Download PDF met de volledige tekst - Out of Art

Fascinerende ontmoetingen; Nico van der Endt
tekst: frits gronert foto’s: leon hermans
Nico van der Endt (1941) is sinds 1969 eigenaar van Galerie Hamer
in Amsterdam, de enige commerciële galerie in Nederland die zich
specialiseert in naïeve kunst, Art Brut en outsiderkunst. Van der
Endt publiceert regelmatig over dit onderwerp. Zo schreef hij in
1979 samen met Joop Bromet ‘Nederlandse naïeve kunst’, in 1987
gevolgd door ‘Amsterdam Naïef’ en in 1992 een monografie over de
Belgische kunstenares Elisabeth Gevaert. Hij werkte mee aan de
‘World Encyclopedia of naive art’, een internationale coproductie
en in 1995 verscheen zijn ‘Lexicon Nederlandse naïeve kunst’.
Van der Endt is sinds 1994 lid van de internationale jury voor de
prestigieuze Triënnale insita te Bratislava en bracht het werk
van Nederlands bekendste outsiderkunstenaar Willem van Genk
(1927-2005) onder de aandacht van een internationaal publiek.
Ik ken Nico al bijna twintig jaar en interviewde hem afgelopen
winter voor ‘Fascinerende ontmoetingen’. De Elfstedentocht
was net afgelast, maar op de Amsterdamse grachten werd volop
geschaatst. Ik trof Van der Endt aan zijn bureau, verschanst achter
zijn laptop. Hij heeft er goed zicht op de werken van de laureaten
van insita 2010 die de wanden tijdelijk sieren.
“kunst is abnormaal”
Hoe begon Galerie Hamer?
Toen ik hier in 1969 begon, nam ik de toenmalige galerie ‘Atelier d’Art’
over, een veel te lastige en pretentieuze naam en ik besloot dus een
andere naam te verzinnen. Toen kwam het woord ‘hamer’ in mij op. Een
werktuig, iets om mee aan de weg te timmeren. Een jaar of tien later
toonde een klant mij een tijdschrift uit 1942, een jaar na mijn geboorte,
met de titel ‘Hamer’. Weet je waar dit blad over ging? Over volkskunst!
Ik was verbaasd, maar toen zag ik dat de nsb het uitgegeven had. Ik schrok
me dood. Fascisten! Dit was wel even een smet op de naam van mijn
galerie. Als ik dat had geweten…
Twee vrienden van mij waren in 1968 een galerie begonnen. Hij was
kunstenaar en zijn vriendin zou zijn werk in de galerie tonen. Maar
dat ging niet goed en na een jaar heb ik het overgenomen. Ik had wel
belangstelling voor beeldende kunst maar ik was niet echt een kenner.
Ik was vooral erg bezig met literatuur. In die tijd studeerde ik Nederlands p
Toen kwam
het woord ‘hamer’
in mij op. Een werktuig, iets
iets om mee aan de
weg te timmeren.
OUT OF ART MEI 2012 19

20 OUT OF ART MEI 2012
maar het ging haast niet over kunst en literatuur. Het was vooral veel
gezeur over punten en komma’s. Daar ben ik uiteindelijk mee opgehouden.
Ik denk dat, of het nu muziek, beeldende kunst of literatuur is, de bron
van kunst altijd hetzelfde is. Het gaat om de mentaliteit, de ‘drive’ en de
inspiratie. De galerie runde ik alleen in de winter. In de zomer werkte ik in
het internationale toerisme. Daar verdiende ik zoveel dat ik in de winter
de galerie kon financieren.
Het leven heeft twee kernen. De galerie is de harde kern van mijn leven.
De ‘softe’ kern is de familie, het gezin. Gaat de galerie boven alles? Nee.
De ‘softe’ kern, familie, is op z’n minst zo belangrijk, zo niet meer. Maar
ik ga wel op in de galerie, het absorbeert me. Het creatieve proces interesseert
me enorm. Wat is er voor nodig om het in gang te zetten? Ik ben
geen kunsthistoricus, maar ik heb ervaren dat wat je van belang vindt,
dat leer je jezelf. Je hebt geen school nodig. In het begin toonde ik
gewone, reguliere kunst. Tekeningen van Lucebert (1924-1994) vond ik
toen bijvoorbeeld interessant. Ook de andere Cobrakunstenaars hadden
al mijn aandacht. Misschien was het daarom ook wel logisch dat ik me
ging interesseren voor de naïeven. Het begon in 1970, toen ik een artikel
las in Vrij Nederland van journalist Nico Scheepmaker over een naïeve
kunstenaar uit Nederland die de eerste prijs had gewonnen op een
Biënnale in Zagreb. De afbeelding bij het artikel fascineerde mij enorm.
