binnenwerk lente 2013.indd - Natuurbeschermingsvereniging De ...

Colofon
De Steltkluut
Uitgave van Natuurbeschermingsvereniging
“De Steltkluut” verschijnt 4x per jaar.
Overname is toegestaan, mits bronvermelding.
Auteurs zijn verantwoordelijk voor de
inhoud van hun artikelen.
Contributie 2013
De contributie voor 2013 bedraagt € 20,00
over te maken op rekening
IBANnummer: NL81RABO.01366.05.540
t.n.v.
Natuurbeschermingsvereniging
De Steltkluut, Terneuzen
Adresgegevens:
Postbus 319, 4530 AH Terneuzen
www.steltkluut.nl
info@steltkluut.nl
Contactadressen Werkgroepen
Planologie
A. Paauwe
G.v.d. Nissestraat 48, 4532 AE Zaamslag
Vogels
A. Wieland
Liniestraat 13, 4561 ZS Hulst
0114-317026
Landschapsbeheer / Bomen
L. Calle
Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen
0115-617416
Planten
P. Maas
Rembrandtlaan 11, 4532 HP Terneuzen
0115-617004
Insecten
J. de Bakker
Past. Willemsstraat 5, 4586 AJ Lamswaarde
0114-690482
Jeugd
M. Spruyt
Notendijksepad 2, 4583 SZ Terhole
0114-314280
jeugdgroep@steltkluut.nl
2013
Inhoud
Steltkluut
In de schijnwerper 2
Voorjaarsvergadering/ Presentatie 3
Bijzonder bezoekerscentrum 4
Nieuwe landelijke vogelatlas 5
Jaar van de patrijs 6 - 7
Waarnemingen 8 -9
Natuurherstel / Website 10-13
Traditioneel beheer 14
Sovon avond 2012 15
Agenda
t Stekkertje
16 - 17
Spreeuw Sjakie 1
Bloeiende bomen en struiken 2 - 3
Raadsel 3
Wat is eigenlijk een bloem? 4
Paaseieren verven met uienschil 5
Mijn naam is ... Haas 6 - 7
Bestuur:
A. Paauwe, voorzitter
voorzitter@steltkluut.nl
L. Calle, secretaris
secretaris@steltkluut.nl
W. Wisse, penningmeester
penningmeester@steltkluut.nl
Leden
K. Rijk, R. Goossens,
R. Kregting,
P. Calle
Redactie: redactie@steltkluut.nl
Website: webmaster@steltkluut.nl
B. de Maat
Excursies: excursies@steltkluut.nl
Verenigingsruimte:
Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen
0115-61 74 16
openingstijden: woensdag 10:30-17:00 uur
zaterdag 10:30-16:00 uur
ISSN 1875-1385
colofon / inhoud
De Steltkluut
Ontwerp & Layout: Elisabeth Hoek- 2D Digital Design
Uiterste inleverdatum voor de kopij: 01-05-2013
1

schijnwerper
De Steltkluut 2
Ik ben geen postzegelverzamelaar
In Philippine woont Henk Castelijns in de
....... vogelbuurt. Met twee andere vogelaars.
Marollen zijn namelijk meerkoeten.
Henk (1953, Casteren Noord-Brabant) kwam,
na de analistenschool gedaan te hebben, in
1975 naar Zeeland.
Eerst werkte hij bij Hoechst, nu bij de Waterleiding
(Evides). Hij adviseert over de waterkwaliteit.
Marlies en hij hebben twee zonen, die beiden
bij de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie
gezeten hebben (“net als Henk Vonhof”).
“In Brabant kom ik alleen nog voor familiebezoek.
Het landschap staat er veel meer op
zijn kop dan in Zeeland. Na de ruilverkaveling
ken je het land niet meer terug. Er is veel
naar de knoppen. Wat dat betreft is Zeeland
eigenlijk uniek voor Nederland: zoveel dijken,
zoveel kleine polders.”
“Vanaf 1977 ben ik met vogels bezig. Al in
het begin heb ik alles vastgelegd. Eerst op
streeplijsten, later digitaal. Ik heb nu alles
in Access staan. Ik heb ook het archief van
Jan de Zwart (van: “Eén ding is goed voor de
Zeeuwse natuur: de dieken doorsteken.”),
een deel van dat van Johan van der Steen,
en Jean Maebe heeft het zijne mij beloofd.”
“De Vogelwerkgroep van de Steltkluut heb ik
in 1981 opgericht, samen met Mark Ploegaert.
Ik was zeventien jaar voorzitter, nu is dat Alex.
Het is een goed draaiende werkgroep. Verder
coördineer ik het roofvogelwerk voor heel
Zeeland.”
“De uitkijktoren bij het Groot Eiland vind ik een
prima idee. Je hebt er een landschappelijk
prachtig beeld. Eind september zag ik er
nog twee visarenden.”
“Wat ik vind van die diploma-uitreiking
laatst in Axel? Met die roofvogels erbij?
Daar heb ik een grote hekel aan: ze horen in
de natuur. Als je een vergunning hebt is nu
alles toegestaan. Wat krijg je dan? Nesten
worden leeggehaald, soorten worden gekruist.
Die ontsnappen soms, en vervuilen de lokale
populaties.”
“Exoten? Daar maak ik me niet zo druk om.
Maar ik ben wel tegen het eierschuddden.
Je verstoort de hele omgeving, en het heeft
geen enkel nut.”
Wat is je favoriete vogel? “Mannetje blauwe
kiekendief. Mijn mooiste waarneming was,
samen met Jaap Poortvliet, een groep van
2700 kemphanen in de Braakman. Op hun
slaapplaats. We zaten er in een hut, met een
kachel, ‘t was oostenwind. Je zag de condens
boven die groep hangen toen ze begonnen
te bewegen. Verder ben ik niet zo’n postzegelverzamelaar,
‘t gaat me meer om de aantallen.
Maar de Lannervalk zou ik heel graag eens
zien. Dat is de enige roofvogel in Europa die
ik nog nooit gezien heb.”
“Of ik nog tips voor De Steltkluut heb? Het
blad ziet er goed uit. Misschien kunnen we
proberen door excursies de natuur wat meer
op de agenda te krijgen. We hebben de
Groene Leugen gehad, volgens mij is het
dieptepunt voorbij. Gewoon doorgaan, op
een positieve manier. We moeten onze buren
de boeren wel te vriend houden. In ‘t algemeen
kan ik ‘t goed met ze vinden.”
Als ik na het gesprek door de vogelbuurt loop
is het doodstil. ‘t Is donker, en de sneeuw
dempt elk geluid.
Rob Kregting
Foto: Henk geniet hier ten volle van dit unieke moment - Bram Vroegindewei
Uitnodiging Voorjaarsvergadering
maandag 22 april
Op maandagavond 22 april houden we weer
onze ledenvergadering. Deze keer gaan we
op bezoek in de nieuwe welkomstruimte van
Staatsbosbeheer, Braakmanweg 5, 4521 PV
Biervliet. Aanvang: 19:30 uur.
Agenda:
1. Opening
2. Mededelingen
3. Notulen vorige ledenvergadering
4. Jaarrekening
5. Verslag kascommissie
6. Rondvraag
7. Pauze met koffie ed.
Het Natuurpark de Brenne ligt in het departement
Indre in Midden-Frankrijk, zo’n 250 km
ten zuiden van Parijs en is een natuurgebied
met internationale status. Uitgestrekte graslanden,
afgewisseld door houtwallen, bosjes
en heidevelden. Vooral de vele meren en
meertjes kenmerken het gebied. Het natuurpark
wordt in tweeën gedeeld door de rivier
de Creuse: in het noorden la Grande Brenne
(le pays des mille etangs), in het zuiden la
Petite Brenne. Er zijn veel wandel- en fietspaden
en het is voor de natuurliefhebber en rustzoeker
een uitgelezen gebied.
In de middeleeuwen is men begonnen met
het maken van meertjes/vijvers voor de irrigatie
van landbouwgronden en later voor
de visteelt. Ondertussen zijn er zo’n 3000
meren en meertjes! Uiteraard trekt al dit water
veel vogels aan zoals verschillende reigers
(negen soorten!), eenden en meeuwen en
in de riet- en moerasvelden grote en kleine
karekieten en andere rietvogels. Maar niet
alleen de vogels laten hun zang horen, ook
de boomkikkers, zingen alsof het een lieve
lust is. En, hoe kan het ook anders met al dat
water, niet minder dan 50 soorten libellen
vliegen hier rond. Bovendien is de grootste
populatie van de Europese moerasschildpad
hier te vinden. Voor roofvogels is het allemaal
voedsel dus vliegen hier slangenarenden,
2013
Na de pauze zal Peter Maas van Staatbosbeheer
een presentatie geven over een aantal actuele
ontwikkelingen in onze streek. Aan bod komen
onder meer: inrichting Margarethapolder 3,
Braakman zuid en de reeënpasssage, Putting,
dijkenbeheer, en over de Welkomsruimte in
de Braakman.
In afwijking op voorgaande ledenvergaderingen
zal het verslag van de laatste ledenvergadering
niet meer in het blad van De
Steltkluut worden gepubliceerd. Het verslag
zal wel op de website worden geplaatst en
op het begin van de vergadering worden
uitgedeeld.
Lucien Calle
Presentatie Natuurpark de Brenne in
Frankrijk door Geert Engels 28-3-2013
visarenden, wouwen, kiekendieven en nog
veel meer. Totaal zijn er ruim 150 broedvogelsoorten
aanwezig en in de trektijd wordt
dit aangevuld met steltlopers, eenden en
kleine (zang)vogels. Om al dit moois te kunnen
bewonderen zijn er veel vogelhutten neergezet.
