenals elders, besloten om charters onder te brengen
in een zogenaamde com of privilegekist. De bewaring in deze kist, die vermoedelijk in
een ruimte onder de kerktoren werd geplaatst, is waarschijnlijk ingegeven door het
besef dat men deze stukken in een minder brandgevaarlijke omgeving moest bewaren.
De deur van het lokaal waar de kist stond kon alleen de burgemeester buiten de bank
openen. 892 Deze burgemeester, de burgemeester binnen de bank en dekens van enige
gilden hadden een sleutel van de kist. Wanneer de stukken geraadpleegd moesten
worden gingen al de genoemde personen naar de kerk om de kist te openen: de sleutels
werkten alleen gelijktijdig. In een stadsrekening uit 1472 staat vermeld dat men
‘gingh ter kiste in de kercke’. De charterkist werd genoemd de ciste of archae privilegiorum
In 1479 werd deze gerepareerd. 893 Burgemeesters, schepenen, rentmeesters en de
dekens van de gilden hadden het recht “nae oude costummen” om deze in te zien. Van
de zich daarin bevindende stadszegelstempels mocht slechts in hun bijzijn gebruik
worden gemaakt. 894 In 1572 was verplaatsing van de kist noodzakelijk. Het gewelfde,
donkere vertrek in de kerk was te vochtig voor de kwetsbare archiefstukken en men
besloot om die reden de “com metten privilegien” in het stadhuis in een ruimte naast
het kantoor van de rentmeesters boven de Sint Annapoort te plaatsen. De stukken
waren voor een deel erg aangetast door vocht; conserverende maatregelen bleken
nodig. Daarnaast nam men tevens het besluit dat de secretaris de tekst van al deze
oorkonden (opnieuw) moest overschrijven op perkament en ieder afschrift met het
stadszegel tenzaken bekrachtigen. 895
Het karakter van de stukken verschilde onderling sterk. Er bevonden zich in de met
letters gemerkte dozen, die in de stadskist waren geplaatst naast de privilegebrieven
testamenten, relazen van deurwaarders, het “tractaet” van het Begijnhof, pauselijke
bullen en enige kwitanties. 896 In 1612 stond de “com” op het rentmeesterkantoor. 897
De burgemeester Thomas de Rouck vereerde de stad in 1635 met een boekje, inhoudende
een “cort receul” van alle stadsprivileges en oude rechten. 898

510
REPERTORIUM
Inleiding
899 SA inv.nr. 812, stadsrekening 1646, fol.
87v; inv. nr. 42, ongefol., res. Brede Raad
17 april 1646.
900 SA inv.nr. 63, res. van 26 oktober 1734.
901 SA inv.nr. 1, fol. 10v.
902 SA inv.nrs. 5039-5103.
903 SA inv.nrs. 5119-5251.
904 SA inv.nrs. 5268-5296.
905 SA inv.nr. 2.
In 1646 bekrachtigde de commissie “over het openen van de comme” een door de
rentmeester Jacobus Turcq opgesteld privilegeregister, dat deze aan de stad verkocht.
Dit werd mede in de comme opgeborgen. 899 Dat jaar werd een inventaris gemaakt van
de inhoud van de ijzeren kist. Hierin bleken zich 17 dozen of doosjes te bevinden en
een lange lade. Afgezien van het eerste doosje, waarin zich de stempels van het grootzegel
van de stad en het tegenzegel daarvan bevonden, liep de inhoud van de afzonderlijke
dozen uiteen van één tot zeventien stukken. Veel orde was er niet in deze
dozen. Een doos (nr.17) bevatte in hoofdzaak stukken betreffende de verhouding van
het stadsbestuur tot het kapittel. Van sommige stukken werd vermeld, dat ze niet
leesbaar waren, van andere, dat zij “geheel vermeluyt” waren. In 1734 vond een volgende
inventarisatie plaats. 900 In 1738 en 1754 blijken de dozen nog aanwezig (inventaris).
Sinds 1795 zijn de charters niet meer in het archief te vinden.
de registers
De stedelijke privileges, keuren, publikaties betreffende de jaarmarkten en de lijsten
van als poorter toegelaten personen werden in de middeleeuwen ingeschreven in een
register. Dit ging bij de stadsbrand van 1397 verloren. 901 Nadien werd een nieuw
register aangelegd. Dit register wordt op folio 10 genoemd: “Register ville de Bergis
supra Zomam”. De eerste 8 folia, betreffende de jaarmarkten, zijn later bijgebonden.
De herhaaldelijk gewijzigde nummering der folia wijst op het later toevoegen van
bladen.
Sinds 1433 werden hierin bijgehouden: een protocol van transportakten 902 sinds
1432 een protocol van rentebrieven en recognitiën 903; sinds 1466 een protocol van
procuraties en certificaties 904. Het stadsregister maakt vanaf die tijd de indruk een
netafschrift te zijn. Vanaf dat jaar (of iets later) werden afzonderlijke registers aangelegd,
later voorzien van een letter en in de oude inventarissen als zodanig aangehaald.
Het register L a E I, register bevat privileges, keuren en ordonnanties, 1314-1586 en
werd aangelegd in het midden van de 15e eeuw. 905 De oorspronkelijke samensteller

511
REPERTORIUM
Inleiding
906 SA inv.nrs. 3, 4 en 5.
907 SA inv.nrs. 6 en 7.
van dit register schreef in de jaren 1314-1433 stukken hierin; de overige zijn van een
andere hand.
In de loop van de volgende eeuw werden, wellicht gelijktijdig, de “Privilegieboeken” L a
A, B en CA aangelegd. 906 In 1598 voltooide de secretaris een privilegeregister van 300
folia (res. 21 februari 1598). Uit die tijd dateren zowel het Privilegieboek L a C als het
register H 1. 907
De serie registers werd als een voornaam bestanddeel van het archief beschouwd en
met zorg bewaard.

512
REPERTORIUM
Inleiding
het repertorium
Van iedere akte is een beschrijving gemaakt. Deze omvat:
a) een nummer
b) de datering
c) een korte inhoudsopgave
d) een eventuele vermelding van de vreemde taal,
waarin het oorspronkelijke stuk is gesteld
e) de bezegeling
f) een inventarisnummer(s)
g) een vermelding van eventuele edities in druk
h) eventuele verdere toelichtingen
De korte inhoudsopgave (c) bevat de eigen- en plaatsnamen, zoveel mogelijk in de
moderne spelling geschreven. Alleen in twijfelgevallen is de spelling van het oorspronkelijke
stuk gevolgd. De vorsten en edelen die meerdere titels bezaten, zijn slechts met
hun voornaamste titel aangeduid.
Als bijlagen volgen na het repertorium de inhoudsopgaven van de afzonderlijke cartularia.
In bijgaande lijst zijn de titels van de vorsten en edelen vermeld, die in het
repertorium slechts in beperkte vorm zijn opgenomen.

513
REPERTORIUM
Inleiding
lijst van de landsheren en plaatselijke heren, waarvan de namen
en titels in het repertorium verkort zijn weergegeven.
hertogen van brabant
Jan I : hertog van Lotharingen en Brabant.
Jan III en Jan IV : hertog van Lotharingen, Brabant en Limburg, markgraaf van het
H. (Roomse) Rijk.
Wenceslaus van Bohemen en : hertog/hertogin van Luxemburg, Lotharingen, Brabant Johanna,
hertogin van Brabant en Limburg, markgraaf en markgravin van
het H. (Roomse) Rijk.
Filips van St. Pol : hertog van Lotharingen, Brabant en Limburg, graaf van Liney en
Sint Pol (Saint-Pol, Sampol).
Filips, hertog van Bourgondië : hertog van Bourgondië, Lotharingen, Brabant en Limburg, graaf van
Vlaanderen, Artois, Bourgondië - Palatijn, Henegouwen, Holland,
Zeeland en Namen, markgraaf v.h. H. (Roomse) Rijk, heer van
Friesland, Salins en van Mechelen.
Karel, hertog van Bourgondië : hertog van Bourgondië, Lotharingen, Brabant, Limburg, Luxemburg,
Gelre, graaf van Vlaanderen, Artois, Bourgondië Palatijn,
Henegouwen, Holland, Zeeland en Namen, Zutphen, markgraaf van
het H. (Roomse) Rijk, heer van Friesland, Salins en Mechelen.
Maria, hertogin van Bourgondië : hertogin van Bourgondië, van Lotharingen, van Brabant, Limburg,
Luxemburg, Gelre, gravin van Vlaanderen, Artois, Bourgondië Palatijn,
Henegouwen, Holland, Zeeland en Namen, Zutphen, markgravin van

514
REPERTORIUM
Inleiding
het H. (Roomse) Rijk, vrouwe van Friesland, Salins en Mechelen.
Zij was gehuwd met Maximiliaan I van Oostenrijk en voert soms ook
zijn titels.
Maximiliaan I, aartshertog van : aartshertog van Oostenrijk, sinds 1486 rooms - koning, Oostenrijk
sinds 1508 keizer, koning van Hongarije, Dalmatië, Kroatië, enz.
hij was gehuwd met Maria van Bourgondië en voerde soms ook haar
titels.
Filips I, aartshertog van : aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië, Oostenrijk
Lotharingen, Brabant, Stiermarken, Krain, Limburg, Luxemburg en
Gelre; graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Ferette, Kieburg, Artois,
Bourgondië - Palatijn, Henegouwen enz.; markgraaf van het
H. (Roomse) Rijk, Burgau, landgraaf in de Elzas, heer van Friesland,
Windische Mark, Portenau, Salins en Mechelen; sinds 1505 koning
van Castilië enz. Zie ook Karel V.
Karel V, koning van Castilië, : aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondië, Oostenrijk
Lotharingen, Brabant, Stiermarken, Krain, Limburg, Luxemburg,
Gelre, graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Ferette, Kieburg, Artois,
Bourgondië- Palatijn, Henegouwen enz. markgraaf van het
H. (Roomse) Rijk, Burgau, landgraaf in de Elzas, heer van Friesland,
Windische Mark, Portenau, Salins en Mechelen, Overijsel en Utrecht;
sinds 1516 tevens: koning van Castilië, Leon, Granada, Arragon,
Navarra, Beide Siciliën, Jeruzalem, Valence, markies van Sardinië,
Corsica enz. koning van de eilanden en het vasteland van de Westerzee
[Amerika], ook wel: heerser in Azië en Afrika.sinds 1519/1520 tevens:
keizer, koning van Germanië, enz.

515
REPERTORIUM
Inleiding
Filips II (van Oostenrijk) : koning van Castilië, Leon, Granada, Arragon, Navarra, Beide Siciliën,
Maiorca, Jeruzalem, Valence, markies van Sardinië, Corsica enz.;
koning van de eilanden en het vasteland van de Westerzee [Amerika],
heerser in Azië en Afrika; aartshertog van Oostenrijk, hertog van
Bourgondië, Lotharingen, Brabant, Stiermarken, Krain, Limburg,
Luxemburg en Gelre; graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Ferette,
Kieburg, Artois, Bourgondië - Palatijn, Henegouwen enz.; markgraaf
van het H. (Roomse) Rijk, Burgau, landgraaf in de Elzas, heer van
Friesland, Windische Mark, Portenau, Salins, Mechelen, Overijsel en
Utrecht.
graven van holland
Albrecht van Beieren : Paltsgraaf bij de Rijn, hertog van Beieren, graaf van Holland en
Zeeland.
Willem V : hertog van Beieren, graaf van Henegouwen, Holland, Zeeland,
heer van Friesland.
heren van bergen op zoom
Jan I en Johanna van Boutersem : heer en vrouwe van Bergen op Zoom, Grimbergen enMellet (Melun,
Melin, Melijn).
Jan II : heer van Bergen op Zoom en van Glymes. na 1444 ook: van Opvelpe
en Brecht, in 1470 tevens van Grimbergen en Walhain, na 1481 alleen
van Bergen op Zoom, Glymes en Brecht.
Antoon : heer, na 1533 markgraaf van Bergen op Zoom, graaf van Walhain,
heer van Borgvliet.

516
REPERTORIUM
Inleiding
Jan IV van Glymes : markies van Begren op Zoom, heer van Borgvliet; na 1561 heer van
Wavre en Borgvliet; na 1565: graaf van Walhain, heer van Wavre,
Escaudoeuvres, Borgvliet en in Vossemeer.
N.B. Van de 16e eeuwse heren en landsheren zijn slechts de meestgebruikte varianten van de titels vermeld. Uiteraard is er in
vele akten variatie, naar gelang het gebied waarvoor deze bestemd waren, in schrijfwijze, volgorde en aantal van de titels.
De titel markgraaf van H. Roomse Rijk was verbonden aan het bezit van de stad Antwerpen en bijbehorend gebied. De titel
Bourgondië - Palatijn was verbonden aan het Vrijgraafschap Bourgondië. De titels koning en/of heerser van de eilanden,
zeeoceanen enz. slaat op het Spaanse koloniaal bezit in Amerika, Afrika en Azië.

517
REPERTORIUM
Inventaris
b. repertorium
R001 1287 juni 22
R002 1299 april 18
R003 1314 februari 1
Jan I, hertog van Brabant, verklaart dat hij Gerard van Wezemaal heeft beleend
met de helft van de heerlijkheid Breda en Raso I van Liedekerke met de stad Breda
en de daarbij behorende leengoederen. Wat overblijft zullen zij gelijkelijk verdelen
(latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA722, (na 1793) met aantekeningen en een vertaling in het
nederlands.
Druk: Cerutti, Rechtsbronnen I, 51-53, nr. 65.
Willelmus Segerszoon, Jacobus Thomaszoon en Hendrik Nodenay, schepenen in
Bergen op Zoom, oorkonden dat Petrus Faber, poorter aldaar aan prior en klooster
van Huijbergen een rente op zijn goederen in de stad Berghen op Zoom (Hoogstraat)
heeft gevestigd. (latijnse tekst)
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 9 vo.
Drossaard, schout, schepenen, burgemeesters en goede lieden van Bergen op Zoom
vaardigen een reeks stedelijke keuren uit.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 18.

518
REPERTORIUM
Inventaris
R004 1327 februari 13
R005 1347 oktober 28
R006 1349 juli 24
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 1-13 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 261.
Afschr. inv. nr. SA722 (1780 en c. 1790).
Druk: Levelt, St. Geertruydtsbronne IV (1927) 85-86; 120-122; VI (1929) 20-21;
VII (1930) blz 73 en 21 ev.
Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 210-220 nr. I.
Jan III, hertog van Brabant, belooft aan de heer en vrouwe van Bergen op Zoom dat
niemand uit hun landen poorter van Kapelle-op-den-Bos of Sint Pietersman [te
Leuven] mag worden.
Afschr. inv. nr. SA722, uit priv. reg. 2 exemplaren, voorzien van aantekeningen (na
1793).
Jan, heer van Monschau, Valkenburg en Bergen op Zoom, en zijn echtgenote Joanna
van Voorne, vrouwe van die landen, bekennen een soms gelds te hebben geleend van
Jan III hertog van Brabant enz. met als onderpand de helft van de boeten, die men in
het land van Bergen zal heffen.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 60.
Afschr. inv. nr. SA722, uittr. uit priv. reg. 18e eeuw, 2 exempl.
Drossaard, schepenen en burgemeesters van Bergen op Zoom vaardigen nieuwe
stedelijke keuren uit.
Afschr. in inv. nr. SA1 fol. 20 vo.
Afschr. in inv. nr. SA2 fol. 11 vo-13 vo.

519
REPERTORIUM
Inventaris
R007 1349 december 30
N.B. [1350 januari 1 - 31 december 1399]
R008 1350 juli 9
Afschr. in inv. nr. SA7 fol. 268.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 220-222 nr. III.
Drossaard en leenmannen van Brabant geven verslag over de zittingen die zij
gehouden hebben te Huijbergen en Kalmthout over het geschil tussen de prior en het
convent van Huijbergen enerzijds en de abt en het convent van Tongerlo anderzijds
over de eigendom van een perceel waarop eertijds Vlamingen en Zeeuwen woonden.
Afschr. inv. nr. SA722, 1763 naar afschr. 1762 uit de Archieven van Raad en
Rekenkamer, inv. 423.0, B nr. 62.
Rechter, burgemeester en schepenen van Bergen op Zoom vaardigen een reeks keuren
op de lakennijverheid uit.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 21-23 vo.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 16v-26 vo.
Druk : Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 225-235, nr. IV.
Reinier Egloy, ridder, en Arnold Serarens, schepenen van Brussel, oorkonden dat
getuigen voor hen verklaringen hebben afgelegd inzake een geschil tussen Jan, heer
van Monschau en Valkenburg, enerzijds en Catharijn, dochter van Jan van Wijnegem,
ridder, weduwe van Hendrik van Walhayn, ridder, anderzijds over een schepenakte
van Brussel, waarbij de heer van Valkenburg en wijlen zijn echtgenote Joanna van
Voorne, de heerlijkheid Bergen hadden verpand.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 61.
Uittr. inv. nr. SA722 uit het priv. reg. 18e eeuw en door Bakx, 1735.

520
REPERTORIUM
Inventaris
R009 1351 januari 10
R010 1353 februari 10
R011 1355 juli 29
Jan III, hertog van Brabant, oorkondt aan Hendrik I van Boutersem onder
voorwaarden te hebben overgedragen het land van Bergen op Zoom, zoals Joanna
vrouwe van Valkenburg en Bergen op Zoom dat bezat.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 62.
Uittr. inv. nr. SA722, uit privilege reg. 18e eeuw 3 ex. en uittr. door Bakx, 1735.
Jan III, hertog van Brabant, belooft aan Hendrik I van Boutersem en zijn echtgenote
Maria (van Merksem) dat niemand in hun landen vergunning zal krijgen om poorter
van Kapelle-op-den-Bos of Sint Pietersman [te Leuven] te mogen worden.
Afschr. inv. nr. SA722, 18e eeuw (na 1793), 2 exemplaren.
Hendrik I van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, staat toe, dat de goede lieden
van Bergen op Zoom de waag zullen houden op een erf gelegen binnen de poort van
Bergen ten westen van het gasthuis, op de hoek van de straat naar de Markt en de
straat naast het kerkhof.
Gevidimeerd in de oorkonde van 20 oktober 1404 (nr. 039).
R012 1357 november 15
Wenceslaus en Johanna, hertog en hertogin van Luxemburg, Brabant enz., oorkonden
dat de heer en het land van Bergen op Zoom vrij zijn van schatting en bede.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 72.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 152.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 13.

521
REPERTORIUM
Inventaris
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 61 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 40 vo.
R013 1360 augustus 9
R014 1364 januari 15
R015 1365 januari 20
Willem V, graaf van Henegouwen van Holland en Zeeland, verleent aan de poorters
van Bergen op Zoom tolvrijdom in Zeeland, behalve te Geervliet en Stremonde
(Strienemonde).
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 74.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 63 vo.
Wenceslaus, hertog en Johanna, hertogin van Luxemburg, Brabant enz., oorkonden
dat de heer, de stad en het land van Bergen op Zoom vrij zijn van schatting en ede.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 72 vo.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 153.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 14 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 62.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 41 vo.
Hendrik I van Boutersem, heer van Bergen op Zoom en zijn echtgenote Maria
[van Merksem], vrouwe van het land, verlenen aan de lieden van de poort in Bergen
op Zoom verscheidene voorrechten. (Het zogenaamde poortprivilege).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 1 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 1 vo.
Afschr. inv. nr. SA722 naar kopie 1667 18e eeuw.
Druk: van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 235-244, nr. V.

522
REPERTORIUM
Inventaris
R016 1365 februari 14
R017 1383
R018 1390 april 12
R019 1395 april 19
Schepenen, burgemeesters, raad en gemeente van de poort van Bergen op Zoom
verklaren een soms gelds in erfcijns schuldig te zijn aan de heer en vrouwe van de
stad.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 32.
De heer van Bergen op Zoom, schout, schepenen en burgemeesters vullen de keuren
aan. Met bepalingen over de rechtspleging inzake schulden.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 23 vo.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 13 vo-16.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 269.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 222-224, nr. III.
Johanna, hertogin van Brabant, verleent aan Hendrik II van Boutersem, heer van
Bergen op Zoom het recht om misdadigers die kooplieden gaande of komende naar of
van de jaarmarkten van Bergen op Zoom schade berokkenen binnen geheel Brabant te
arresteren en voor de rechter ter plaatse te brengen.
Afschr. inv. nr. SA722 (18e eeuw).
Albrecht van Beieren, geeft aan de poorters en poorteressen van Bergen op Zoom
vrijdom van tol in zijn graafschappen.
Vidimus in de oorkonde van 8 juli 1395 (nr. 020).

523
REPERTORIUM
Inventaris
R020 1395 juli 8
Willem van de Douijs, abt van Onzelievevrouweklooster van Middelburg, geeft
vidimus van de oorkonde van Albrecht van Beiëren van 19 april 1395 (no. 019).
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 27.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 29 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 63.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 25 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 104.
N.B. 1397 maart 4 zie 20 maart 1398 (nr. 024).
R021 1397 mei 20
R022 1397 mei 20
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, verleent aan de lieden van die
stad enige voorrechten, o.a. een privilege inzake de bestraffing op het toebrengen van
verwondingen en over de uitvoering van schepenbrieven.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 16.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 51 vo.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 14 vo; daar gedateerd 4 maart 1397.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 50; daar gedateerd 4 maart 1397.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 53.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 27.
Uittr. inv. nr. SA722 naar uittr. 1790.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 244-245, nr. VI.
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, verleent aan de lieden van de
poort van Bergen een privilege inzake de opbrengst van beden om de vestiging

524
REPERTORIUM
Inventaris
van lijfrenten.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 16 vo.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 53.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 25 vo; daar gedateerd uit 14 juni 1398.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 59; daar gedateerd uit 14 juni 1398.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 54.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 110.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 27 vo.
Uittr. inv. nr. SA722 naar uittr. 1790.
Druk: Van Rompaey “Rechtsbronnen”, 245-246, nr. VII.
N.B. 1397 mei 20 zie 20 maart 1398 (nr. 024).
N.B. 1398 maart 4 zie 20 maart 1398 (nr. 024).
R023 1398 maart 20
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, schenkt de lieden van de poort
van Bergen verscheidene voorrechten ter leniging van de nood ontstaan door de
stadsbrand van 17 mei 1397 waarbij o.a. het verbod van pijniging van een poorter
nader gesanctioneerd wordt.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 15.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 40 vo.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 17; daar gedateerd 15 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 52 vo; daar gedateerd 15 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 43; daar gedateerd 9 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 26.
Afschr. inv. nr. SA722 (18 eeuw) 2 ex.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 246-248, nr. VIII.

525
REPERTORIUM
Inventaris
R024 1398 maart 20
R025 1398 maart 24
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, schenkt de poorters en
poorteressen van Bergen, een privilege over de hulpverlening in geval van nood en de
betaling van schadevergoeding bij onrechtmatige aanhouding.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 15 vo.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 39.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 16; daar gedateerd 4 maart 1398.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 51 vo.; daar gedateerd 4 maart 1398.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 25; daar gedateerd 20 mei 1397.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 248-249, nr. IX.
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, vernieuwt en bekrachtigt de
voorrechten die wijlen zijn ouders, heer en vrouw van Bergen op Zoom, aan de goede
lieden van de poort van Bergen hadden verleend. [Het zogenaamde Groot privilege]
(nr.015).
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 13.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 42.; door radering is de datum in 9 mei 1398 veranderd.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 143; daar gedateerd 9 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 37; daar gedateerd 9 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 19; daar gedateerd 9 mei 1398.
Afschr. inv. nr. SA722 18 eeuws 4 ex.
Druk: Van Engelen in: Stukken concerneerende (...) 6-29; eveneens gedateerd 9 mei
1398.
Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 249-251, nr. X.
N.B. 9 mei 1398 zie 20 maart 1398 (nr. 023) en 24 maart 1398 (nr. 025).

526
REPERTORIUM
Inventaris
N.B. 15 mei 1398 zie 20 maart 1398 (nr. 023).
N.B. 14 juni 1398 zie 20 mei 1397 (nr. 022).
R026 1398 juni 12
R027 1398 december 11
R028 1398 december 27
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, oorkondt dat hij aan de stad
een som gelds heeft gegeven om die in erfrenten te beleggen ter fundatie van een
dagelijke mis voor de levende en overleden leden van zijn familie.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 25 (met lijst van de door de stad gekochte renten).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 1.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 1.
Druk: Slootmans, Taxandria XLVIII (1941). 161-163.
Burgemeesters, schepenen, dekens, gezworenen en gemene raad van de poort van
Bergen op Zoom bevestigen de overeenkomst die zij onlangs in het gasthuis aldaar
hebben gesloten.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 61 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 94 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 41 vo.
Johanna, hertogin van Luxemburg en Brabant, enz. neemt de lieden van de stad
Bergen in bescherming tegen de heer van Bergen. Zij stelt zelf een schout aan om
recht te spreken, daar de heer van Bergen dit nagelaten heeft, ofschoon zij en Leuven,
Brussel en andere steden hem dit verzocht hadden.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 20 vo.

527
REPERTORIUM
Inventaris
R029 1399 januari 27
R030 1399 mei 3
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 55.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 84 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 48.
Uittr. inv. nr. SA722 naar uittr. 1735 (18e eeuw) en een ouder uittreksel, 3 ex.
Jan van Spelle en Claas Olver, schepenen in Bergen op Zoom, oorkonden dat Gerard
Tholene voor hen een erfrente heeft gevestigd op een huis en erf gelegen aan de
noordzijde [van de straat] buiten de Onse [Lieve] Vrouwepoort op de Haven.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 9 vo.
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, vergeeft de lieden van Bergen
op Zoom dat zij bij de hertogin en de goede steden van Brabant hebben geklaagd over
zijn schout Hendrik Vaes en belooft de rechten en privileges van de stad te zullen
handhaven.
Afschr. nr. 2 fol. 54.
Afschr. nr. 4 fol. 11 vo.
Afschr. nr. 5 fol. 54 vo.
Afschr. nr. 7 fol. 28 vo; (geen datum opgegeven).
Afschr. nr. 722, 3 ex, (18e eeuw).
R031 1399 mei 4
Johanna, hertogin van Luxemburg, Brabant enz., doet uitspraak in een geschil tussen
de heer Hendrik II van Boutersem heer van Bergen op Zoom en de lieden van Bergen,
over het feit dat de schouten van Bergen Hendrik Vaes Gherards zoon en Bertelmeeus
Pieter Boudens zoon weigerden recht te spreken.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 75 vo.

528
REPERTORIUM
Inventaris
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 10 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 10.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 42 vo.
Uittr. inv. nr. SA722 5 ex. (18e eeuw).
N.B. 1399 mei 18 zie 20 juni 1399 (nr. 032).
R032 1399 juni 20
R033 1399 juni 20
Hendrik II van Boutersem heer van Bergen op Zoom bevesigt dat hij gezworen heeft
de voorrechten van de stad te zullen onderhouden.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 12.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 55.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 15 vo; daar gedateerd 18 mei 1399.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 51; daar gedateerd 18 mei 1399.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 55.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 29; daar gedateerd 18 mei 1394.
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, draagt aan de lieden van Bergen
de lakenhal aan de Markt over tegen een jaarlijkse erfcijns.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 12.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 55 vo.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 13.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 12 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 55 vo; daar gedateerd 29 juni 1390.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 29.