Het was een hele kinderlijke afbeelding. Niet van een kind, maar van
een volwassene die op een hele expressieve manier schilderde. Een vol
leven met ervaring. Geweldig! Dat contrast intrigeerde mij enorm; aan
de ene kant dat kinderlijke, maar ook dat volwassene. Ik was er erg door
aangedaan en het sterkte mij ook in mijn opvatting waarom je eigenlijk
een school of academie nodig zou hebben. Wat moet je met die scholen?
Je kunt het veel beter jezelf leren. Dit was zo puur. De kunstenaar was
Pieter Hagoort (1887-1975). Hij was vroeger paardentramconducteur
op de lijn Hoorn-Enkhuizen en begon met tekenen, gewoon omdat zijn
kleinkinderen hem vroegen “Opa, wat is dat eigenlijk, een paardentram?”.
Hij heeft het uitgelegd met een tekening en had daar zoveel plezier in
dat hij is doorgegaan. Zo ontstond een groot oeuvre en daar won hij
toen de eerste prijs mee in Zagreb. Ik heb dit werk geëxposeerd, maar
toen kreeg ik een telefoontje met de mededeling dat het niet verkocht
mocht worden. Dat was wel een pijnlijk moment. Ja, dat waren nog de
onschuldige jaren van de galerie. Uiteindelijk is het wel goed gekomen
en mocht ik er enkele verkopen. Het fascineerde me dat die kunstenaar
dit werk maakte, niet om er geld mee te verdienen, maar puur voor
zichzelf en zijn kleinkinderen. Als een herinnering. De tentoonstelling
had enorm veel succes. Er kwam veel pers op af en ik kon het verhaal
van de paardentram vertellen. Toen ging ik me pas echt verdiepen in de
naïeve schilders en ontdekte ik dat in Frankrijk, Duitsland en Engeland
gespecialiseerde galeries waren die alleen naïeve kunst verkochten.”
…de bron
van de kunst…
Het gaat om de mentaliteit,
de ‘drive’ en de
inspiratie.

Was er een verband tussen de tijdgeest en de belangstelling voor naïeve kunst?
“Het was zeker een reactie op de abstracte, conceptuele en minimalistische
kunst van die tijd, jazeker. Dat was een bloedeloze vorm van intellectuele
kunst waar men een beetje op uitgekeken was. Ik denk dat mijn fascinatie
voor naïeven en outsiders ook te maken heeft met mijn weerzin tegen
discriminatie, tegen de onderwaardering van veel intellectuelen voor
de niet-intellectuele kunstuitingen. Ik ervaar dat als een onacceptabele
pretentie waartegen ik graag direct of indirect in het geweer kom.
De naïeve kunst verruimde de blik van de mensen. Overal gingen in de
jaren zestig en zeventig schatkamers open en werden nieuwe naïeve
kunstenaars ontdekt. Het aanbod was enorm. Er werden hele boekenkasten
over vol geschreven. Toen begreep ik dat ik me in de galerie kon specialiseren
in deze kunst, met als voorbeeld Galerie Antoinette in Parijs en
Portal in Londen. Ook in Nederland ging men dit werk verzamelen, zoals
toneelspeler Luc Lutz. Hij kende veel naïeve kunstenaars en daar heb ik
veel aan gehad in die tijd.”
Hoe kwam je aan de kunstwerken?
“Je kreeg tips. Je ging erop af. Je bezocht exposities in het buitenland en
legde contacten met collega-galeries. Ik leverde de Nederlandse naïeven
en kwam in contact met de buitenlandse naïeve kunstenaars. Maar
ineens was het ook weer afgelopen. Begin jaren tachtig kwam er een
andere categorie bij, de ‘outsiders’.
Ik zie twee hoofdlijnen. Je hebt de intellectuele, maatschappelijk betrokken,
sociale, idealistische kunst. En je hebt de romantische kunst waarin de
persoon, de maker met zijn emoties en menselijke ervaringen centraal
staat. Daar hoort onze naïeve- en outsiderkunst bij. Kortom, de emotie
staat bovenaan. Voor mij ontbrak dat bij die eerste lijn, de intellectuele.