In de winter is het een overwinteringsplek
voor duizenden kraanvogls.
In de extensief beheerde schrale hooilanden,
kalkgraslanden en bermen groeien tientallen
soorten orchideeën en in totaal ruim 1000
plantensoorten. Daardoor is het een waar
eldorado voor vlinders, krekels en andere
insecten.
Geert Engels, IVN-er en natuurgids, komt al
17 jaar in de Brenne en kent het gebied op
zijn duimpje. Op 28 maart a.s., geeft hij een
presentatie over dit mooie natuurgebied
waarin de natuur centraal staat maar ook
andere zaken zoals landschap en visteelt
komen aan de orde.
De lezing begint om 19.30 uur in de zaal van
de Schaakclub in Multifunctioneel Centrum
«De Hoeve» aan Edvard Grieghof 113 in
Terneuzen.
Om een indruk te krijgen van de Brenne en
de foto’s van Geert: http://fotosgeertengels.
blogspot.com/
U bent van harte welkom om deze lezing bij
te wonen.
Cor Sol
niet vergeten!
De Steltkluut
15 3

uitstapje waard 4
De Steltkluut
1
De
Foto: DK station - Eric de Keyzer
Bijzonder bezoekerscentrum in het
Belgische De Klinge
Net over de grens in het Belgische De Klinge
(gemeente Sint-Gillis-Waas) wordt deze zomer
een bijzonder bezoekerscentrum geopend.
In 1871 werd er een private spoorlijn Mechelen-
Terneuzen geopend. Via deze spoorlijn werden
vanuit de Kanaalzone cokes en land- en tuinbouwproducten
getransporteerd. Tot 1952 was
het zelfs mogelijk om vanuit Terneuzen, Axel
en Hulst via dit spoor naar Antwerpen te
reizen. De spoorlijn was van grote betekenis
voor de ontwikkeling van de haven van Terneuzen
en de Kanaalzone. Eind jaren zestig van
de vorige eeuw werd de spoorlijn opgeheven.
Wat overbleef waren enkele karakteristieke
spoorweghuisjes langs de voormalige
spoorwegbedding in Absdale en bij Kijkuit.
Het oude treinstation De Klinge.
Vanuit het Belgische De Klinge loopt nu,
waar vroeger het spoor liep, een fi etspad
dat rechtstreeks naar St. Niklaas gaat. Het
fi etspad begint bij het oude stationsemplacement
van De Klinge. Daar wordt binnenkort
een treinstel, locomotief en wagon
geplaatst dat dienst gaat doen als bezoekers-
en informatiecentrum. Daar vindt U straks
grensoverschrijdende informatie over de
ontstaansgeschiedenis van het Belgische
De Klinge en het Nederlandse Clinge, de
omliggende polders, de Spaanse forten en
linies en het Land van Hulst. Verder ook informatie
over het erfgoed van de douane
en de vermaarde smokkel over de grens, de
klompenmakerijen, de textielindustrie en
de spoorlijn Terneuzen-Mechelen. Verder ligt
er het beheersplan en de visie voor het omliggende
Stropersbos en de Clingse bossen
ter inzage.
Dit bijzondere bezoekerscentrum kan eveneens
dienen als startpunt voor educatieve
wandelingen en fi etsroutes met of zonder
gids. Vanachter een pint in café De Oude
Statie kun je nu al zien hoe het bezoekerscentrum
vorm krijgt.
Foto: Stootblok en fi etspad bij de Oude Station - Eric De Keyzer
Toon van Dorsselaer
Foto: Oude station - Eric de Keyzer
Nieuwe landelijke vogelatlas 2012-2015
In december 2012 is door Sovon de aftrap
gegeven voor een driejarig project om in heel
Nederland alle wintervogels en broedvogels
te tellen (www.vogelatlas.nl). Al heel wat
vogelaars hebben zich aangemeld en zijn al
begonnen met tellen van de wintervogels,
zo ook in Oost Zeeuws- Vlaanderen. De tellingen
worden uitgevoerd in zogenaamde atlasblokken
van 5x5 km en bestaan uit: een deel
gestandaardiseerde tellingen (kilometerhok
onderzoeken) en een deel minder gestandaardiseerd
werk (atlasblokonderzoek). Tijdens het
kilometerhokonderzoek tel je in een van te
voren aangegeven kilometerhok (1x1 km)
alle vogels die je in een uur tegenkomt.
Elk atlasblok telt acht kilometerhokken die
onderzocht moeten worden. Bij het atlasblokonderzoek
probeer je zoveel mogelijk
soorten te vinden door alle biotopen in je
atlasblok te bezoeken. Een belangrijk verschil
in de werkwijze met de vorige (broedvogel)
atlas is dat nu alles digitaal is. De tellingen
dienen direct na de telling ingevoerd te
worden op de website. Voor meer informatie
kun je de handleiding raadplegen die te
downloaden is van de website.
Sinds 1973 brengt Sovon de Nederlandse
vogelstand in kaart. Veertig jaar vogels tellen
maakt duidelijk dat die snel kan veranderen.
Een vogel zoals de Kuifl eeuwerik blijkt in
veertig jaar helemaal te zijn verdwenen uit
Nederland. Huismussen zijn er ook steeds
minder, zo blijkt uit vorige atlasprojecten.
Tegelijkertijd komen er ook vogels bij: de
Grote Zilverreiger zie je steeds vaker in Nederland
vooral als overwinteraar en sinds
de jaren zeventig ook als, zij het zeldzame,
broedvogel.
De informatie die verzameld wordt voor de
Vogelatlas kan bijvoorbeeld Vogelbescherming
Nederland helpen bij hun lobby voor
beschermingsmaatregelen voor bepaalde
soorten (zoals de Rode Lijst van Nederlandse
broedvogels). Biologen kunnen de gegevens
gebruiken bij onderzoek naar bijvoorbeeld
klimaatverandering. En wetenschappers hebben
ons de afgelopen decennia op hun beurt
weer geholpen om betere telmethodes te
ontwikkelen en betere analyses te maken.
Het project kan nog vrijwilligers gebruiken.
Op www.vogelatlas.nl is te zien welke atlasblokken
nog beschikbaar zijn. In principe
zoekt Sovon enigszins gevorderde vogelaars;
2013
beginners kunnen zich desgewenst aansluiten
bij een ervaren teller. Atlastellers kunnen zelf
bepalen wanneer ze in de periode december
2012 tot juli 2015 hun winter- en hun
broedvogeltellingen willen uitvoeren. Het is
de bedoeling dat er op vergelijkbare en betrouwbare
manier gemeten wordt, natuurlijk.
Vandaar dat iedereen volgens dezelfde
standaardmethoden de vogels telt.
Mocht je nog vragen hebben dan kun je
contact opnemen met de coördinatoren
voor de provincie Zeeland.
Floor Arts en
Jan-Willem Vergeer
ADCZeeland@sovon.nl
Foto: Tureluur - Bert van Broekhoven
vogelatlas
De Steltkluut
5

Dit jaar...
De Steltkluut
Foto: Patrijs - Edward Neve
2013: Jaar van de Patrijs
Vogelbescherming Nederland en SOVON
kiezen ieder jaar een soort waaraan extra
aandacht geschonken wordt. In 2013 staat
de Patrijs in het middelpunt. Zeeland en
Noord-Brabant maken deel uit van het laatste
bolwerk voor de Patrijs. Daarom hebben Stichting
Landschapsbeheer Zeeland (SLZ) en het
coördinatiepunt Brabants landschapsbeheer
besloten de komende jaren extra aandacht
te schenken aan deze soort (groep). De Patrijs
staat symbool voor het leefgebied agrarisch
landschap. De soorten uit dit leefgebied
staan sterk onder druk in Nederland. De
laatste decennia is de populatie met circa
90% afgenomen. Willen we voorkomen dat
de Patrijs en andere akkervogels uit Nederland
verdwijnen dan is dit een van de laatste
kansen om actie te ondernemen. Met behulp
van agrarisch natuurbeheer en akkerreservatenbeheer
wordt getracht de achteruitgang
te stoppen. Ook ontstaan er in het kader van
het nieuwe Gemeenschappelijk Europees
Landbouwbeleid (GLB) nieuwe mogelijkheden
om op relatief eenvoudige wijze maatregelen
te treffen waar akkervogels van kunnen
profiteren. Door meer te weten te komen
over de Patrijs door middel van onderzoek
kunnen er gerichte maatregelen worden
getroffen. De Patrijs is een aansprekende
soort die bij een groot deel van de Zeeuwse
en Brabantse bevolking op sympathie kan
rekenen. Door participatie te zoeken bij het
bedrijfsleven hopen we de projectdoelstellingen
breder en duurzamer uit te dragen
en extra financiële middelen te verwerven
voor het uitvoeren van maatregelen.
Doelstelling
Het doel van dit project is kennis te vergaren,
draagvlak te creëren en maatregelen uit te
voeren ten gunste van de bescherming van
de Patrijs in het bijzonder en akkervogels en
akkernatuur in het algemeen in landsdeel
Zuid (Limburg, Brabant en Zeeland). Dit doel
willen wij bereiken door in samenwerking
met Vogelbescherming Nederland, Sovon,
ZLTO, lokale agrarische natuurverenigingen,
terreinbeheerders en natuurwerkgroepen
passende beschermingsmaatregelen te treffen,
monitoring en onderzoek uit te voeren en de
communicatie te verzorgen. De verworven
kennis zal ingezet worden voor akkervogelvriendelijk
beheer in het kader van het
toekomstige Europees Gemeenschappelijk
Landbouwbeleid.