529
REPERTORIUM
Inventaris
R034 1399 juni 20
R035 1399 juni 20
R036 1400 januari 5
Burgemeesters, schepenen, raad en gemeente van de poort van Bergen op Zoom
verklaren van Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op op Zoom, de lakenhal
aan de Markt in eigendom te hebben verkregen.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 31.
Hendrik II van Boutersem heer van Bergen op Zoom draagt aan de lieden van de
stad Bergen op Zoom de wissel der stad over tegen een jaarlijkse erfcijns.
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 12.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 56.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 11 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 11.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 56.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 30.
Johanna, hertogin van Luxemburg, Brabant enz. doet uitspraak in het geschil tussen
Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom, enerzijds, en schepenen,
gezworenen en raad van die stad anderszijds over de gevangenneming van burgers
door de heer. Hendrik belooft zich aan de uitspraak te onderwerpen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 8.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 8.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 87 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 110 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 43 vo.
Afschr. inv. nr. SA722 naar een afschr. 18e eeuw.

530
REPERTORIUM
Inventaris
R037 1400 maart 20
Burgemeesters, schepenen, raad en gemeente van de poort Bergen op Zoom
oorkonden van Hendrik II van Boutersem heer van Bergen op Zoom de wissel van
de stad in eigendom ontvangen te hebben tegen een jaarlijkse erfchijns.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 30 vo.
R038 1400 september 12
R039 1404 oktober 20
R040 1407 januari 15
Johanna, hertogin van Brabant, verklaart dat Hendrik II van Boutersem, heer van
Bergen op Zoom, op haar verzoek aan Jan van der Maalstede Hendrikszoon al zijn
misdaden heeft vergeven, omwille van de goederen van Ossendrecht en Hildernisse
begaan.
Afschr. inv. nr. SA723 (na 1793).
Rombout Mathijszoon, Claus Gherardszoon, Wouter de Brouwer, Jan van den Buurne,
Lambert Wolf, Jan Coenraet en Witte Jan Tolenaarszoon, schepenen van Bergen op
Zoom geven vidimus van de oorkonde van 29 juli 1355 (nr. 011).
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 240 vo.
Rechters en schepenen van Bergen op Zoom stellen een ordonnantie vast ter
uitvoering van de fundatie-akte van 12 juni 1398 (nr. 026). De mis zal worden
opgedragen aan het Sint Jansaltaar; de gelden zullen beheerd worden door de Heilige-
Geestmeesters. De jaarlijkse overschotten zullen aan de huisarmen worden gegeven.

531
REPERTORIUM
Inventaris
R041 1419 april 3
R042 1419 april 3
R043 1419 april 3
Afschr. inv. nr. SA1 fol. 25.
Druk: Slootmans, Taxandria XLVIII (1941) 163-164.
Jan I van Glymes, heer van Bergen op Zoom, en zijn echtgenote Johanna verklaren
dat zij de privileges van de stad Bergen op Zoom hebben bezworen.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 12.
Jan I van Glymes, heer van Bergen op Zoom, oorkondt dat hij, in verband met zijn
aanstaande huwelijk met Johanna van Bergen [Boutersem] stad en land van Bergen
op Zoom in leen ontvangen heeft. Hij belooft bij haar overlijden geen aanspraak op
de heerlijkheid te zullen maken.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 31.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 64 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 89 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 114 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 46 vo.
Jan I van Glymes, heer van Bergen op Zoom, en zijn echtgenote Johanna aanvaarden
op verzoek van de stad Bergen beperkende bepalingen inzake onroerende goederen
binnen de stad en in het slot van Wouw, in verband met aanspraken, die verwanten
op de heerlijkheid mochten hebben.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 34.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 67 vo.

532
REPERTORIUM
Inventaris
R044 1419 april 3
R045 1422 januari 2
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 112 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 45.
Jan I van Glymes, heer van Bergen op Zoom, en zijn echtgenote Johanna verlenen
bij hun eerste inkomst aan de lieden van de stad Bergen op Zoom enige rechten en
privileges.
Vidimus inv. nr. SA2519, (nr. 045).
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 58.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 6.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 6.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 56 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 36 vo.
Druk: V. Engelen Stukken concernerende (...) 29-35
Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, nr. 251-254, nr. XI.
Judocus van Ekeren, prior van het klooster van Huijbergen, geeft vidimus van de
oorkonde van 3 april 1419 (no. 044, latijnse tekst).
Grosse, inv. nr. SA2519. Zegel van de oorkonder verloren.
R046 1423 december 6
Filips van St. Pol, hertog van Brabant, en de ridderschap en steden van Brabant
verlengen het bestand dat zij met Jan, paltsgraaf op de Rijn, hadden gesloten met een
jaar. Zij wijzen gemachtigden aan om te Bergen op Zoom definitieve
vredesonderhandelingen te beginnen.
Grosse inv. nr. SA2520.
Zegels van de graaf van St. Pol, Engelbrecht van Nassau, heer van Breda, Jan, heer van

533
REPERTORIUM
Inventaris
R047 1426 april 11
R048 1429 mei 20
Wezemaal, erfmaarschalk van Brabant, Jan van Glymes, heer van Bergen op Zoom,
Hendrik van de Lek, heer van Heeswijk, Arnoud van Crainem, heer van Grobbendonk
en van de steden Leuven, Brussel, Antwerpen, ‘s Hertogenbosch, Breda en Bergen op
Zoom verloren.
Jan IV, hertog van Brabant enz. doet uitspraak over een gewapende aanval door
die van de stad Antwerpen op het land van Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 256.
Druk: Slootmans Sinte Geertruydtsbronne. X (1933) II, bijl. I-III (na blz. 196).
Deken en kapittel van de kerk van Bergen op Zoom besluiten dat de verkopers van
renten van percelen binnen de vierschaar van Bergen, het Zuidland en Noordland hun
renten mogen aflossen tegen de zestiende penning en dat degenen, die hun goederen
vermaken aan het kapittel of geestelijken daarvan, vrij van lasten zullen zijn.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 154 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 16.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 118 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 170.
R049 1429 mei 20
Deken en kapittel van de kerk van Bergen op Zoom besluiten dat de stad de erfrente,
bij de fundatie van het kapittel geschonken, zal mogen aflossen, wanneer zij dit
wenst, of de rente ruilen tegen een andere rente of onderpand.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 27.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 60 vo.

534
REPERTORIUM
Inventaris
R050 1429 mei 20
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 116 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 171.
R051 1430 augustus 10
R052 1431 januari 9
Rechter, burgemeesters, schepenen en raad van Bergen op Zoom regelen de accijnzen
op wijn en brood. Op hun verzoek bevestigen deken en kapittel van de kerk van
Bergen dit besluit en beloven zich binnen de vierschaar van Bergen, in het Zuidland
en Noordland zich aan de bepalingen, door het stadsbestuur gesteld, te houden.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 86.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 38 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 72 vo (fragment).
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 168.
Johanna, vrouwe van Bergen op Zoom, en Jan van Wouwe, heer van Walhain, doen
uitspraak in een geschil tussen de deken en het kapittel der kerk van Bergen enerzijds
en burgemeesters, schepenen, raad en gemene stad van Bergen anderzijds, inzake
diverse geschilpunten.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 92.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 156 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 17 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 160 (fragment).
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 172.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, bevestigt de voorrechten van de stad Bergen op
Zoom te hebben bezworen.

535
REPERTORIUM
Inventaris
R053 1432 april 13
R054 1432 juni 20
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 61 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 59 vo.
P.M. 1433 augustus 24.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, en Jan van Wouwe, heer van Walhain, geven
aanvulling en verduidelijking van de uitspraak van 10 augustus 1430 (nr. 051).
Transumpt door notaris Jacobus de Witte (057 A).
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 101.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 168.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 30.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 180.
Burgemeesters, schepenen, raad en gemeene stad van Bergen op Zoom stellen ter
voorkoming van verdere geschillen met het kapittel, de diverse tarieven vast die aan
geestelijken bij kerkelijke plechtigheden betaald moeten worden. De school van
Bergen zullen zij niet meer verhuren of verpachten; het kapittel zal de schoolmeester
aanstellen. Deken en kapittel van de kerk bevestigen dit besluit.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 106.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 23.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 57.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 184.
Burgemeesters en raad van Breda geven, in het bijzonder aan schout, schepenen en
raad van Bergen op Zoom, een verklaring over het in Breda geldende erfrecht.
Druk: Cerutti, Rechtsbronnen II, 158-159, nr. 429.

536
REPERTORIUM
Inventaris
R055 1433 september 2
R056 1435 juli 9
Jan II, heer van Bergen op Zoom, bevestigt de uitspraak door zijn moeder [Joanna
van Boutersem] en zijn neef Jan van Wouwe, heer van Walhain, gedaan in een geschil
over de accijnsheffing tussen de deken en het kapittel van der kerk enerzijds en de
stad Bergen anderzijds.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 62.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 35 vo en 149.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 69 en 46 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 59 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 30 en 124.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 186 vo.
Filips, hertog van Bourgondië en Brabant, beveelt aan schout, schepenen en raad
van Bergen op Zoom dat zij ieder, ook poorters van Antwerpen, recht zullen doen
volgens zijn eerder aangegeven ordonnanties.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 57.
Afschr. inv. nr. SA20 fol. 12 vo.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne III (1933) III, bijl. II.
R057 1444 september 22
Filips, hertog van Bourgondië, Brabant enz. verleent aan de burgers van Bergen op Zoom
tolvrijdom in Holland en Zeeland, zulks ter leniging van de nood ontstaan door een
brand, waarbij verscheidene huizen, de kerk en het gasthuis van de stad werden vernield.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 117 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 172.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 105.

537
REPERTORIUM
Inventaris
R057 A (c. 1450)
R058 1450 oktober 27
R059 1453 mei 16
R060 1454 juni 3
Jacobus de Witte, notaris, geeft transumpt van de oorkonde van 13 april 1432,
(nr. 053).
Grosse (inv. nr. SA3530).
Filips, hertog van Bourgondië van Brabant enz. oorkondt dat kanselier en raden van
Brabant vonnis hebben gewezen in een proces tussen de stad Antwerpen enerzijds en
de heer van Bergen op Zoom anderzijds inzake de hoge jurisductie. De vordering van
de stad Antwerpen wordt ontzegd.
Afschr. inv. 7 fol. 248 vo.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne III (1933) III-X, bijl. III.
Filips hertog van Bourgondië, Brabant enz., verklaart dat Jan II, heer van Bergen op
Zoom, aan de raad van Brabant Joos de Corte, geheten die Crot, deurwaarder in de
raad van Vlaanderen, heeft uitgeleverd. De hertog verklaart zijn bevelschrift, als graaf
van Vlaanderen gegeven, om een poorter van Bergen op Zoom, geboren in het land
was Waas, te laten arresteren, voor nietig als in strijd met de rechten van de heer van
Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA723 (18e eeuw).
Jan II, heer van Bergen op Zoom, verleent gratie na de opstand van dekens,
gezworenen en gemeente van Bergen op Zoom bij de accijnsverpachting in februari j.l.
en stelt maatregelen vast tegen verdere ongeregeldheden. Hij beperkte de rechten en

538
REPERTORIUM
Inventaris
R061 1456 februari 16
R062 1456 februari 16
R063 1456 augustus 5
bevoegdheden van de ambachtsgilden.
Afschr. inv. nr. SA723: door van Engelen van Strijen, 1793; afschrift naar het afschrift
(na 1793); afschrift door notaris van Hoek naar dat afschrift, 1794.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, sluit een verdrag met dekens en gezworenen der
stad ter beëindiging van een geschil over het stedelijk bestuur en stelt een verordering
op betreffende de samenstelling en bevoegdheden van de buitenraad van de stad, de
aanstelling en de taak van de dekens en gezworenen van de ambachtsgilden en de
verplichtingen van de schutters bij oproer.
N.B. Tevens opgenomen in de oorkonde van hertog Filips van Bourgondië (nr. 062) van 16 februari 1456.
Filips, hertog van Bourgondië, Brabant enz., bekrachtigt het verdrag tussen Jan II,
heer van Bergen op Zoom en de dekens en gezworenen van de stad, dat hij in de
oorkonde invoegt (nr. 61). Hij en zijn kanselier en raadslieden behouden zich de
interpretatie van deze uitspraak voor.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 50.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 84 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 31 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 1.
Afschr. inv. nr. SA723 18e eeuw.
Druk: Van Rompaey “Rechtsbronnen”, 255-261, nr. XII.
Filips, hertog van Bourgondië, Brabant enz., en zijn kanselier en raden van Brabant
geven interpretatie van de arbitrale uitspraak van 1456 feb. 16 (nr. 061).

539
REPERTORIUM
Inventaris
R064 1457 januari 27
R065 1458 april 28
R066 1459 juni 3
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 56.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 89 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 25 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 4 vo.
Afschr. inv. nr. SA723 (18e eeuw).
Donatianus, notaris, instrumenteert dat de heer van Bergen op Zoom, Glymes,
Opvelpe en Brecht, en de stad Bergen aan de ingezetenen van Brugge die de markt te
Bergen zullen bezoeken, verschillende voorrechten hebben verleend.
Grosse inv. nr. SA3170.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne VII (1930), 103-105, bijlage II.
Jan IV van Nassau, heer van Breda, en Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom,
sluiten een overeenkomst waarbij zij hun tot dusverre gezamelijk bestuurd gebied
omvattende de stad Steenbergen en de dorpen Gastel, Oudenbosch, Nieuwenbosch en
Hoeven, alsmede de “gemeynen” van Steenbergen, Roosendaal en Wouw onderling
verdelen. De heer van Breda verkrijgt Steenbergen en de “gemeynen”, de heer van
Bergen op Zoom de vier genoemde dorpen.
Afsch. inv. nr. SA2513, fol. 4 (16e eeuw).
Druk: Slootmans, naar een oorspronkelijk in het archief van de Nassausche
Domeinraad in: Uit Stad en Land van Steenbergen, 16-21, bijl. nr. I.
Filips van Bourgondië, hertog van Brabant, bevestigt de akte d.d. 28 april 1458
(nr. 65) die hij hierin opneemt.

540
REPERTORIUM
Inventaris
R067 1460 februari 14
R068 1461 augustus 4
R069 1463 juni 4
Afschr. inv. nr. SA2513, fol. 5 vo.
Druk: Slootmans, naar een oorspronkelijk in het archief van de Nassausche
Domeinraad in: Uit Stad en Land van Steenbergen, 25-27, bijl. nr. V.
Filips van Bourgondië, hertog van Brabant, laat kooplieden uit New-Castle, tijdens
de vrije markt te Bergen op Zoom gevangengenomen, vrij.
Afschr. inv. nr. SA723, 18e eeuw.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, verleent een aantal privileges aan de stad Bergen,
o.a. het recht om balansen op korenmolens te plaatsen, verruimt de vrijheid van de
weekmarkt en het heffingsgebied van de stedelijke accijnzen en beperkt de winsten
van de lombarden.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 66 (fragment).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 18.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 53 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 24 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 34 vo.
Afschr. inv. nr. SA723 (18e eeuw).
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 262-264, nr. XIII.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, regelt de bevoegdheid van de stadsschepenen om
willige rechtspraak uit te oefenen met betrekking tot onroerende goederen gelegen
binnen de grenzen van het land van Bergen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 37.

541
REPERTORIUM
Inventaris
R070 1464 maart [1-31]
R071 1466 augustus 7
R072 1468 juni 15
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 71.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 27 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 39.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 265-266, nr. XIV.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, verleent aan de kooplieden van de Duitse Hanze,
die stad en land Bergen op Zoom zullen bezoeken, een aantal voorrechten.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 214.
Filips, hertog van Bourgondië, Brabant enz., staat aan de heer van Bergen op Zoom
toe, de markten, die in de stad Bergen op Zoom worden gehouden te handhaven en hij
bevestigt de vrijheden, aan de kooplieden verleend (franse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 121.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 144.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 64 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 35 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 107.
Karel, hertog van Bourgondië, Brabant enz., en zijn raad van Brabant doen uitspraak
in een geschil tussen Jan II, heer van Bergen op Zoom, Glymes en Opvelpe en de stad
Bergen op Zoom inzake de aflossing van geldlening.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 28.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 61 vo.

542
REPERTORIUM
Inventaris
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 28 vo en fol. 126 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 33
R073 1469 september 17
R074 1470 mei 16
R075 1470 oktober 5
De heer van Bergen op Zoom, gedeputeerden van die stad en meester en notabelen
van het gilde van de Engelse natie sluiten een overeenkomst inzake de uitvoering van
de privileges van dat gilde.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 224 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 225 en fol. 242 (fragment).
Druk Jansma: Bijdr.en Med. Hist. Genootschap 50 (1929) 55-56, nr. I naar de tekst
in ARR 1083, fol. 96.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, verleent privileges aan de Engelse natie te
Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 214.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 236.
Druk: Jansma, Bijdr. en Med. Hist. Genootschap, 50 (1929) blz. 57-67 nr. II.
Lodewijk van Bourbon, bisschop van Luik, geeft op verzoek van Jan II van Glymes,
heer, en burgemeesters, schepenen en gemeente van de stad Bergen op Zoom
bepalingen omtrent het asylrecht in de kerk aldaar (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol 80 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 115.

543
REPERTORIUM
Inventaris
R076 1471 april 21
R077 1472 mei 18
R079 1476 december 21
Deonys van Reymerzwale, gardiaan, broeder Mathias van Zyerczee, president en het
convent van de Minderbroeders van Observantie binnen Bergen op Zoom bekennen
van de heer van de stad van onder voorwaarden te hebben verkregen een erf, gelegen
achter hun klooster tussen de Verloren Costpoort en de Noordmolen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 32 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 66.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 92.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 129.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 206.
Druk: Slootmans, Bijdr. v.d. gesch. van de provincie der Minderbroeders in de
Nederlanden. XVI (1954) 107, bijlage I.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, en zijn oudste zoon Filips van Bergen zoon,
verklaren aan Gielis Putoer, bezitter van de heerlijkheid Merksem en Schoten en de
raad van de stad Bergen een som gelds schuldig te zijn inzake de naasting van de
heerlijkheid voornoemd.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 29 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 64 vo.
Afschr. inv. nr. SA723 18e eeuw 1476 december 21.
Sixtus IV, paus, geeft Jan II, heer van Bergen op Zoom, en de raad van de stad Bergen
op Zoom toestemming een nieuw kerkhof aan te leggen (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 78.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 112.

544
REPERTORIUM
Inventaris
R080 1477 april 26
R081 1479 mei [1-31]
R082 1479 mei [1-31]
Jan II, heer van Bergen op Zoom, enz. vermeerdert de privileges van de kooplieden
van de Duitse Hanze.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 20.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 218 vo.
Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk en Maria, hertogin van Bourgondië,
Brabant, enz. bevestigen de jaarmarktvoorrechten van Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 97.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 156.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 66 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 40.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 108 vo.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne 7 (1930) 101, bijlage I.1; slechts een deel
van de tekst.
Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk en Maria, hertogin van Bourgondië, Brabant
enz. graven van Holland enz. verlenen aan de poorters en poorteressen van Bergen op
Zoom tolvrijdom in Holland en Zeeland.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 115.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 170.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 111.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne 7 (1930) 101, bijlage I.2; slechts een deel
(regest).

545
REPERTORIUM
Inventaris
R083 1479 december 23
R084 1480
R085 1480 april 18
Sixtus IV, paus, geeft aan Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom, en
burgemeesters en schepenen en raad van de stad Bergen op Zoom toestemming een
kerkhof voor misdadigers aan te leggen (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 79.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 113 vo.
Jan II, heer van Bergen op Zoom enz., en burgemeesters, schepenen en raad van de
stad Bergen enerzijds en Jan Etwel, goeverneur en kooplieden van de natie van
Engeland anderzijds sluiten een overeenkomst waarbij de natie aan de stad het huis
Leeuwenborch, naast het stadhuis gelegen, overdraagt en de stad aan de natie een
huis in de Engelsestraat in gebruik geeft.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 19 vo.
Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk, en Maria, hertogin van Bourgondië,
Brabant enz., geven nadere interpretatie van de oorkonde van mei 1479 (nr. 081).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 108, gedateerd 27 april.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 164 vo, gedateerd 27 april.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 27, gedateerd 28 april.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 113, gedateerd 18 april.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne 7 (1930) 101, bijlage I.3; dit is slechts een deel
van de tekst, gedateerd 10 april 1480.

546
REPERTORIUM
Inventaris
R086 1480 april 27
R087 1480 augustus 5
R088 1480 oktober 18
R089 1482 oktober 7
Die van de rekenkamer van de hertog en hertogin van Brabant enz. in Den Haag,
stemmen toe in de uitvoering van de oorkonde van 1480 april 18 (nr. 085).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 114.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 169.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 117.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne VII, (1930) 102-103, bijlage I.4; dit is slechts
een gedeelte van de tekst.
N.B. De grosse was aan de oorkonde van 18 april 1480 getransfigeerd.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, bevestigt het privilege van de stad Bergen op Zoom
inzake de verkoop van erfrenten.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 9 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 9 vo.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, en burgemeesters, schepenen en raad van de stad
Bergen op Zoom verlenen privileges aan de kooplieden van de Engelse natie.
Oorspr. inv. nr. SA3171.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 16.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 230 vo en 243 (fragment).
Druk: Jansma, Bijdr. en med. Hist. Genootschap, 50 (1929) 67-76, nr. III.
Maximiliaan I, aartshertog van Oostenrijk, hertog Brabant enz., gehoord zijn raad

547
REPERTORIUM
Inventaris
P.M. 1484 januari 26
R090 1485 april 1
van Brabant, doet uitspraak in het proces tussen burgemeesters, schepenen en raad
van de stad Bergen op Zoom en de kannunniken en kapelaans van de Sint Gertrudiskerk
aldaar inzake de heffing van accijnzen op wijnen en bieren.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 88.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 123.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 129 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 194.
Schepenen van Bergen op Zoom verzoeken aan schout en schepenen van Roosendaal
medewerking inzake het verhoor van getuigen uit laatstgenoemde plaats ten behoeve
van een in stad gevoerd proces.
Minuut inv. (R391) fol. 121.
Druk: Cerutti, Rechtsbronnen III, 47, nr. 887.
Jan II, heer van Bergen op Zoom, en zijn naaste erfgenaam Jan van Bergen,
heer van Walhain en Melijn, verlenen aan de stad Bergen verscheidene voorrechten
(het zogenaamde Privilege van de Zale) tegen een som gelds, door de stad aan
de heer betaald ten behoeve van het huis van de heer in de stad.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 43.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 77. Opschr.: Previlegum salae.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 93.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 164 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 53.

548
REPERTORIUM
Inventaris
R091 1486 juli 24
Druk: Van Engelen, Stukken concernerende, 36-47.
Van Rompaey “Rechtsbronnen”, 267-271, nr. XV.
Frederik III, keizer, vermeerdert de jaarmarktvoorrechten van de stad Bergen op
Zoom. Hij bevestigt de akte van mei 1479 (nr. 079, latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 100 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 158 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 37 en vertaling in het middelnederlands fol. 48.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 118 en vertaling in het middelnederlands fol. 123 vo.
R092 1487 september 30
R093 1488 oktober 8
Innocentius VIII, paus, doet uitspraak in en geschil tussen de deken en het kapittel
van de kerk van Bergen op Zoom enerzijds en de stad anderzijds over de heffing
van de tienden. (latijnse tekst)
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 74 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 108.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 119 vo.
Frederik III, keizer, verlengt de voorrechten, bij de oorkonde van 24 juli 1486
(nr. 091) aan de stad Bergen op Zoom verleend (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 123.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 146 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 43.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 130.

549
REPERTORIUM
Inventaris
R094 1489 mei 22
R095 1490 december 14
R096 1491 maart 10
R097 1491 maart 26
Kanselier en leden van de raad van Brabant doen uitspraak in een geschil tussen de
broers van wijlen Nicolaas van Cadapezoli, kooplieden te Venetië, en Gabriel Maas,
Catellaan, c.s. anderzijds inzake de uitvoering van een kontrakt, waarop arrestatie van
Pieter Maas, broer van Gabriel Maas, gevolgd is, zulks in strijd met de marktvrijheid
van Bergen. Zij vernietigen dit arrest.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 136.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 146.
Deken en kapittel van de collegiale kerk van Sint-Gertrudis in de stad Bergen op Zoom
keuren de stichting van een begijnhof aldaar onder voorwaarden goed (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 62.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 95.
Druk: Levelt, Het Begijnhof, 123-127, bijlage III.
Filips I, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant enz., vermeerdert de
jaarmarktprivileges van Bergen.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 69 vo.
Maximiliaan I, roomskoning, en Filips I, aartshertogen van Oostenrijk en hertogen
van Brabant, doen uitspraak in een geschil tussen kooplieden uit Holland en Frederik
Hagelin, die in naam van de staten en steden van Holland in strijd met de
marktprivileges van Bergen op Zoom hun goederen in beslag genomen had.

550
REPERTORIUM
Inventaris
R098 1492 maart 13
R099 1492 juli 31
R100 1493 juli 12
De aartshertogen vernietigen deze inbeslagname.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 145 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 151 vo.
Jan II, heer van Bergen op Zoom en Jan van Bergen, heer van Walhain en Melijn,
stellen zich borg voor een geldlening door de stad Bergen aangegaan.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 14.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 49 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 91 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 51 vo.
Burgemeesters, schepenen en raad van de stad Bergen op Zoom staan onder
voorwaarden geld af voor het levensonderhoud van een pastoor van het op te richten
begijnhof aldaar.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 207.
Druk: Levelt, Het Begijnhof, 128-129, bijl. IV.
Voor notaris Otto Havemans, klerk, sluiten deken en kapittel van de collegiale kerk
van St. Gertrudis in de stad Bergen op Zoom en burgemeesters, schepenen en raden
van die stad een overeenkomst ter beslechting van hun wederzijdse geschillen
(latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 188.

551
REPERTORIUM
Inventaris
R101 1493 september 14
R102 1494 maart 10
R103 1494 maart 18
R104 1494 december 8
Voor notaris Osto Hannemans, klerk, sluiten Laurentius Maas, pater van de
Cellebroeders, en het convent van die broeders een overeenkomst met het
stadsbestuur van Bergen op Zoom inzake de aanvaarding van een huis in die stad door
deze broeders (latijnse tekst).
Geïnsereerd in de bulle van 18 maart 1494 (nr. 103).
Maximiliaan I, roomskoning, en Filips I, aartshertogen van Oostenrijk, hertogen van
Brabant enz. doen uitspraak in het proces tussen burgemeester schepenen en raad
van de stad Bergen op Zoom enerzijds en Alonso de la Groingne, koopman uit Spanje
anderzijds over het arrest van Jan Hoene, op verzoek van Alonso voornoemd, in strijd
met de vrijheid van de Koude Markt van Bergen op Zoom gedaan. Zij vernietigen dit
arrest.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 150.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 154 vo.
Alexander VI, paus, bekrachtigt het contract van 1493 september 14 (nr. 101)
(latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 83 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 118.
Druk: Levelt in: Het Cellebroedersklooster, 25-28, bijlage 1.
Filips I, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant enz., vernieuwt het recht

552
REPERTORIUM
Inventaris
R105 1495 maart 10
R106 1495 april 15
van de heren van Breda en Bergen op Zoom om hun steden, landen, lieden en heerlijkheden
vrij te houden van alle andere steden en rechtbanken van het hertogdom. Zij
zullen geen ressort inzake beroep of andere vormen van juridische afhankelijkheid in
rechte van die steden hebben, doch onmiddellijk onderworpen zijn aan de hertog zijn
raad. Hij verklaart alle voorgaande beschikkingen dienaangaande voor vervallen.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 65 vo.
Uittr. inv. nr. SA722 uit privilege reg. door A. Bakx, 1735.
Uittr. inv. nr. SA723 (18e eeuw) 2 ex.
Druk: Van Goor, Beschrijving der stadt en lande van Breda, 478-480, nr. 64.
Filips I, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant enz., bevestigt de
jaarmarktvoorrechten van de stad Bergen op Zoom.
Afschr.: inv. nr. SA4 fol. 173 vo.
Afschr.: inv. nr. SA6 fol. 83 vo.
Afschr.: inv. nr. SA7 fol. 133.
Deken en kapittel van de collegiale kerk van Bergen op Zoom verklaren de gelden
ontvangen te hebben, die de stad hen schuldig was ingevolge de uitspraak van 12 juni
1493 [lees juli] (nr. 100).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 13 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 49.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 193.