Bij Mondriaan bijvoorbeeld, zie je dat hij zich ontwikkelde van een
romantische schilder tot een abstract kunstenaar. Zelf zei hij altijd
“Het gaat in de eerste plaats om de emotie”. Het is merkwaardig om die
disharmonie in zijn werk te zien. Bij de naïef en de outsider zie je die
gespletenheid juist niet. Zij werken puur vanuit hun gevoel; eigenlijk
heel romantisch. Van belang is dat het niet gaat over oppervlakkige, maar
juist om diepere, krachtige gevoelens. En dat brengt mij terug naar het
moment dat voor mij één van de kernwaarden van het bestaan is. Ik liep
begin jaren zeventig met een vriend, een Oostenrijkse schrijver, door het
Van Gogh Museum. Hij wilde een artikel schrijven over Vincent van Gogh
(1853-1891). Ik vroeg hem “Wat is volgens jou de kern van wat je boeit
in het werk van Van Gogh?”. Toen zei hij “intensiteit”. Dat moment zal ik
nooit vergeten. Dat is precies waar het om gaat. Dat is wat ik bedoel.
Dat vind ik terug in de naïeve kunst en nog veel meer in de outsiderkunst.
Die intensiteit is een gevolg van een obsessieve interesse, en dat is niet
normaal. Kunst is ook niet normaal, kunst is abnormaal.“
p
OUT OF ART MEI 2012 21

dat ik er niet
van kon
slapen.
Het was
zo’n intense tekening
22 OUT OF ART MEI 2012
Hoe kwam het contact met Willem van Genk tot stand?
“In 1974 bezocht ik in Brabant een tentoonstelling over naïeve kunst van
‘zondagsschilders’. Daar hing een klein tekeningetje van een zekere Willem
van Genk. Het was gewoon een shock. Een voltreffer. Het was zo’n intense
tekening dat ik er niet van kon slapen. Ik moest weten wie dat was. Via
Galerie De Ark in Boxtel die zijn werk voerde, ben ik in 1975 in contact
gekomen met Van Genk. Een jaar later stopte die galerie en kreeg ik de
alleenvertegenwoordiging van zijn werk. In datzelfde jaar vond ik bij De
Slegte een stapel boeken met de titel ‘Outsider Art’. Ik dacht ‘Dat is een
goede naam’. Het was het boek dat Roger Cardinal in 1972 had uitgegeven.
Geen hond wilde het hebben. Ik kocht meteen tien exemplaren voor anderhalve
gulden. Tegenwoordig betalen verzamelaars er z’n 200 euro voor. Het
merendeel heb ik uitgedeeld aan vrienden en bekenden. Tijdens het lezen
ging er een wereld voor mij open. Ik vond dit eigenlijk nog interessanter
dan naïeve kunst. De naïef kan heel verhalend, charmant en op heel oorspronkelijke
wijze zijn wereld tonen, maar de outsider laat je een wereld
zien die je bij de keel grijpt. Het gaat hier eigenlijk om herkenning. Ik had
moeilijke jaren achter de rug en een onafgemaakte studie. Dan val je in
een vacuüm. Ik herkende het radeloze en wanhopige gevoel van ‘hoe nu
verder?’. Veel mensen herkennen dit gevoel en daarom is outsiderkunst ook
zo betekenisvol. Dat was ook zo met het eerste daadwerkelijke contact met
Van Genk. Een bijzonder verhaal. In 1976 organiseerde Galerie De Ark een
afsluitende tentoonstelling met werk van Van Genk. Ik zou de openingstoespraak
houden en Van Genk zou daarbij aanwezig zijn. Toen hij binnenstapte,
keek hij mij aan en grijnsde naar me. Ik dacht ‘Wat wil die man van
me? Heb ik iets van hem aan?’ En inderdaad; dat was het geval. Ik droeg een
lange plastic regenjas. Nu weet ik dat zulke jassen voor hem een speciale
betekenis hadden. Dat was het begin van een soort vriendschap die tot zijn
dood heeft geduurd. In het begin was er bij hem en de familie van Van Genk
achterdocht en argwaan, ook wel een familietrekje, maar na een paar jaar
smolt dat weg. Volgens zijn zuster zag hij in mij een echte vriend, maar dat
was soms moeilijk te merken. Het was ook een eigenaardige man, op het
autistische af. Hoe benoem je zo’n soort relatie? Maar het was meer dan
alleen zakelijk. Ik was gefascineerd door die man. We hebben samen reizen
gemaakt, waaronder in 1980 naar New York. Dat ging redelijk goed. Alleen
had hij op de terugreis tassen vol met regenjassen meegenomen. Voor de
douane hebben we ze maar tussen ons verdeeld, anders viel het te veel op.