Beoogde resultaten
1. Kennis over het voorkomen van de Patrijs
(waar liggen de kerngebieden);
2. Kennisoverdracht naar lokale partners
(ANV, natuurwerkgroep, agrariërs, burgers);
3. Enthousiasmeren, draagvlak creëren bij
landbouwers, gebruikers buitengebied
en bedrijfsleven voor (akker)natuur;
4. Verbeterd inzicht in de overleving en
biotoopgebruik van de Patrijs;
5. Verbeterd biotoop voor de Patrijs: (geop-
timaliseerde akkervogelkerngebieden,
akkerreservaten, goed functionerende
akkerranden, aanplant struweel, inrichting
van overhoeken en dijken en akkervogel-
vriendelijk beheer in de reguliere bedrijfs-
voering van de landbouwer).
Dit voorjaar wordt gestart met het eerste
projectonderdeel. In onze regio worden er
door SLZ, de Vogelwerkgroep van De Steltkluut
en de agrarische natuurvereniging De Groene
Oogst onderzoeken uitgevoerd naar het
voorkomen van de Patrijs. Hiervoor worden
op zaterdag 23 maart door deze organisaties
vanaf 2 locaties telcafe’s georganiseerd. Op
deze dag willen we een zo groot mogelijk
gebied onderzoeken. Na een korte telinstructie
gaan groepjes op onderzoek uit (wandelend,
fiets, auto) in de polders. Voor deze telling
is iedereen welkom. Het is nadrukkelijk de
bedoeling om nieuwe vrijwilligers (boeren,
natuurliefhebbers, buitenlui en burgers)
kennis te laten maken met akkernatuur. De
Patrijs is een gemakkelijk herkenbare soort
dus je hoeft geen super specialist te zijn.
Wie wat meer wil doen, is meer dan welkom
een eigen telgebiedje zelf meerdere keren
per jaar te onderzoeken. We krijgen dan een
nauwkeuriger beeld van de broedvogels en
de overleving van deze vogels gedurende
het seizoen. Mocht je interesse hebben dan
hoor ik dit graag. We kunnen dan in overleg
Woon je in het buitengebied dan kun je
de Patrijs helpen door het aanplanten van
een haag met inheemse (doorn) struiken en
door het inzaaien van een graanmengsel
met akkerbloemen dat is te verkrijgen via SLZ.
Doe mee met gezamenlijke teldag en kom
naar het patrijzen telcafé op zaterdag 23
maart 2013.
een telgebiedje bepalen. De eerste telling
dient uitgevoerd te worden voor 1 april. Ook
alle losse waarnemingen van de Patrijs zijn
welkom. Deze kunnen ingevoerd worden
via de website www.waarneming.nl. Heb je
geen eigen gebruikersnaam en inlogcode,
dan kun je de inlogcode patrijszeeland met
het wachtwoord zeeland van het project
gebruiken. Daarbij graag zoveel mogelijk
details opgeven over biotoop, tijdstip en plaats
van de waarneming. Bij de opmerkingen
geef je je naam op. Het is natuurlijk ook
mogelijk om losse waarnemingen op een
kaartje in te tekenen en deze dan door te
geven aan de Vogelwerkgroep. Wil je op de
hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen
van dit project, stuur dan een mail naar
alex.wieland@slz.landschapsbeheerzeeland.nl
Op de onderstaande kaart staan de atlasblokken
ingetekend waar in januari 2013
patrijzen zijn waargenomen. Zoals te zien is,
is ons werkgebied nog een van de betere
regio’s in Nederland.
Alex Wieland
elsenalex@hetnet.nl
0612352169
Start Locatie Adres
9.30 Mariahoeve Fam Wesemael)
Koninginnestraat 2
4568 PT Nieuw Namen (Emmadorp)
13.30 Camping Stropielekker
Fam Dees
Axelsestraat 120
4543 RN Zaamslag
De Steltkluut
2013
6 7
het jaar van ...

waarnemingen
De Steltkluut
8
Waarnemingen 1-10-2012 t/ m 31-12-2012
In onderstaand overzicht zijn alleen bijzondere
waarnemingen van vogels vermeld.
Regio: Midden en Oost Zeeuws-Vlaanderen
(vanaf grofweg het Paulinaschor tot en met
Saeftinghe).
Nieuwe meldingen: Nieuwe meldingen
kunt u sturen naar bertusbvb@gmail.com.
De voorkeur gaat uit naar registratie via
www.waarneming.nl. Bij de waarnemingen
vermelden: datum, aantal, leeftijd, geslacht,
ter plaatse of overtrekkend en dergelijke.
Gebruikte afkortingen: Diverse waarnemers
= Div.wrns, Braakman-Noord BN, Braakman-Zuid
BZ, Telpost Margarethapolder
TELM, Telpost ’t Hellegat TELH, Autriche
Polder AP, Verdronken Land van Saeftinghe
VLVS, Groot Eiland GE, Paulinaschor PS.
Futen tot en met eenden: Twee Eidereenden
zijn op 30-12 gespot nabij PS (JaV en JeV).
Bij AP werd op 5-10 een Flamingo gezien
(YP). Een mogelijke Groenlandse Kolgans
werd door LB bij GE gezien op 7-12. Op 22-10
werd een Jan van Gent, geen alledaagse
waarneming, gezien nabij Terneuzen. (PM).
De zeldzame Kleine Rietgans is 2 keer gezien.
Op 24-11 (15) bij AP (RJ,PR) en op 29-12 (3)
bij Zaamslag (BV). Tussen 27-10 en 31-12 zijn tot
max 200 Kleine Zwanen gezien (div.wrns).
De grotere aantallen vooral op de slaapplaats
op de Braakmankreek. Het mooie Nonnetje
is op enkele plaatsen gezien. Bij AP tussen
6-10 en 31-12 (1) (div.wrns), tussen 6-12 en
29-12 (1-4) bij GE (div wrns), op 15-12 (1) bij
TELM (JK, BvB), en tussen 28-1 en 29-12 (1-2)
bij de Braakman. Enkele meldingen voor de
Roerdomp. Op 9-12, 24-12 en 25-12 (1) GE
(HN,LC), op 20-12 (1) bij Hoek (HC), op 29-12
(1) bij Koewacht (LP). 2 waarnemingen van
de Roodkeelduiker nl op 1-11 (1) bij PS (PD) en
op 11-11 (1) bij PS (LB). Op 7-12 zag LB een
Taigarietgans bij GE. Op 24-12 zag LC bij
AP een Toppereend. Slechts 3 meldingen
van de Wilde Zwaan. Op 27-10 (3) voor-
bijtrekkend bij TELM (BvB), op 19-12 (2) bij
AP (LB) en op 26-12 (1) bij BN (HC). Zwarte
Zee-eenden worden niet zo vaak gezien in
onze regio. Op 14-11 is er 1 waargenomen
bij PS (LB).
Roofvogels: Tussen 25-10 en 30-12 is in BN
en BZ een Havik gezien. (GB,PM,HC,) Overige
meldingen van de Havik: op 8-12 (1) bij Koewacht
(LP), op 24-12 (1) bij GE (HB) en op
29-12 (1) bij VLVS (AvdW). De Rode Wouw is
gezien op 17-11 (1) bij PS (RRe), op 25-11 (1)
bij Hulst (AvdW), op 15-12 en 16-12 (1) bij
VLVS (PM,HC,MJ). De Ruigpootbuizerd is deze
winter aanmerkelijk minder gezien dan vorig jaar.
Van 27-10 tot 27-12 (1) bij VLVS (div.wrns) en op
20-12 (1) bij Westdorpe (FT). De Velduil is
niet veel gezien. Op 2-12 (1) en 16-12 (1) bij
VLVS (MJ,HC) en op 13-12 (1) bij Kloosterzande
(MS). In de periode 30-10 en 15-12 is
bij VLVS een Zeearend aanwezig geweest.
Naar verluid is hij op 15-12 n.a.v. kleiduiven
schieten vertrokken uit het gebied.
Hoenders t\m Sterns: Het Bokje is gezien op
de volgende locaties: op 21-10 (1) in Terneuzen
(KK), op 22-10 (14) bij Westdorpe (FT), op 21-12
en 29-12 (1) bij Koewacht (LP). De Drieteenmeeuw
die vorige winter veel gezien was is
nu alleen op 7-12 (1) en 9-12 (2) op de Westerschelde
gezien vanaf TELM (BvB,HM). Een
Geelpootmeeuw was van 20-11 tot 5-12
aanwezig bij AP (LB). De Grote Jager, een
zeevogel, werd op 26-12 jagend waargenomen
vanaf TELM (BvB). Slechts 2 meldingen van
Kleine Strandlopers nl. op 6-10 (7) bij TELM
(HM) en op 10-10 (6) bij Klooterzande (HB).
Op 3-12 was bij AP een Pontische Meeuw
aanwezig (LB). Purperreigers zien we meestal
alleen trekkend in het voorjaar. Nu zijn ze
trekkend gezien op beide telposten. Op 14-10
(1) bij TELM (BvB,HM) en op 20-10 (1) bij
TELH (BvB,MC,HB). Bij AP zag LB op 6-11 een
Scandinavische Zilvermeeuw.