553
REPERTORIUM
Inventaris
R107 1495 augustus 28
Alexander VI, paus, hecht zijn goedkeuring aan de stichting van een begijnhof in de
stad Bergen op Zoom (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 66 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 99 vo.
Druk: Levelt: Begijnhof, 130-131, bijlage V.
R108 1498 september 10
R109 1498 oktober 6
R110 1498 november 6
Drossaard, schout, burgemeesters en schepenen van Bergen veranderen het artikel
van de keuren inzake het verlies en het terugkrijgen van poorterschap.
De tekst is vermeld in inv. nr. SA2 fol. 8 vo.
De graaf van Egmond, heer te Baar enz., stadhouder en de raden van Holland, Zeeland
en Friesland doen uitspraak in de geschillen tussen de tollenaars van Geervliet van de
Gouda enz. enerzijds en de steden van Holland anderszijds.
De tekst is opgenomen in de oorkonde van 21 mei 1502 (nr. 119).
Jan van Horne, bisschop van Luik, geeft verlof om het begijnhof van Bergen op Zoom
in te wijden (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 72 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 106.
Druk: Levelt, Begijnhof, 132-133 bijl. VI.

554
REPERTORIUM
Inventaris
R111 1501 april 1
R112 1501 november 3
Leenmannen van het leenhof van Breda en leenmannen van het leenhof van Brabant
verklaren dat Engelbrecht II, graaf van Nassau en heer van Breda en Claas van
Reimerswaal, ridder, heer van Lodijke een overeenkomst hebben gesloten inzake de
verkoop door laatstgenoemde aan eerstgenoemde van de heerlijkheden Roosendaal,
Nispen en Wouw, voor zover behorende onder het landgericht van Roosendaal,
het Vaartgerecht en Doorlicht.
Afschr. van een afschrift d.d. 29 november 1553 naar een vidimus, dat was afgegeven
door de stad Gent d.d. 19 juli 1540, inv. nr. SA2513 fol. 14 vo.
Druk: Slootmans, De Ghulden Roos 5 (1945) 46-50; Cerutti, Rechtsbronnen, III,
175 e.v., nr. 1004.
Filips I, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant enz., verlengt de
jaarmarktvrijheden van de stad Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 126.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 150 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 45.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 136 vo.
R113 1501 [1 oktober-31 december]
Filips I, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant enz., doet in proces voor zijn
raad tussen de procureur-generaal in Brabant en de gecommitteerden van de grote
Brabantse Watertol enerzijds en burgemeesters, schepenen en raad van de stad
Bergen op Zoom, namens de kooplieden van de natie van Engeland, anderzijds over
de tolvrijdom van de stad. De zaak blijft onbeslist.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 271.

555
REPERTORIUM
Inventaris
R114 1502 mei 21
Het Hof van Holland in Den Haag geeft een ordonnantie voor de tollenaars in
Holland, Zeeland en Friesland.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 164 vo.
R115 1502 september 11
Jan III, heer van Bergen op Zoom, verleent aan de brouwers binnen de stad en vrijheid
van Bergen op Zoom onder voorwaarden verlof om in eigen rosmolens mout en meel
te malen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 87 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 58.
Afschr. inv. nr. SA3138 (na 1696, einde 17e eeuw).
R116 1503 november 28
Jan III, heer van Bergen op Zoom, bepaalt dat de wal van de nieuwe vesten met de
Vanckput, de dijk daaromheen lopende, de kalkovens en de huizen bij de haven
voortaan onder de vierschaar van Bergen zullen ressorteren. De schout en wethouders
van Bergen op Zoom, moeten met de officier en de wethouderers van het Zuidland
alle geschillen omtrent de jurisdictie aldaar beslechten.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 41.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 75.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 97.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 82.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 68.
Afschr. inv. nr. SA724, 2 ex.

556
REPERTORIUM
Inventaris
R117 1507 oktober 7
Jan III, heer van Bergen op Zoom, geeft aan burgemeesters, schepenen en raad van de
stad Bergen op Zoom toestemming om erfrenten ten laste van de stad te verkopen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 33.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 66 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 98 vo.
117A 1508, september 1
R118 1510 juli 27
R119 1516 juni 28
Jan III, heer van Bergen op Zoom, geeft aan burgemeesters, schepenen en raad van
Bergen op Zoom toestemming om tot aflossing van een jaarrente van 100 £ Brabants
een nieuwe lening aan te gaan.
Grosse inv. nr. SA2156.
Zegel van de oorkonder verloren.
Maximiliaan I, keizer, en Karel V, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Brabant
enz., doen uitspraak in de zaak tussen Jan III heer van Bergen op Zoom en
Engelbrecht II, graaf van Nassau, heer van Breda, over de gorzen tussen beide
heerlijkheden (fanse tekst).
Afschr. (fragment) Inv. nr. SA7 fol. 285.
N.B. Volledige tekst in ARR inv. nr. SA206.3, B nr. 410.
Karel V, koning van Castilië enz., hertog van Brabant enz. verleent aan de stad Bergen
op Zoom toestemming de Brabantse watertol af te kopen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 136 vo.

557
REPERTORIUM
Inventaris
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 139 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 32.
R120 1516 september 1
R121 1516 oktober 8
R122 1516 oktober 27
R123 1516 oktober 27
Jan III, heer van Bergen op Zoom, geeft aan de stad Bergen op Zoom toestemming
geld op te nemen om daarmee de tol, door vonnis van de raad van Brabant in die stad
geplaatst, af te kopen.
De tekst is opgenomen in de oorkonde van 3 nov. 1516 (nr. 124).
Voor notarissen sluiten gecommittteerden van het kapittel van de collegiale kerk van
Sint Gertrudis te Bergen op Zoom enerzijds en gecommitteerden van die stad anderzijds
een overeenkomst ter beslechting van de wederzijdse geschillen.
De tekst is opgenomen in de oorkonde van 4 febr. 1517 (nr. 125, latijnse tekst).
Burgemeesters en schepenen van Bergen op Zoom dienen een aantal eisen in bij de
heer [van Bergen op Zoom] inzake hun geschillen met het kapittel over de
kerkerechten en de accijnsheffing.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 145.
Deken en kapittel antwoorden op de eisen van het stadsbestuur (nr. 122).
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 147.

558
REPERTORIUM
Inventaris
R124 1516 november 3
R125 1517 februari 4
R126 1517 juli 27
Karel V, koning van Castilië, hertog van Brabant enz., bevestigt de oorkonde van
1 september 1516 (nr. 120).
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 134.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 137.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 37 vo.
Jan III, heer van Bergen op Zoom, doet uitspraak in de geschillen tussen het kapittel
van de kerk van Bergen op Zoom en het stadsbestuur over de kerkerechten en de
accijnsheffing.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 150.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 68.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 198.
Jan III, heer van Bergen op Zoom, bekent te hebben ontvangen van de stad Bergen
een som gelds, waarvoor hij van de koning de schoten in stad en land van Tholen en
Schakerlo heeft gekocht. Hij stelt zich borg voor de erfrente, die de stad Bergen op
Zoom ten behoeve van deze lening heeft moeten verkopen.
Afschr. inv. nr. SA3 fol. 26 vo.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 59 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 99 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 163 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 50 vo.

559
REPERTORIUM
Inventaris
R127 1517 december 28
R128 1518 februari 18
R129 1518 februari 18
R130 1519
[Jan III], heer van Bergen op Zoom, en zijn stad verlengen de privileges van de Duitse
Hanze aldaar betreffende de vrijdom van transport van hun goederen na afloop van
de markt en handhaving van het tarief van de accijnzen, voor de tijd van 14 jaar.
Vermeld in inv. nr. SA6 fol. 23 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 224.
Druk: Slootmans, Tijdschrift voor de Geschiedenis, LVIII (1943) 65-66, bijl. I.
Voor notaris Gerardus Koel sluiten Jan III, heer van Bergen op Zoom en het kapittel
van de kerk enerzijds en het stadsbestuur anderzijds een overeenkomst ter uitvoering
van de uitspraak van 4 febr. 1517 (nr. 125, latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 156 vo.
Walterus de Beeka, Gabrielis de Mera, en Jan Glamina, rechtsgeleerden, geven advies
over de overeenkomst van 18 febr. 1518 (nr. 128, latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 157 vo.
Jan Hewsten, gouverneur en kooplieden van de Engelse natie, sluiten een
overeenkomst met de stad Antwerpen ter beslechting van wederzijdse geschillen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 237.

560
REPERTORIUM
Inventaris
R131 1519 mei 16
R132 1519 juni 7
R133 1519 juli 4
Jan III, heer van Bergen op Zoom, en burgemeester en schepenen van de stad sluiten
een overeenkomst met de overlieden van het gilde van de Engelse natie aldaar inzake
de uitvoering van de privileges van het gilde (latijnse tekst).
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 225 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 246.
Druk: Jansma: Bijdr. en med. Hist. Genootschap, 50 (1929) 76-84 nr. IV, naar de tekst in
ARR nr. 356, fol. 107, B nr. 424.
Karel V, koning van Castilië enz., hertog van Brabant enz., geeft nadere interpretatie
van de arbitrale uitspraak van 16 februari 1456 (nr. 062).
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 103.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 190.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 8 vo.
Afschr. inv. nr. SA723 (18e eeuw).
Afschr. inv. nr. SA724 door A. Bakx, 1727 door J. de Neve, 1714 en twee onvolledige
exemplaren.
Afschr. inv. nr. SA3138 naar afschr. uit een cartularium van de stad Bergen op Zoom
door J. de Teylighen, gecollationeerd door Van den Houte, 16e eeuw.
N.B. Grosse in ARR inv. nr. SA863, B nr. 938.
Wouter de Hertoge, stadhouder van de heer van Bergen op Zoom, drossaard, schout,
burgemeesters, dekens en gezworenen van de ambachtsgilden van de stad Bergen op
Zoom brengen de nadere interpretatie (nr. 132) van de arbitrale uitspraak van 16
februari 1456 (nr. 062) ten uitvoer en stellen de eedsformulieren voor de schout,

561
REPERTORIUM
Inventaris
schepenen en raadslieden van de zeven natiën vast.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 112 vo.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 205.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 16.
R134 1520 september 27
De koning en zijn raad van Brabant doen uitspraak in een geschil tussen de vier
steden van Vlaanderen enerzijds en de steden Antwerpen en Bergen op Zoom
anderzijds over de duur van de jaarmarktvrijheid in de laatste steden. De graaf van
Gavere, stadhouder van Vlaanderen wordt gemachtigd om een ordonnantie daarover
te maken (franse tekst).
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 142 vo.
Druk: Slootmans, St. Geertruydsbronne X (1933) XVIII-XIX, bijl. XII.
R135 1520 september 27
Jacob van Luxemburg, graaf van Gavere, heer van Fiënne enz., stadhouder van
Vlaanderen beveelt dat de marktvrijheid van Antwerpen en Bergen op Zoom niet
langer dan zes weken zal duren en geeft bepalingen inzake de aflossing van wissels
(akte in het Frans).
Vertaling in de oorkonde van 20 jan. 1521 (nr. 136).
Druk: Slootmans, St. Geertruydsbronne XII (1935), 10-17 ook als afz. overdruk, daar
39-41, bijl. II.
R136 1521 januari 20
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., bevestigt de ordonnantie van 27 september
1520 (nr. 135).
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 138 vo.

562
REPERTORIUM
Inventaris
R137 1521 oktober 14
R138 1522 maart 1
R139 1522 maart 17
Druk: Slootmans, St. Geertruydsbronne XII (1935), 38-42, ook als afz. overdruk,
daar 14-18.
Jan III, heer van Bergen op Zoom, stelt zich borg voor de aflossing van de erfrenten
die de stad in juli en september 1521 te haren laste heeft verkocht ten behoeve van
de betaling van de schulden van Filips van Bergen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 169 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 52.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., staat toe dat men van de vonnissen door
schepenen van Bergen op Zoom gewezen tussen vreemde kooplieden tijdens de twee
jaarmarkten niet zal mogen appelleren, maar dat men daarvan bij de Raad van
Brabant in reformatie kan komen, evenals van vonnissen door de vier hoofdsteden
van Brabant gewezen.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 181 vo.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 100 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 79.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., bevestigt de jaarmarktprivileges van de stad
Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 180 en 185.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 72 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 143 vo.

563
REPERTORIUM
Inventaris
R140 1522 oktober 24
R141 1525 januari 16
R142 1525 januari 16
R143 1525 maart 3
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., verleent aan de stad Bergen op Zoom
vrijstelling van beden (franse tekst).
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 171.
Jan III, heer van Bergen op Zoom, fundeert een nieuw gasthuis, waarin de zieken
zullen verzorgd worden door de zusters van het Sint Elisabethklooster buiten de
Wouwse poort.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 252.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 208 vo.
Moeder en convent van het Sint Elisabethklooster buiten de Wouwse poort te Bergen
op Zoom bevestigen de fundatie-oorkonde van het gasthuis van dezelfde datum
(nr. 142).
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 254 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 212.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., interpreteert de oorkonde van 3 november
1501 (nr. 112).
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 183.

564
REPERTORIUM
Inventaris
R144 1525 augustus 30
R145 1525 november 8
Burgemeesters, schepen en raad van de stad Bergen op Zoom oorkonden dat oudraadslieden
der stad en raadslieden van de zeven natien procureurs hebben aangesteld
ter bevestiging voor de raad van Brabant van een met de heer te sluiten accoord.
De tekst is tevens opgenomen in de oorkonde van 21 november 1525 (nr. 146).
Jan III, heer van Bergen op Zoom en de stad Bergen op Zoom sluiten een overeenkomst
ter beëindiging van hun geschillen over het appel op vonnissen, het gebruik van straten
en visbanken. Geinsereerd in de oorkonde van 21 november 1525 (nr.146).
R146 1525 november 21
R147 1526 oktober 12
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., bevestigt het akkoord van 8 november 1525
(nr. 145).
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 70.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 115 vo. (fragment)
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 173.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 70.
Afschr. inv. nr. SA724 (na 1792); afschr. (z.d.); een klad; afschr. (na 1792).
Druk: Van Engelen, Stukken concerneerende (...) 48-78.
Jan III, heer van Bergen op Zoom, doet uitspraak over de grenzen tussen het dorp en
de heerlijkheid Wouw en de stad Bergen op Zoom en over het gebruik van de heide
tussen deze plaatsen.
Afschr. inv. nr. SA25 fol. 16 (pag. 31).

565
REPERTORIUM
Inventaris
R148 1528 februari 3
R149 1532 juni 26
R150 1532 augustus 9
R151 1533 april 18
Jan III, heer van Bergen op Zoom enz., en burgemeesters en schepenen van de stad
Bergen op Zoom geven bepalingen omtrent de uitvoering van de privileges van de
natie van de kooplieden van Engeland.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 183.
Burgemeesters en schepenen van de stad Bergen op Zoom enerzijds en de beheerders
van het van Sint Elisabethgasthuis buiten de Wouwse poort anderzijds komen
overeen dat stad ontslagen is van een jaarlijkse bijdrage in het onderhoud van twee
bedden in de “beyaart” (ziekenzaal) van dat godshuis.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 212 vo.
Maria van Hongarije, landvoogdes, beveelt de baljuw van het Vrije [van Brugge] om
Jan Vincken, die van de heer van Bergen op Zoom remissie heeft gekregen,
onmiddellijk in vrijheid te stellen.
Afschr. inv. nr. SA724 door F.N. Van Engelen, 1770.
Antoon, heer van Bergen op Zoom, geeft aan burgemeesters, schepenen van de stad
toestemming een geldlening aan te gaan ten laste van de stad om daarmee het herstel
te betalen van de schade door een stormvloed aan havenhoofd, kade en dijken
toegebracht.
Grosse, inv. nr. SA2157.
Zegel van Antoon verloren.

566
REPERTORIUM
Inventaris
R152 1533 mei 1
R153 1533 augustus 16
R154 vacat
R155 1533 augustus 21
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., verheft de stad en land van Bergen op Zoom
tot markgraafschap.
Afschr. inv. nr. SA724 (18e eeuw).
Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom, verleent ter gelegenheid van zijn Blijde
Intrede (“Incompste”) aan zijn goede lieden van de stad Bergen op Zoom verscheidene
voorrechten.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 257.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 85 vo.
Afschr. inv. nr. SA724 (18e eeuw).
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen”, 271-276 nr. XVI.
De [stadssecretaris] C. de Mera publiceert in tegenwoordigheid van schout,
burgemeesters en schepenen, dat [Antoon], markgraaf van Bergen op Zoom, graaf van
Walhain, heeft bevolen dat de dorpen in geheel het markgraafschap van Bergen op
Zoom met uitzondering van Oudenbosch, Gastel, Hoeven en Rucphen, hun bieren
moeten halen binnen de stad of vierschaar van Bergen op Zoom. Niemand mag in die
dorpen bier brouwen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 255.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 89.

567
REPERTORIUM
Inventaris
R156 1533 december 15
R157 1534 oktober 12
R158 1534 december 21
R159 1535 februari 16
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., beveelt dat hoger beroep op vonnissen van
de wethouders van Bergen op Zoom de uitvoering daarvan niet zal schorsen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 90.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 81.
[Antoon] markgraaf van Bergen op Zoom, en burgemeesters en gecommitteerden
van de stad Bergen op Zoom enerzijds en Gregorius de Ayala anderzijds sluiten een
overeenkomst inzake de vestiging van een lakennijverheid aldaar door de Ayala
voornoemd.
De tekst is opgenomen in de akte van 3 maart 1539 (nr. 161).
Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom, verleent aan burgemeesters, schepenen en
raad van de stad Bergen op Zoom toestemming erfrenten te verkopen ten laste van de
stad, omdat zij geen geld hebben, door de schade die zij hebben geleden door stormvloed
aan havenhoofden en dijken.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 266.
Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom, scheldt de stad Bergen op Zoom
verschillende vorderingen kwijt opdat deze in staat zal zijn het kontrakt van 12
oktober 1534 (nr. 157) na te komen.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 259 vo.

568
REPERTORIUM
Inventaris
R160 1535 februari 16
R161 1535 maart 3
R162 1539 juni 14
Burgemeesters, schepenen, raad en gemeente van Bergen op Zoom bevestigen de
oorkonde van dezelfde datum (nr. 59).
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 261.
Joost van Overstege, Hendrik Bouwens en Aart van der Creke schepenen in Bergen op
Zoom oorkonden dat Antoon, markgraaf van de stad en land van Bergen, graaf van
Walhain en Cornelis Beyerszoon, burgemeester buiten de banke, namens de stad
enerzijds en Gregorius de Ayala anderzijds, een nader kontrakt hebben gesloten
inzake de vestiging van een lakennijverheid aldaar.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 261 vo.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., vernietigt de dagvaarding, die zijn procureurgeneraal
denkt te ondernemen tegen de stad Bergen op Zoom daar de stad tijdens de
wapenstilstand, zonder toestemming van de keizer, een overeenkomst met
kooplieden uit La Rochelle heeft gesloten. Hij vergeeft die van Bergen op Zoom deze
daad, vernietigt bij voorbaat hun dagvaarding en verbiedt hen in hun handel te
belemmeren (franse tekst).
Grosse, inv. nr. SA3173.
Zegel van de keizer verloren.
Druk: Sneller en Unger in: Bronnen tot de geschiedenis van den handel met Frankrijk,
R.G.P. nr. 70 (1930) nr. 629; Slootmans, Historisch tijdschrift 4 (1925) 175-177.

569
REPERTORIUM
Inventaris
R163 1541 april 13
R164 1541 oktober 31
R165 1542 mei 18
R166 1542 mei 26
Antoon, markgraaf van Bergen op Zoom, verbiedt de inwoners van de vierschaar van
Noordgeest, (zowel op ’t Hooghe als op ’t Leeghen) wijn of bier te tappen, behalve het
klein-bier, dat men “oertkens bier” noemt.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 266 vo.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 90.
De keizer (Karel V) stelt bepalingen vast betreffende de betaling van verhandelde
goederen op onderpand in de vorm van wissels. Voor de betaling van goederen
verhandeld op de vrije jaarmarkten van Bergen op Zoom en Antwerpen stelt hij de
vervaldata vast. Hij regelt het beroep van makelaar (franse tekst).
Grosse, inv. nr. SA3174.
Contrazegel van de keizer verloren.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne X (1933) XIX-XXI, bijl. XIV.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., beveelt de wethouders van de stad Bergen en
Cornelis van Bergen, heer van Ransbeke, als hun drossaard aanvaarden.
Afschr. inv. nr. SA25 fol. 80.
Gisbertus Bueyens van Herentals, notaris, instrumenteert dat burgemeesters
schepenen en raad van de stad Bergen op Zoom hebben verklaard dat zij zich zullen
onderwerpen aan het bevel van de keizer om Cornelis, bastaard van Bergen, als hun
drossaard te erkennen.

570
REPERTORIUM
Inventaris
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 267 vo.
Afschr. inv. nr. SA26 fol. 82.
R167 1542 november 26
R168 1546 september 6
R169 1551 september 9
Jaqueline van Croy, markiezin van Bergen op Zoom, bevestigt de privileges van
die stad.
Afschr. inv. nr. SA2 fol. 77 vo.
Karel V, keizer, hertog van Brabant enz., verleent aan de stad Bergen op Zoom uitstel
van betaling van alle door de stad verschuldigde renten, voor een termijn van negen
jaren, daar de stad door de overstromingen in 1530 en 1532 een groot gedeelte van
haar achterland in Zuid-Beveland verloren heeft, en omdat de stad aanzienlijke
sommen gelds heeft moeten besteden aan de reparatie van het havenhoofd en de
havendijken (franse tekst).
Grosse, inv. nr. SA2184.
Zegel van de keizer verloren.
Druk: Slootmans, St. Geertruydtsbronne (1933) XV-XVII, bijlage XI ook afz. overdruk.
Willem Dansell, goeverneur, procureur en kooplieden van de Engelse natie enerzijds
en burgemeesters schepenen en raad van de stad Bergen op Zoom anderzijds sluiten
een overeenkomst over het gebruik van het Engelse huis in de Engelsestraat door dat
gilde.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 267.

571
REPERTORIUM
Inventaris
R170 1555 mei 11
R171 1555 mei 13
R172 1555 mei 13
R173 1558 juni 20
Ambtman, burgemeesters en schepenen van Antwerpen doen uitspraak in een geschil
tussen Adam van Berchem schout aldaar en Dirk van Battel uit Zessez anderzijds
inzake het arrest van laatstgenoemde tijdens de jaarmarktvrijheid van Bergen op
Zoom.
Afschr. inv. nr. SA6 fol. 270.
Burgemeesters, schepenen en raad van Bergen op Zoom verklaren in antwoord op een
brief van [Jan IV,] markies van 13 mei 1555, die zij inlassen, dat zij besloten hebben
met de inhoud daarvan in te stemmen.
Afschr. inv. nr. SA724 (18e eeuw).
[Jan IV van Glymes,] markies, en de brede raad van de stad Bergen op Zoom sluiten
overeenkomst over de voorrechten van de kooplieden van de Engelse natie.
Afschr. inv. nr. SA7 fol. 91.
Druk: Jansma: Bijdr. en Med. van het Hist. Genootschap, 50 (1929) 84-103, nr. V.
Filips II, koning van Castilië, hertog van Brabant enz., verlengt de termijn, genoemd
in de oorkonde van 28 juni 1555, waarbij de termijn genoemd in de oorkonde van 6
september 1546 (nr.168) met drie jaar verlengd was, met nogmaals zes jaren.
Grosse, inv. nr. SA2185.
Zegel van Filips verloren.

572
REPERTORIUM
Inventaris
R174 1564 januari 13
R175 1570 mei 17
R176 1576, juli 4
R177 1578, oktober 16
Filips II, koning van Castilië, hertog van Brabant enz., verlengt de termijn, genoemd
in de oorkonde van 20 juni 1558 (nr. 173) nogmaals met zes jaren.
Grosse, inv. nrs. SA2186.
Zegel van Filips verloren.
Burgemeesters en schepenen van Bergen op Zoom zenden de kanselier en raden van
Brabant de tekst van de rechtsgewoonten (costumen en de usantien) van de stad.
Afschr. inv. nr. SA11 , 27-43.
Afschr. inv. nr. SA27 , 573-610.
Druk: Van Rompaey, “Rechtsbronnen” 283-309 nr. 18.
De raad van de koning van Castilië enz. in Brabant doet vonnis in een geschil tussen
de magistraat van de stad Tholen en het platteland van het gelijknamige eiland, met
name Poortvliet en Vossemeer, enerzijds en de magistraat van Bergen op Zoom anderzijds
over de heffing van 4 stuivers op elke aam bier, die uit laatsgenoemde stad
wordt vervoerd, ondanks hun tolvrijdom in Holland en Zeeland, daarboven nog 4
stuivers op elk schip, dat de haven in of uit vaart, bovendien op elke wagen, die in of
uit de stad rijdt, 1 stuiver. De raad verklaart het verzoek van de aanklagers niet
ontvankelijk.
Grosse inv. nr. SA2201.
Filips II, koning van Castilië enz., hertog van Brabant enz., verlengt de bij vorige

573
REPERTORIUM
Inventaris
R178 1579, april 28
R179 1586 juni 9
R180 1588 juni 8
R181 1595 juni 24
oorkonden 1566, juli 14 verleende akte van beleid alsnog met vier maanden.
Grosse inv. nr. SA2187.
Zegel van Filips verloren.
Filips II, koning van Castilië enz., hertog van Brabant enz., verlengt de bij de vroegere
oorkonden verleende uitstel van betaling nogmaals met twee jaren.
Grosse inv. nr. SA2188.
Zegel van Filips verloren.
Maurits, geboren prins van Oranje, graaf van Nassau, bevestigt de voorrechten en
keuren van de stad Bergen op Zoom.
Afschr. inv. nr. SA2, fol. 84 vo.
Maurits, geboren prins van Oranje, graaf van Nassau, geeft aan de stad Bergen op
Zoom het land, de grachten, wallen, forten, poorten en vesten binnen en buiten het
Zuidland, tegen het havenhoofd en de stad om te gebruiken zoals de stadserven en
straten gebruikt worden, onder voorwaarden, in de akte omschreven.
Afschr. inv. nr. SA7, fol. 97.
Maurits, geboren prins van Oranje, graaf van Nassau verleent (onder voorwaarden)
de magistraat van Bergen op Zoom het recht om al zijn vonnissen in civiele zaken
(personele actiën) onmiddellijk ten uitvoering te leggen, niet tegenstaande enig

574
REPERTORIUM
Inventaris
beroep, daartegen ingesteld.
Afschr. inv. nr. SA4 fol. 186.
R182 1597 december 15
Maurits, geboren prins van Oranje, graaf van Nassau, staat het voormalige
cellebroedersklooster aan de Korenmarktstraat te Bergen op Zoom af ten behoeve van
een op te richten weeshuis.
Afschr. inv. nr. SA5 fol. 187.