Na deze reis heeft hij een fantastisch paneel gemaakt over de ondergrondse
van New York. Hij wist ook precies waar we heen moesten in die ingewikkelde
metro. Het was verbazingwekkend hoe hij daar de weg wist.”
Had van Genk problemen met het verkopen van zijn werk?
“In het begin niet zo, maar toen hij merkte dat er veel vraag naar was,
wilde hij plotseling niet meer verkopen. Dat was wel een probleem. Maar

uiteindelijk spraken we af dat we alleen nog zouden verkopen aan musea.
Dan zou zijn kunst openbaar toegankelijk zijn en bewaard worden voor
de toekomst. Dat vond hij uiteindelijk een goed idee. Maar het waren
toch een beetje zijn kinderen en hij vond het moeilijk daar afstand van
te doen. Door de vertegenwoordiging van zijn werk ontstonden interessante
contacten met belangrijke musea en verzamelaars op het gebied
van Art Brut. Van Genk is heel belangrijk geweest voor mij en de galerie.”
Hoe zie je de toekomst van de Outsider Art in Nederland?
“Ik denk dat als ik zou stoppen, het moeilijk is om dit werk over te dragen.
Het hangt erg aan de persoon. Ik heb alle contacten. Het is pionierswerk
geweest. Op mijn eerste expo toonde ik in 1976 Van Genk tussen naïeve
kunstenaars omdat hij de werkelijkheid tekende en schilderde zoals hij
die waarnam, net als de naïef. Maar bij hem zit er nog een diepere laag
in van frustratie, van angst voor machtsymbolen en seksualiteit, wat
weer typisch Art Brut is. Je leert door de jaren heen het werk te plaatsen
en de kwaliteit te waarderen. Het is een betrekkelijke kleine markt van
vraag en aanbod. In Nederland heb je maar een handjevol kwalitatief
goede kunstenaars. De belangstelling is wel wereldwijd en daardoor is
het mogelijk er je brood mee te verdienen. Ik heb het einde van de naïeve
kunst meegemaakt eind jaren zeventig. Het is een historische categorie.
Dat heeft onder meer te maken met het opleidingsniveau van de mensen.
Bij de outsiderkunst is dat anders. Ik denk dat de maatschappij zo ingewikkeld
aan het worden is dat er veel mensen uitvallen en gestoord
raken. Aan de andere kant worden mensen die een psychiater bezoeken
vaak na twee dagen naar huis gestuurd met pillen. Die gaan niet zitten
tekenen. Soms worden ze een maandje bezig gehouden met kunst therapie.
Bij ateliers voor mensen met een verstandelijke beperking ligt dat
natuurlijk anders. Dat zijn geen zieke mensen. Zij krijgen geen therapie.
Je houdt ze bezig met tekenen en schilderen. Daar kunnen best talenten
uit voortkomen.
Maar ik moet zeggen dat de interessantste kunstenaars niet alleen een
verstandelijke beperking hebben maar vaak ook een combinatie met
een psychische aandoening. Ook mensen met autisme kunnen soms
bijzonder werk maken. Daar kunnen we ook nog veel van verwachten.
Misschien is er ook een tussencategorie waarvoor we nog een naam
moeten verzinnen, zoals voor Herman Bossert (1940), Chris Hipkiss (1964)
en George Widener (1962). Zij vallen moeilijk te plaatsen, ook niet in de
‘mainstream’. Het zijn fantastische kunstenaars. Dus voor de toekomst
ben ik ook niet al te somber. Er zullen altijd mensen zijn die eigenaardig
zijn en hun eigen aardige weg gaan, los van god en de wereld. En er zullen
altijd mensen zijn die het uitzonderlijke en het verrassende zoeken, het
on verwachte, het verbazingwekkende, het ontroerende, het aangrijpende.
Outsiderkunst is een wonder!”
www.galeriehamer.nl
De galerie is eigenlijk een kamer
Maar tevens een beschavingsmonument
De naam? Onnodig dat ik daarop hamer
Want deze is reeds wijd en zijd bekend
En duidt zeer expressief op energie –
De energie van Nico van der Endt
Die ook gezegend is met fantasie
De combinatie kon niet aangenamer
Zij schonk het leven aan de Galerie
Rijm van Drs. P. voor Nico van der Endt, 1995
De outsider laat
laat je een wereld
zien die je bij de keel
grijpt.
OUT OF ART MEI 2012 23
foto: nico van der endt