Duiven tot en met gorzen: Enkele meldingen
van Appelvink nl: op 3-11 (1) bij Hulst (HB),
op 13-11 (5) bij St Jansteen (AW), op 20-11 (1)
bij Terneuzen (MC) en op 27-11 (1) bij Hulst
(HB). Buiten VLVS werd er slechts 1 melding
gedaan van de Baardman. Dat was op 21-10 (1)
bij Axel (KK). De zeldzame Bladkoning is op
30-10 gezien bij Hulst (HB). Op TELM werden
op 18-11 2 wel erg late Boerenzwaluwen
gezien (BvB,HM). Op het ringstation VLVS
werden Buidelmezen gevangen en wel op
22-11 (5) en op 17-12 (1) (JK,KM). De Cetti’s
Zanger is gehoord op 14-10 bij Koewacht (LP)
en op 25-12 (1) bij Terneuzen (BvB). In VLVS
zag MJ op 16-12 12 Fraters. De Geelgors
is alleen bij St Jansteen gezien en wel op
25-10 (2) en op 28-11 (1) (AW). Een niet alledaagse
waarneming van een Gestreepte
Strandloper werd gedaan op 7-10 bij AP
(LB). Ook 1 melding van de Grote Pieper op
10-10 bij TELM (BvB). Een erg late Huiszwaluw
werd gezien bij de Griete op 25-11 (HM).
De Klapekster, een wintergast, werd op
14-11 in BN waargenomen (EN). Ook bij de
Braakman werd de waarneming gedaan
van een Kleine Bonte Specht (MK). Een
nieuwe soort voor Zeeuws Vlaanderen, een
Middelste Bonte Specht, kon op 27-12
worden bijgeschreven. Hij werd gezien bij
Clinge door (AW). Voor heel Zeeland was
dit de 2e waarneming. Foto’s hiervan staan
op waarneming.nl. Dit najaar werden op
2 locaties Pestvogels gezien. Tussen 5-11
en 26-11 (1-5) bij Terneuzen en tussen 28-11 en
2013
2-12 (1-11) (JK,LB). Een toevalstreffer bij TELH
waar HB op een gemaakt foto constateerde
dat in een groepje Kauwtjes die passeerden
er 4 Russische Kauwen zaten. Vermeldenswaard
zijn het grote aantal Vinken dat op TELH
(6112) (HB) op 18-10 en op TELM (11614)
(BvB) op 19-10 trekkend werd waargenomen.
Op 19-10 was ook het aantal trekkende Veldleeuweriken
(2281) hoog te noemen bij
TELM (BvB).
Exoten: Een Chileense Smient werd op
15-12 bij Ossenisse waargenomen door HH.
Op 24-10 werd bij Canisvliet een Halbandparkiet
gezien (RR).
Hieronder volgen de namen van de mensen,
van wie ik gegevens heb verwerkt in bovenstaande.
De afkortingen zijn in de tekst verwerkt.
T Audenaert (TA), S Baeten (SB), L Bekaert (LB), W de
Block (WdB), G Boelens (GB), B v Broekhoven (BvB),
Bun (HB), M v Bunderen (MvB), L Calle (LC), M Capello
(MC), H Castelijns (HC), P Dhaluin (PD), F v Havermaet
(FvH), K Hessel (KH), H Hiel (HH), L v Himste (LvH), M
Jeurissen (MJ), R Joos (RJ), B de Keersmaecker (BdK), A
Klarenbeek (AK), M Knipping (MK),J Kolijn (JK), K Kuiper
(KK), K Leysen (KL), P Maas (PM), B d Maat (BdM),D
de Meulenaar (DdM), K Minnaar (KM), H Molenaar
(HM), E Neve (EN), H Nijskens (HN), L Persijn (LP), Y Pieters
(YP), R Remmerts (RR), R Remijnse (RRe)P Roelse
(PR), W de Rouck (WdR), G Smet (GS), M Sponselee
(MS), F Tombeur (FT), Ja Vanheuverswyn (JaV), Je Vanheuverswijn
(JeV), T Vochten (TV), B Vroegindeweij
(BV), A vd Wiel (AvdW), A Wieland (AW),
Bert van Broekhoven
waarnemingen
Foto: Kuifmees - Alex Wieland
De Steltkluut
9

natuurherstel
De Steltkluut
10
Natuurherstel Westerschelde gaat langzaam
van start
Momenteel gaan de natuurwaarden van de
Westerschelde achteruit als gevolg van de
vaargeulverruiming(en). Het is van groot belang
om de in de Scheldeverdragen afgesproken
natuurbehoudsmaatregelen snel uit te voeren.
Ondertussen lijkt hiermee eindelijk een voorzichtige
start te worden gemaakt. In dit artikel
wordt een korte samenvatting gegeven van
de historie en huidige stand van zaken.
Historie van de baggerwerkzaamheden
Sinds 1895 wordt er permanent gebaggerd
in de Schelde. De allereerste baggerwerken
in (het Nederlandse gedeelte van) de Westerschelde
vonden in 1923 plaats op de drempel van
Bath. In de loop van de jaren werd steeds
meer stroomafwaarts gebaggerd (Kornman
et al, 2002).
Naast een minimale diepte moest de vaargeul
(voor de scheepvaart) ook een minimale
breedte hebben. De term “verruiming” is dan
ook beter dan “verdieping”. Door de ontwikkeling
van plaatgebieden kan de minimale
breedte van de vaargeul in het geding komen.
Daarom wordt op enkele plekken ook gebaggerd
om de vaargeul op de vereiste
nautische breedte te houden. De eerste verruiming
vond plaats tussen 1970 en 1975
(Kornman et al, 2002). Voor deze verruiming
zijn geen eisen gesteld voor wat betreft
natuurherstel/-behoud.
In 1995 sluiten Nederland en Vlaanderen
een verdrag over de tweede verruiming van
de Westerschelde. In dat verdrag staat dat
er natuurcompensatie moet komen voor de
schade die door de verruiming wordt veroorzaakt.
Een oppervlakte voor de compensatie
werd niet vastgelegd. Wel was het plan om
langs de Westerschelde een aantal polders
terug te geven aan de natuur (ontpolderen).
Wetenschappers en natuurbeschermers waren
(en zijn) het in meerderheid eens dat ontpolderen
de beste vorm van natuurcompensatie
is. Van ontpoldering als compensatie
voor de tweede verruiming is het tot de dag
van vandaag niet gekomen. Het bleek al in
1996 gevoelig te zijn bij een deel van de
Zeeuwse bevolking, die hier tegen in protest
kwam. In plaats van alleen effectieve maatregelen
te nemen ten behoeve van de natuur
in de Westerschelde, zijn er talloze binnendijkse
natuurprojecten uitgevoerd die
meestal weinig relatie hadden met de Wes-
terschelde. Zo werden er onder andere kreekherstelprojecten
uitgevoerd en natuurlijke
oevers aangelegd (Provincie Zeeland, 2009;
categorie C projecten). De natuur profiteerde
op die locaties wel en wellicht ook wel een
(klein) deel van de vogels die van de Westerschelde
gebruik maken. Maar de negatieve
staat van instandhouding waar de Westerschelde
zich momenteel in bevindt, werd er niet
door gekeerd. Deze compensatie werd door de
Europese Commissie dan ook aanvankelijk
als onvoldoende beschouwd. Daarom is zij in
2000 gestart met de procedure voor ingebrekestelling.
Naar aanleiding van de tussentijdse
evaluatie in 2001 is een extra (financiële)
impuls gegeven aan met name de buitendijkse
projecten (Perkpolder) en de direct aan
de zeedijk grenzende natuurontwikkeling
(nieuwe inlagen). Op 23 december 2005 heeft
de Europese Commissie aangegeven, dat op
basis van nadere informatie de inbreukzaak
werd geseponeerd (Provincie Zeeland, 2009).
De derde verruiming van de Westerschelde
In 2005 tekenden Vlaanderen en Nederland
een nieuw Scheldeverdrag. Hierin is een overeenkomst
over de derde verruiming opgenomen.
Tevens werd afgesproken dat er in
2010 aan Nederlandse zijde minimaal 600
ha. nieuwe estuariene natuur ontwikkeld
zou zijn. Met het oog daarop was de ontpoldering
van de Hedwigepolder (295 ha.)
aangewezen. De overige 300 ha zou door de
provincie Zeeland nader ingevuld worden,
en moest in het middengebied van de Westerschelde
worden gerealiseerd. Wetenschappers
hebben in talloze publicaties (zie website
Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie) de
achteruitgang en de kwetsbaarheid van de
natuur (als gevolg van de verdieping) van
de Westerschelde beschreven, en de beste
oplossingen om deze negatieve spiraal te
doorbreken. Door toenemend verzet van
een deel van de bevolking en later ook een
deel van de politiek kwam er tot nu toe nog
niets van het natuurherstel voor de derde
verdieping terecht.
Recente inpolderingen
Naast de uitvoering van de eerste baggerwerkzaamheden
in de Westerschelde in
de vorige eeuw, vonden er toen ook nog
op grote schaal inpolderingen plaats. Zo is
sinds 1930 4000 ha. (d.w.z. meer dan het
Verdronken land van Saeftinghe) ingepolderd,
waarvan 1450 ha. na 1960. In tabel 1 is de
verandering van het oppervlak van de Westerschelde
ten gevolge van de inpolderingen
weergegeven ten opzichte van het huidige
Natuurherstelprojecten in het Nederlandse
deel
In 2013 zal de eerste stap worden gezet voor
de uitvoering van het natuurdeel van Plan
Perkpolder (compensatie tweede verruiming).