575
REPERTORIUM
Index
c. index op het repertorium
a
b
Toelichting: de nummers verwijzen naar de repertorium-nummers.
accijnsheffing zie Bergen op Zoom
Albrecht, hertog van Beieren, graaf van Holland en Zeeland R019, R020
Alexander VI, paus R103, R107
ambtman van Antwerpen R170
Antwerpen R047, R058, R130
—, ambtman R170
—, burgemeesters R170
—, hoge jurisdictie R058
—, jaarmarktvrijheid R134, R135, R164
—, poorters R056
—, schepenen R170
arresteren van misdadigers zie Bergen op Zoom
Ayala, Gregorius de R157, R161
baljuw van het Vrije Brugge R150
Battel, Dirk van R170
Beeka, Walterus de R129
begijnhof zie Bergen op Zoom
Berchem, Adam van -, schout R170
Bergen, Cornelis, van - (heer van Ransbeke) R165, R166
Bergen op Zoom R014, R042, R043, R054, R055, R064, R070, R072, R087, R090, R091, R092,
R093, R095, R098, R100, R105, R106, R107, R119, R120, R126, R137, R139, R145, R147, R152,
R159, R168
—, aanval op R047
—, accijnsheffing R050, R055, R060, R068, R089, R122, R125, R127
—, ambachtsgilden (zeven natien), eedsformulieren R133

576
REPERTORIUM
Index
—, —, (zeven natien), raadslieden R133, R144
—, —, dekens R027, R060, R061, R062, R133
—, —, gezworenen R061, R133
—, —, raadslieden R062, R133
—, —, rechten en bevoegdheden R060
—, arbitrale uitspraak 63, R132
—, arresteren van misdadigers R018
—, asylrecht R075
—, bede, vrijstelling R140
—, begijnhof R095, R099, R107, R110
—, —, pastoor R099
—, bestuur R061
—, bier R163
—, bierbrouwen R155
—, biertappen R163
—, Blijde intrede (“Incompste”) R153
—, borgstelling voor geldlening R098
—, brand R023
—, brede raad R172
—, brouwers R115
—, buitenraad R061
—, burgemeester buiten de banke R161
—, burgemeesters R003, R016, R017, R027, R034, R050, R051, R054, R066, R074, R075, R083,
R084, R088, R089, R099, R100, R102, R108, R113, R117, R122, R131, R144, R148, R149, R151,
R157, R158, R160, R166, R169, R171, R175
—, burgers R036, R057
—, Cellebroedersklooster R101, R182
—, collegiale kerk, zie kerk
—, dagvaardiging R162
—, drossaard R003, R006, R108, R133, R165, R166

577
REPERTORIUM
Index
—, Engelse natie R073, R074, R075, R084, R089, R113, R130, R148, R169, R172, R180
—, —, goeverneur R084, R169
—, —, meester R073
—, Engelse natie, privileges R075, R131
—, —, procureur R169
—, Engelsestraat R169
—, erfrenten R137
—, gasthuis R011, R027, R057
—, gecommitteerden R121, R157
—, gedeputeerden R073
—, geldlening, aflossing R072, R117A
—, gemeente (goede lieden) R003, R011, R015, R016, R021, R022, R023, R025, R028, R030, R033,
R034, R035, R037, R044, R060, R075, R153, R160
—, gemene raad, zie raad
—, gezworenen R027, R036, R060, R061, R062
—, goede lieden, zie gemeente
—, Groot privilege R025
—, havenhoofd R151, R180
—, heer, markies, zie ook Boutersem, Glymes, Valkenburg, Voorne en Wezemaal R012, R014, R016,
R017, R025, R026, R028, R058, R064, R071, R073, R104, R122, R127, R144, R150
—, heerlijkheid, land R005, R008, R009, R012, R014, R042, R043, R069, R070, R104, R118, R152,
R155
—, heide R147
—, Heilige-Geestmeesters R040
—, huisarmen R040
—, huis, Engelse-, gebruik R169
—, jaarmarkten R018, R164
—, —, Koude markt R102
—, —, rechtskracht vonnissen R138
—, —, privileges (-vrijheid) R064, R067, R071, R081, R091, R093, R094, R096, R097, R105, R112,

578
REPERTORIUM
Index
R127, R134, R139, R170
—, kerk, collegiale R057, R089, R121
—, —, deken R048, R049, R050, R051, R054, R055, R092, R095, R100, R106, R123
—, —, kapittel R049, R050, R051, R054, R055, R092, R095, R100, R106, R122, R123, R125
—, —, gecommitteerden kapittel R121
—, —, Sint Jansaltaar R040
—, —, plechtigheden, tarieven R054
—, —, rechten R122, R125
—, kerkhof R011
—, —, nieuw R079
—, —, voor misdadigers R083
—, keuren R003
—, —, uitvaardiging R006
—, kooplieden R018, R067, R071
—, korenmolens R068, R076
—, Korenmarktstraat (Korenbeursstraat) R182
—, —, cellebroedersklooster R182
—, lakenhal R033, R034
—, lakennijverheid R157, R161
—, Leeuwenborch R084
—, lijfrente R022
—, lombarden R068
—, makelaar R164
—, Markt (Grote) R011, R064, R067, R071, R127
—, Minderbroeders, convent R076
—, —, president R076
—, mis, dagelijkse R026
—, molens, koren R068, R076
—, —, ros- R115
—, Noordmolen R076

579
REPERTORIUM
Index
—, notabelen R073
—, ongeregeldheden R060
—, Onze [Lieve] Vrouwenpoort R029
—, oud-raadslieden R144
—, overstroming R168
—, poort R011, R016
—, poorteressen van R019, R024, R082
—, poorters, poorterschap R013, R019, R023, R024, R059, R082, R108
—, poorterschap, zie poorters
—, Privilege van de Zale R090
—, privileges R015, R024, R030, R032, R044, R045, R052, R068, R080, R167
—, raad R016, R027, R034, R036, R037, R050, R051, R054, R056, R077, R079, R088, R089, R090,
R099, R100, R102, R113, R117, R144, R160, R166, R169, R171, R184
—, rechter R040, R050
—, rechtsgewoonten R175
—, rechtspraak, geschil over R031
—, —, over onroerende goederen R069
—, renten R048
—, rosmolens R115
—, schepenen R002, R003, R006, R016, R017, R027, R029, R034, R036, R037, R040, R050, R051,
R054, R056, R060, R069, R074, R075, R084, R088, R089, R099, R100, R102, R108, R113, R117,
R122, R131, R133, R138, R144, R148, R149, R151, R158, R166, R169, R171, R175
—, schoolmeester R054
—, schout R003, R017, R028, R030, R031, R108, R116, R133
—, schulden R017, R137
—, schutters R061
—, Sint Elisabeth gasthuis R141, R142, R149
—, Sint Elisabethklooster, moeder en convent R141, R142
—, stad, erfrenten R087, R117, R158
—, —, erfcijns ten laste van R016

580
REPERTORIUM
Index
—, stadsbestuur R101, R123, R125, R128
—, stadserven R180
—, straten R002, R145, R180
—, tienden R092
—, tol, afkoop R120
—, tollenaars R109
—, Vanckput R116
—, Verloren Costpoort R076
—, vierschaar R048, R050, R116, R155
—, visbanken R145
—, vonnissen, uitvoering beroep op R156
—, vorderingen R159
—, vredesonderhandelingen R046
—, vrouwe, markiezin, R004, R005, R008, R009, R016, R025, R041, R042, R044, R051, R055
zie ook Boutersem, Croy en Voorne
—, vrijdom van tol R113
—, vrije markt, zie jaarmarkten
—, waag R011
—, weeshuis, oprichting van R182
—, wethouders R116, R156, R165
—, wissel R035, R037
—, Wouwse poort R142, R149
Bergen, van -, zie Glymes
Bertelmeeus Pieter Boudens zoon R031
Bierbais zie Jan II van Glymes
bisschop van Luik R110
Bourbon, Lodewijk van R075
Bourgondië, Jan IV van - hertog van Brabant enz. R047
—, Karel, hertog van -, Brabant enz. R072
—, Maria, hertogin van - en Brabant R081, R082, R085, R086

581
REPERTORIUM
Index
—, Filips, hertog van - en Brabant R056, R057, R058, R059, R062, R063, R066, R067, R071
—, Filips van -, graaf van Sint Pol, hertog van Brabant R046
Boutersem, Hendrik I van -, heer van Bergen op Zoom R009, R010, R011, R015
—, Hendrik II van -, heer van Bergen op Zoom R018, R021, R022, R023, R024, R025, R026, R030,
R031, R032, R033, R034, R035
—, Johanna van -, vrouwe van Bergen op Zoom R041, R042, R044, R051, R055
Bouwens, Hendrik R161
Brabant R058
—, drossaard en leenmannen R007
—, hertog van - zie Bourgondië, Brabant, Luxemburg en Oostenrijk van
—, hoofdsteden R138
Brabant, Jan I, hertog van R001
—, Jan III, hertog van R004, R005, R009, R010
—, Johanna, hertogin van R012, R014, R018, R028, R031, R036, R038
—, kanselier R058, R062, R063, R175
—, leenhof R111
—, procureur-generaal R113, R162
—, raad R059, R063, R089, R094, R102, R144, R175, R176
—, rechtbanken R104
—, ridderschap R046
—, schatting R014
—, steden R046, R104
—, watertol R119
—, —, gecommitteerde R113
Brecht, zie Jan II van Glymes
Breda, heer van R104
—, heerlijkheid R001, R118
—, land R104
—, leenhof R111
—, stad R104

582
REPERTORIUM
Index
c
d
Brede Raad zie Bergen op Zoom
broeder Mathias van Zierikzee R076
Brouwer, Wouter de R039
Brouwers R115
Brugge, baljuw van het Vrije R150
—, voorrechten ingezetenen R064
Brussel R028
buitenraad R061
burgemeesters zie Antwerpen en Bergen op Zoom
burgers zie Bergen op Zoom
Buurne, Jan van den R039
Cadapezoli, Nicolaas van R094
Castilië, koning van -, zie Oostenrijk, van
—, raad van de koning van - R176
Catharijn, Jansdochter van Wijnegem R008
Cellebroeders zie Bergen op Zoom
Claus Gherardszoon R039
Coenraet, Jan R039
Cornelis Beyerszoon R161
Corte, Joos de (Crot) R059
Creke, Aart van der R161
Croy, Jaqueline van -, markiezin van Bergen op Zoom R167
Danssel, Willem R169
dekens van de ambachtsgilden R027, R060, R061, R062, R133
deurwaarder van de raad van Vlaanderen R059
Donatianus, notaris R064
Doorlicht (Zegge) R111

583
REPERTORIUM
Index
e
f
g
Douijs, Willem van R020
drossaard zie Bergen op Zoom
—, en leenmannen van Brabant R007
Egloy, Reinier, ridder R008
Egmond, heer te, graaf van Baar R109
Ekeren, Judocus van R045
Engelse natie meester R073
—, privileges R075, R131
—, procureur R169
—, zie ook Bergen op Zoom
Etwel, Jan R084
Faber, Petrus R002
Fiënne, heer van - zie van Gavere
Frederik III, keizer R091, R093
Gardiaan van de Minderbroeders R076
Gastel R065, R155
gasthuis, fundatie R142
—, Sint Elisabeth R141, R142, R149
—, zie Bergen op Zoom
Gavere, graaf van -, stadhouder van
Vlaanderen R134, R135
Geervliet R013, R109
gemeente (goede lieden) zie Bergen op Zoom
gemene raad zie Bergen op Zoom
gezworenen zie Bergen op Zoom
goede lieden zie Bergen op Zoom, gemeente
Glamina, Jan R129

584
REPERTORIUM
Index
Glymes, Antoon van -, heer, later markgraaf van Bergen op Zoom, graaf van Walhain R153, R151,
R157, R155, R158, R159, R160, R163
—, Jan I van -, heer van Bergen op Zoom R041, R042, R043, R044
—, Jan II van -, heer van Bergen op Zoom R052, R053, R055, R059, R060, R062, R065, R068,
R070, R072, R074, R075, R077, R079, R080, R083, R084, R087, R088, R090, R096, R098
Glymes, Jan III van -, heer van Bergen op Zoom R113, R115, R117, R117A, R118, R120, R125,
R126, R128, R131, R137, R141, R145, R147, R148
—, Jan IV van -, markies van Bergen op Zoom R171, R172
—, Filips van R077, R137
goeverneur van de engelse natie R084, R130, R169
Gouda R109
grenzen van Wouw en Bergen op Zoom R147
Grimbergen, zie Johanna van Boutersem en Jan II van Glymes
Groingne, Alonso de la -, koopman uit Spanje R102
h Hagelin, Frederik R097
Hannemans (Havemans), Osto(Otto), notaris R100, R101
Hanze, Duitse R070, R080, R127
Havemans zie Hannemans
heerlijkheid zie Bergen op Zoom, Breda, Roosendaal, Merksem en Schoten
heide van Wouw R147
Heilige-Geestmeesters R040
Hendrik Vaes Gherards zoon R030, R031
Henegouwen, zie Holland
Herentals, Gisbertus Bueyens van, notaris R166
Hertoge, Wouter de -, stadhouder van de heer van Bergen op Zoom R133
Hewsten, Jan, gouverneur van de Engelse natie R130
Hildernisse R038
Hoene, Jan R102

585
REPERTORIUM
Index
i
j
k
Hoeven R065, R155
hof van Holland R114
Holland, graven R082
—, hof R114
—, kooplieden R097
—, ordonnantie voor tollenaars R114
—, raad R109
—, staten R097
—, steden R097, R109
—, tollenaars van R114
—, tolvrijdom R057, R082
Hongarije, Maria van -, landvoogdes R150
hoofdsteden van Brabant R138
Horne, Jan van, bisschop van Luik R110
Huijbergen R007
—, prior en convent (klooster) R007, R045
—, —, klooster R002
Innocentius VIII, paus R092
jaarmarkten R018, R102, R164
—, rechtskrachten vonnissen R138
jaarmakrtprivileges (-vrijheid) zie Bergen op Zoom
Jacobus Thomaszoon R002
Jan, paltsgraaf op de Rijn R046
kanselier van Brabant R058, R062, R063, R175
Kapelle-op-den-Bos, poorter van R004, R010
keizer, zie Frederik III, Karel V, Maximiliaan I
kerk, collegiale Sint Gertrudis-, gecommiteerden te R040, R057, R089, R121

586
REPERTORIUM
Index
l
klooster Sint Elisabeth, moeder en convent van R141, R142
—, —, zusters van R141
—, te Middelburg, Onzelievevrouwe- R020
Koel, Gerardus, notaris R128
kooplieden zie Bergen op Zoom, Holland, La Rochelle en Venetië
koopman uit Spanje R102
La Rochelle, kooplieden R162
lakenhal R033, R034
landvoogdes R150
leenhof van Brabant R111
—, Breda R111
Leuven R028
Leuven, Sint Pietersman R004, R010
Liedekerke, Raso van R001
Lodijke zie Van Reimerswaal
lombarden R068
Luik, bisschop Jan van Horne
Luxemburg, Jacob van -, graaf van Gavere, heer van Fiënne, enz. R135
—, Wenceslaus van -, hertog van Brabant R012, R014
m
Maalstede, Jan van de -, Hendrikszoon R038
Maas, Gabriel R094
—, Laurentius, pater van de Cellebroeders R101
—, Pieter R094
magistraat R176, R181
—, de stad Tholen en het platteland R176
markt zie Bergen op Zoom
Maurits, geboren prins van Oranje R179, R180, R181, R182
Melijn, zie Jan II van Glymes

587
REPERTORIUM
Index
Mera, Gabrielis de R129
Merksem, heerlijkheid R077
—, Maria van R010, R015
Middelburg, Onzelievevrouweklooster R020
Minderbroedersklooster, zie Bergen op Zoom
molens, koren- zie Bergen op Zoom
—, ros- zie Bergen op Zoom
n
Nassau, Engelbrecht II, graaf van
—, heer van Breda R111, R118
—, graaf van R179, R180, R181, R182
—, Jan IV van- , heer van Breda R065
New-Castle R067
Nieuwenbosch R065
Nispen R111
Nodenay, Hendrik R002
Noordgeest, vierschaar R163
Noordland R048
notabelen zie Bergen op Zoom
notaris Donatianus R064
—, Gerardus Koel R128
—, Gisbertus Bueyens van Herentals R166
—, Osto (Otto) Hannemans (Havemans) R100, R101
o
officier van het Zuidland R116
Olver, Claas R029
Oostenrijk, Frederik III van, keizer R091, R093
Oostenrijk, Karel V van -, keizer, aartshertog van, hertog van Brabant R118, R119, R124, R126,
R132, R136, R138, R139, R140, R143, R146, R152, R156, R162, R164, R165, R166, R168
—, Maximiliaan I van, roomskoning, keizer R081, R082, R085, R086, R089, R097, R102, R118

588
REPERTORIUM
Index
p
r
—, Filips I van, aartshertog van, hertog van Brabant R096, R097, R102, R104, R105, R112, R113
—, Filips II van, koning van Castilië, hertog van Brabant R173, R174, R177, R178
Opvelpe, heer van zie Jan II van Glymes
Oranje, prins van, zie Maurits
Ossendrecht R038
oud-raadslieden zie Bergen op Zoom
Oudenbosch R065, R155
Overstege, Joost van R161
paltsgraaf op de Rijn R046
pastoor begijnhof te Bergen op Zoom R099
pater van het Cellebroedersklooster te Bergen op Zoom R101
paus Alexander VI R103, R107
—, Innocentius VIII R092
—, Sixtus IV R079, R083
poorteressen zie Bergen op Zoom
poorters zie Antwerpen, Bergen op Zoom, Kapelle-op-den-Bosch
Poortvliet R176
prior zie Huijbergen, klooster R002, R007, R045
privilegse van Brugge R064
procureur-genraal van Brabant R113, R162
Putoer, Gielis R077
Raad zie Bergen op Zoom, Brabant, Holland, Castilië, Vlaanderen en Zeeland
raadslieden van ambachtsgilden te Bergen op Zoom R062, R133
Ransbeke, heer van R165
rechtbanken in het hertogdom Brabant R104
rechter zie Bergen op Zoom
rechtsgewoonten R175
Reimerswaal, Claas van, ridder, heer van Lodijke R111

589
REPERTORIUM
Index
s
t
Reimerwaal, Deonys van, gardiaan R076
ridderschap van Brabant R046
Rombout Mathijszoon R039
roomskoning zie Oostenrijk
Roosendaal R065
—, heerlijkheid R111
Rucphen R155
Schakerlo R126
schepenen zie Antwerpen, Bergen op Zoom en Brussel
schoolmeester zie Bergen op Zoom
Schoten, heerlijkheid R077
schout zie Bergen op Zoom, schout
schutters zie Bergen op Zoom, schutters
Serarens, Arnold, schepen van Brussel R008
Sint Pietersman zie Leuven
Sixtus IV, paus R079, R083
Spanje, koning van zie Filips II van Oostenrijk
Spelle, Jan van R029
stadhouder van de heer van Bergen op Zoom R133
—, Vlaanderen R134, R135
Staten van Holland R097
steden zie Brabant, Holland en Vlaanderen
Steenbergen R065
Stremonde R013
Strienemonde, zie Stremonde
Tholen, stad en eiland R126, R176
Tholene, Gerard R029
tollenaars zie Bergen op Zoom, West-Friesland en Zeeland

590
REPERTORIUM
Index
v
tol in Holland R057, R082
—, Zeeland R013, R057, R082
tollenaars in Holland R114
Tongerlo, abt en convent R007
vaartgerecht te Zegge R111
Valkenburg, Jan van -, heer van Monschau en Bergen op Zoom R005, R008
—, Joanna, vrouwe van -, en Bergen op Zoom R005, R008, R009
Venetië, kooplieden R094
vierschaar zie Bergen op Zoom en Noordgeest
Vinken, Jan R150
visbanken R145
Vlaanderen, deurwaarder R059
—, graaf van R059
—, raad van R059
—, stadhouder R135
—, vier steden R134
Vlamingen R007
vonnissen, beroep op -, zie Bergen op Zoom
Voorne, Joanna van -, vrouwe van Bergen op Zoom R005, R008
Vossemeer R176
w waag te Bergen op Zoom R011
Walhain, zie Jan II en Antoon van Glymes
Walhayn, Hendrik van R008
watertol van Brabant R113, R119
Waver, zie Jan II van Glymes
West-Friesland, tollenaars R114
—, zie ook Holland
wethouders in het Zuidland R116

591
REPERTORIUM
Index
z
Wezemaal, Gerard van -, heer van Bergen op Zoom R001
Wijnegem, Jan van R008
Willelmus Segerszoon R002
Willem V, graaf van Henegouwen en Holland R013
Witte Jan Tolenaarszoon R039
Wolf, Lambert R039
Wouw R065
—, gedeelte patochie onder Roosendaal R111
—, grenzen R147
—, heide R147
—, slot van R043
—, zie ook Jan III van Glymes
Wouwe, Jan van -, heer van Walhain R051, R053, R055
Zeeland R176
—, raad R109
—, tollenaars R114
—, tolvrijdom R013, R057, R082
Zeeuwen R007
Zegge, zie Doorlicht
Zessez R157
Zierikzee, Mathias van -, broeder R076
Zuid-Beveland R168
Zuidland R048, R180
—, officier R116
—, wethouders R116

592
REPERTORIUM
Index

593
BRONVERMELDING
geraadpleegde literatuur
Bavel, C.A.M. van (1958) ‘Een merkwaardige periode in het Steenbergse postwezen’,
Uit stad en land van Steenbergen. Steenbergen, 130-148.
Bezemer, W. (1897) Oude rechten van Steenbergen. ’s-Gravenhage.
Bos, H. (1987) ‘Twee balken in de Gertrudiskerk’, De Waterschans 17, 37-40.
Bos, H. (1995) De orgels van de Grote of Sint-Gertrudiskerk te Bergen op Zoom.
Publ.nr. 44 van de Stichting tot behoud van het Nederlandse Orgel. Elburg.
Brink, E.A.B.J. Ten (1950) Geschiedenis van het Nederlandse postwezen 1795-1810.
’s- Gravenhage.
Brink, E.A.B.J. Ten (1962) ‘Postritten en postroutes via West-brabant in de Bataafse
en Franse tijd’, Varia Historica Brabantica I 232.
Caland, F. (1877) ‘Keur op het bereiden van en den handel in meekrap ‘geordineert’
te Bergen op Zoom den 10 aug. 1441,’ Handelingen van het Provinciaal Genootschap voor
kunsten en wetenschappen in Noord-Brabant.
Cats, Jac. (1711) Cort Verhael van een Nieuw Verschil, in ’t begin van dit Jaer binnen
Bergen op Zoom. Keulen.
Cerutti, F.F.X. (1952) ‘De vorming der stad’, in: Geschiedenis van Breda, 1,
De Middeleeuwen. Tilburg, 42-50.
Cerutti, F.F.X. (1956, 1972, 1990) Middeleeuwse rechtsbronnen van stad en
heerlijkheid Breda. Dl. I Utrecht, 1956, dl. II Bussum, 1972, dl. III Zutphen, 1990.

594
BRONVERMELDING
Cerutti, F.F.X. (1969) ‘De schepenbank in de Brabantse stad en de overdracht en
bezwaring van onroerende goederen’, Varia Historica Brabantica dl. 3 (1969) 47-87.
Christ, M.P. (1984) De Brabantsche Saecke. Het vergeefse streven naar een gewestelijke
status voor Staats-Brabant 1585-1795. Tilburg.
Coopmans, J.P.A. (1981) ‘De spectaculaire start van het Rijksarchief in
Noord-Brabant een eeuw geleden’, Nederlands Archievenblad 85, 149-166.
Coopmans, J.P.A. (1985) ‘Van Soevereine Raad naar Staatse Raad van Brabant en
Landen van Overmaze’, Noordbrabants historisch jaarboek 2, 17-44.
Costvymen ende vsantien der stadt Berghen-op-ten-Zoom. (1628) Bergen op Zoom.
Cuvelier, J. (1912) Les Dénombrements de Foyers en Brabant. Brussel.
Danschutter, T. de (1977) Agenten bij de Staten-Generaaal inde 17e en 18e eeuw.
Een onderzoek naar hun funktie. Scriptie z.pl. Exemplaar in bibliotheek gemeentelijke
archiefdienst Bergen op Zoom.
C. Dekker, “Het regest”, Nederlands archievenblad 77 (1973) 360-373.
Dongen F. van (1978) De lakennijverheid van Bergen op Zoom in de veertiende eeuw.
Onuitge- geven scriptie. Exemplaar in de bibliotheek van de gemeentelijke archiefdienst.
Donker, W. (1967) De wezenzorg te Bergen op Zoom ten tijde van de republiek der
Verenigde Nederlanden 1597-1795. Scriptie Nijmegen. Niet uitgegeven: exemplaar
in de bibliotheek van de gemeentelijke archiefdienst Bergen op Zoom.

595
BRONVERMELDING
Donker, W. (1977) ‘De kerkelijke verhoudingen te Bergen op Zoom van de zestiende
tot en met de achttiende eeuw’, Studies uit Bergen op Zoom 2, 77-109.
Donker, W. (1979) ‘De weerspiegeling van de vestingfunctie van het 18e eeuwse
Bergen op Zoom op de lotgevallen van de wezen’, Studies uit Bergen op Zoom 3, 99-109.
Eerenbeemt, H.F.J.M. van den (1963) Streven naar sociale verheffing in een statische
stad. Een kwart eeuw arbeid van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen te Bergen op
Zoom 1791-1816. Nijmegen.
Engelen, F.N. van (1780) Stukken concerneerende onder andere, het hooge Recht tot
het verleenen van Remissie, Abolitie en Pardon. Dordrecht.
Enno van Gelder, H.A. (1972) Getemperde vrijheid. Een verhouding over de verhouding
van Kerk en Staat (...) gedurende de 17e eeuw. Groningen.
Faure, J.B. (1772) Histoire abrégée de la ville de Bergen-op-Zoom.
Fockema Andreae, S.J. (1972) De Nederlandse staat onder de Republiek. Amsterdam.
Fruin, R. (1919) De Archiefwet 1918 I. Alphen aan den Rijn.
Goor, T.E. van (1744) Beschryving der Stadt en Lande van Breda. ’s-Gravenhage.
Gorter-Van Royen, L.V.G. (1995) Maria van Hongarije. Een politieke analyse op basis
van haar regentschapsordonnanties en haar correspondentie met Karel V. Hilversum.
Gouw, J.L. van der, H. Hardenberg, W.J. van Hoboken en G.W.A. Panhuysen
(1962) Neder- landse Archiefterminologie. Zwolle (Archivistica. Publicaties van de
Archiefschool, nr. 2).

596
BRONVERMELDING
Grapperhaus, F.H.M. (1986) Convoyen en licenten (...). Zutphen.
Groeneweg, G. (1992) Bergen op Zooms aardewerk. Vormgeving en decoratie van
gebruiksaar- dewerk gedurende 600 jaar pottenbakkersnijverheid in Bergen op Zoom.
Waalre.
Groot Placcaatboek I, II, VI.
Grosfeld, N.H.M. (1986) ‘Nae-Caerten’ in: De nieuwe start van een schuttersgilde.
Bergen op Zoom z.j. 23-36.
Grosfeld, N. (1993) ‘De schuttersgilden van Bergen op Zoom’, De Waterschans 23,
35-38.
Ham, W.A. van (1968-1) ‘De Korenmarkt te Bergen op zoom en het kazernegebouw
aldaar’, De Ghulden Roos 28, 94-96.
Ham, W.A. van (1968-2) ‘De Symbolen van Stad en Land van Bergen op Zoom’,
De Nederlandsche Leeuw, LXXXV. 178.
Ham, W.A. van (1969) ‘De leengoederen en de leenmannen van de heerlijkheid Stad
en Land van Bergen op Zoom’, Bijdragen tot de geschiedenis, inzonderheid van het oud
hertogdom Brabant, 3e reeks, deel 52, 5-90.
Ham, W.A. van (1970) ‘De gezondheidszorg te Bergen op Zoom in vervlogen tijden’,
De Ghulden Roos 30, 25-64, ook afzonderlijk verschenen. Deze bijdrage heeft geen
annotatie, maar wel een literatuurlijst.
Ham, W.A. van (1970/1975) ‘Van Ansenmare tot Hengstmeer ‘Brabants Heem XII,
54-56; herdrukt in: Studies uit Bergen op Zoom 1, 23-24.