De verwachting is dat de oplevering van
het 75 ha. grote natuurgebied in 2015 zal
plaatsvinden. Hiermee wordt de eerste ontpoldering
een feit. Er is overigens opvallend
weinig protest tegen de ontpoldering. Mogelijk
komt dit door de beperkte grootte van het
gebied of omdat er naast de oplevering van
een natuurgebied ook huizenbouw en een
golfbaan voorzien zijn. Het is een nuttig project,
temeer omdat er in het middengebied
van de Westerschelde nog maar nauwelijks
schorren aanwezig zijn en deze onder grote
recreatiedruk staan. Meer info zie:
www.perkpolder.nl.
Goed nieuws is dat het nieuwe kabinet de
ontpoldering van de Hedwigepolder in het
reageerakkoord heeft staan. Op 21 december
2012 maakte staatssecretaris van Economische
Zaken Dijksma bekend, dat de Hedwigepolder
in 2019 helemaal als natuurgebied moet zijn
ingericht. Naar verwachting zal in mei 2016
worden gestart met de herinrichting. Straks
zal het door erosie geplaagde Saeftinghe
met bijna 465 ha. worden uitgebreid: 295
ha. aan de Nederlandse zijde (Hedwigepolder)
en 170 ha. aan de Vlaamse zijde (Prosperpolder).
Het was al het grootste brakwaterschor
van Europa maar is straks misschien
wel het grootste schorrengebied van Europa
(dan 4000 ha. groot).
In de zomer van 2012 is gestart met de uitvoering
van het project Waterdunen. Naar
2013
oppervlak. Op de locaties, waar werd ingepolderd,
verdwenen slikken en schorren
(Vroon et al 1997). Volgens PAET (2004) zijn
inpolderingen de belangrijkste factor geweest
voor de morfologische veranderingen in de
Westerschelde.
Periode Sloe/Kaloot Braakman Hellegat Saeftinghe Ossendrecht Totaal
1800 -1850 96 2434 54 1639 - 4223
1850 -1900 518 1394 409 1061 1515 4897
1900 -1950 481 835 132 316 620 2384
1950 -1995 200 1525 - - 890 2615
Totaal 1295 6188 595 3016 3025 14119
Tabel 1: Inpolderingen rond de Westerschelde (ha.) sinds 1800 (Vroon, 1997).
verwachting zal dit natuur-, recreatie- en
kustversterkingsproject eind 2015 gereed
zijn (het recreatiedeel in 2018). Er zal een
oppervlakte bijkomen van 250 ha. natuur.
Via een getijdenduiker wordt er een gecontroleerd
overstromingsgebied met gereduceerd
getij (GGG) gerealiseerd. Voor hoeveel
ha. deze mee mag tellen als natuurherstelmaatregel
(voor de derde verdieping) is nog
niet helemaal duidelijk. Volgens de website
van de Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie
zal er 173 ha. estuariene natuur worden gerealiseerd
(bron: www.vnsc.eu). Omdat Waterdunen
geen ontpoldering is, mag niet de
volle 250 ha. meetellen. Voor alternatieven
voor ontpoldering (GGG’s) is namelijk meer
oppervlakte nodig om dezelfde kwaliteit te
kunnen realiseren. Het gebied ligt zeer gunstig
voor trekvogels, die hier even kunnen bijtanken/rusten
voordat ze de monding van de
Westerschelde oversteken. De meerwaarde
voor de onder druk staande natuur in het
middengebied van de Westerschelde is echter
beperkter. Waterdunen ligt immers meer in
de monding dan in het middengebied. Voor
meer info zie: www.waterdunen.com.
De Vlaamse regering keurde in 2012 het ruimtelijk
uitvoeringsplan van het natuurgebied
het Zwin goed. Hier zal door ontpoldering
120 ha. aan het natuurgebied worden toegevoegd.
Nederland werkt mee maar het
Nederlandse deel beslaat slechts 10 ha. De
Vlaamse hectaren mogen niet meetellen
met de Nederlandse verplichting. Wanneer
de uitvoering van dit natuurherstelproject
gepland is, is nog niet bekend.
natuurherstel
De Steltkluut
11

natuurherstel
De Steltkluut
De spontane ontpoldering van de voormalige Selenapolder (nu Sieperdaschor genaamd) in
1990, liet zien dat de natuur zich buitendijks razendsnel kan herstellen.
Zijn deze maatregelen voldoende?
De maatregelen die Nederland neemt om
de 300 ha. in het middengebied van de
Westerschelde te realiseren, zijn volgens de
Europese Commissie (EC) niet toereikend.
Er kwam kritiek op de voorgestelde strekdammen
en andere buitendijkse maatregelen,
omdat deze niet voor extra estuariene natuur
kunnen zorgen en de natuurlijkheid van de
Westerschelde juist zouden aantasten. Het
kabinet en de provincie beramen zich over
vervolgstappen. Het is niet uitgesloten dat er
nog een extra ontpoldering of gecontroleerd
overstromingsgebied met gereduceerd getij
nodig zal zijn om de EC tegemoet te komen.
Ervan uitgaande dat de komende jaren de
eerder genoemde projecten met succes
worden uitgevoerd, blijft het de vraag of dit
voldoende zal zijn. Eerder was immers door
wetenschappers vastgesteld dat er 1200 ha.
extra estuariene natuur nodig was om de
Westerschelde weer gezond te krijgen. De
afgesproken 600 ha. vormen het resultaat
van een compromis in het Scheldeverdrag,
maar geven zeker niet automatisch de garantie
dat we hiermee de Westerschelde uit haar
negatieve staat van instandhouding krijgen
(doelstelling vanuit het Natura2000 beheerplan).
Ook na uitvoering van de projecten
zijn er nauwelijks schorren aanwezig in het
traject Breskens-Perkpolder. Op dit traject
zullen nog steeds minder dan een handvol
smalle (en dus erg kwetsbare) schorren
(Voorland Nummer Eén, Paulinaschor, Hellagat
en het schorretje bij Zeedorp) ten zuiden
van de Westerschelde aanwezig zijn. Ook
de noordrand van de Westerschelde is in dit
traject arm aan schorren. Hier zijn slechts
twee kleine schorrengebieden (Zuidgors en
de Schorren van Baarland). Dit traject zou dan
ook de nadruk moeten krijgen bij eventuele
toekomstige ontpolderingen.
Tegenstanders van ontpoldering noemen
soms “slim storten” als alternatieve maatregel
voor natuurherstel. Dit is echter onterecht;
slim baggeren/storten is een noodzaak voor
de Natura2000-ontheffing om de schade
aan natuur te beperken, maar biedt geen
enkele oplossing voor het natuurherstel.
Schadelijke bijeffecten van het baggeren/
storten (vertroebeling, verstoring, afname
van laag dynamische gebieden) worden er
door beperkt, maar van enig natuurherstel
is geen sprake.
Meten is weten
Alleen door een intensieve monitoring van
flora, fauna, abiotiek en morfologie krijgen
we een goed beeld van de staat van de Westerschelde.
De Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie
stuurt deze monitoring aan en
publiceert met regelmaat gegevens. Deze
gegevens vormen de basis voor toekomstig
beleid. De Langetermijnvisie Schelde-estu-
Foto: Sieperdachor bij Saeftinghe - Chiel Jacobusse
arium 2030 van de Nederlandse en Vlaamse
overheid vormt de basis voor gemeenschappelijk
beleid voor het estuarium. Voor
de drie hoofdpijlers van de visie: Veiligheid,
Toegankelijkheid en Natuurlijkheid, zijn streefbeelden
uitgewerkt voor de situatie in 2030.
De visie noemt de volgende systeemkenmerken
van het estuarium, die in stand moeten
worden gehouden (LTV, 2001):
• een open en natuurlijk mondingsgebied;
• een systeem van hoofd- en nevengeulen
met tussenliggende platen en ondiepe
watergebieden in de Westerschelde
(meergeulenstelsel);
• een riviersysteem met een meanderend
karakter in de Zeeschelde;
• een grote diversiteit aan habitats, vooral
schorren, slikken, platen en ondiep water
in zout, brak en zoet gebied, gecombineerd
met natuurlijke oevers.
Literatuur en verder lezen:
De website van de Vlaams-Nederlandse
Scheldecommissie bevat tientallen publicaties
die online te lezen of te downloaden
zijn. Zie: http://www.vnsc.eu/publicaties/
vnsc-publicaties.html
Website Steltkluut geheel vernieuwd
Er werd al lang over gepraat en sinds een
jaar is er ook serieus werk van gemaakt: De
vernieuwde website van De Steltkluut. Nadat
het blad flink gemoderniseerd is, moest ook
de website wat opgeknapt worden. Diverse
werkgroepen leverden wat ideeën: We maken
het interactiever, moderner, overzichtelijker
en sneller. Op dit moment zijn nog niet alle
wensen vervuld en we hebben nog veel
werk om alle wensen in te willigen. Maar het
raamwerk en vormgeving van de site is er nu.
Nog wat laatste open eindjes wegwerken
en dan gaan we van start. Een belangrijke
verandering die werd doorgevoerd is een
herkenbare uniforme vormgeving van zowel
het verenigingsblad als de website. Daarnaast
is de website nu opgebouwd met een toegankelijker
systeem, waardoor het in de toekomst
ook mogelijk zal zijn dat meerdere
mensen aanpassingen kunnen doorvoeren.
De teksten op de website zijn nagezien en
ge-update.
Kornman B., Liek G-J. & H. Schippers, 2002.