597
BRONVERMELDING
Ham, W.A. van (1976-1) ‘De Sint Jacobskapel en haar omgeving in de loop der
eeuwen’, in: De Sint Jacobskapel aan de Vismarkt te Bergen op Zoom. Bergen op Zoom,
21-27; herdrukt in: De Waterschans 23 (1993) 62-71.
Ham, W.A. van (1976-2) ‘De wedergeboorte van Bataafs Brabant in zinnebeelden
herdacht (...), Varia Historica Brabantica V, 121-182.
Ham, W.A. van (1977-1) ‘Een ‘genealogie’ van de heren en markiezen van Bergen
op Zoom hersteld’, De Nederlandsche Leeuw 93 kol. 164-169.
Ham, W.A. van (1977-2) Het Doorluchtig Huis van Bergen op Zoom. Een overzicht van
de geschiedenis van de heren en markiezen van Bergen op Zoom, hun verwanten en hun
bezittingen (1287-1795). Zaltbommel.
Ham, W.A. van (1977-3) ‘De middeleeuwse stadsplattegrond van Bergen op Zoom’.
Studies uit Bergen op Zoom 2, 34.
Ham, W.A. van (1977-4) ‘Een onderzoek naar middeleeuws Moerstraten’ in:
Dese heerlickheijt Moerstraten. Wouw, 81, 91-96.
Ham, W.A. van (1980) ‘Wouw in de Middeleeuwen’ in: Woide...die Wouda. Wouw, 52-
68.
Ham, W.A. van (1982) Merck toch hoe sterck. Bijdragen tot de geschiedenis van de
vestingwer- ken van Bergen op Zoom. Bergen op Zoom, 17-41.
Ham, W.A. van (1985-1) ‘Om de eer van de stad: imagovorming te Bergen op Zoom
tot 1795’, Bijdragen tot de geschiedenis 68. Antwerpen, 127-132.

598
BRONVERMELDING
Ham, W.A. van (1985-2) ‘Een gewest in opkomst: Bergen op Zoom en omgeving tot
1250” in: Noordbrabants historisch jaarboek 2, 129-179.
Ham, W.A. van (1986) Het Markiezenhof te Bergen op Zoom. Bergen op Zoom, 53-57.
Ham, W.A. van (1987-1) ‘De symbolen van Bergen op Zoom’ in: De Brabantse Leeuw
36 nr. 4, 223-260.
Ham, W.A. van (1987-2) ‘Van bouwval tot Huis voor het Woord’, in: Bergen op Zoom
gebouwd en beschouwd. Alphen aan den Rijn, 182-187.
Ham, W.A. van (1988-1) ‘Bergen op Zoom in opkomst en eerste bloei’, Studies uit
Bergen op Zoom 6, 25-80.
Ham, W.A. van (1988-2) ‘Een driehoeksverhouding in westelijk Noord-Brabant;
de relatie tussen hertog, heer en stad te Bergen op Zoom’, in: De heerlijke stad. Assen.
Ham, W.A. van (1988-3) ‘De Sint Gertrudiskerk: een gebouw en zijn functies’,
De Waterschans 18, 27-31.
Ham, W.A. van (1989) ‘De verdeling van Breda in 1287’ De Oranjeboom 42, 1-38.
Ham, W.A. van (1990) ‘Heroriëntatie en veranderingen te Bergen op Zoom
1579-1609’, Bijdragen tot de geschiedenis 73. Antwerpen, 279-298.
Ham, W.A. van (1992) ‘Recht en rust volgens het oude bestel’ in: De Bergse politie
voor recht en rust. Bergen op Zoom, 12-65.
Ham, W.A. van (1997) ‘Bergen op Zoom als knooppunt van verkeer en vervoer
1580-1810’ in: De Waterschans 27, 53-57.

599
BRONVERMELDING
Ham, W.A. van (2000) Macht en gezag in het Markiezaat. Een politiek-institutionele studie
over stad en land van Bergen op Zoom (1477-1583). Hilversum.
Ham, W.A. van, L.J. Weijs en J.L. Weyts (1979) ‘De Lievevrouwepoort te Bergen
op Zoom en zijn omgeving’, Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond,
LXXIII, 19.
Ham, W.A. van, P.A.C. Suijkerbuijk en C.D. Vanwesenbeeck (1987)
Van papierzolder tot blokstal. Bergen op Zoom.
Härtel, E. (1961) Bergen op Zoom. Proeve van een sociaal-geografische stadsanalyse.
Terborg.
Herwaarden, J. van (1978) Opgelegde bedevaarten. Assen, 191, 192, 194, 201.
Hoebancx, J.J. (1952) L’abbaye de Nivelles des origines au XIVe siècle. Brussel.
Horsman, P.J. en J.P. Sigmond (1984) Het land van herkomst. ’s- Gravenhage.
Jansma, T.Sj. (1929) ‘De privileges van de Engelse natie te Bergen op Zoom
1469-1555’, Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap, L 41-106.
Juten, G.C.A. (1923-1924) serie artikelen ‘De St. Geertruikerk te Bergen op Zoom,
‘I. Kooromgang; brand’ Taxandria XXX 297-306; II. toren; ‘De Sint Geertruikerk te
Bergen op Zoom’, in XXXI 25-28; III. ‘Nieuwe kerk’, 43-48 en IV. ‘
De H. Sacramentskapel’, 73-76; V. ‘Verval’, 75-91.
Juten, G.C.A. (1935) ‘Maatregelen tegen brandgevaar te Bergen op Zoom’.
Taxandria XLII, 274-275.

600
BRONVERMELDING
J[uten], G. (1936) ‘Kerk van het St. Margrieten-klooster te Bergen op Zoom’,
Taxandria XLII 300.
J[uten], G. (1938) ‘St. Margrieten-klooster te Bergen op Zoom’, Taxandria XLV
103-104.
Kappelhof, A.C.M. (1977) ‘Meisseniers en Sinte Petersmannen; hun verhouding tot
de heer van Breda’, De Oranjeboom, XXX, 83-90.
Kappelhof, A.C.M.
(1986) De belastingheffing in de Meierij van Den Bosch gedurende de Generaliteitsperiode
(1648-1730). Tilburg.
Kerremans, Ch. (1946) Etude sur les circonscriptions judiciaires et administratives
du Brabant et les officiers placés à leur tête par les ducs antérieurement à l’ avènement de
la maison de Bourgogne. Brussel.
Kleyntjens, J. en C. Slootmans (1933) Hervorming te Bergen-op-Zoom. Hare
ontwikkeling en vestiging in de 16e eeuw. Bergen op Zoom.
Korvezee, E.H. (1975) ‘Belastingen in Noord-Brabant vóór 1648’, Varia Historica
Brabantica IV 97-163.
Leenders, K. (1989) Verdwenen venen. Brussel.
Levelt, H. (1923) ‘Badhuizen binnen Bergen-op-Zoom in de late Middeleeuwen’,
Tijdschrift voor geneeskunde 67, 1-3.
Levelt, H. (1924-1) Het Cellebroedersklooster of De Bruers in de Nijeustrate.
Bergen op Zoom 11-18.

601
BRONVERMELDING
Levelt, H. (1924-2) Het Begijnhof buiten Bergen op Zoom. Bergen op Zoom.
Levelt, H. (1924-3) ‘Een chirurgisch attest te Bergen op Zoom in 1568’. Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde 68, 1.
Levelt, H.(1925) ‘Waarheen zond in de 15e en 16e eeuw Bergen op Zoom zijn
‘lepralijders’ ten schouw?’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 69. 1-2.
Levelt, H. (1926) ‘De Stads Theerkamer’ te Bergen op Zoom ‘, Sinte
Geertruydtsbronne 3, 39- 43.
Levelt, H. (1927) ‘De Kapel der Schepenen in het Stadhuis Bergen op Zoom’,
Sinte Geertruydtsbronne 4, 6-9.
Levelt, H. (1927 en 1929) ‘De vroegst bekende Stadskeuren van Bergen op Zoom
(d.d. 1313 Januari 26)’. St. Geertruydtsbronne 4, 85-86, 120-122. VI, 20-21.
Levelt, H. (1928-1) ‘Het eerste ‘dagelijksch’ passagiersvervoer Bergen op Zoom -
Antwerpen 1809, Sinte Geertruydtsbronne 5, 95-97.
Levelt, H. (1928-2) ‘L’Histoire se repète.’ Ruzies in de Bergen op Zoomsche magistraats-
vergadering. (Begin 18e eeuw).’, Sinte Geertruydtsbronne 5, 7-12.
Levelt, H. (1929) ‘Bergen op Zoom onder kerkelijke straf (einde 15e eeuw) ‘,
Sinte Geertruydtsbronne 6, 109-113.
Levelt, H. (1930-1932) ‘14e eeuwsche ambachtskeuren in Bergen op Zoom’
Sinte Geertruydtsbronne 7 (1930) 81-88; 8, 84-86 en 9, 104-107.

602
BRONVERMELDING
Mansfeld, M. van (z.j.) Het recht der stad Bergen op ten zoom wegens de vrye visserij op
de Schelde verdedigt, Neevens een omstandig verhaal van het voorgevallene diens aangaande
op den 31ste January 1804 (z.pl.) SA inv.nr. 3151-3154.
Meeuwis, W. (1992) De Vierschaar, De criminele rechtspraak in het oude Antwerpen van
de veertiende tot het einde van de achttiende eeuw. Kapellen.
Meischke, R. (1973) ‘Huizen en keuren’, Rotterdam Papers II, 89-116.
Meischke, R. (1987) ‘Het Markiezenhof te Bergen op Zoom’ in: Bergen op Zoom
gebouwd en beschouwd. Studies over stad en stadsbeeld uitgegeven ter gelegenheid van het
zevenhonderdjarig bestaan van de heerlijkheid van Stad en Land van Bergen op Zoom.
Alphen aan den Rijn.
Melief, P.B.A. (1955) De strijd om de armenzorg in Nederland 1795-1854. Groningen.
Mommers, A.R.M. (1953) Brabant van Generaliteitsland tot Gewest. Nijmegen. 2 dln.
Monballyu, J. (1991) ‘Het onderscheid tussen de civiele en de criminele en de ordinaire
en de extraordinaire strafrechtpleging in het Vlaamse recht van de 16e eeuw’,
in: H.A. Diederiks en H.W. Roodenburg (red.), Misdaad, zoen en straf. Hilversum,
120-132.
Mooij, Ch. C.M. de (1981) Over Aristocraten, Keezen en Preekstoels Klimmers. Tilburg.
Mooij, Ch. de (1983) Om de vruchten van Gods Berg, de Bergse kerkgenootschappen en
hun conflicten 1795-1814. Bergen op Zoom.
Mooij, Ch.C.M. de (1998) Geloof kan bergen verzetten. Reformatie en katholieke herleving
te Bergen op Zoom, 1577-1795. Hilversum.

603
BRONVERMELDING
Muller, S., J.A. Feith en R. Fruin (1920) Handleiding voor het ordenen en beschrijven
van archieven. Groningen.
N.N. (1628) Weescamer van Onbejaerde kinderen, ende andere persoonen onmachtigch
hare sinnen. Bergen op Zoom.
N.N. (1648) Placcaeten ende ordonnantien vande Hertoghen van Brabant, Princen van
dese Neder-Landen. II. Antwerpen.
N.N. (1791) Wetten der Eerw. Classis van Tholen en Bergen op Zoom, gearresteerd den
14 Juny.
N.N. (1793) Réglements du synode des églises wallonnes des provinces-unies des Pays-Bas
(...) Imprimés par ordre du Synode assemblé à Bergen-op-Zoom, en Mai 1792 Rotterdam.
N.N. (1963) Les églises wallonnes des Pays-Bas z.pl.
Overvoorde, J.C. van (1902) Geschiedenis van het postwezen in Nederkland vóór
1795 Leiden.
[Pennings] pater Placidus, P. (1952) ‘Opbouw der Spaanse vloot in de jaren
1572-1576’, De Oranjeboom V, 104-132.
Peteghem, P. van (1993) ‘Politie’, in Brugge, Gent, Maastricht en Nijmegen.
Een bijdrage tot de vergelijkende institutionele stadsgeschiedenis in de Nederlanden’,
in: Beleid en bestuur in de oude Nederlanden: liber amicorum prof. dr. M. Baelde. Gent.
Poelhekke, J.J. (1978) Frederik Hendrik Prins van Oranje. Een biografisch drieluik.
Zutphen.

604
BRONVERMELDING
Post, R.R. (1954) Kerkelijke verhoudingen in Nederland vóór de Reformatie. Utrecht.
Prims, Fl. (1929) Geschiedenis van Antwerpen. dl. II. ‘De dertiende eeuw’. Brussel,
72-73.
Rogiers, F. (1930) ‘Een kijkje in de finantiën onzer stad voor + 200 jaar,
Sinte-Geertruydtsbronne 7, 67-72.
Rompaey, J. van (1968) ‘Rechtsbronnen van de stad Bergen op Zoom’, Verslagen en
mededelin- gen van de Vereniging Uitgaaf der Bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht,
dl. XIII, no. 2, 195-318.
Rond, K.H.M.M. de (1985) Bijdragen tot de geschiedenis van de religieuze verhoudingen
in de stad Bergen op Zoom 1520-1580. Scriptie doctoraal examen geschiedenis.
Roosendaal. Exem- plaar in bibliotheek gemeentelijke archiefdienst Bergen op Zoom.
Rijpperda Wiersma, J.V. (1937) Politie en justitie. Een studie over Hollandschen staatsbouw
tijdens de Republiek. Zwolle.
Sandberg, G.F. (1970) Overzetveren in Zeeland. Zevenhonderd jaar vervoer te water.
Middel- burg.
Schepper, H. en Cauchies, J.-M. (1993), ‘Justicie, gracie en wetgeving, juridische
instrumenten van de landsheerlijke macht in de Nederlanden, 1200-1600’, in: Beleid
en bestuur in de oude Nederlanden: liber amicorum prof. dr. M. Baelde. Gent.
Scherft, P. (1966) Het sterfhuis van Willem van Oranje. Leiden.
Schilfgaarde, A.P. van (1950) Het huis Bergh. Maastricht.

605
BRONVERMELDING
Scholtes, H. (1984) ‘De geest van Windesheim te Bergen op Zoom? De handschriften
van het Margrietenklooster in de vijftiende eeuw’ in: Nijmeegs oponthoud. Een bundel
aangeboden aan Piet Leupen [Nijmegen] 107-111.
Slootmans, C. (1927) ‘Het archief der stad Bergen op Zoom in het verleden’,
Taxandria XXXIV, 59-62.
Slootmans, C. (1928) ‘Een ordonnantie over het uitstellen en omdragen van een
wonderbaar kruis te Bergen op Zoom 1399’, Taxandria XXXV, 104-108.
Slootmans, C. (1930-1) ‘Bergen op Zoom op het einde der XVIIIe eeuw. V. De oprichting
ener Latijnsche school’, Taxandria 37, 5-11.
Slootmans, C. (1930-2) ‘Bergen op Zoom op het einde der XVIIIe eeuw. VI De onderwijsin-
richtingen’, Taxandria 37, 52-56.
Slootmans, C. (1930-3) ‘Bergen op Zoom op het eind der XIIIe eeuw. VII . De katholieken
en hun schuurkerk,’, Taxandria XXXVII, 153-159
Slootmans, C. (1930-4) ‘Het ‘Maria Lichtmis’ of ‘Stuiversbroodje’,
Sinte Geertruydtsbronne VIII, 22.
Slootmans, C.J.F. (1932) ‘Bergen en de ‘Quaitwillighe van Vlaenderen’ 1477-1492’,
St. Geertruydtsbronne, XI, 21-40.
Slootmans, C.J.F. (1933-1) ‘De verhouding Antwerpen-Bergen op Zoom in het verleden’,
St. Geertruydtsbronne, X, 5-19, 40-67, 153-163.
Slootmans, C.J.F. (1933-2) ‘De voorbereiding der satisfactie van Bergen op Zoom in
1579’, Archief (...) Zeeuwsch Genootschap 51-75.

606
BRONVERMELDING
Slootmans, C.J.F. (1934), ‘De Bergen op Zoomse jaarmarkten en de bezoekers uit
Zuid Nederland’, in St. Geertruydtsbronne, XI, 99-115 en 186-197; XII (1935) 8-20.
Slootmans, C.J.F. (1935) ‘Bij de oplevering van het brandvrije archief depot te
Bergen op Zoom’, Sinte Geertruydtbronne 12, 95-106.
Slootmans, C.J.F. (1935-1936) ‘Een brandvrij archiefdepôt te Bergen op Zoom’
Nederlands Archievenblad 43, 160-166.
Slootmans, C.J.F. (1941) ‘Stukken betreffende de fundatie van een dagelijkse
requiemdienst voor de Bergen op Zoomsche Heeren en Vrouwen, de instelling van de
tafel van den H. Geest’, Taxandria XLVIII, 159-164.
Slootmans, C.J.F. (1942) ‘Administratieve maatregelen door de stad Bergen op
Zoom genomen 1426-’29-’33’ Taxandria L, 297-303.
SSlootmans, C.J.F. (1943-1) ‘De ‘Arbitrale Uuytsprake’ van 1456, grondslag van het
stedelijk bestuur van Bergen op Zoom tot 1795’, Taxandria L, 217-234; 252-280.
Slootmans, C.J.F. (1943-2) ‘Rondom de Lübeckse goederen door Antwerpenaren op
de Paaschmarkt van 1520 te Bergen op Zoom’, Tijdschrift voor Geschiedenis LVIII,
40-60; 153- 163.
Slootmans, C. (1944) ‘Ten hoofde gewesen’, De Ghulden Roos 4, 56-69.
Slootmans, C.J.F. (1945-1) Jan Metten Lippen, zijn familie en zijn Stad. Rotterdam.
Slootmans, C.J.F. (1945-2) ‘Roosendaal verkocht’, De Ghulden Roos 5, 41-50.
Slootmans, C. (1946) De Heilig Kruis Ommegang van Bergen op Zoom. Bergen op Zoom

607
BRONVERMELDING
Slootmans, C.J.F. (1954) ‘De Bruederkens van de Observancien te Bergen op Zoom’
in Bijdragen voor de Geschiedenis van de Minderbroeders in Nederland. Bundel XVI,
94-108.
Slootmans, C.J.F. (1958) ‘De scheidingsregeling van 1458 tussen Breda en Bergen
op Zoom’, in: Uit Stad en Land van Steenbergen. Steenbergen, 16-27 bijlagen.
Slootmans, K. (1958) ‘Meekraphandel op de jaarmarkten van Bergen op Zoom’,
De Ghulden Roos 18, 49-83.
Slootmans, K. (1964-1966) ‘De Hoge Lievevrouw van Bergen op Zoom’, reeks artikelen
in het jaarboek De Ghulden Roos, 24, 20-47; 25, 193-233 en 26, 161-184.
Slootmans, K. (1968) ‘Bergse scholen vóór 1600’, De Ghulden Roos 28, 100-124.
Slootmans, K. (1970) ‘De Zoom’, Ghulden Roos 20 (1960) 17-24
Slootmans, C.J.F. e.a. (1970) Tussen hete vuren. 2 dln. Tilburg.
Slootmans, C.J.F. (1985) Paas- en Koudemarkten. 3 dln. Tilburg.
Smidt, J,. Th. de, E.I. Strubbe (red.) (1966-1985) Chronologische Lijsten van de
Geëtendeerde Sententiën en Procesbundels (dossier) berustende in het archief van de Grote
Raad van Mechelen, 4 dln., [’s-Gravenhage] Brussel.
Sneller, Z.W. en Unger, S. (1930). Bronnen tot de geschiedenis van den handel met
Frankrijk, I (RGP 70) ’s-Gravenhage.
Spijkers, A.P.A.M. (1980) ‘De indeling van het rechtgebied van de tegenwoordige
provincie Noord-Brabant in kantons’, Varia Historica Brabantica IX, 137-141.

608
BRONVERMELDING
Stichting Archief Publikaties (1983) Lexicon van Nederlandse Archieftermen.
’s-Gravenhage.
Stuart, W.C.M. (1975) ‘Lokale geschiedschrijving: liefde maakt (soms) blind’,
Studies uit Bergen op Zoom I, 58.
Stuart, W.C.M. (1977) ‘Stadsrechten en Stadswording te Bergen op Zoom’, Studies
uit Bergen op Zoom, II, 7-14.
Swigchem C.H. van e.a. (1984) Een huis voor het Woord Het protestantse kerkinterieur
in Nederland tot 1900. Zeist.
Teuling, A.J.M. den “Stukken van algemene aard (...)”, Nederlands Archievenblad 94
(1990) 353-359.
Uytven, R. Van (1982-1) ‘Stadsgeschiedenis in het Noorden en Zuiden’ in NAGN 2.
Bussum, 228.
Uytven, R. Van(1982-2) ‘Aspecten van de middeleeuwse stadsgeschiedenis in het
noorden van het hertogdom Brabant; het recht van Leuven en ’s-Hertogenbosch’ in:
I.J. Brugmans e.a. Plaatsbepaling van het historisch onderzoek betreffende Noord-Brabant
binnen de geschiedenis der Nederlanden. Tilburg, 17.
Uytven, R. Van (1988) recensie van Slootmans, Paas en Koudemarkten. Bijdr. tot de
Geschiedenis 71. Antwerpen, 197-200.
Uytven, R. Van (1991) ‘Burgerrecht en stedelijke instellingen’ in: Stad in Vlaanderen.
Cultuur en maatschappij 1477-1787. Brussel, 24.

609
BRONVERMELDING
Valk, K. de. (1992), ‘De oudste keuren van Bergen op Zoom’, De Waterschans 22,
17-20 en 38- 40.
Vanwesenbeeck, C.D. (1977) ‘De Lombarden te Bergen op Zoom’, Studies uit Bergen
op Zoom II. Bergen op zoom, 61-76.
Vanwesenbeeck, C.D. (1979) ‘De Watermolen te Bergen op Zoom en zijn omgeving’,
Studies uit Bergen op Zoom 3, 25-53.
Vanwesenbeeck, C. (1989) ‘Het Sint-Elisabethsgasthuis’, in: T. van Eekelen en
C. Vanwesenbeeck, Van Gasthuismeesters, Momboirs en Regenten. Bergen op Zoom.
Vente, M. A. (1963) Die Brabanter Orgel. Zur Geschichte der Orgelkunst in Belgien und
Holland im Zeitalter der Gotik und der Renaissance. Amsterdam.
Vermunt, M. (1997-1) ‘De Potteriekes Avant-La-Lettre. De vondst van 13de eeuws
pottenbak- kersafval tijdens bouwhistorisch onderzoek in de Fortuinstraat’ in:
De Waterschans 27, 76-80.
Vermunt, M. (1997-2) ‘De oudste omwalling van Bergen op Zoom’ in:
De Waterschans 27, 125- 128.
Weijts, J.W.M. (1979) ‘De bevolking van Bergen op Zoom in 1799’, De Brabantse
Leeuw 28, 120-140.
Weyts, J.L.C. (1987) ‘Wederwaardigheden van kleine en grote monumenten, in het
bijzonder van het stadhuis en Hotel De Draak aan de Grote Markt’, Bergen op Zoom,
gebouwd en beschouwd. Alphen aan den Rijn, 119-133, vooral 121-122.

610
BRONVERMELDING
Wiskerke, C. (1952) ‘De geschiedenis van het meekrapbedrijf in Nederland’
Economisch- historisch jaarboek XXV, 1-144.
Wittop Koning, D.A.
(1986) ‘Bergen op Zoom en de farmacie’, De Waterschans 16, 61-64.
Wouters, A.P.F. (1981) De Nederduits gereformeerde predikanten in stad en Markiezaat
van Bergen op Zoom en stad en Baronie van Breda 1580-1625, doctoraalscriptie
[Nijmegen], exemplaar in bibliotheek gemeentelijke archiefdienst Bergen op Zoom.
Zijp, W. (1987) ‘Leendert Knijff, schilder van een interieur van de Sint Gertrudiskerk
te Bergen op Zoom’, De Waterschans 17, 34-37.
cartografische bronnen
Toelichting: kaart 1, pagina 088 - kaart 2, pagina 089 - kaart 3, pagina 225.
Kaart 1:
Het stadsgebied of Vierschaar en zijn omgeving, circa 1550.
a) De kaart van Zeeland (Zelandia), uitgegeven door Gulielmus Sylvius, Antwerpen
1560 naar een kaart door Jacob van Deventer, 1546. Hierop staan onder meer in
stippels de binnendijken van de polders in het Markiezaat aangegeven. Deze zijn
vergeleken met die op de kaart Generaele Beschrijvinge ofte Caerte des Marquisaets
van Bergen op den Zoom (...), door C. de Bije, 1719 naar A. Braems, 1575.
b) De plattegronden van Bergen op Zoom en Tholen door Jacob van Deventer, circa
1546. Hierop zijn de dijken in de omgeving van beide steden vrij nauwkeurig
weergegeven.
De loop van de middeleeuwse Schelde is gereconstrueerd met gebruikmaking van
de kaarten ‘Pleistoceen beneden N. A. P.’, ‘Pleistoceen beneden maaiveld/meerbo-

611
BRONVERMELDING
1 Behorende bij: P. J. Ente (red.),
Markiezaatmeeratlas, bodemgesteldheid
en geohydrologie, RIJP-rapport 1978)
Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders en
Rijkswaterstaat Deltadienst, Landschapoecologisch
onderzoek Markiezaatsmeer
(Middelburg/Lelystad, 1982).
dem’, ‘Geologische kaart Holoceen’, door de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders,
Wetenschappelijke Afdeling, Lelystad 1978. 1
De grenzen zijn gereconstrueerd door de schrijver ontleend aan genoemde kaarten
en aan de hand van archiefgegevens.
Kaart 2:
Het stadsgebied (stad en Buitenpoorterij), ca. 1790.
a) De Generaele Domein-caarten van het Markiezaat van Bergen op Zoom door
J. B. Adan, ca. 1787, ed. Canalatto met toel. W. A. van Ham (Alphen aan den Rijn
1987) bladen 1 - 5.
b) overzichtskaart van de Buitenpoorterij door H. Adan, 1751, naar P. Adan, 1744,
ARR inv. nr. 1321. 0.
c) overzichtskaart van de heerlijkheid Borgvliet door H. Adan, naar P. J. en H. Adan
d.d. 1743, 1751, ARR inv. nr. 1363. 0.
d) overzichtskaart van de heerlijkheden Woensdrecht en Zuidgeest, door J. B. Adan,
naar P. J. Adan, d. d. 1741, einde achttiende eeuw, ARR inv. nr. 813.
e) kaartbladen van deelgebieden van de heerlijkheid Halsteren door J. B. Adan, 1783,
ARR inv. nrs. 1330. 1 - 12.
f) overzichtskaart van de heerlijkheid Noordgeest door H. Adan, 1747,
ARR inv. nrs. 1333. 0.
g) overzichtskaart van de heerlijkheid Wouw door H. Adan, 1758, ARR inv. nrs. 1352. 0.
h) overzichtskaart van de heerlijkheid Moerstraten door J. B. Adan, 1785,
ARR inv. nrs. 1336.
Kaart 3:
Rechten van de markies op de grond in de stad en haar omgeving, ca. 1790.
a) De Generaele Domein-caarten van het Markiezaat van Bergen op Zoom door
J. B. Adan, ca. 1787, ed. Canalatto met toel. W. A. van Ham (Alphen aan den Rijn
1987) bladen 1 - 5.