Baggeren en storten in de Westerschelde. Een
nieuwe kijk op het onderhoudsbaggerwerk.
LTV, 2001, Langetermijnvisie Schelde-estuarium
met toelichting (LTV 2030). Ministerie van
Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat Directie
Zeeland en Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.
PAET, 2004, Proposals for managing the
morphology of the Westerschelde, Port of
Antwerp Expert
Team (draft).
Provincie Zeeland, 2009, Natuurcompensatieprogramma
Westerschelde. Eindrapportage
1998-2008.
Vroon, J., C. Storm, J. Coosen, 1997, Westerschelde,
stram of struis? Eindrapport van
het project Oostwest, een studie naar de beinvloeding
van fysische en verwante biologische
patronen in een estuarium. Rapport
RIKZ-97.023. Rijkswaterstaat, Rijksinstituut
voor Kust en Zee, Middelburg.
Bestuur Steltkluut
Ongeveer op het moment dat dit voorjaarsnummer
uit komt zal de nieuwe versie
online zijn. Neem vooral eens een kijkje.
Heeft u nog vragen, op- of aanmerkingen
dan kunt u contact opnemen met Bas de
Maat (bas.demaat@gmail.com). En verder
hangt het succes ook een beetje af van u.
Het mooie zou zijn dat jullie, als leden, ook
bijdragen leveren. De site blijft op die manier
actueel. Het adres van de website blijft ongewijzigd:
www.steltkluut.nl.
Bas de Maat heeft deze klus geklaard (daarbij
gesteund door Harry, Elisabeth en enkele
anderen) en Bas wordt ook onze nieuwe
webmaster. Rest ons nog heel veel dank uit
te spreken aan Harry Hamelink, die onze
eerste website heeft gebouwd en jarenlang
onze webmaster was. Harry, voor die jarenlange
inzet zijn we je zeer erkentelijk.
Lucien Calle
De Steltkluut
2013
12 13
nieuwe website

iets voor u?
De Steltkluut
14
Foto: Werken op de akkers - Lucien Calle
Traditioneel beheer op de akkers van Sovon-avond 2012
Het Zeeuwse Landschap De Steltkluut organiseerde dit jaar de Sovonavond
in het stadhuis van Terneuzen. Er waren
acht sprekers en ruim tien geïnteresseerden.
Met een kleine ploeg mensen staan we te
schoffelen tussen de bieten. De zon staat hoog
aan de hemel. Iedereen werkt in korte broek
want het is broeierig weer. Onafgebroken horen
we de veldleeuwerik zingen. Het is een heerlijk
geluid. Dan is het weer even helemaal stil en hoor
je alleen in de verte een tractor wat ronken.
Bij de akkerrand aangekomen zien we een fraaie
bloemenpracht met korenbloem en klaproos.
Wat later zien we een groepje patrijzen tussen
de bieten rondscharrelen. Na de middag gaan
we bonenruiters maken. Met stokken moeten
er oppers worden gemaakt, waarover de geoogste
bonen worden gehangen. Het is best een
precies werkje. Als je het niet goed stapelt,
valt alles er makkelijk weer vanaf...
Is dit een sfeerbeeld uit het boerenleven van
een eeuw geleden? Zomaar een werkdag zoals
destijds voor een groot deel van de Zeeuwse
inwoners heel gewoon was? Tegenwoordig
kent bijna niemand meer het traditionele werk
op de akkers. De modernisering van de landbouw
is vanzelfsprekend niet tegen te houden.
Maar het is toch wel jammer dat hiermee de
kennis en het beleven van het aloude landschap
steeds verder verloren dreigt te gaan.
In vergelijking met andere soorten natuur,
gaat het erg slecht met de boerenlandnatuur.
Waar het met de vogels van de bossen of
moerasgebieden relatief goed gaat, hebben
de vogels van akkers veel moeite om te overleven.
In vergelijking van pakweg twintig
jaar geleden is nog slechts een fractie van
de veldleeuweriken en patrijzen aanwezig.
Geelgors en grauwe gors zijn als broedvogel
zelfs helemaal verdwenen. Hetzelfde beeld
zien we bij de planten. Ouderen herinneren
zich vast wel dat akkertjes vroeger veel
kleinschaliger waren en door alle bloeiende
planten ook veel kleurrijker. Schaalvergroting
en moderne teeltmethoden laten weinig leefruimte
voor soorten die vroeger het landschap
een aangenaam tintje gaven. Een aantal organisaties
heeft de handen ineen geslagen om
de teloorgang te keren. Cultuurhistorie op de
akkers blijkt hier hand in hand te gaan met
het behoud van natuur. En dat is eigenlijk
best logisch, want als je precies zo werkt als
vroeger, krijgen vogels en planten opnieuw
dezelfde leefruimte.
De Schommeling
Enkele jaren terug begon Het Zeeuwse Landschap
een akkerproject aan de Schommeling
bij Heikant, aan de rand van het waterwingebied
(en op enkele andere plekjes), met
als doel is om de natuurwaarden van akkers
terug op te krikken. Op deze plek zijn weer
kleinschalige akkertjes aanwezig. Er worden
weer traditionele gewassen geteeld zoals
Hemelgerst, Evie en St Jansrogge. De akkertjes
zijn direct al weer erg bloemrijk met als topper
de Franse silene, een plant die uit Nederland
verdwenen was. Hier is een nieuwe vrijwilligerswerkgroep
aan de slag gegaan: Werkgroep
traditioneel agrarisch natuurbeheer. Het werk
bestaat uit het onderhoud aan de kleinschalige
biologische akkers (onkruid vrij houden),
traditionele manier van oogsten, zoals oppers
maken, oogsten van zaad van gewenste akkerkruiden
ed. Voor deze groep worden nog
nieuwe vrijwilligers gezocht, waarbij iedereen
zelf mag bepalen hoeveel tijd hij/zij
in het project steekt. Zodat het hierboven
geschetste plaatje er niet alleen een vanuit
het verleden is, maar hopelijk ook weer een
van de toekomst. Het project wordt ondersteund
door Landschapsbeheer Zeeland.
Geïnteresseerden en kunnen zich melden
bij Alex Wieland, 06-12352169, elsenalex@
hetnet.nl
Lucien Calle
De eerste spreker, Alex Wieland, bracht verslag
uit over vijf jaar broedvogels inventariseren
door Steltkluutleden in vijf plaatsen van de
gemeente Terneuzen, de opdrachtgever. Er
zijn duidelijke verschillen tussen de stenen
kernen Terneuzen en Sas van Gent in vergelijking
met de meer groene plaatsen als Biervliet,
Zaamslag en Axel. In de steden vinden we
minder soorten in grotere aantallen zoals de
Turkse Tortel en de Gierzwaluw. In de dorpen
vinden we meer broedvogelsoorten, maar
meestal in kleinere aantallen, zoals de Roodborst
en de Groene Specht.
Jan-Willem Vergeer, coördinator van de tellingen
in Zeeland en Zuid Holland, gaf vervolgens
een overzicht van het verloop van de ganzen-
en zwanenaantallen in de winter van 2010.
Door de abrupte kou met veel sneeuw in
december zijn de ganzen duidelijk uitgeweken
van Friesland naar Zuid West Nederland en
Vlaanderen. Het is een duidelijke ontwikkeling
dat de soorten langzaam aan steeds vroeger
uit hun zomergebieden onze kant op komen.
Per soort gaf hij een beeld, waarvan alle tellers
binnenkort een verslag krijgen.
René Steijn, medewerker van de Provincie
Zeeland, stelde dat de opvang in de zogeheten
opvanggebieden voor ganzen (aangewezen
in 2005) in Zeeland ongeveer 60% van de
Grauwe Gans en de Kolgans bergen. De
schadevergoeding aan boeren buiten die
gebieden is beëindigd en daar mogen de
ganzen worden bejaagd. Inmiddels zijn de
provincies verantwoordelijk voor het beleid
in plaats van het Ministerie van LNV, dat ook
al jaren heeft bezuinigd op schadevergoeding.
De jagers willen niet meer meedoen in het
overleg.
Rob Remmerts hield een omstandig verhaal
over het herkennen van de soorten en ondersoorten
van de Grote Rietgans, die in
Zeeuws-Vlaanderen relatief veel pleistert.
Vervolgens kwam het verrassende en geestdriftige
verhaal van professor Eckhart Kuijken.
In zijn periode bij de Belgische Jeugdbond
begon hij ganzen te tellen in de polders rond
Damme (1958). De aanwezigheid van ganzen
2013
was er eigenlijk niet bekend. Het bleek mogelijk
om de jagers onder leiding van graaf Lippens
over te halen de jacht te staken in de echte
wintermaanden in 1964. Een landelijk verbod
op het bejagen van ganzen in België kwam er
in 1981. Toch kan niet duidelijk gesteld worden
dat de nog voortdurende toename van pleisterende
aantallen het expliciete gevolg is van het
gestopte bejagen. Sinds 1958 zijn heel veel
waarnemingen gedaan en die geven duidelijk
aan dat de toenemende aantallen pas over een
groter gebied gaan pleisteren als een bepaalde
dichtheid van weilandbezetting is bereikt. Tegenwoordig
komen er 10.000 Kleine Rietganzen en
20.000 Kolganzen. Soms vertegenwoordigen
de aantallen Kleine Rietgans zelfs bijna de
hele broedpopulatie van Spitsbergen (90% in
2000). De twee soorten verschillen in de manier
waarop zij hun winterkwartier uitbreiden
onder invloed van de groeiende aantallen.