612
BRONVERMELDING
b) overzichtskaart en bladen van deelgebieden (hoeken) van de Buitenpoorterij door
H. Adan, 1751, naar P. J. Adan, 1743, ARR inv. nrs. 1321. 0 - 29, kaart nrs. D 16-45.
c) overzichtskaart en bladen van deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid Borgvliet
door H. Adan, naar P. J. en H. Adan d.d. 1743, 1751, ARR inv. nrs. 1363. 0 - 8,
kaarten nrs. D 56 - 64.
d) overzichtskaart van de heerlijkheden Woensdrecht en Zuidgeest, door J. B. Adan,
naar P. J. Adan, d. d. 1741, einde achttiende eeuw, ARR inv. nr. 813, kaart D nr. 96.
e) kaartbladen van deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid Zuidgeest door
H. Adan, 1759, ARR inv. nrs. 1366. 1 - 5, kaarten nrs. D 82 - 86.
f) overzichtskaart en bladen van deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid Halsteren
door J. B. Adan, 1783, ARR inv. nrs. 1330. 1 - 12, kaarten nrs. D 225 - 237.
g) overzichtskaart en bladen van deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid
Noordgeest door H. Adan, 1747, ARR inv. nrs. 1333. 0 - 5, kaarten nrs. D 240 - 245.
h) overzichtskaart en blanden van de deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid
Wouw door H. Adan, 1758, ARR inv. nrs. 1352. 0 - 37, kaarten nrs. D 270 - 307.
k) overzichtskaart en bladen van deelgebieden (hoeken) van de heerlijkheid
Moerstraten door J. B. Adan, 1785, ARR inv. nrs. 1336 en 1312. 1 - 9,
kaarten nrs. D 313 - 322.

613
INVENTARIS
Index
index op de inventaris
Toelichting: de nummers verwijzen naar de inventaris-nummers.
a
aanbestedingen van werken SA680-SA681, SA5007-SA5009, SA5014
aankopen SA680
aardewerk, invoer van “vreemd” SA3169
Aart, Gijs van SA4763
accijns op bieren SA2221-SA2227, SA2229, SA2234-SA2308, SA2313, SA2318-SA2350, SA2602,
SA2640
—, op brandewijnen SA2231, SA2313, SA2354, SA2644, SA2876
—, laken SA2520
accijnsmeesters SA2234-SA2310, SA2355, SA2359, SA5369
Accijnsstraatje (Sint-Annastraat) SA3128
accijnzen SA2199, SA2206-SA2362, SA2602, SA2640, SA2644
—, controleurs SA2229, SA2309-SA2310, SA2318-SA2350, SA2359, SA2361, SA2876
administratie Buitenpoorterij SA3247
—, stad SA1, SA701-SA735
admodiatie gemene middelen SA2646
Adriaanssen, Huybrecht SA5357
Adriaens, Leunken SA4756
Adriaenssen, Pieter SA4756
Aelstius, predikant SA3829
Aeltien, Jans SA3351
Aertssen, Willem SA5013
agent SA4983
Akersloot (N.H.) SA3513
akten van indemniteit SA3116-SA3120, SA3123
Alphen (N.Br.), impost SA5368

614
INVENTARIS
Index
Alphen, A. v. SA3829
—, Joh. van SA3829
Althomus, Johan Jacob SA3075
Altvader, Jan SA5361
ambachten zie gilden
Amsterdam (N.H.), veerschepen SA3227
Andries, Margrieta SA3664
Anthonissen, Marijnis, turfdrager SA645
Antwerpen (B.), makelaar SA3174
—, postwagen naar / van Katendrecht SA3206
—, postwagen naar / van Rotterdam SA3207
—, voerlieden SA3206
—, vrije jaarmarkten SA3174
—, weg naar SA700
Antwerpseweg SA700
apotheker SA3091
apprecciateurs, (deurwaarders) SA2528, SA5341
approvisionementsmagazijn SA4929
arbeidersgilde zie gilden
arbeidershuisje SA649
archief SA702-SA708, SA733
armen, algemene SA3673-SA4078
—, lutherse SA4291
—, Nederduitse SA4290
—, rooms-katholieke SA4079-SA4194
—, waalse SA4195-SA4290
—, zie ook huisarmen
armenbus metselaarsambacht SA3020
—, timmerliedenambacht SA3020
armengoederen, reglement SA3673, SA3677-SA3903

615
INVENTARIS
Index
armenmiddelen SA3685-SA3827
armenzorg SA3673-SA4291
armkinderhuis SA3680, SA4555-SA4719
—, momboirs SA4555
—, obligaties SA3680
armmeesters, rooms-katholieke SA4079-SA4194
arrestaties SA595, SA4760-SA4761, SA4763-SA4764
arsenaal SA5021
as, ophalen SA678
—, verpachting SA2502-SA2509
assignaties SA2196
attestatiën, protocol SA5268-SA5297
Augustijn, J. SA643
Auvergne, prins De - van, herberg SA4759
Auvergne, prins van, markies van Bergen op Zoom SA2526
Ayala, Gregorio de SA3144
azijn, impost SA2877
—, invoer SA2413
b Baarle (N.Br.), impost SA5368
Baay, Jan SA3151-SA3152
bank van lening SA658
Baselis jr., Jac. SA4533
Bastingius, burgemeester SA3237
—, Melchior, stadhouder van de markiezin, ontvanger
Bataafs-Brabant SA2197, SA2949, SA3133
—, Hof van Justitie SA2198
—, quote van het voormalig gewest SA2949

616
INVENTARIS
Index
—, representanten SA3133
Bataafse Gemenebest SA2586-SA2589
Bataafse Republiek SA643, SA2197, SA2535, SA2566-SA2590, SA5023
—, grondwet SA2590
Bavel (N.Br.), impost SA5368
beddengoed, leveranties SA4916
bede zie Markiezaat van Bergen op Zoom
bedelarij, bestrijding SA3116-SA3124
bedelbrieven SA3121-SA3122
beestenmarkten SA3175
begijnhof SA3665-SA3672
begijnhofgoederen SA3666-SA3672, SA4306-SA4419, SA4529-SA4530
begijnhofkerk SA3665
begrafenisbus potmakersambacht SA3019
—, schrijvers SA3019
—, sleutelbewaarders SA3019
begrafenisrechten SA3525, SA3678, SA4560
begraven SA3112-SA3115, SA3351, SA3499-SA3501, SA3525, SA3678, SA4560
Beieren, Jan van, graaf van Holland SA2516
bekendmakingen SA1, SA13-SA22, SA2564, SA5376
Bel, Adriaen de, wijnwerker SA3077
belastingaangiften SA2969
belastingen, 4e penning SA4739-SA4740
—, 24e penning op bestiaal SA2204, SA2358
—, 40e penning bij transakties SA2422-SA2498, SA3523
—, 80e penning bij transakties SA2422-SA2498
—, 100e penning SA4746-SA4748
—, —, inning SA4728
—, —, op erven SA4748
—, —, op goederen SA4729

617
INVENTARIS
Index
—, —, op huizen SA4724, SA4744-SA4745, SA4748
—, —, op renten SA4729
—, —, t.b.v. krijgslasten SA4720
—, buitengewone SA2955
—, “nieuwe” SA2371-SA2372, SA2949
—, —, imposities SA2870
—, op bezittingen SA2970
—, op consumptie van zeep SA2879
—, —, zout SA2879
—, op gedestilleerd water SA2204
—, op inkomsten SA2970
—, stedelijke SA2199-SA2374, SA2596-SA2599
—, stedelijke zie ook callioten, innegelt, accijnzen, impost, scheepsvrachten, vis, meede
—, zie ook collaterale successie, convooien, geldheffingen, heffing, imposten, licenten, patentrechten,
persoonlijke quotisaties, verpondingen
belastingfraude SA2951
belastingmaatregelen SA2201
belastingplichtigen SA2953, SA2968, SA2976-SA2978
belastingschulden SA2315
—, Pieter Cornets de, drossaard SA637
Beresteijn, Thomas van SA2194
beroepen zie gilden
—, chirurgijns
bestiaal, 24e penning op SA2204, SA2358
—, impost op SA2875
bestrijding van brand SA3086, SA3089
—, van rovers SA3084, SA3124
—, van zwervers SA3084
besturen in dorpen zie Markiezaat van Bergen op Zoom
bestuur zie stadsbestuur

618
INVENTARIS
Index
bestuursreglement SA609-SA610
Betken Pieters SA3667
beurtschippers SA3220-SA3231
Beverningh, H. van SA5383
bewapening van burgers SA3103, SA4731
beweiding van dijkpercelen SA2536
bewijzen van inwonerschap SA3100
Beyltje, huis Het, Grote Markt SA3135
bezittingen gilden SA3012
—, inwoners, ingezetenen SA2954, SA2969
—, stad zie stadsbezit
bieraccijnzen zie accijnzen, binnenbieren, buitenbieren, imposten
bieren, leveranties SA4893, SA5374
—, invoer SA2591
—, ordonnanties SA5369
—, transport SA3162
—, verkoop SA621, SA3140, SA3162
—, watergeld op SA2313
Biervliet (Zld.) SA5356
bijentienden SA2517
biljettering SA2888-SA2915, SA4918
binnenbieren, accijnzen of impost SA2223-SA2227, SA2229, SA2234-SA2308, SA2602, SA2640
Binnenraad SA601
Blandou zie Blondeau
Bloedhouwer, Alletta SA3505
Blondeau, Cornelis Janssen SA3070
boedelzaken zie erfenissen, legaten
boekhouder diaconie SA3684
boekweit (brood), gewicht SA3184-SA3188
Boerenverdriet SA4755

619
INVENTARIS
Index
Boes, Mighiel SA3167
boeten van gilden SA3009
Bollaert, ingenieur SA4987
Bolwerck, Jacobus, predikant SA3516
bomenverkoop SA648-SA649
Bommel, A. van SA4988
—, Cornelis van SA649
Bonte Brug SA697
boomsluiter SA638
borduurwerkers zie gilden, keuren, Sint-Lucas
borgbrieven SA3116-SA3120, SA3123
Borgvliet (N.Br.) SA2314, SA2627-SA2638
—, gemene middelen SA2627-SA2638
—, ingezetenen SA2952
Bos, Jan SA641
bossen van de markies SA2532
bossen zie Markiezaat van Bergen op Zoom
boter, verkoop SA3194
—, impost SA2362
Bourgois, Anna SA2176
Boutersem, Johanna van, vrouwe van Bergen op Zoom SA2515
Boyen, Jan Thomaszoon SA5373
Brabant, beden SA2601, SA2868
—, departementaal bestuur SA2574-SA2578
—, districten SA2513
—, districtsverkiezingen SA2571-SA2585
—, gewest SA2566-SA2572
—, hertogdom SA2513-SA2514
—, hertogen, plakkaten SA3176
—, hertogin SA5371

620
INVENTARIS
Index
—, imposten SA2601
—, keuren van steden SA2513
—, landdrost SA4560
—, muntwezen SA3176
—, plakkaten SA2513, SA2514
—, privileges SA2560
—, procureur-generaal SA3173
—, Provinciale Staten SA2537-SA2558
—, provincie SA2566-SA2572
—, Raad van, te ‘s-Gravenhage SA595, SA634, SA655, SA742-SA744, SA2177, SA2193, SA2564,
SA3066-SA3067, SA3071-SA3072, SA3197-SA3200, SA3516, SA3907
—, Raad van, te Brussel SA2169, SA2201, SA2514, SA2517
—, ruwaard SA2516
—, stadsbesturen SA2513, SA2561
—, Staten SA2174
—, steden SA2513, SA2516
Bracco, Jac. J. SA5029-SA5031
brand, voorkoming SA3089
—, bestrijding SA667, SA3078, SA3086, SA3089, SA3125-SA3128
—, emmers SA667, SA3126-SA3127
brandewijnen zie accijns, impost
brandewijnvoorraden SA2357
brandhout SA4983
brandspuiten SA2202, SA3125
brandspuitengeld SA2363-SA2367
brandstoffen, leverantie SA4925-SA4928
Brant, Michiel Sijmonssen, schipper te Gouda SA3209
Breda, commissie van SA3181
—, garnizoen SA5374
—, heerlijkheid SA2513

621
INVENTARIS
Index
—, impost SA5368
—, oorkonden SA2513
—, posterijen SA3201-SA3204
—, postwagen SA3205
—, rekening van bieren SA5374
—, stad SA717, SA3160
—, toerkar SA3205
Brede Raad SA8-SA12, SA23-SA160, SA165, SA596, SA598-SA599, SA603, SA630, SA637, SA680-
SA681, SA697, SA715-SA716, SA742-SA744, SA2524, SA3069, SA3074, SA3078, SA3197-SA3204,
SA5010, SA5023
briefwisseling SA166-SA593
brood, gewicht SA3183-SA3190, SA3193
—, tax SA3193
broodbakkers SA3191
broodhandel, reglement SA3192, SA3195
brouwerijen SA2228, SA2315, SA2355, SA3138, SA3140, SA5358, SA5388
—, De Croone SA2315
—, De Magdaleen SA2355, SA5388
brouwers zie brouwerijen
Brugge, kooplieden SA3170
bruggen SA697, SA4888, SA5011, SA5018-SA5019
Bruijnvisch, Martinus, predikant te Duiveland SA5358
Brussel (B.), schepenen SA3531
—, vervoer van militairen SA4791
—, zie Raad van Brabant
buitenbieren, accijnzen SA2221-SA2222, SA2234-SA2308, SA2602, SA2640
—, lastgelden SA2234-SA2308
buitengewone heffingen SA2955, SA2971, SA2975
Buitenpoorterij SA596, SA685, SA2175, SA2313-SA2314, SA2500, SA2533-SA2534, SA2659-
SA2675, SA2874, SA2888-SA2915, SA3084, SA3124, SA3245, SA3247, SA3301-SA3317

622
INVENTARIS
Index
—, administratie SA3247
—, belastingen SA2676-SA2783, SA3238
—, bossen SA2659-SA2675
—, geestelijke goederen SA3553
—, generaliteitslasten SA2592
—, hoeven SA2659-SA2675, SA4719
—, Hoge en Lage Meren SA3234-SA3237, SA3239-SA3242, SA3245-SA3298, SA3319-SA3321
—, —, geschot SA3237
—, —, ingelanden SA3245-SA3298
—, —, penningmeester SA3248-SA3277
—, —, rekening SA3248-SA3298
—, Hoge Meren zie Hoge en Lage Meren
—, huizen SA2659-SA2675
Buitenpoorterij, ingelanden SA2533-SA2534, SA2857, SA2863-SA2865, SA4986
—, inundaties SA4985, SA4988
—, inwoners SA3095
—, Lage Meren, Melanen, Uithoeken SA3325-SA3331
—, —, zie ook Hoge en Lage Meren
—, landerijen SA2500, SA2510, SA2659-SA2856, SA2864, SA3238, SA4720, SA4737
—, Melanen SA3237, SA3245, SA3299-SA3321, SA3325-SA3331
—, —, administratie SA3245
—, —, geschot SA3237
—, —, penningmeester SA3319-SA3321
—, nachtwachten SA3124
—, ontwatering SA4985
—, oorlogschade SA4999, SA5005
—, penningmeester SA2676-SA2783, SA3301-SA3317, SA5393
—, Scheijthoeken, penningmeester SA3299-SA3300, SA3319-SA3321
—, Schiethoeken zie Scheijthoeken
—, tienden SA2659-SA2783

623
INVENTARIS
Index
—, treksloot SA3244, SA3246
—, Uithoeken SA3325-SA3331
—, veldboek SA3239-SA3242
—, verpondingen SA2659-SA2867
—, wateringen SA666, SA668-SA669, SA684-SA685
—, weilanden SA3552
—, zaadtienden SA3533-SA3551
Buitenraad SA602, SA5392
Buitsluis, voerlieden SA3206
burgemeester buiten de bank SA595, SA2529, SA4731
—, en wethouders, reglement van orde SA612
burgemeesters SA139-SA160, SA595-SA596, SA612, SA630, SA637, SA2205, SA2317, SA2375-
SA2405, SA2529, SA2602, SA2869, SA298-SA2990, SA3237, SA3907, SA4560, SA4731, SA5010,
SA5345-SA5350, SA5386-SA5387 burgerlijke jurisdictie SA594-SA597, SA4765
burgerlijke justitie SA4765
burgerlijke krijgsraad SA3107-SA3110, SA3301-SA3317
burgermacht, gewapende SA3087-SA3088, SA3090, SA3104-SA3106
burgers SA8-SA12, SA2584, SA2590, SA2642, SA3103, SA3155-SA3159, SA3178, SA4731, SA4763,
SA4924
—, bewapening SA3103, SA4731
burgerwacht SA3080-SA3083, SA3087-SA3088, SA3101-SA3102, SA3111
—, kapitein SA3102
—, luitenants SA3111
busbewaarders potmakersambacht SA3019
Buytendyck, Gosuïnus van SA3515
c calculatieboek broodgewicht SA3183, SA3189-SA3190
callioten SA2352

624
INVENTARIS
Index
Capitalisten SA2879
Capitalisten SA2879
Cappel, Cornelis SA4759
Carlincas, kapitein SA2176
Carpentier, Catarina de, vrouwe van Rijsoord SA2192
cartularium SA3, SA4, SA6-SA7
Catharinagasthuis, Sint SA4306-SA4419
Cellebroederskloooster, pater-overste SA3112
Cellezustersklooster, moeder-overste SA3112
—, rekening SA3663
certificaties SA5254-SA5265, SA5268-SA5297, SA5310-SA5318
Chaam (N.Br.), impost SA5368
Charlois, (Z.H.) SA3347
chirurgijns SA3059, SA3075, SA3091, SA3115
cijnzen SA2500, SA2512, SA3348-SA3349
—, t.g.v. geestelijke goederen SA5375
—, t.g.v. kerkfabriek SA3348
cipier SA628
civiele rechtbank SA596, SA5033-SA5037
collaterale successie SA2918-SA2928
collaterale successie, recht SA2918-SA2948
collecteurs 100e penning SA4748
—, persoonlijke quotisatie SA2883-SA2887
—, rechten tabak SA2317, SA2869
—, vierde penning SA4736
comité van financiën SA746-SA955
commandeur SA4763, SA5391
commies van de “vivres” SA4923
—, van de billetering SA4918
—, van de Hollandse turf SA4935-SA4982

625
INVENTARIS
Index
commissaris-rapporteur burgerlijke krijgsraad SA3107-SA3110
commissarissen uit muncipaliteit SA3012
commissie geldheffing SA2956-SA2966
—, heffing buitengewone belastingen SA2955
—, wederopbouw SA5000
compagnie bewapende ingezetenen SA3084
—, burgerwacht SA3111
compendium van privileges SA5376
competentie stadsbestuur SA5370
concierge, stadsbode SA621, SA633, SA647, SA4909-SA4912
concurrentie onder potmakers SA3169
consumpties SA2603
—, zeep SA2879
—, zout SA2879
contribuabelen, zie ook belastingplichtigen
controleurs accijnzen SA2229, SA2309, SA2318-SA2350
—, binnenbieraccijnzen SA2229
—, convooien SA2648-SA2649
—, licenten SA2648-SA2649
convooien, controleurs SA2648-SA2649, SA2654
—, kantoor SA2652
Cornel, Cornelis Cornelissen SA3211
corporaties zie gilden
costumen en turben SA5339
Creke, Jaecques van der SA3667
criminele procedures SA597
Crispijn, Cornelis soldaat te Biervliet SA5356
Croone, brouwerij De SA2315

626
INVENTARIS
Index
d
dagvaarding tegen de stad SA3173
Delij, Jacob SA4988
deurwaarders SA2528, SA2876
diaconie, boekhouder zie hervormde gemeente
—, obligaties zie hervormde gemeente
—, zie Lutherse gemeente
—, zie Waalse gemeente
diaconiearmen zie hervormde gemeente
diaconierekeningen zie hervormde gemeente
diakenen zie hervormde gemeente
—, zie ook Lutherse, Rooms-katholieke en Waalse gemeente
dienaars van justitie SA626
dienstboden SA2972, SA3147
dienstverlening aan militairen SA4793-SA4796
dieven SA3124
dijken SA660-SA664, SA4736
dijkspercelen SA2536
direkteur van de fortificaties SA659
district SA2573-SA2578, SA2955
docenten Latijnse school SA3136
dokters SA3091, SA3115
Donatianus, notaris SA3170
Dongen (N.Br.), impost SA5368
Dordrecht (Z.H.), bedienen veerschepen SA3227
—, schipper SA3210
—, schippersgilde SA3211
—, veer naar / van Bergen op Zoom SA3210, SA3219, SA3227- SA3228
dorpen zie Markiezaat van Bergen op Zoom

627
INVENTARIS
Index
Drabbe, Johan SA4998
Draeck, herberg De SA4760
Dragonders, Guarde regiment SA4890-SA4891
drankvoorraden SA2316
draperie SA3144
drossaard SA596, SA637, SA3074, SA4722, SA4765, SA5377
Duiveland (Zld.) SA5358
e eedsformulieren SA24
Eendracht, sociëteit de SA606
eigendommen gasthuis SA4292
—, stedelijke SA646-SA700
eigendomsrechten zie Markiezaat van Bergen op Zoom
eikenhout, leveranties SA2192
Engelen, Frederik Nicolaas van, notaris SA655, SA3246
—, Nicolaas van SA3071-SA3072
Engelse Natie, gouverneur SA5354
—, kooplieden SA3171-SA3172
—, voorrechten SA3171-SA3172
Engelsestraat, huis De Munte SA5357
eredienst zie hervormde, rooms-katholieke
erfenissen SA2918-SA2928, SA2939-SA2948, SA3096
erfrenten SA3348
erfscheiders SA655, SA5342, SA5363
Etten (N.Br.) SA5389
—, impost SA5368
Evervelt, Gerrit van SA2176
exuerecht SA3096

628
INVENTARIS
Index
f Faber, Lucas SA5019
fabriekmeesters Grote Kerk SA3347, SA3351, SA3355-SA3494
Fabritius, notaris te Hoeven SA5389
federalisme SA2582-SA2583
Filips II zie Spanje
financiën gasthuis SA4299, SA4301-SA4527, SA4529-SA4531
—, stad SA736-SA2512
Folkers, Jacob Adriaanus, predikant SA3513, SA3518
fonds wederopbouw SA5002-SA5003
—, administrateur SA5003
Fonteijn, Jillis Jacobssen La SA3148
Fort Moermont SA2604-SA2626, SA4986
forten SA2313, SA2604-SA2626, SA4754, SA4986
fortificatie-rekeningen SA4721, SA4731, SA4742-SA4743, SA5009
fortificaties SA4721, SA4731-SA4743
—, directeur van de SA659
fourage fournituren zie leverantie, vervoer
Frankrijk, koning SA4769
—, oorlog SA3173
Franse onderdanen SA4989
—, republiek, domeinen SA2532
—, troepen SA4779, SA4923, SA4925, SA4931, SA5005
Franssen, Franchoys SA4756
—, Frans SA3677
Frederik Hendrik, zie Oranje, prins van
functionarissen SA613-SA620, SA635-SA636

629
INVENTARIS
Index
g ganstienden SA2517
gardiaan Minderbroedersklooster SA3508
garnizoen SA31, SA4737-SA4738, SA4750-SA4984
—, commandeur SA4763
—, kapiteins SA4738
—, krijgsvolk SA4786
—, op forten SA4754
—, werkzaamheden voor SA4924
gasthuis SA3680, SA4292-SA4531, SA5373
—, financiën SA4299, SA4301-SA4527, SA4529-SA4531
—, goederen SA4306-SA4527
—, huizen SA4298
—, inkomsten SA4296, SA4298
—, obligaties SA3680
—, regeerders SA3350
gasthuismeesters SA4299, SA4301-SA4527, SA4529-SA4531
gecommitteerden 100e penning SA4746-SA4747
—, 4e penning SA4741
—, particuliere taxaties SA4749
Geep, L. v. d. SA5393
Geertruidenberg (N.Br.), stad SA3160
geestelijke goederen SA3510
—, cijnzen SA5375
—, ontvanger SA5375, SA5383
—, opbrengst SA3510
—, rentmeester SA3498, SA3533-SA3552, SA3666-SA3667, SA5375, SA5382
geldheffing SA2949-SA2975
geldleningen aan militairen SA4793-SA4796

630
INVENTARIS
Index
—, t.l.v. de stad SA2155-SA2183, SA3237, SA4737, SA4998
geldmiddelen, voorziening SA2155-SA2198
Gellissen, Aegidius SA3520
gemaal, impost SA2353, SA2878
—, accijns SA2313
gemeente, Waalse SA3527
gemene middelen SA2603-SA2991, SA4722-SA4723, SA4730, SA4785, SA5018, SA5013, SA5383
—, consumpties SA2603
—, imposten SA4722
—, ontvanger SA2595, SA5013, SA5383
—, verpachting SA2603-SA2626, SA2639, SA2646
gemene middelen zie Markiezaat van Bergen op Zoom
gemene raad zie Brede Raad
geneesheren SA3091, SA3115
generale middelen zie gemene middelen
generaliteits belastingen SA2593, SA2596-SA2599
generaliteitsbeambten SA5392
generaliteitsbelastingen zie gemene middelen
generaliteitslasten SA2592
generaliteitslasten, repartitie SA2592
gereformeerden zie hervormden
Gertrudiskerk, Sint zie Grote Kerk
gevangenen SA4752
Gevangenpoort SA658
gevogelte, verkoop SA3192
gewapende burgerwacht SA3087-SA3088, SA3090, SA3104-SA3106
gewicht brood SA3183-SA3190, SA3193
gewichten SA3176-SA3182
gildebepalingen SA3014
gilden SA600-SA601, SA635-SA636, SA2992-SA3077, SA3603

631
INVENTARIS
Index
—, arbeiders, keuren SA3048-SA3049, SA3077
—, bakkers, deken SA3017
—, —, keuren SA3026
—, begrafenisbus potmakersambacht SA3019
—, bezittingen SA3012
—, bierbrouwers zie gilden, brouwers
—, bierkruiers, keuren SA3051-SA3052
—, boeten SA3009
—, borduurwerkers, keuren SA3025
—, broodmakers zie bakkers
—, brouwers SA2205, SA3054-SA3055, SA3139, SA5369
—, —, keuren SA3054-SA3055, SA3139, SA5369
—, busbewaarders zie potmakersambacht
—, chirurgijns SA3091, SA3115
—, —, keuren SA3059
—, dekens SA2992-SA2999, SA3008, SA3011, SA3019
—, gezworenen SA2992-SA2999, SA3002, SA3008, SA3011, SA3019
—, glasmakers SA3073
—, gorters zie grutters
—, goudsmeden, keuren SA3040-SA3041
—, grutters of gorters, inkomelingen SA3021
—, —, keuren SA3058
—, huidevetters SA3064-SA3065, SA3068
gilden, keuren SA3022-SA3063, SA3067, zie ook het desbetreffende gilde
—, kleermakersambacht SA603, SA3018, SA3142, SA4756, SA5381
—, —, deken SA3142
—, —, gezworenen SA3142
—, —, keuren SA3025, SA3070, SA4756
—, —, vrijmeester SA5381
—, knoopmakersambacht SA3076

632
INVENTARIS
Index
—, koopmansgilde zie Meerse of koopmansgilde
—, koperslagersambacht zie smedenambacht
—, corporaties SA3015
—, kousenmakersambacht SA603
—, kuipers, keuren SA3042-SA3043, SA3163
—, Meerse of koopmansgilde SA2169, SA3018, SA3028, SA3074, SA3076
—, —, keuren SA3028
—, metselaarsambacht SA3062, SA3067
—, —, armenbus SA3020
—, metselliedenambacht zie metselaarsambacht
—, morgenspraken SA3003-SA3006
—, ontbinding SA3013-SA3014
—, oude kleerkopers SA3071
—, —, deken SA603
—, —, gezworenen SA603
—, —, keuren SA3034-SA3035
—, Poorterij deken SA3016, SA3175
—, —, gezworenen SA3175
—, —, keuren SA3029-SA3030
—, potmakersambacht SA3028, SA3146, SA3169
—, —, keuren SA3028
—, —, sleutelbewaarders begrafenisbus SA3019
—, ramers SA3066
—, —, keuren SA3031-SA3033
—, —, rechten SA601
—, —, reglement SA3015
—, schippers SA3209-SA3215, SA3218, SA3229, SA4884, SA4886-SA4887, SA4919
—, —, deken SA3209
—, —, gezworenen SA3209
—, —, keuren SA3044-SA3047

633
INVENTARIS
Index
—, —, roupers SA3211
—, schoenmakers SA3064-SA3065, SA3068, SA3143
—, Sint-Joris, deken SA701
—, Sint-Lucas of borduurwerkers, keuren SA3025, SA3073
—, slagers zie vleeshouwers
—, smedenambacht SA3074
—, —, keuren SA3024, SA3063
—, tappers, keuren SA3050
—, timmerliedenambacht, armenbus SA3020
—, —, bank SA3069
—, —, bazen SA4888
—, —, keuren SA3039, SA3062, SA3067
—, vissers SA3149
—,—, keuren SA3038, SA3056-SA3057
—, vleeshouwers, keuren SA3036-SA3038
—, zilversmeden SA5357
gildenbesturen SA2992-SA3077
gildenkeuren zie de desbetreffende gilden
gildenknapen SA635
gildevergaderingen (“morgenspraken”) SA3003-SA3006
Gilze (N.Br.), impost SA5368
Ginneken (N.Br.), impost SA5368
Glymes, Jan I van, heer van Bergen op Zoom SA2515, SA3530
Glymes, Jan III van, heer van Bergen op Zoom SA3138
goed gedrag, bewijzen SA3116-SA3120
goederen, onroerende SA3523, SA5319-SA5339
—, gasthuis SA4306-SA4527
—, roerende SA5359, SA5366
—, Sint-Catharinagasthuis SA4349-SA4419
goederen, Stads- Wees en Armkinderhuis SA4557

634
INVENTARIS
Index
—, uitvoer SA2648-SA2649
Goirle, M. v. SA3665
Gortter, Matthijs SA3148
Gouda (Z.H.) SA3209
gouverneur SA4750-SA4753, SA4883, SA5379
graanverwerking, ordonnantie SA3141
graanzolders SA3217
grafmakers, reglement SA3113
granen, transport SA3217
—, uitvoer SA3166
Grauw, Pachasius de SA4788
Grave (N.Br.), magistraat SA3143
‘s-Gravenhage (Z.H.) SA3532
—, Raad van Brabant zie Brabant
Grebbe SA693, SA695
grensscheiding SA3154
griffier SA732
Groenewalt, Frederik SA2654
groenten, verkoop SA3194
gronden, ongebruik SA5339
—, uitwinningen SA5339
grondgebied SA594-SA597, SA4729
—, indeling SA3554
Groot, Johanna Catharina de, wed. van Thomas van Beresteijn SA2194
grossier SA2360
Grote Kerk SA3339-SA3347, SA3352, SA3495
—, accoustiek SA3342
—, begraafplaats SA3351
—, dak SA3337
—, dwarsbeuk SA3339-SA3340

635
INVENTARIS
Index
—, eigendomsrecht SA3524
—, fabriekmeesters SA3347, SA3351, SA3355-SA3424, SA3494
—, herbouw SA3341
—, herstel SA3337-SA3340, SA5009
—, inkomsten SA3353
—, inrichting SA3341
—, kapittel SA2517, SA3530, SA3532-SA3551
—, kerkegoederen SA3498
—, kerkelijke rechten SA3531
—, kerkfabriek SA3337-SA3494
—, —, cijnzen SA3348
—, —, erfrenten SA3348
—, kerkmeesters SA3347, SA3350, SA3496
—, koor SA3339-SA3340
—, koster SA3499-SA3501, SA3504
—, kosterswoning SA3523
—, loterij SA3496
—, meubilering SA3341
—, Nieuwe Werk SA3352
—, Onze Lieve Vrouwe altaar SA3603
—, Onze Lieve Vrouwegilde SA3555-SA3661
—, organist SA3508
—, orgel SA3338, SA3345, SA3347
—, orgeltrapper SA3508
—, patronaatschap SA3531
—, rechten SA3353
—, reparaties SA3327, SA3497
—, tenorist SA630
—, toren SA670
—, verfwerk SA3344, SA3346

636
INVENTARIS
Index
—, wering tocht SA3343
—, witten SA5007
—, zitplaatsen SA3678
—, zitplaatsengeld SA3354
Grote Markt SA3135, SA4760
—, herberg De Draeck SA4760
—, huis Het Beijltje SA3135
Grote Sint Jacob, De Vismarkt SA4294
h H. Geest zie Tafel van de H. Geest
haarpoeder, patent SA2980
Hage (N.Br.) zie Princenhage, impost
Hagen, Benjamin van der SA639
—, Joos van der SA5381
Halsteren (N.Br.), accijnzen SA2356
—, Auvergnepolder SA2536, SA5384
—, bestuurders SA2356
—, De Rovere, fort (Schans) SA2356, SA2604-SA2626, SA3325-SA3331, SA4986
—, Laag onder - en Bergen op Zoom, zie ook Noordgeest (N.Br.) SA3243
—, magistraat SA2356
—, stadhouder SA3164-SA3165
—, wateringen SA3243
Hamer, Joost de SA2360
Hamilton, generaal SA4757
handel SA8-SA12, SA3195
—, in brood, reglement SA3195
—, in meel, reglement SA3195
—, in vlees, reglement SA3195

637
INVENTARIS
Index
Hanssen, Anthonij SA3505
Harten, Adriaen, wijnwerker SA3077
Hattem, Pontiaen van, predikant SA3512
haven SA697, SA698
Haven, huis De Smacke aan de Noordzijde SA5360
havendijk SA694
havenhoofd SA660-SA664, SA686-SA687, SA694
haver, leverantie SA4932
Haze, Chrisostomus de SA5358
heer SA2515, SA2517-SA2518, SA2525, SA2541, SA3171-SA3172, SA3532, SA3904, SA5371
—, raadslieden van de SA2524
—, zie ook Glymes, Jan I van
—, zie ook Glymes, Jan III van
—, zie ook Markiezaat, markiezen
Heerens, François SA5386-SA5387
Heerenwijn SA3009
heerlijke rechten SA2519, SA2523
heerlijke rechten zie Markiezaat van Bergen op Zoom
Heestermans, Julius SA5389
—, Pieter SA5389
heffing op middelen SA2888-SA2915
Heijningen (N.Br.) SA4780
Heilige Sacramentsgilde SA3644-SA3661
Helle, huis De, Potterstraat SA646
Hentsel, Johannis SA5381
herberg De Prins van Auvergne SA4759
—, herberg De Draeck SA4760
Heron, Rochus SA2529
‘s Hertogenbosch, (N.Br.), handel SA3160
—, oproer SA5364

638
INVENTARIS
Index
—, schepenen SA2561
hervormde gemeente, diaconie, boekhouder SA3684
—, —, armen SA3677-SA3903
—, —, obligaties SA3680
—, —, rekeningen SA3830-SA3832, SA3903
—, diakenen SA3679, SA3685-SA3832
—, eredienst SA3502-SA3509
—, kerkenraad SA3504-SA3505, SA3509, SA3511
—, lidmaten SA3509
—, ouderlingen SA3679
—, personeel SA3509
—, predikanten SA3506, SA3509-SA3521, SA3526, SA3679, SA3829, SA4533, SA5358
—, —, bezoldiging, traktement SA3510, SA3517
—, subdiakenen SA3681-SA3682
—, voorlezer SA3508
—, zielen SA3506, SA3508-SA3509, SA3524-SA3525
hervormden, gereformeerden SA3502-SA3509, SA3566, SA4290
—, Nederduits-gereformeerden SA3566
—, Nederduitse armen SA4290
Hinkelenoord (N.Br.), secretaris SA5393
Hoeven (N.Br.) SA5389
Hoge en Lage Meren zie Buitenpoorterij
Hoge Vierschaar van Stad en Land SA657
Holland, graaf van SA2516
Holland, Hof van SA3150
—, invoer tonnen SA3163
—, koninkrijk SA2572, SA2586-SA2589
—, —, paardenposterij SA3208
Hollandse troepen SA4925
—, turf SA4935-SA4980

639
INVENTARIS
Index
Hollandse turf SA4935-SA4980
honderdste penning, inning zie belastingen
—, op erven zie belastingen
—, op goederen zie belastingen
—, op huizen zie belastingen
—, op renten zie belastingen
—, t.b.v. krijgslasten zie belastingen
—, zie belastingen
hoofdelijke omslag SA4739-SA4740
hooi, leverantie SA4926-SA4928, SA4932
—, vervoer SA4919
Hooijman, Wilhelmina Geertrui SA5365
hooischepen, impost SA2414-SA2416
hoorngeld SA2871-SA2872, SA2972
hospitaal SA650
Houte, Van den SA3665
Houten, Willem van SA4774
houtgewas SA3905
houtverkoop SA648, SA2532
Houwerdijk SA665
Huijdemans, Cornelis SA3163
Huijs van Mechelen, Jan SA5357
huis De Grote Sint Jacob, Vismarkt SA4294
—, De Helle, Potterstraat SA646
—, De Kleine Sint Jacob, Vismarkt SA4294
—, De Mouterie tegenover gasthuis SA5373
—, De Munte, Engelsestraat SA5357
—, De Pellicaan boven het Vleeshuis SA4297
—, De Smacke, Noordzijde van de Haven SA5360
—, De Spiegel SA5363

640
INVENTARIS
Index
—, De Swaan SA5363
—, De Vier Eemers, Potterstraat SA646
—, De Zwarte Lelie, Noordmolenstraat (Minderbroederstraat) SA656
—, Het Beyltje, Grote Markt SA3135
—, Het Reecalf, Kortemeestraat SA3677
huisarmen SA3828, SA4301
—, rentmeester SA3677, SA3685-SA3829, SA4301
huizen, belasting op SA4741
—, cijnzen op SA2500, SA2511
—, schatting SA4728
—, verkoop SA4298
—, verwoeste SA4994-SA4995
huldegeld t.g.v. de heer SA2521-SA2522
Hulst, Mr. A.W. van der, erfgenamen SA733
huwelijksontbinding SA5365
hypotheken SA2500
i ijk, maten SA3180
—, tonnen SA3180
—, vaten SA3180
ijs breken SA5014
imposities, “nieuwe” SA2870
impost zie Markiezaat van Bergen op Zoom
imposten SA2199-SA2200, SA2206-SA2208, SA2223-SA2227, SA2230, SA2316-SA2350, SA2352-
SA2362, SA2414-SA2420, SA2521-SA2522, SA2591, SA2602, SA2640, SA2644, SA2649, SA2870-
SA2872, SA2874, SA2876-SA2878, SA2972, SA5389
—, azijn SA2877
—, bestiaal SA2875

641
INVENTARIS
Index
—, bieren SA2230, SA2521-SA2522, SA2874
—, binnenbieren SA2223-SA2227, SA2602, SA2640
—, boter SA2362
—, brandewijnen SA2644
—, gemaal SA2878, SA2353
—, hooischepen SA2414-SA2416
—, ingevoerde bieren SA2591
—, mout SA2200
—, pachter SA2871-SA2872, SA2876, SA5389
—, personeel SA2972
—, rijsschepen SA2414-SA2416
—, rogge SA2200
—, stadskraan SA2418-SA2420
—, tarwe SA2199-SA2200
—, wijnen SA2521-SA2522, SA2591, SA2644
—, zeep SA2873
inboedel SA4290
indemniteit, akten van SA3116-SA3120, SA3123
indemniteit, akten van SA3116-SA3120, SA3123
ingekomen stukken SA166-SA460
ingezetenen SA2880-SA2882, SA2951, SA2969, SA2972, SA3080-SA3083
ingezetenen, bezittingen SA2969
inkwartiering SA2888-SA2915, SA4749, SA4766-SA4782, SA4883
innegelt meede SA2406-SA2409
—, vis SA2406-SA2409, SA5382
inneming van de stad SA4990-SA4993
inundaties SA4986-SA4987
inventarisatie SA732
invoer aardewerk SA3169
—, azijn SA2413

642
INVENTARIS
Index
j
—, bier SA2591
—, wijn SA4893
—, zeep SA2413
inwoners SA2888-SA2917, SA2970
inwoners zie Markiezaat van Bergen op Zoom
inwonerschap SA3100
—, bewijzen SA3100
issuerecht SA3096
jaarmarkten SA1, SA12, SA635-SA636, SA2375-SA2405
jachtrecht SA2527, SA2533-SA2534, SA2979
Jannix, Hendrik SA4556
Jans, Aeltien, weduwe van Pieter Segermans SA3351
Jeune, Jacques le SA4998
Joan Wouters SA4998
jurisdictie, burgelijke SA594-SA597, SA4765
—, militaire SA4758
k kaaigeld SA2413-SA2416
kaarsen, leverantie SA4894-SA4914, SA4925-SA4928, SA4933-SA4934
kade SA660-SA664
kalvertienden SA2517
kapelaan SA4556
kapitein-brandspuitmeester SA3128
kapiteins burgerwacht SA3102
—, garnizoen SA4738

643
INVENTARIS
Index
kapittel zie Grote Kerk
Karel V, keizer SA2184-SA2188, SA3173-SA3174, SA3350
karren, leverantie SA4890, SA4916-SA4917, SA5017
Katendrecht (Z.H.), postwagendienst naar Antwerpen SA3206
—, voerlieden SA3206
katoen, leverantie SA692
Katwijk aan den Rijn (Z.H.) SA2176
Keijser, Michiel de SA5388
kerkegoederen SA3498
kerkelijke rechten SA3355, SA3531
—, zaken SA3337-SA3672
kerkenraad, rooms-katholieke SA3525
—, hervormde gemeente SA3504-SA3505, SA3509, SA3511
kerkgenootschap, zielen SA3507
kerkgenootschappen SA3507
kerkhervorming SA3502
kerkschuur SA3523
keuren zie ook ordonnanties
keurmeesters broodgewicht SA3184-SA3188
kiesdistrict (ring) Bergen op Zoom SA2574-SA2578
klappermansgeld SA2373-SA2374
kleding, leveranties SA4916
kleermakers SA3018, SA4756, SA5381
—, zie ook gilden
Kleine Sint Jacob, De Vismarkt SA4294
klokkenmaker SA674
klokkenspel SA672
klokluiden SA644, SA3499-SA3501, SA4560
kloosters SA3662-SA3664
knopen, verkoop SA3076

644
INVENTARIS
Index
l
knopen, vervaardiging SA3076
Koker, J.L. de SA3128
kolfdragers SA634
koopdagen SA643
kooplieden SA3170-SA3173, SA3178
kooplieden uit Brugge SA3170
—, La Rochelle SA3173
koopman in wijn te Roosendaal SA3167
Koplant, Gabriel SA2193
korenlepelrecht SA2518
korentienden SA3533-SA3551
Kortemeestraat, huis Het Reecalf SA3677
Korteven (N.Br.), hoeve SA5356
kraamgelden SA2375-SA2405, SA3555-SA3643, SA3674
kraan zie stadskraan
krijgsgevangenen SA4885
krijgslasten SA2189, SA3173, SA4720-SA4882
krijgsraad SA3084, SA3142, SA4756, SA4764
—, burgerlijke SA3107-SA3110
krijgsvolk zie ook garnizoen
Kruisland (N.Br.), bede SA2601
—, ingelanden SA684
kruithuis SA5009
kwartierlijsten SA4776
kwartiermeesters SA4744-SA4745, SA4805-SA4806
lakenaccijns SA2520
lakenkopers SA3667

645
INVENTARIS
Index
lakennering SA3053
lakennijverheid SA3144
lakensnijders SA2643
landlopers SA3124
landmeters SA4988
landsbelastingen SA2591-SA2991, SA4722, SA5389
Lange, B. de SA5383
lasarie SA3905
Latijnse school SA3133
—, docenten SA3136
—, heroprichting SA3134
—, huisvesting SA3135
—, opperprector SA3133
—, preceptoren SA3133
—, rector SA3133
Launsbach, C. SA3132
Leefdaal, kolonel SA4758
legaten SA3096
legeronderdelen SA4767, SA4797
leges SA2422-SA2499, SA3009
Leijdekker, Cornelis Gentman, predikant SA3518-SA3519
Leijnse(n), Cornelis SA3211
levensmiddelen, aankoop SA4983
—, magazijn SA4923
—, ordonnanties SA3192
—, verkoop SA3183-SA3195
—, voorziening SA4922
leveranties SA692, SA2863, SA4723, SA4793-SA4796, SA4883-SA4984, SA5017
—, beddengoed SA4916
—, bier SA4893, SA5374

646
INVENTARIS
Index
—, brandstoffen SA4925-SA4928
—, eikenhout SA2192
—, fournituren SA4915
—, haver SA4932
—, hooi SA4926-SA4928
—, kaarsen SA4894-SA4914, SA4925-SA4928, SA4933-SA4934
—, karren SA4890, SA4916-SA4917, SA5017
—, katoen SA692
—, kleding SA4916
—, olie SA692
—, stro SA4916, SA4926-SA4928
—, turf SA4894-SA4904, SA4931
leveranties, voedsel SA4926-SA4928
—, wagens SA4890
licenten SA2647, SA2654
—, chercher SA2654
—, controleurs SA2648-SA2649
—, kantoor SA2652
—, vrijstelling SA2650-SA2651
licenten, zie Lillo
licentmeester SA4788, SA5386-SA5387
lidmaten hervormde gemeente SA3509
Ligt, Jacoba de SA4297
lijfrenten SA2155-SA2183
lijkbezorging SA3112-SA3115
Lillo (B.), kantoor licenten SA2653
Logier, Jannetjen SA2176
logiesgelden SA2234-SA2308, SA4723, SA4748, SA4783-SA4882, SA4894-SA4904
—, schrijversgeld SA4788
—, uitbetaling SA4797

647
INVENTARIS
Index
loodsen, bouw SA5023
Loos, Hendrik SA2645
loterijen SA3350, SA3496
Lunen, Marinus van SA4290
Lutheranen SA3132
Lutherse gemeente, diaconie SA4291
—, diakenen SA4291
m
maagscheidingen SA5299-SA5303
maandgelden SA2355
Maaseik (B.) SA5010
Maastricht (L.) SA4891
—, predikant te SA3516
magazijn levensmiddelen SA4920-SA4923
Magdaleen, brouwerij De SA2355, SA5388
magistraat SA8-SA12, SA23-SA138, SA599-SA600, SA602, SA638, SA640, SA685, SA690, SA715-
SA716, SA742-SA744, SA2177, SA2202, SA2204-SA2205, SA2353, SA2358, SA2406-SA2416,
SA2418-SA2420, SA2528-SA2530, SA2639, SA2642, SA2871-SA2872, SA3003-SA3006, SA3011,
SA3064-SA3068, SA3070, SA3151-SA3152, SA3203, SA3229, SA3503-SA3504, SA3516, SA3552,
SA4286, SA4554, SA4730, SA4750, SA4758, SA4761-SA4762, SA4791, SA4883, SA4909-SA4912,
SA4986, SA5007-SA5009, SA5018, SA5310-SA5318, SA5345-SA5350, SA5392
makelaar SA3174
Margrietenklooster, Sint, procuratresse SA3662-SA3664
—, renten SA3904
Mariaverering SA2375-SA2405
marine-onderdelen SA4926-SA4928
Marke, Egbertus van SA5365
Markiezaat van Bergen op Zoom SA5389, SA5392

648
INVENTARIS
Index
—, bede SA2601
—, besturen in dorpen SA2311
—, bossen SA2532
—, dorpen SA2311, SA2601, SA2627-SA2638, SA4725-SA4726
—, eigendomsrechten SA658
—, gemene middelen SA2603, SA2627-SA2639, SA2641
—, heren zie markiezen
—, impost SA3168
—, inwoners SA2868
—, markiezen SA8-SA12, SA720, SA2514-SA2536, SA2600, SA3201-SA3204, SA3339-SA3340
—, markiezin SA631
—, ontvanger geestelijke goederen SA5376
—, ontvanger-generaal SA2532
—, Raad en Rekenkamer SA2529-SA2530, SA3175, SA3201-SA3204, SA5392
—, rechten SA2523
—, regenten SA2870
—, voogdes SA2528, SA3197-SA3200
—, vrouwen zie markiezin
markiezen zie Markiezaat van Bergen op Zoom
Markiezenhof SA3503
markiezin zie Markiezaat van Bergen op Zoom
markten zie jaarmarkten
marktschippers SA3228
—, ordonnanties SA3228
Martini, Gaspar Mr. oud-schepen van Veere SA5380
maten SA3176-SA3182
—, ijk SA3180
—, tabel SA3182
Maurits zie Oranje, prins van
Mechelen, Jan Huijs van SA5357

649
INVENTARIS
Index
meede, innegelt SA2406-SA2409
meelhandel, reglement SA3195
Meerse tuin SA659, SA695
Meerse-ambacht zie gilden, Meerse
melaatsenhuizen SA3905
Melanen zie Buitenpoorterij
metselaars zie gilden, metselliedenambacht
Middelburg (Zld.), veerschepen SA3227
—, Raad ter admiraliteit SA2654
—, veer tussen - en Bergen op Zoom SA3220-SA3224
Middelton, A., notaris SA691
Mighiel Boes, koopman in wijn te Roosendaal SA3167
militaire autoriteiten SA4891
—, jurisdictie SA4758
—, lasten SA4720-SA4882
—, paspoorten SA4770
—, schoenmakers SA3143
—, wacht SA4764
militairen SA3142, SA4720-SA5024, SA5361, SA5364
militairen, arrestatie door SA4760-SA4761
—, gegageerde SA4781
—, geldleningen aan SA4793-SA4796
—, onderhoud SA4739-SA4740
—, renten SA4741
—, schulden SA4757
—, Spaanse SA4885
—, vervoeren SA4883-SA4891, SA4924
Minderbroedersklooster SA3497, SA3508, SA5009
Minderbroederstraat, huis De Zwarte Lelie SA656
minuten van uitgaande stukken SA166-SA457

650
INVENTARIS
Index
Moermont, Fort SA2604-SA2626, SA4986
Moerstraten (N.Br.), ingelanden SA597
—, regenten SA597
Molenwater SA665
morgenspraken van gilden SA3003-SA3006
mosselhandel SA3153
mout, impost SA2200
Mouterie, huis De, tegenover gasthuis SA5373
municipaliteit SA139-SA164, SA605, SA607, SA2181, SA2196, SA2951, SA3012, SA3133, SA4779,
SA4782
—, commissarissen SA3012
Münster (D.), vrede van SA4985
Munte, huis De, Engelsestraat SA5357
muntordonnanties SA3176
muntrecht SA3176-SA3182
muntwezen, plakkaten SA3176
n nalatenschappen SA3096
Nassau, prins Willem Maurits van SA2177
Nationale Rekenkamer SA4920
Nederduits gereformeerden zie hervormden
Nederduitse armen zie hervormden
—, gemeente zie hervormden
Nederlanden, Verenigde, (republiek) SA686
—, steden SA3096
neringen, reglement SA3015
”nieuwe” belastingen, zie belastingen
—, imposities SA2870

651
INVENTARIS
Index
Neve, Gillis de SA3299-SA3300
nijverheid SA8-SA12, SA3138-SA3147
Nispen (N.Br.), bede SA2601
—, gemene middelen SA2603
—, Coenraad van SA4764
Noordgeest (N.Br.), accijnzen, forten SA2356
—, bestuurders SA2356
—, Fort Pinssen SA2356, SA2604-SA2626, SA4986
—, ingezetenen SA2952, SA4764
Noordgeest, magistraat SA2356
Noordmolenstraat, huis De Zwarte Lelie SA656
Noordzijde Haven, huis De Smacke SA5360
notarissen SA691, SA2594, SA3246, SA3530, SA5038, SA5361
o
obligaties, armkinderhuis SA3680
—, diaconie SA3680
—, gasthuis SA3680
—, stad SA2158-SA2168, SA2178-SA2180
—, tafel van de proveniers SA3908
—, weeshuis SA3680
officier (schout) SA5351
officieren, gepensioneerde SA4780
—, schulden SA4757
offitie SA5345-SA5350
olie, leverantie SA692
onderdanen, Spaanse SA4989
onderwijs SA3129-SA3137
ongebruiken SA5319-SA5339

652
INVENTARIS
Index
onroerende goederen SA3523, SA5319-SA5339
—, overdracht SA5039-SA5104
—, schatten SA4728, SA5341
ontvanger geestelijke goederen zie Markiezaat van Bergen op Zoom
ontvanger van geestelijke goederen SA5375
—, gemene middelen SA2595, SA5013, SA5383
ontvanger van, impost op binnenbieren SA2223-SA2227
—, verpondingen SA2857, SA2868
—, wijnaccijnzen SA2206-SA2220
ontvanger-generaal zie Markiezaat van Bergen op Zoom
ontvoering SA3234
onvermogenden SA2967
Onversaeght, Hans SA5361
Onze Lieve Vrouwegilde, deken SA3555-SA3656
oorlogslasten zie ook krijgslasten
oorlogsschade SA4996
Oostenrijk, van zie Karel V, Filips II
Oosterhout (N.Br.), impost SA5368
opdrachten SA5039-SA5118
openbare voorzieningen SA683-SA700, SA2375-SA2499
opperpreceptor Latijnse school SA3133
opzichter van werken en gebouwen SA638
Oranje, prins Frederik Hendrik van SA5377
—, van, Maurits SA2191, SA3503, SA4773, SA4790, SA4791-SA4792, SA4884, SA5384, SA5390
ordonnanties SA1-SA2, SA5-SA12, SA717-SA721, SA725-SA731, SA2199, SA2231, SA2417,
SA2513-SA2514, SA2518, SA2527, SA2591, SA3078, SA3080-SA3083, SA3139-SA3141, SA3145,
SA3147, SA3220-SA3224, SA3233, SA3904, SA4887
—, accijnsmeesters SA5369
—, bierbrouwers SA5369
—, bierkruiers SA5369

653
INVENTARIS
Index
—, dienstboden SA3147
—, gilden en ambachten zie gilden
—, ijk SA3180
—, munt SA3176
—, vrachtlonen SA3230
—, waag SA3179
—, wagenlieden SA3196
—, zegelaars van bieren SA5369
Oudenbosch (N.Br.) SA4780
ouderlingen hervormde gemeente SA3679
overdrachten onroerend goed SA5039-SA5104
overgave vesting SA4777-SA4778
p paardengeld SA2972
paardenpost SA3208
paardenposterij koninkrijk Holland SA3208
paardenstallen SA5023
palissaden SA5012
parochie SA2200
—, zie ook rooms-katholieke
paspoorten SA3098-SA3099, SA4753, SA4887
—, militaire SA4770
paspoorten, franstalige SA3099
passagegeld SA2414-SA2417
pastoor SA4299, SA4556
pastorie SA3523
patenten, akten SA2981-SA2990
patentrechten SA2972, SA2976-SA2991

654
INVENTARIS
Index
patronaatschap SA3531
pauselijke bul SA3531
peiling SA2876
peilmeesters SA2357
Pellicaan, huis De, boven het Vleeshuis SA4297
pensionaris SA2526
personeel, imposities SA2972
—, hervormde gemeente SA3509
persoonlijke quotisatie SA2883-SA2887
pest SA3112
pesthuis SA4528
Pieters, Betken SA3667
Pikaar, Adam, schipper te Tholen SA3151-SA3152
—, Cornelis Adriaanse SA3149
Pikaer, Jan SA3148
pioniers SA5017
pleinen SA677
Pol, St., Filips van SA2516
pompen SA667, SA671
poortbewakers zie ook poortschrijvers
poorters SA1, SA594, SA3092-SA3101, SA5373
—, ingeschreven SA3092-SA3094
poortschrijvers SA632, SA4760, SA4914
posterijen SA3197-SA3208
postmeester SA3197-SA3200
postwagen SA2416, SA3205, SA3207
postwagendienst zie Antwerpen
—, zie Katendrecht
potaarde uitvoer naar Zierikzee SA3161
potbakkerijen SA3146