De Kleine Rietgans heeft te maken met een
tekort aan gras op de bekende weilanden
door zijn toenemende aantallen. Langzaam
aan hebben ze er steeds wat weilanden in
de buurt bij genomen om aan voldoende
eten te komen tijdens het Belgische winterverblijf.
Alle stippen van de Kleine Rietgans
op een actuele verspreidingskaart staan nog
steeds dicht bij elkaar in een driehoekig
poldergebied.
De toenemende aantallen Kolgans vertonen
een ander patroon. Als de begrazingsdruk
te hoog is voor het weiland of als de ganzen
tekort komen aan gras, worden vanuit het
bekende gebied nieuwe weilanden verder weg
gekozen. Dat gebeurt door kleine groepen
over afstanden van enkele kilometers. Door het
intensief observeren van gemerkte beesten is
vastgesteld dat in die nieuwe pleisterkolonies
ook al veel dieren komen die het oude centrale
terrein al niet eens meer bezoeken als ze vanuit
hun broedgebieden komen en dat zij direct
op de nieuwere pleisterplekken afvliegen.
Vanuit zijn ervaringen zegt Kuijken dat hij
wel inziet dat de veel grotere druk door de
aantallen in Nederland (tot soms bijna 2 miljoen
in januari) heel anders is dan de situatie rond
Damme. Aanpakken is misschien niet te vermijden,
maar laat de ganzen zoveel mogelijk
zelf reguleren hoe zij zich verspreiden in de
winter, want ze hebben hun eigen patroon.
Ga op de ganzen vooral niet jagen want dan
hebben ze veel meer energie nodig en die
grotere schade wordt over een veel groter
weidegebied gespreid.
Jaap Woets
Infoavond Sovon
De Steltkluut
15

loemenpracht
2
Foto: Zwarte Els / Hazelaar - Sandra Dobbelaar
Bloeiende bomen en struiken
Elk voorjaar is het weer opletten. Het gaat soms
zo snel. Eerst is het nog fris en winterachtig
en dan ineens barst de lente los. Bloemen
verschijnen, bomen en struiken laten hun
kleuren zien. Officieel begint de lente pas eind
maart, maar veel planten en dieren kondigen
al veel eerder aan dat het voorjaar begonnen
is. Sommige planten gaan bloeien als het nog
erg koud is. Winterakoniet of speenkruid
bijvoorbeeld. Echte winterkoningen zijn de
zwarte els en de hazelaar. Die kun je soms al in
december op bloemen betrappen. Je moet
wel even goed van dichtbij kijken. De stuifmeelkatjes
zie je al van ver, maar de vrouwelijke
bloemetjes zijn kleiner. Die van de hazelaar
zijn prachtig rood. Als je er eenmaal een
hebt gevonden, zie je er plotseling overal in
de struik zitten. Het zijn kleine rode draadjes die
in een bosje op de top van een knop staan.
Als het wat warmer wordt in het begin van
het jaar, gaan ook andere bomen bloeien.
Het eerst vallen de bomen en struiken op
die heel vroeg bloeien. In februari of maart
als er nog geen blaadje te zien is, bloeien
de gele kornoelje, boswilg en sleedoorn. De
kale takken worden versierd met prachtige
bloemen of katjes. Is het een keer een wat
warmere zonnige dag, dan zal je er meteen
een heleboel insecten op zien: hommelkoninginnen,
bijen, vliegen en misschien zelfs
een vlinder die wakker is geworden uit zijn
lange winterslaap.
Al snel volgen andere soorten bomen en struiken,
maar dan verschijnt ook het eerste blad.
De meidoorn bijvoorbeeld krijgt eerst fel groen
blad en daarna trossen met witte bloemen,
die ook nog eens heerlijk ruiken. En zo gaat
het bij de meeste bomen en struiken: eerst
blad en dan bloemen of tegelijk met het
blad ook bloemen.
Later in het voorjaar komen er steeds meer
bloemen te voorschijn: appels en peren gaan
bloeien, de paardenkastanje, wilde liguster,
rode kornoelje, allerlei soorten rozen en ga zo
maar door. Omdat elke soort zijn eigen periode
in het jaar heeft dat hij bloeit, is er vaak een
heel voorjaar en zomer lang bloesem te vinden.
Niet bij alle bomen en struiken zie je de
bloemen even goed. Soms moet je zelfs goed
zoeken. De bomen van de kardinaalsmuts, de
plataan of de wegedoorn bijvoorbeeld vallen
niet echt op. Wist je dat er insecten zijn die
maar van een of enkele soorten bloemen
stuifmeel kunnen halen?
Zet eens een stel takken van verschillende
soorten bomen en struiken in een vaas binnen
en kijk er elke dag naar. Je zult zien hoe de
knoppen open gaan. Is dat bij elke soort
hetzelfde? En zitten de bloemen op dezelfde
plaatsen aan de takken?
Hier zie je een heleboel bloemen van bomen en struiken. Ken jij ze allemaal?
Plataan Vogelkers
Foto: Sleedoorn - Sandra Dobbelaar
Kardinaalmuts Rode kornoelje
Lijsterbes
Vlier Tamme kastanje
Het zijn allemaal bloemen! Weet je ze?
Vul de juiste bloem per alinea in, dan komt er in het blok van boven naar onder een woord.
meisjesnaam, deel van het oog
naam van een tijschrift
de franse ...
hiervan wordt saffraan gemaakt
andere naam voor papaver
bloem met vele namen
ziet eruit als een trompet
herfstbloem
andere naam voor Campanula
van de zaden wordt olie gemaakt
2013
A
R
L
Meidoorn
I
O
N
Sandra Dobbelaar
Welk woord, mail het naar vinkegiessen@tele2.nl
L
E
S
O
raadsels
3

kijk die bloem!
4
Wat is eigenlijk een bloem?
Wanneer jij aan bloemen denkt, wat komt er
dan in je op? Denk je dan aan de felgekleurde
en lekker ruikende planten, die iedereen opfleuren
in de lente en zomer? Denk je aan een bos
bloemen die je aan iemand cadeau kunt geven?
Bijna iedereen houdt van bloemen, omdat
ze mooi zijn en vaak lekker ruiken. Zonder
bloemen zouden we niet genoeg te eten
hebben. Al onze vruchten, groenten, bonen
en granen zijn afkomstig van bloemplanten.
Er zijn vele verschillende vormen, geuren en
kleuren. Ze kunnen alleen staan of enorme
groepen vormen. Maar wat is een bloem nu
precies?
Een bloem is een verzameling van speciale
bladeren. De meeste bloemen bestaan uit
vier delen: kelkbladeren, kroonbladeren,
meeldraden en stampers. De kelkbladeren
kroonblad
helmknop
helmdraad
kelkblad
stempel
stijl
vruchtbeginsel
bloemsteel
zijn de groene delen aan de buitenkant van
de bloem. Ze beschermen de bloemknop
en vallen soms af wanneer de bloem zich
opent. De kroonbladeren zijn meestal de
kleurigste delen van een bloem. Binnen de
kroonbladeren zitten de meeldraden en de
stampers. De meeldraden zijn mannelijke
delen van een bloem: elke meeldraad bestaat
uit een lange, dunne steel ->de helmdraad
en een helmknop. Op de helmknop zit het
stuifmeel van de bloem. De stamper is het
vrouwelijke deel van de bloem. Elke stamper
heeft een stempel, een steel en een vruchtbeginsel,
waarin de zaadknoppen zitten die
uiteindelijk de zaden vormen.
Voordat een bloem zaden
stuifmeelkorrels
kan maken, moet stuifmeel
uit de mannelijke helmknoppen
de vrouwelijke
stuifmeelbuis stempel bereiken. Dit heet
bestuiving. Soms is hiervoor
de hulp van dieren
eicel of de wind voor nodig.
Wanneer een stuifmeelkorrel
op de stempel terechtkomt,
begint een hele
dunne buis uit te groeien.
Deze buis groeit door de stijl omlaag tot hij
de zaadknop in het vruchtbeginsel bereikt.
Nu kan de zaadknop een zaad worden.
Er zijn verschillende bloeiwijzen. Aparte
bloem: Alleenstaande bloemen, die elk aan
een bloemsteel staan, bv. tulpen hebben
maar één bloem. Bloeiaar: De bloemen zitten
zonder bloemsteel aan één stengel, bv. de
koningskaars. Scherm: Alle bloemen staan
op dezelfde hoogte aan de stengel, bv. de
berenklauw. Zo kunnen insecten, die voor
de bestuiving zorgen, gemakkelijk op de
bloemen landen. Samengestelde bloem:
Heel veel kleine bloemetjes samen lijken op
één enkele, grote bloem, bv. de zonnebloem.
Anja van der Giessen
Foto: Bostulp - Lucien Calle
Foto: Koningskaars
Foto: Berenklauw - Lucien Calle
Foto: Zonnebloem - Jolien Vinke
Paaseieren met bloem- en bladmotief,
geverfd met uienschillen
Paaseieren kan je in plaats met gekochte
verf (chemisch vervaardigd) ook met natuurlijk
materiaal, zoals uien, rode bieten,
verschillende vruchten en kruiden een
mooie kleur geven. Het is meestal goedkoper
en ziet ook heel erg mooi eruit.
Vandaag wil ik jullie verraden hoe je dit
met uienschillen kan doen.
Wat heb je nodig
Heleboel rode en bruine uienschillen (het
beste al een paar weken van tevoren beginnen
met verzamelen).