655
INVENTARIS
Index
potmakersambacht zie gilden
Potterstraat SA646
Poulier, Thomas, schipper SA3210
preceptoren Latijnse school SA3133
predikanten SA3506, SA3509-SA3521, SA3526, SA3679, SA3829, SA4533, SA5358
predikanten SA3512-SA3513, SA3515-SA3516, SA5358
Princenhage (N.Br.), impost SA5368
Prins van Auvergne, herberg SA4759
Prins van Oranje zie Maurits en Frederik Hendrik
privileges SA1-SA7, SA596, SA722-SA731, SA2524, SA2561, SA3170-SA3172, SA5372, SA5378-
SA5379, SA5385
procuraties SA5254-SA5264, SA5268-SA5302, SA5304-SA5309, SA5356
procuratresse Sint-Margrietenklooster SA3662-SA3664
protocol attestatiën SA5268-SA5297
—, certificaties SA5254-SA5265, SA5268-SA5297, SA5310-SA5318
—, opdrachten SA5115
—, procuraties SA5254-SA5264, SA5268-SA5297
—, recognitien SA5119-SA5252, SA5254-SA5264
—, rentebrieven SA5119-SA5253
—, taxaties SA2929-SA2938
—, testamenten SA5343-SA5344
—, verklaringen SA5351
provenen, Sint-Willemshuis SA4300
proveniers zie tafel van de proveniers
proveniersrekeningen SA3995-SA4077
provenierstafel SA3904-SA4078
provisionele representanten SA604
publicaties SA1, SA13-SA22, SA2564, SA5376
Putte (N.Br.), bestiaal SA2645
—, weg naar SA700

656
INVENTARIS
Index
putten SA667, SA671
q quotisatie SA4882
—, op vermogens SA2973-SA2975
—, persoonlijke SA2880-SA2915
quotisatiebiljetten SA2969
r Raad en Rekenkamer zie Markiezaat van Bergen op Zoom
Raad van State SA622, SA650, SA684, SA687, SA689, SA697, SA718, SA2371, SA2527, SA2537-
SA2559, SA2564, SA2593, SA2639, SA3168, SA3342, SA3352, SA3510, SA3514, SA3523, SA3667,
SA3683, SA4785, SA4792, SA4884, SA4888, SA4894-SA4904, SA4986, SA5001, SA5013, SA5018,
SA5022
raadslieden van de heer SA2524
—, van de stad SA599, SA601
rechtbank, civiele SA596, SA5033-SA5037
rechten, heerlijke SA2519, SA2523
—, kerkelijke SA3355, SA3531
—, markiezen SA2519, SA2523
—, op begraven SA4560
—, op lakens SA2643
—, op luiden SA4560
—, op meede SA2232-SA2233
—, op stadskraan SA2421
—, op tabak SA2869
—, op wollen lakens SA2643
—, op zeep SA2876

657
INVENTARIS
Index
—, op zout SA2876
rechtsgewoonten SA2513
recognitiegelden SA3516
recognitien SA5119-SA5252, SA5254-SA5264
rector van Latijnse school SA3133
Reecalf, huis Het, Kortemeestraat SA3677
regeerders kraamgelden SA2375-SA2405
—, loterij SA3496
—, St. Elisabeths-gasthuis SA3350
—, tafel van de H. Geest SA3909-SA3994
—, wijnaccijnzen SA2206-SA2220, SA2232-SA2233
regenten gasthuis SA4297
regenten Stads- Wees en Armkinderhuis SA4556
regenten zie Markiezaat van Bergen op Zoom
regiment, Guarde Dragonders SA4890-SA4891
—, Schotten SA4757, SA4889
reglement armengoederen SA3673
—, bestrijding van brand SA3086, SA3089
—, burgerwacht SA3080-SA3083
—, gewapende burgerwacht SA3090
—, grafmakers SA3113
—, handel in brood SA3195
—,—, meel SA3195
—,—, vlees SA3195
—, neringen SA3015
—, onderwijs SA3131
—, postwagen SA3207
—, schutterijen SA3080-SA3083
—, van orde voor burgemeesters en wethouders SA612
—, voorkoming van brand SA3089

658
INVENTARIS
Index
—, weeshuis SA4560
reglementen voor ambachten zie gilden
rekening “nieuwe” belasting SA2949-SA2950
—, 4e stuiver SA4737
—, 100e penning SA4744-SA4748
—,—, op erven SA4748
—,—, op huizen SA4748
—, accijnsmeesters SA2234-SA2308, SA2359
—, administrateur weeshuisgoederen SA4554
—, armenmiddelen SA3685-SA3827
—, begijnegoederen SA3668-SA3672
—, begraven SA3499-SA3501
—, broodmakersambacht SA3017
—, Buitenpoorterij SA3301-SA3317
—, burgerlijke krijgsraad SA3107-SA3110, SA3301-SA3317
—, Cellezustersklooster SA3663
—, fabriekmeesters, Grote Kerk zie ook Grote Kerk, fabriekmeesters
—, fortificaties SA4721, SA4731-SA4743
—, gasthuis SA4302-SA4419
—, geestelijke goederen SA3498, SA3533-SA3552, SA3666-SA3667, SA5375, SA5382
—, gilde Poorterij SA3016
—, H. Sacramentsgilde SA3644-SA3661
—, Hoge en Lage Meren SA3248-SA3277
—, Hollandse turf SA4935-SA4980
—, huisarmen SA3685-SA3829, SA4301
—, impost op bezaaide landen SA2871-SA2872
—,—, bieren SA2521-SA2522
—,—, binnenbieren SA2223-SA2227
—,—, wijnen SA2521-SA2522
—, kerkegoederen SA3498

659
INVENTARIS
Index
—, klokluiden SA3499-SA3501
—, kraamgelden SA2375-SA2405
—, logiesgelden SA4798-SA4880, SA4882
—, loterij SA3496
—, magazijn voedsel enz. (vivres) SA4920-SA4921
—, Melanen, Meren en Scheijthoeken SA3319-SA3324
rekening, particuliere taxaties SA4749
—, persoonlijke quotisatie SA2883-SA2887
—, pesthuis SA4528
—, proveniers SA3995-SA4077
—, rooms-katholieke armen SA4079-SA4192, SA4194, SA4259
—, servitiegelden SA4798-SA4806, SA4807-SA4879
—, Sint-Maartensgasthuis SA4302-SA4305
—, Sint-Margrietenklooster SA3662
—, Sint-Willemshuis SA4300
—, Stads- Wees en Armkinderhuis SA4561-SA4719
—, stadsmuren zie rekeningen, fortificaties
—, Tafel van de H. Geest SA3909-SA3994, SA4078
—, Uithoeken buiten de Melanen SA3325-SA3336
—, verkochte kaarsen SA4933-SA4934
—, vestingwerken zie fortificaties
—, vierde penning SA4736, SA4741
—, vijfde penning SA3318
—, Waalse armen SA4195-SA4286
—, weeshuis SA4533-SA4554
Rekenkamer, Nationale SA4920
—, plakkaten SA2537-SA2559
rekruten SA4886
remissie van verpondingen SA2863
rentebetalingen stad SA2184-SA2188, SA2190-SA2191, SA2194

660
INVENTARIS
Index
rentebrieven stad SA2158-SA2168
—, transporten SA5119-SA5267
renten onderhoud soldaten SA4741
—, Sint-Magrietenklooster SA3904
—, Tafel van de proveniers SA3906
rentmeester, huisarmen SA3677, SA3685-SA3827, SA3829
rentmeester-generaal van Zeeland SA3150
rentmeesters, van de stad SA5, SA2205, SA2602, SA2363-SA2367, SA3532, SA3664, SA3909-
SA3994, SA4737, SA4739- SA4740, SA4983, SA5375
—, zie diverse rekeningen
rentmeesterskantoor stad SA739-SA740
repartitie generaliteitslasten SA2592
resoluties SA23-SA165, SA709-SA716, SA725-SA731
Retie (B.) SA2174
riddertol SA2518
Riele, Van SA4983
Riet, Chiel SA630
Rijen (N.Br.), impost SA5368
Rijsbergen (N.Br.), impost SA5368
Rijsoord, vrouwe van SA2192
rijsschepen, impost SA2414-SA2416
Rijt van Broechem, Willem van de SA5377
ring (kiesdistrict) SA2574-SA2578
Rochelle, La, kooplieden SA3173
rogge, impost SA2200
roggebrood, gewicht SA3183, SA3189-SA3190, SA3193
Rome, paus SA3531
rooms-katholieke diakenen SA4079-SA4137
—, eredienst SA3503
—, parochie, armen SA4079-SA4194, SA4259

661
INVENTARIS
Index
—,—, kerkenraad SA3525
—,—, kerkschuur SA3523
rooms-katholieken SA3522, SA3524
Roosendaal (N.Br.), bede SA2601
Roosendaal, gemene middelen SA2603
—, koopman in wijn SA3167
—, vrijheid SA721
—, weg naar SA699
—, zie ook Nispen
Rotterdam (Z.H.), bedienen veerschepen SA3227
—, reglement postwagen SA3207
Rouck, De, oud-burgemeester SA3907
—, Thomas de SA4529-SA4530, SA5378-SA5379
—, Willemijna SA3907
rovers, bestrijding SA3084, SA3124
Rozemarijnstraat SA4302-SA4305
ruiterij SA4888, SA4892
s
Sacramentsgilde, Heilige SA3644-SA3661
Sandra, Henri SA4789
Sas van Gent (Zld.) SA4889
sauvegardes SA4769, SA4887
schatters onroerend goed SA4728, SA5341
schatting van huizen SA2500, SA2511, SA4741, SA4994-SA4995
scheepsvrachten SA2414-SA2416, SA3077
scheepvaart SA2644, SA3216-SA3218, SA4889
Scheijthoeken zie Buitenpoorterij
Schelde en Maas, Departementaal bestuur SA734, SA2570-SA2571

662
INVENTARIS
Index
schepen SA3216
schepenen SA1, SA5, SA596-SA597, SA603, SA630, SA637, SA2375-SA2405, SA2502-SA2509,
SA2929-SA2938, SA5010, SA5026-SA5028, SA5299-SA5302, SA5342, SA5351, SA5355, SA5357,
SA5362, SA5373
schepenen-commissarissen SA597, SA5033-SA5037
schepenkennissen SA2422-SA2498
Schiedam (Z.H.), veer tussen - en Bergen op Zoom SA3233
Schilperoo(r)t, Robbrecht van SA4529-SA4530
schippers zie gilden, schippers
Schippers, Adriaan SA5361
Schmidt, J.C. orgelmaker SA3347
schoenmakers, militaire SA3143
school zie Latijnse school
schoolcommissie SA3137
schoolmeester SA3130
schoolmeesters, gereformeerde SA3132
Schore (Zld), predikant SA3515
Schotelman, Cornelia Pieterszoon SA3677
Schotten, regiment SA4757, SA4889
schout SA596, SA2375-SA2405, SA2929-SA2938, SA5351
—, zie ook drossaard
schouwrapporten lijken SA3115
schrijnwerker SA3677
schrijvers begrafenisbus SA3019
—, koopdagen SA643
—, vendudagen SA643
—, ambt SA4788
schutterijen SA3080-SA3083, SA3101-SA3111
schuttersgilden, kolveniers SA3079
—, Sint-Joris, gezworenen SA701

663
INVENTARIS
Index
—, timmerliedenambacht SA3039, SA3062, SA3067, SA4888
Segermans, Pieter echtg. van Jans, Aeltien SA3351
servitiegelden SA4723, SA4783-SA4882
servitiemeester SA4880
signalementen SA3100
Sint Filipsland (Zld.), predikant SA3512
Sint Jacob, Grote, De, Vismarkt SA4294
Sint Jacob, Kleine, De, Vismarkt SA4294
Sint-Annastraat SA3128
Sint-Catharinagasthuis SA4299, SA4306-SA4419
Sint-Maartensgasthuis SA4302-SA4305
Sint-Margrietenklooster, procuratresse SA3662, SA3664
—, renten SA3904
Sint-Willemshuis, beheerder SA4300
—, provenen SA4300
—, rekeningen SA4300
Slaets, Hendrick SA2174
sleutelbewaarders begrafenisbus SA3019
sluizen SA3246
Smacke, huis De, Noordzijde Haven SA5360
smakken SA3227
Smits, Joachim SA4291
Snoeck, Maria SA2193
sociëteit de Eendragt SA606
soldaten zie militairen
Spaanse onderdanen SA4989
Spaanse onderdanen SA4989
—, militairen SA4885
Spanje, Filips II, koning van SA2184-SA2188, SA3502
spetiën SA2601

664
INVENTARIS
Index
Spiegel, huis De SA5363
Spierejee, Dirk, oud-stadssecretaris SA3204
Spruijt, Anthonij SA2311
Sprundel, erfrente op landen SA5355
spui SA649, SA698
spuibrug SA695
spuisluis SA697
Staats-Brabant SA2562, SA2650
—, adel SA2562
—, steden SA2561-SA2562
stad, inneming SA4990-SA4993
stadhouder SA631, SA5386-SA5387
stadhouderschap, afzwering SA2582-SA2583
stadhuis SA647, SA654, SA657, SA3300
—, concierge SA4909-SA4912
—, Geweerkamer SA675
—, Witte Zaal SA673
Stads- Wees en Armkinderhuis, gecombineerd SA650, SA4532-SA4554, SA4556, SA4558-SA4719
stadsbestuur SA13-SA20, SA139-SA160, SA598-SA612, SA627, SA656, SA717-SA721, SA2406-
SA2409, SA2414-SA2416, SA2418-SA2420, SA2523, SA2525, SA2531, SA2536, SA2563, SA2640,
SA2646, SA3000-SA3001, SA3007, SA3212-SA3215, SA3512, SA3664, SA3904, SA4293, SA4884,
SA5310-SA5318, SA5370-SA5371
stadsbestuur, zie ook magistraat, Binnenraad, functionarissen, schepenen, schout
stadsbezit, bestek (zilveren vaatwerk) SA654
—, gebouwen SA648, SA676
—, huizen SA653
—, kelders SA653
stadsbode SA621, SA633
stadseigendommen SA668-SA669, SA681
stadsfinanciën SA736-SA2512

665
INVENTARIS
Index
stadskraan, impost SA2418-SA2420
stadsmiddelen, verpachtingen SA2414-SA2416, SA2501-SA2512
stadsmuren SA660-SA664, SA4731, SA5021
stadspersoneel SA613-SA645
Stadspolder SA651-SA652, SA2535, SA5020
—, gewas SA652
—, landerijen SA651
—, tiendrecht SA2535
stadspoorten SA3085, SA5019
stadsregister SA1
stadsrekeningen SA5, SA736-SA738, SA746-SA2154, SA2205, SA2363-SA2367, SA2602, SA3144,
SA3497, SA3532, SA3664, SA3909-SA3994, SA4291, SA4737, SA4739-SA4740, SA4983
stadsschulden SA2176, SA2184-SA2198, SA2422-SA2498, SA4736, SA5010
stadssecretarie SA686, SA702-SA708, SA735, SA2499, SA3123, SA5032-SA5038
stadssecretaris SA732, SA3204, SA5029-SA5031
Staten van Brabant SA2591, SA2602
—, Zeeland SA5380
Staten-Generaal SA597, SA631, SA637, SA718, SA2190, SA2202, SA2204, SA2537-SA2565,
SA2593, SA2600, SA2647, SA2650-SA2651, SA2863, SA2870, SA3062, SA3143, SA3146, SA3160,
SA4723, SA4729-SA4730, SA4754, SA4765, SA4774, SA4998, SA5001, SA5007-SA5009, SA5299-
SA5302
—, plakkaten SA2537-SA2559
stedelijke financiën SA736-SA2512
Steenbergen (N.Br.), bede SA2601
—, Franse troepen SA4931
—, gemene middelen SA2603
—, gepensioneerde officieren SA4780
—, weg naar SA700
Steenbergsestraat SA4756
stemgerechtigden SA2579-SA2581

666
INVENTARIS
Index
Stempel, G., notaris SA2594
stipulatieboeken SA5026-SA5028
stokhouders SA5366
straatlantaarns SA688, SA692, SA696, SA2202
straatmest SA2502-SA2509
straatstenen SA678
straten SA668-SA669, SA677, SA685
stro, leverantie SA4916, SA4926-SA4928
subdiakenen hervormde gemeente SA3681-SA3682
successie, collaterale SA2918-SA2948
Swaan, huis De SA5363
Switen, Johanna van SA3135
t tabak SA2204, SA2316, SA2869
tachtigste penning bij transakties zie belastingen
Tafel van de H. Geest SA2511, SA3904-SA4078
—, van proveniers SA3906, SA3909-SA4078
tappers SA2316, SA3015
tarieven bekendmakingen SA5376
—, transport SA3217
tarwe SA2352, SA3193
—, impost SA2199-SA2200
tarwebrood, gewicht SA3183, SA3189-SA3190, SA3193
tax van brood SA3193
taxaties SA2929-SA2938, SA2954
—, particuliere SA4749
testamenten SA4291, SA5299-SA5303, SA5343-SA5344, SA5352-SA5353
Thierens, Jan Jacobszoon SA5373

667
INVENTARIS
Index
Tholen (Zld.) SA3151-SA3152
—, baljuw SA3150
Tholen, eilandbewoners SA2201
—, magistraat SA3151-SA3152
—, stadsbewoners SA2201
tienden SA3553
toerkar SA2414-SA2416, SA3205
tolbrieven SA3155-SA3159
tolvrijdom SA3155-SA3159
toortsen SA3126
torenuurwerk SA674, SA679
traktementen predikanten SA3510, SA3514
transport bieren en wijnen SA3162
transporten van rentebrieven SA5266-SA5267
troepen zie militairen
turben en costumen SA5339
Turcq, Franciscus, predikant SA3511
turf, leverantie SA4894-SA4904, SA4931
—, Hollandse, rekening commies SA4935-SA4980
turfdrager SA645
turftonsters SA623
turfvaart SA691
turfwerkers SA627
turfzakkendrager SA641
Twingen, Coenraad van, bode van Bergen op Zoom SA633
u uitgaande stukken SA166-SA457
Uithoeken van de Melanen bij Roverschans zie Buitenpoorterij

668
INVENTARIS
Index
uitkopen SA5299-SA5302
uitvoer goederen SA2648-SA2649
—, granen SA3166
—, potaarde SA3161
—, wijnen SA2351
uitwinningen SA5319-SA5339
v Valck, Michiel de SA4554
veer Dordrecht SA3219, SA3227
—, Middelburg SA3220-SA3224
—, Schiedam SA3233
—, Zierikzee SA3226
veerdiensten SA3219-SA3227, SA3229, SA3233
veerdiensten SA3231-SA3232
Veere (Zld.) SA719
—, bedienen van veerschepen SA3227
—, beurtschippers SA3230
—, haardstedengeld SA5380
—, karossengeld SA5380
—, schepen van SA5380
—, schoorstenengeld SA5380
—, tollenaar SA5367
—, veerschepen SA3227
—, wagengeld SA5380
veerschepen SA3227
veerschippers SA3225
veertigste penning bij transakties zie belastingen
veetol SA3175

669
INVENTARIS
Index
vendudagen SA643
vendumeester SA3071-SA3072, SA5366
verbruiksgoederen SA2363-SA2372
vergoedingen voor fortificatie SA5009, SA5015-SA5016, SA5020
verhouding tot hogere organen SA2513-SA2590
verklaringen, protocol SA5351
verkoop bier SA3140, SA3162
—, boter SA3194
—, brood SA3192
—, gevogelte SA3192
—, groente SA3194
—, hout SA4751
—, huizen SA4298
—, knopen SA3076
—, levensmiddelen SA3192, SA3194
—, materialen Minderbroederklooster SA3497
—, mosselen SA3153
—, roerende goederen SA5359
—, tonnen SA3163
—, vis SA3192
—, wijnen SA3162
verkoop, zuivelproducten SA3192
verkopingen, publieke SA21-SA22
vermogenden (contribuabelen) SA2967-SA2968
vernielingen SA4754
verpachtingen zie de diverse belastingen, stadsmiddelen, visbanken
verpondingen SA2511, SA2655-SA2868, SA4996
verpondingen SA631, SA2857, SA2868
—, Robbreght, pensionaris SA2526
vervoer SA3164-SA3233

670
INVENTARIS
Index
—, bagage SA4891
—, fourage SA4919
—, goederen SA3164-SA3165
—, handelswaar SA3155-SA3159
—, hooi SA4919
—, militairen SA4791, SA4883, SA4887, SA4924
verwoesting zie ook oorlogsschade
verzoekschriften SA461-SA593, SA3160
verzoening SA5340
vesting, commandeur SA5391
—, overgave SA4777-SA4778
—, grachten SA683, SA4731, SA5014
—, werken SA4894-SA4904, SA5006-SA5024
Vier Eemers, huis De, Potterstraat SA646
vierde penning zie belastingen
—, stuiver zie belastingen
vierentwintigste penning op bestiaal zie belastingen
vis, middelen SA2410-SA2412, SA5382
—, mijnen SA2203, SA2410-SA2412
—, innegelt SA2406-SA2409, SA5382
visbanken, verpachtingen SA2203, SA2410-SA2412
Vismarkt SA682, SA4294, SA5382
—, huis De Grote Sint Jacob SA4294
—, huis De Kleine Sint Jacob SA4294
visserij SA2653, SA3148-SA3154
visserijgeschillen SA3154
visserijrechten op Zeeuwse stromen SA3150
vissers SA3038, SA3056-SA3057, SA3149, SA3153
vissersgilde zie gilden
visverkoop SA2203, SA2406-SA2412, SA3192

671
INVENTARIS
Index
vivres SA4923
Vlake, (Zld.), predikant SA3515
vleeshandel, reglement SA3195
Vleeshouwer, Jan SA4761
vleeshuis SA4297
Vlissingen (Zld.), veerschepen, bedienen SA3227
vloedweren SA3148
voedselleveranties SA4926-SA4928
voerlieden zie ook nachtwakers
voogdes zie Markiezaat van Bergen op Zoom
voorlezer, hervormde gemeente SA3508
voorrechten brouwers SA3138
—, Engelse Natie SA3171-SA3172
—, zie ook privileges
voorzieningen, openbare SA683-SA700, SA2375-SA2499
vorderingen op markies SA2189
Vosmer, notaris te ‘s-Gravenhage SA3532
vrachtlonen SA3220-SA3224, SA3230
vrachtprijzen SA3218
vredeboek SA5340
vrijmeester kleermakersambacht SA5381
Vrijthofstraat (Rozemarijnstraat) SA4302-SA4305
vroedmeester SA3091
vroedschappen SA139-SA160
vroedvrouwen SA624, SA3091
vrouwe van SA2515, SA3530
vuilnis SA677
vuurwerk SA4760

672
INVENTARIS
Index
w
waag SA3177-SA3179, SA4302-SA4305
—, middel SA3178
waagmeester SA3177
waagrecht SA3178, SA3181
Waalse gemeente SA3526-SA3529
—, consistorie SA4286
—, diakenen SA4195-SA4258, SA4288, SA4290
—, diakonie SA4195-SA4290
—, lezer SA3527
—, voorzanger SA3527
Waalse kerk, zitplaatsen SA3528
Waalse synode SA3529
waardgelders SA5390
wacht, militaire SA3101, SA4755, SA4764, SA5018
wagendiensten SA3201-SA3204
wagenlieden SA3196
wagenpark SA4930
wagens, leverantie SA4890
Waldeck, graaf van, veldmaarschalk SA4889
watergeld op bieren SA2313
watermolen SA666
Waterschans SA660-SA664, SA4774
waterstaatszaken SA3234-SA3336
Wayer, ingenieur De SA4987
wederopbouw SA4997-SA5004
wederopbouwfonds SA5002-SA5003
weekleening SA4739-SA4740
weeshuis, administrateur SA4554

673
INVENTARIS
Index
—, goederen SA4554
—, obligaties SA3680
—, oprichting SA4532-SA4533
—, reglement SA4560
—, rekeningen SA4533-SA4554
—, zie ook Stads- Wees en armkinderhuis
weeskamer SA2499
weesmeesters SA639, SA3664
weg naar Steenbergen SA700
wegen SA666, SA668-SA669, SA685, SA700
weggeld SA2362
werkzaamheden voor garnizoen zie ook militairen, leveranties en vervoer
wethouders SA139-SA160, SA612, SA746-SA955, SA4560
Wernhout (N.Br.), impost SA5368
Wessem, Christoffel van, koopman te Maaseik SA5010
West-Friesland, Hof van SA3150
wijken SA2916
wijkmeesters SA640, SA2888-SA2915, SA3097, SA4744-SA4745
wijnaanvoer SA4893
wijnaccijnzen- of imposten SA2206-SA2220, SA2312, SA2313, SA2521-SA2522, SA2591, SA2644
wijnhandel SA621, SA3162, SA4893
wijnkopers SA3043
wijnvoorraden SA2357
wijnwerkers SA625, SA642, SA3077
Willem Maurits zie Nassau, van
Willemshuis, Sint, provenen SA4300
Willemstad (N.Br.), voerlieden SA3206
—, wegen naar SA700
Witt, Lambertus de SA5390
Witte, Jacobus de SA3530

674
INVENTARIS
Index
wittebrood SA3183, SA3189-SA3190, SA3193
Woensdrecht, (N.Br.) Korteven SA5356
—, schepenen SA5356
—, zie ook Zuidgeest
Wouters, Joan SA4998
Wouw (N.Br.), bezaaide landen, impost SA2871-SA2872
—, contributies levensmiddelen SA4753
—, hoorngeld SA2871-SA2872
—, ingezetenen SA595
—, magistraat SA594-SA595
—, wegen naar SA690, SA699
—, zie ook Moerstraten
Wouw, Jan van SA3530
Wouwsepoort SA2417, SA3905, SA5011
Wouwseweg SA691
z zeehoofd SA690
Zeeland, grensscheiding SA3154
—, Hof van SA3150
—, Raad der admiraliteit SA2653-SA2654
Zeeland, rentmeester-generaal SA3150
—, Staten van SA5380
—, visserijgeschillen SA3154
zeep, belasting SA2873, SA2876, SA2879
—, impost SA2873
—, invoer SA2413
zeepwerkers, ordonnantie SA3145
Zeeuwse stromen, visserijrechten SA3150

675
INVENTARIS
Index
zegel, kleine SA2594
zegelaars van bieren SA5369
ziekentrooster SA3508
Zierikzee (Zld.), gepensioneerde officieren SA4780
—, uitvoer van potaarde SA3161
—, veer naar / van Bergen op Zoom SA3226
zilversmeden zie ook gilden
zindermeester SA2357, SA2876
Zoom SA691
zout SA2876, SA2879
Zuidgeest (N.Br.), ingezetenen SA2952
Zuidpolder SA5020
—, zie ook Stadspolder
zuivelproducten, verkoop SA3192
Zundert (N.Br.), impost SA5368
Zwarte Lelie, huis De, Noordmolenstraat (Minderbroederstraat) SA656
zwervers, bestrijding SA3084

ISBN NUMMER 90-74969-06-2
UITGAVE SECTOR ARCHIEFZAKEN, BERGEN OP ZOOM, 2000
CONCEPT EN VORMGEVING ABSOLUUT DESIGN, BERGEN OP ZOOM
REALISATIE KLEUR EN BEELD, BERGEN OP ZOOM