Pan met ½ liter water (meer eieren, dan
meer water). Je kan dit van tevoren uitproberen
hoeveel je nodig hebt, zodat je eieren
die je wil verven bedekt zijn. Neem niet een
te grote pan.
Eieren (het liefste wit).
Een oude, dunne panty van je moeder, oma
of grote zus (maar misschien even vragen of
het mag).
Verschillende kleine bloemen (madeliefjes,
viooltjes, primula’s) en verschillende fijne
grassoorten en blaadjes.
Zo wordt het gedaan
Uienschillen in het water leggen een scheut
azijn toevoegen en ongeveer een half uur
laten koken- sudderen, zodat er een mooie
kleur en een donker soepje ontstaat.
In de tussentijd de bloemen en (of) blaadjes,
op het rauwe, witte en met azijn schoon
gemaakte ei leggen (hoe het later eruit
moet zien) en de in stukjes geknipte panty
erover leggen. Het beste lukt het met zijn
tweeën- de één houdt vast en de andere
legt de panty voorzichtig erop. De panty
goed aantrekken en op de achterkant van
het ei met een elastiekjes of draad vastbinden
en zo fixeren.
Als de eieren allemaal zijn voorbereid kan
je ze tegelijkertijd in de hete sap leggen en
hierin ongeveer 8 minuten laten koken. De
eieren eruit halen en af laten koelen en de
panty en blaadjes verwijderen.
Bijzonder mooi ziet het eruit als je ze in een
mandje met houtwol legt.
Elisabeth Hoek
2013
Foto’s: Eieren verven - Elisabeth/ Marie Hoek
eens proberen!
5

onder de loep
6
Foto: Haas in het veld
Mijn naam is … Haas
Al ooit deze uitspraak gehoord? Weet je wat
dit betekent?
Dit geeft aan dat iemand van niets weet of
ergens niets mee te maken wilt hebben.
Zo zijn er ook nog een veelal andere spreekwoorden
over en met de haas. Hieronder
een paar meest gebruikelijkste ervan.
• Een hazenslaapje-
Een lichte slaap. De haas slaapt zeer licht
en is makkelijk te wekken.
• Hij heeft schoenen van hazenleer -
Hij kan ontzettend hard lopen.
• Angsthaas -
zeer bang uitgevallen persoon, verwijzend
naar de waakzaamheid van de haas.
Hazenraadsel
Hieronder een paar bijzonder “haas achtig”
benoemingen. Weet je wat ze betekenen?
Lepels - pluim - rammelaar - moer - leger
De antwoorden vind je verder in de tekst
Heb oren als een …
Op het eerste gezicht lijkt een haas veel op
het konijn, maar hij is veel groter, heeft veel
grotere oren en langere benen. Hij wordt
wel tot 73 centimeter lang en ongeveer 30
centimeter hoog. Het mannetje (“rammelaar”
of “ram”) is iets zwaarder dan het vrouwtje
(“moer” of “moerhaas”).
De haas heeft zeer lange oren ook lepels
genoemd (tot 13 cm) waarmee hij uitstekend
kan horen. Ze kunnen los van elkaar bewegen
en kunnen zo van iedere richting geluid opvangen.
De grote, goudbruine ogen zitten op de
zijkant en omringd door een iets lichtere
vacht. Hij kan ermee 360° kijken, dus hoeft
zijn hoofd niet te draaien om zijn omgeving
in de gaten te kunnen houden.
Ook heeft de haas een heel goede reukzin.
Door voortdurend te snuff elen kan hij van
alle geurtjes (vrouwtjes, vijanden) ruiken.
Zijn kleine zwarte staartje (ook pluim genoemd)
is aan de onderkant wit, dit kan je heel goed
zien als hij weghuppelt. De achterpoten zijn
langer en krachtiger dan de voorpoten. Iedere
poot heeft vijf tenen en behaarde zoolkussens.
De Europese haas heeft afhankelijk waar hij
leeft een grijzig geel- tot roestbruine vacht,
die hem helpt zich goed in het veld, bos of in
en wei te kunnen verstoppen (ook camoufl
age genoemd).
En soms laat ik wat sporen achter
De afdruk van de voorvoet is ongeveer 4 cm
en die van de achterpoot 6 cm lang. Aan de
afstand en het patroon van de sporen kan je
zien wat de haas aan het doen was (eten (A),
lopen (B) of vluchten (C).
De keutels van een haas zijn licht- tot geelbruin
of donkergroen tot zwart van kleur, en
rond en licht afgeplat van vorm. En ongeveer
2 cm groot. Ze zijn groter, platter, lichter van
kleur en vezelrijker dan die van een konijn.
Een herkenbaar spoor is het “leger”, het nest
van een haas. Dit is een simpel ondiep kuiltje
in het open veld of onder begroeiing. Een
ander herkenbaar spoor zijn de vaste paden,
wissels, die lopen over het platteland en
door openingen in hagen.
En je vindt me …
De haas komt in een groot gedeelte van
Europa maar ook in Turkije tot Israël, Syrië,
Noord-Irak en Iran en in West-Siberië voor.
Foto: Hoepelende haas
In Nederland is de haas over het hele land
verspreid.
Hij houdt het liefst van half- open grasvelden
en weilanden, maar het liefst op akkers en
grotere grasvlakten. Beschutte plaatsen, zoals
hoog gras en ruige oevers, zijn heel belangrijk.
De haas houdt niet van koude en vochtige
bossen.
Ik hou soms een “hazenslaapje”
De haas blijft meestal zijn hele leven in het
gebied waar hij is geboren. Hij zal het gebied
alleen verlaten als in zijn woongebied geen
vrouwtjes of voedsel te vinden zijn.
Soms leven hazen in tijdelijke groepjes
naast elkaar. In de paartijd leven de hazen
in grotere groepen.
Hij ligt overdag meestal platgedrukt tegen
de grond of in zijn leger (kuiltje- nest). Het
leger bevindt zich meestal op een zonnige,
beschutte plaats en is zelf gegraven. Hier houdt
hij een slaap, die zo licht is dat de haas door
ieder geluid of trilling van de bodem wordt
gewekt.
‘s Avonds wordt hij actief. Hij kan dan kilometers
afl eggen op zoek naar eten.
De haas beweegt zich voort met een huppelende
beweging, waarbij de achterpoten
voor de voorpoten worden gezet. Hij maakt
hierbij sprongen van wel een meter. Het is
een goede zwemmer en kan ook een rivier
oversteken.
Het liefst eet ik ….(dat weet je wel)
De haas eet bijna alles wat groen, sappig en
knapperig is. Zoals gras, klavers, paardenbloemen,
knoppen, zaden, twijgen, wortels en
landbouwgewassen als bieten, koolplanten,
wortelen en granen. Maar ook eet hij schors,
paddenstoelen en vruchten als appels en
bessen. Soms eet de haas zijn eigen keuteltjes
om eiwitten en vitaminen binnen te
krijgen.
Met de tanden wordt het voedsel afgesneden.
Hij kauwt langere tijd voordat hij het inslikt.
De haas drinkt bijna niet, hij haalt het meeste
vocht uit zijn eten.
2013
Op zoek naar een vrouwtje
De paartijd wordt bij hazen rammeltijd genoemd
en begint in januari en eindigt in september.
De rammen verzamelen zich in kleine groepjes
(tot veertien rammen) en zijn in deze tijd
zeer agressief. Als meerdere rammelaars op
een moerhaas (vrouwtje) afkomen zullen zij
erom vechten. Staand op hun achterpoten
delen ze fl inke klappen en schoppen uit,
waardoor het op een soort kickboksgevecht
lijkt. Ook vinden er tijdens de gevechten
achtervolgingen plaats, wordt er gegromd
en maken de hazen hoge luchtsprongen.
De ram gaat af en toe naar het vrouwtje
toe en besnuff elt haar neus. Hierna richt
het mannetje zich op de achterpoten en
slaat met zijn voorpoten in de lucht. Als het
vrouwtje er klaar voor is, zal zij het nadoen.
Na een tijdje zal de moerhaas, die de gehele
tijd stil op de grond lag, plotseling wegrennen,
en de mannetjes haar achtervolgen. Hierbij zal
ze de meeste rammen van zich afschudden.
Pas wanneer één ram overgebleven is, zal zij
stoppen met rennen. Hierna kan de paring
volgen.
En dan vele schattige, kleine haasjes
De haas krijgt tot vier keer per jaar twee tot
vijf jongen. De jongen kunnen zich al snel
na de geboorte zelfstandig voortbewegen.
Ze worden met geopende ogen geboren.
Pasgeboren haasjes zijn geheel geurloos,
zodat roofdieren als vossen ze niet kunnen
ontdekken. De eerste dagen blijven de jongen
bij elkaar, maar hierna zoekt ieder zijn eigen
legertje waar hij zich de gehele dag in verbergt.
De moeder zorgt alleen voor de jongen, maar
laat ze het grootste deel van de dag alleen.
Als het vrouwtje de jongen wil zogen geeft
ze een laag geluid. De jongen verzamelen
zich dan, meestal op de plek waar ze geboren
zijn, en worden vijf minuten lang gezoogd.
Daarna laat het vrouwtje ze weer alleen en
zoeken de jongen hun plekje weer op. Na
gemiddeld vier weken zijn de jonge hazen
zelfstandig en gaan over op vaste voeding.
Ze groeien vrij snel. Na 3 maanden zijn ze op
volwassen gewicht.
Elisabeth Hoek
Foto: Legers met jonge haasjes
onder de loep
7